GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( )

Transkript

1 T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( )

2 İÇİNDEKİLER Önsöz... 1 Sunuş... 3 Giriş... 5 Gaye... 7 Acer campestre... 8 Acer platanoides L Acer tauricum L Acer tataricum L Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum.-Corset...12 Betula alba...13 Betula pubescens Ehrh...14 Betula pumila...15 Calligonum poligonoides L...16 Celtis australis L Celtis glabrata Steven ex Planchón...18 Celtis tournefortii Lam Cornus mas L Corylus colurna L Crataegus spp Eriolobus trilobatus (Poiret) Roemer...23 Fraxinus ornus L Liquidambar styraciflua...25 Liriodendron tulipifera L Ostrya carpinifolia...27 Prunus avium L Pterocarya fraxinifolia...29 Pyrus spp L Quercus ilex L Quercus aucheri...32 Quercus brantii Lindley...33 Quercus palustris Muenchh...34 Quercus pontica C. Koch...35 Quercus rubra L Sorbus aucuparia L Sorbus domestica L Sorbus torminalis (L.) Crantz...39 Tilia argentea Desf. ex DC Tilia cordota Miller...41 Tilia platyphyllos Scop Tilia rubra D.C. subsp. caucasica (Rupr.) V. Engler...43 Ulmus campestris L Ulmus leavis Pallas...45 Ulmus montana Stokes Zizyphus jujuba Miller...47 Tablo 1: Eylem Planında Kullanılacak Fidan Türleri, Dikim AralıkXMesafeleri ve Alanları Tablo 2: Bölge Müdürlüklerine Göre Kullanılacak Fidan Türleri ve Alanları Tablo 3: Yıllara Göre Tesis İş Programı...52 Tablo 4: Yıllara Göre Bakım İş Programı...52 Tablo 5: Eylem Planı Genel Maliyet Cetveli...53 Tablo 6: Yaklaşık Olarak Orta Yaşta Yıllık Kalem ve Tohum Verimi Cetveli...53 Tablo 7: Tohum Bahçesi Kuruluş Cetveli...54 Tohum Bahçesi Tesisinde Uygulanacak Prensipler...55 Netice...56 Kaynakça...Arka kapak İçi

3 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı çalışmaları yöresel türlerin ağaçlandırma sahalarında kullanılarak yaban hayatı, biyolojik çeşitlilik açısından ormanların korunması, geliştirilmesine önemli faydalar sağlayacaktır. Prof. Dr. Veysel EROĞLU Orman ve Su İşleri Bakanı Ormanlar; sağladıkları ekolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel faydaların yanında yenilenebilir özellikleri dolayısıyla Dünyanın en önemli ve vazgeçilmez tabii kaynaklarındandır. Bu ortak değerleri sürdürülebilir orman yönetimi çerçevesinde toplumun ormandan beklediği sosyal, kültürel ve estetik değerleri de göz önünde bulundurularak yönetmek çağdaş ormancılığın temelini oluşturmaktadır. Ülkemiz ormanlarını oluşturan yapraklı orman ağacı türleri ile tabiatta münferit ve dağınık halde bulunan yabani türler uzun yıllardan beri biyotik, abiyotik zararlılar ve yanlış arazi kullanımı sebebiyle yok olma tehdidiyle karşı karşıyadır. Dolayısı ile asli orman ağacı türlerimiz ile tabiatta münferit, ve dağınık halde bulunan ağaç, ağaçcık ve çalı formlarından oluşan yabani türlerin korunması gerekmektedir. Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı çalışmaları neticesinde tesis edilen bu genetik kaynaklardan altlık materyal temini kolaylaşacak ve bu materyallerden üretilecek fidanlarla yapılacak ağaçlandırmalarla; tabii türlerimizin neslinin devamı ve biyolojik çeşitliliğin korunması sağlanacak, yaban hayatının gelişimine destek olunacak, tabii türlerimizin peyzajda kullanımının önemini ortaya koyarak ülke ormancılığı için yeni açılımlar getirilecek ve böylelikle gelecek nesillerden emanet aldığımız miras korunacaktır. Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı nın ülkemize ve teşkilatımıza hayırlı olması temennisiyle, planın hazırlanmasında emeği geçenler ile Orman Genel Müdürlüğü çalışanlarının fedakarca çalışmaları ile hedeflerine ulaşılacağına inancım tamdır. 1

4 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü FINDIK (Corylus colurna L.) 2

5 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı çalışmaları ile sürdürülebilir orman yönetimi çerçevesinde yapraklı orman ağacı türleri ile tabiatta münferit ve dağınık halde bulunan yabani türler genetik kaynak olarak sigorta edilecektir. İsmail ÜZMEZ Orman Genel Müdürü Y eryüzündeki en önemli tabii varlıklardan birisi olan ormanlar yenilenebilir bir tabii varlık olmalarına rağmen, Dünya üzerindeki alanları gittikçe azalmaktadır. Ülkemiz bu alanların arttırılması çalışmalarına devam etmektedir. Orman alanları aşırı faydalanmalar ve otlatma baskısı yüzünden kaliteleri bozulmakta ve kendilerinden beklenen fonksiyonel faydaları yeterince yerine getirememektedirler. Ormanlar kendilerinden beklenen fonksiyonları en iyi bir şekilde yerine getirebilmeleri için tabii kuruluş özelliklerine ve yapılarına kavuşturulması ile mümkündür. Ülkemiz orman fidanlıklarında tabii ağaç, ağaççık ve çalı türlerinin fidanları üretilerek toprakla buluşturulmaktadır. Bunun yanında yabani meyve türleri yeterince üretilemediğinden yapılan ağaçlandırma çalışmalarında da kullanılamamıştır. Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı çalışmaları neticesinde yapraklı orman ağacı türleri ve yabani türler genetik kaynak olarak sigorta edilerek bu türlerin kitlesel üretimi için gerekli olan materyal kolay ve ucuz olarak temin edilip nesillerinin devamı sağlanacak, böylelikle biyolojik çeşitliliği korunarak yaban hayatının gelişimine destek olunacaktır. Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı nın ülkemize ve teşkilatımıza hayırlı olmasını temenni eder, bütün teşkilat mensuplarımıza çalışmalarında başarılar dilerim. 3

6 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü AKÇAAĞAÇ YAPRAKLI ÜVEZ (Sorbus torminalis (L.) Crantz) 4

7 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) GİRİŞ Orman alanları aşırı faydalanmalar ve otlatma baskısı yüzünden hem alanları azalmakta hem de kaliteleri bozulmakta ve kendilerinden beklenen fonksiyonel faydaları yeterince yerine getirememektedirler. Yine ormanlar biyolojik zenginliklerin sadece o ülkenin değil bütün Dünyanın faydalanabileceği varlıklar olup bu zenginliğin korunması gerekmektedir. Bu sebeble ülkemizin flora zenginliğinin korunması ve devamlılığının sağlanması, özellikle endemik türler başta olmak üzere ülkemizde yetiştirilen bitkilerin üretilerek ağaçlandırmalarda kullanılması büyük önem kazanmaktadır. Dolayısı ile bu türlerin korunması, devamlılığının sağlanması ve alanlarının arttırılması için bu türlerin yetiştirme materyalinin temin edilebileceği kaynakların kurulması kaçınılmazdır. TÜYLÜ HUŞ, TÜYLÜ KAYIN (Betula pubescens Ehrh.) 5

8 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 6

9 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) GAYE Ormanların su rejimini düzenleme, toprak koruma ve çevre kirliliğini önleme gibi hayati fonksiyonları yanın da, biyolojik çeşitliliğin korunmasında ki yeri ve rolü son derece önemlidir. Orman ekosistemi dediğimiz bu varlık, insanoğlunun yaradılışından bu yana insanların faydasına olan kaynakları barındırmış ve insanoğlunun bu kaynaklardan düzensiz biçimde yararlanılması neticesinde kendilerinden beklenen fonksiyonel faydaları yeterince yerine getirememektedirler. Ormanlar kendilerinden beklenen fonksiyonları en iyi bir şekilde yerine getirebilmeleri için tabii kuruluş özelliklerine ve yapılarına kavuşturulması ile mümkündür. Bu maksatla; yapraklı orman ağacı ve yabani türlerimizin tabii yayılış alanları içerisinde üretimi için genetik kaynak olarak sigorta edilmesi, neslinin devamı, biyolojik çeşitliliğin korunması, yaban hayatının gelişimine destek olunması ve bu türlerimizin peyzajda kullanımının öne çıkarılması gayesi ile Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı hazırlanmıştır. Rize (A.Baykal) 7

10 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü EYLEM PLANI KAPSAMINDA KULLANILACAK FİDANLAR 1 Acer campestre Ova Akçaağacı : Aceraceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 70 gr gr (85 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Trakya ve Marmara çevresi dahil bütün Doğu ve Batı Karadeniz Bölgesi ormanlarında, m. arasındaki yükselti kademelerinde, münhasıran yamaç eteği, dere tabanı ve dere kenarlarında, Ainus glutinosa (L.) Geartn., Fraxinus oxycarpa Wild., Carpinus betulus L., Ulmus campestris L., Salix alba L., Gorylus avellana L., Evonymus latifolia Scop., Ligustrum vulgare L., gibi ağaç ve çalıların hâkim bulunduğu dere vejetasyonu içersinde veya Subasar (Longos) ormanlarında (Pamay, 1967) bulunur (6). Ova akçaağacı Nisan-Mayıs aylarında çiçeklenir ve EkimKasım aylarında tohumları olgunlaşır. Ağaçların başından elle sıyırma yöntemi ile toplanan tohumlar, toplamayı takiben 2-3 gün suda bekletildikten sonra hemen ekilir. Geç kış ya da erken bahar üretimlerinde tohumlar; 30 gün C sıcaklıkta nemli katlama x 90 gün 1-4 C sıcaklıkta nemli katlamanın ardından ekilir. Bunun yanında; 3 gün 40 C suda bekletme x gün arası 1-4 C sıcaklıkta nemli katlama uygulaması da iyi netice verir. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (ağzı kapalı kaplarda 1-4 C sıcaklıkta) 1-2 yıl saklanabilir (3). En az 1-2 yaşlı kaplı fidan. 88

11 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 2 Acer platanoides L. Çınar Yapraklı Akçaağaç : Aceraceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 130 gr-175 gr (160 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Kuzey Anadolu ormanlarındaki yayılış durumu ve yetişme yeri özellikleri A. trautvetteri ye çok benzer. Ondan farkı, en düşük yükselti basamağının 700 m. den başlamış olmasıdır. Bugüne kadarki tesbitlerimize göre 700 m. den aşağı rakımlarda bu türe rastlanmaz. Optimal yayılışı Fegatum un serin yarısıdır. Bu mıntıkada m. rakımlar arasında görülür (6). Çınar yapraklı akçaağaç genelde Nisan ayında, alçaklarda Mart, yükseklerde ise Mayıs (15 Haziran) ayında çiçeklenebilir ve Eylül-Ekim aylarında tohumları olgunlaşır. Ağaçların başından elle sıyırma yöntemi ile toplanan tohumlar, toplamayı takiben 2-3 gün suda bekletildikten sonra hemen ekilir. Geç kış ya da erken bahar üretimlerinde tohumlar; 90 gün 1-4 C sıcaklıkta nemli katlamanın ardından ekilir. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (ağzı kapalı kaplarda 1-4 C sıcaklıkta) 1-2 yıl saklanabilir (3). En az 1-2 yaşlı kaplı fidan. 99

12 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 3 Acer tauricum L. Türkmen Akçaağacı : Aceraceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 35 gr - 45 gr (40 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Memleketimizde tabii olarak bulunan Akçaağaç türlerinin yetişme yeri özellikleri hemen hemen memleketimizin bütün ormanlık bölgelerinde, değişik yükseklik kademelerinde (deniz seviyesinden orman sınırına kadar olan yükseltilerde), farklı toprak ve iklim şartları altında yetişebilmekte ve değişik ağaç türlerinden oluşan (yapraklı ve iğne yapraklı) saf veya karışık meşcere kuruluşlarına münferit veya küçük gruplar halinde katılabilmektedir (6). Türkmen akçaağacı Nisan-Mayıs aylarında çiçeklenir ve Eylül-Ekim aylarında tohumları olgunlaşır. Ağaçların başından elle sıyırma yöntemi ile toplanan tohumlar, toplamayı takiben 2-3 gün suda bekletildikten sonra hemen ekilir. Geç kış ya da erken bahar üretimlerinde tohumlar; 90 gün 1-4 C sıcaklıkta nemli katlamanın ardından ekilir. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (ağzı kapalı kaplarda 1-4 C sıcaklıkta) 1-2 yıl saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

13 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 4 Acer tataricum L. Tatar Akçaağacı : Aceraceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 30 gr-50 gr (45 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Yaz ve kışa ait ekstrem sıcaklık farklarının pek yüksek olduğu kontinental iklim mıntakaları içersinde, Iç Anadolu steplerine dönük orman sınırlarında (eteklerinde) ve Doğu Anadolu da m. yükseklikler arasında, münhasıran dere vadilerinde, dere vejetasyonlarının içersinde yer alırlar (6). Tatar akçaağacı Nisan-Mayıs aylarında çiçeklenir ve eylül ayında tohumlar olgunlaşır. Ağaçların başından elle sıyırma yöntemi ile toplanan tohumlar, toplamayı takiben 2 gün suda bekletildikten sonra hemen ekilir. Bütün akçaağaç türlerinde ekimden önce tohum kanatlarının oğuşturularak kırılmasında ve ardından savrulmasında yarar vardır. Geç kış ya da erken bahar üretimlerinde tohumlar; 90 gün 1-4 C sıcaklıkta nemli katlamanın ardından ekilir. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (ağzı kapalı kaplarda 1-4 C sıcaklıkta) 1-2 yıl saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

14 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 5 Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum.-Corset Karagöz Çalısı : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 8 gr-12 gr (11 gr) Tohumun çimlenme oranı : %80-98 Geç yaz ve erken sonbaharda olgunlaşan meyveler ağaçların başlarından elle toplanır. Olgun meyveler ezilir ve eleklerden geçirilerek tohum elde edilir. Tohumların ekimden önce, 1-3 gün %5-10 luk külü suda bekletilmesinde yarar vardır. En uygun ekim zamanı sonbahar olmakla birlikte kış ekimlerinden de iyi neticeler alınır. Ekimlerin kış sonuna ya da bahar başına sarkması durumunda 2-4 C sıcaklıkta 1-2 ay soğuk nemli katlama uygulaması yararlıdır. Çimlenme erken baharda gerçekleşir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan 12 12

15 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 6 Betula alba Akhuş (Akkayın) : Betulaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 0.40 gr-0.75 gr (0.57gr) Tohumun çimlenme oranı : % m den 3000 m ye kadar rakımda yetişebilen, ılıman ve serin yerlerin ağacıdır. Işık ihtiyacı çok yüksek olup, hızlı büyümektedir. Nemden hoşlanmakta, zengin ve fakir topraklarda yetişmekte, ilk yıllarda yavaş büyüyüp, sonra hızlı büyümektedir. 50 yaşından sonra büyüme durmaktadır. Populus tremula gibi öncü ağaçlardandır ve kısa ömürlüdür. Orman kenarlarında, çayır ve turbalık alanlarda, humusça fakir, hafif asitli, kuru kumlu topraklar ile kumlu balçık topraklarda da yetişmektedir. Türkiye de özellikle Kuzey Doğu Anadolu da, Doğu Anadolu da, örneğin Nemrut Dağı kraterinde, Tunceli, Munzur Vadisi, Artvin, Erzurum, Muş illerinde görülür. Uzun yıllar önce kültüre alınmıştır (2). Huşlar estetik ve fonksiyonel maksatlarla kullanılmaya uygun güzel bir peyzaj bitkisidir. Ağustos-Eylül ayında tohumlar ağaçların başından elle sıyrılarak toplanır. Toplanan tohumlar kuru bir yerde saklanır ve geç kış döneminde ekilir. Soğuklama ihtiyacı (2-4 C) gündür. Çimlenmeler erken baharda gerçekleşir. % 3-8 neme sahip tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde uzun süre saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

16 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 7 Betula pubescens Ehrh. Tüylühuş (Tüylükayın) : Betulaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 0.3 gr-0.4 gr Tohumun çimlenme oranı : %15-25 Ağustos-Eylül ayında tohumlar ağaçların başından elle toplanır. Toplanan tohumlar kuru bir yerde saklanır ve geç kış döneminde ekilir. Soğuklama ihtiyacı (2-4 C) gündür. Çimlenmeler erken baharda gerçekleşir. %3-8 neme sahip tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde uzun süre saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

17 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 8 Betula pumila Bodurhuş (Bodurkayın) : Betulaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 0.2 gr-0.3 gr Tohumun çimlenme oranı : %15-20 Eylül ayında tohumlar ağaçların başından elle toplanır. Erken bahar ekimleri iyi netice verir. Toplanan tohumlar kuru bir yerde saklanır ve geç kış döneminde ekilir. Soğuklama ihtiyacı (2-4 C) gündür. Çimlenmeler erken baharda gerçekleşir. %3-8 neme sahip tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde uzun süre saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

18 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 9 Calligonum poligonoides L. Ebu Cehil Çalısı : Polygonaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 27gr-34 gr (32 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Temmuz ayında çalıların başlarından, yıl boyunca çalıların diplerinden toplanan tohumlar güz ve erken kış döneminde ekilir. Çimlenmeler bahar ortasında gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde en az 5 yıl süreyle saklanabilir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

19 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 10 Celtis australis L. Çitlenbik (Dağan, Çıtlık, Dağdağan) : Ulmaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 100 gr-200 gr (164 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Yöresel olarak dağan, dağdağan, dardahan, çitemik veya çıtlık olarak da bilinen Celtis, tarım alanları içinde veya etrafında yem, yakacak ve yapacak odun ve farklı kullanım maksadıyla yetiştirilmekte ve yine meyvelerinin çok lezzetli, besleyici ve tanensiz olmasından dolayı, özellikle kıtlık döneminde çiftlik hayvanlarına yeşil yem olması bakımından kırsal alandaki insanların sosyoekonomik yapısında hayati bir önem taşımaktadır (Subba ve ark., 1996). Ülkemizde tabii olarak yetişen dört çitlenbik türünden ikisi adi çitlenbik (Celtis australis L.) ve doğu çitlembiği (Celtis tournefortii Lam.) dir. Adi çitlenbik ülkemizin güney, kuzey batı ve batı bölgelerinde; doğu çitlembiği ise ülkemizin hemen her bölgesinde yayılışa sahiptir. Son yıllarda yabani meyveli ağaç türleri gerek dünya, gerekse ülkemiz ormancılık çalışmaları açısından güncel konular arasındadır. Bunun öncelikli sebeblerinden biri, bu türlerin küresel ısınmaya bağlı olarak su kıtlığının yaşanmaya başladığı günümüzde kuraklığa dayanıklı türlere olan ihtiyaçtır (8). Meyveler Ekim-Kasım-Aralık aylarında ağaçların başından elle ya da sopa ile çırparak ya da sıyırarak toplanır. Meyveler, birkaç gün ıslatılır, ayakla ezilir ve kalburda yıkanarak tohum elde edilir. Suda 5 gün bekletilen tohumlar çıkarmayı takip eden süreçte erken kış aylarına kadar ekilebilir. Tohumların soğuklama ihtiyacı populasyon farklılıklarına bağlı olarak gün arasındadır. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 3-5 yıl süreyle saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

20 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 11 Celtis glabrata Steven ex Planchón Çitlenbik (Dağan, Çıtlık, Dağdağan) : Ulmaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 150 gr-220 gr (189 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Meyveler Ekim-Kasım-Aralık aylarında ağaçların başından elle ya da sopa ile çırparak ya da sıyırarak toplanır. Meyveler, birkaç gün ıslatılır, ayakla ezilir ve kalburda yıkanarak tohum elde edilir. Suda 5 gün bekletilen tohumlar çıkarmayı takip eden süreçte erken kış aylarına kadar ekilebilir. Tohumların soğuklama ihtiyacı populasyon farklılıklarına bağlı olarak gün arasındadır. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 3-5 yıl süreyle saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

21 GENİŞ YAPRAKLI VE VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM ÜRETİM BAHÇELERİ BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 12 Celtis tournefortii Lam. Çitlenbik (Dağan, Çıtlık, Dağdağan) : Ulmaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 140 gr-200 gr (179 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Meyveler Ekim-Kasım-Aralık aylarında ağaçların başından elle ya da sopa ile çırparak ya da sıyırarak toplanır. Meyveler, birkaç gün ıslatılır, ayakla ezilir ve kalburda yıkanarak tohum elde edilir. Suda 5 gün bekletilen tohumlar çıkarmayı takip eden süreçte erken kış aylarına kadar ekilebilir. Tohumların soğuklama ihtiyacı populasyon farklılıklarına bağlı olarak gün arasındadır. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 3-5 yıl süreyle saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan

22 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 13 Cornus mas L. Kızılcık (Kiren, Ergen) : Cornaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 150gr-250 gr ( 200gr) Tohumun çimlenme oranı : %57-65 Kızılcıklar (Kiren) (Cornus L); Cornaceae ailesine ait, yaprağını döken yada herdem yeşil çalı yada küçük ağaçlardır. Bu cinsin kuzey yarım kürede yayılmış olan 40 türü ülkemizde ise C. mas (kızılcık) ve C. sanguínea adlı iki türü doğal olarak yetişir. Kızılcıkta çiçeklenme erken baharda gerçekleşir ve meyveler sonbaharda kırmızı renk alarak olgunlaşır. Kızılcık (C. mas) meyveleri olgunlaşma rengini almaya başladığı dönemde erkenden toplanır. Ekimlerde 5 li çizgi ekimi uygulanır ve metrekareye gr. arası tohum ekilir. Tohumların çimlenme oranı %57-65 arasındadır ve metrekareden adet fidan elde edilir. Tohumlar toplamayı takiben bekletilmeden çıkartılır, hiç bekletilmeden 5-10 gün %5-10 luk sitrik asitte yada küllü suda bekletilir, ardından doğal koşullarda katlamaya alınır. Katlama ortamının üzeri örtülenir ve donlu günlerde havalanabilir plastik örtü kullanılır. Bahar aylarında tohumlar kontrol edilir ve çimlenmeler başlamışsa ekilir. Aksi taktirde olduğu gibi doğal koşullara bırakılır ve ikinci yılın kış veya bahar aylarında ekilir. Tohumların 1000 tane ağırlığı gr. arasında, ortalaması 200 gramdır. Tohumlar mm. derinlikte ekilir. Kızılcık fidanları, 1 yada 2 yaşlı olarak, tercihen tüplü olarak ağaçlandırma sahalarına dikilir. 1 yaşında kızılcık fidanları cm boya, 5-9 mm çapa ulaşırlar (23). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 20

23 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 14 Corylus colurna L. Türk Fındığı : Corylaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : (1200 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli, piramidal yapılı bir ağaçtır. Koyu gri renkli kabuk, yaşlı ağaçlarda kalın, mantarlı ve boyuna derin çatlaklıdır. Geniş yumurta şeklinde ve 7-14 x 5-11 cm boyutlarında olan yaprakların kenarları sığ loplu veya dişli, ucu sivri, tabanı çarpık ve yürek biçimindedir. Yaprak sapı cm uzunluğundadır. Kışı açıkta geçiren erkek çiçek kurullarının boyu 6-8 cm dir. Kışı tomurcukta geçiren dişi çiçek kurulları mart-nisan aylarında görülür. Meyve örtüsünün kenarları düzensiz olarak yırtılmış, sivri uçları geriye kıvrılmıştır, üzeri yapışkan tüylerle kaplıdır. Meyve kalın kabukludur. Meyvenin örtüye bağlandığı dip taraftaki mat kısım fındığın neredeyse yarısı kadardır. Tabii yayılış alanı Balkanlar, Kafkasya, Türkiye ve Kuzey İran dır. Düzgün dallanma şekli, bol yapraklanması ve dayanıklılığı sebebiyle park ve bahçelerde yetiştirilmektedir. Nemli, iyi drenajlı toprakları ve güneşli yerleri tercih etmekle birlikte, farklı toprak koşullarına, kirliliğe, kuraklığa dayanıklıdır (9). Erken sonbaharda tohumlar elle ağaçların başlarından toplanır ve elle kapçıklar uzaklaştırılır. Tohumlar ekimden önce 2-3 gün suda bekletilir. Ekimler sonbahar ya da erken kış döneminde yapılır. Ekimin gecikmesi tohumlar çatlatılır ve 2-3 ay süreli soğuk katlamaya alınır. Ekim ortamına bahardan itibaren gölgeleme uygulanır. Çimlenme erken bahardan bahar ortası dönemine kadar sürer. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 1 yıl süreyle saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 21

24 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 15 Crataegus spp. Alıçlar : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 50 gr-170 gr arasında Tohumun çimlenme oranı : % Önemli tabii türler: C. pentagyna, C. davisii, C. tanacetifolia, C. bormülleri, C. orientalis, C. aronia, C. dikmensis, C. azovitsii, C. atrosonguinea, C. curvisepala, C. stevenii, C. meyeri, C. pseudohetorophylla Geç güz döneminde ağaçların başlarından, bir branda üzerine çırpma ya da silkeleme yoluyla toplanan meyveler birkaç gün suda bekletildikten sonra ayakla çiğnenir ve kalburda yıkanarak tohum elde edilir. Tohumlar çıkarmayı takiben hiç bekletilmeden %5-10 luk küllü suda 5-10 gün bekletildikten sonra tabii koşullarda katlamaya alınır. Katlamadaki tohumlar takip edilip çimlenme başlamışsa ekilir. Aksi taktirde ikinci yıl ekilir. Tohumun ön işlem ihtiyacı; 2-3 ay sıcak x 3-4 ay soğuk katlama uygulamasıdır. Çimlenmeler erken bahar döneminde gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde uzun süre saklanabilir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 22

25 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 16 Eriolobus trilobatus (Poiret) Roemer At Elması (Geyik Elması) : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 25gr-33gr (28gr) Tohumun çimlenme oranı : %78-98 At elması olarak bilinen tür, ülkemizde ilk defa Kahramanmaraş ta tespit edilmiştir. Meyveleri küçük elma büyüklüğünde ve lezzetlidir. Güney ve Batı Anadolu da m yükseltiler arasında tabii olarak yayılış gösteren, 5-6 m boya ulaşabilen, dekoratif kısa boylu ağaç türüdür (Davis, 1972; Kayacık, 1982). Tabii yayılış alanında çoğunlukla yapraklı ormanlar içinde ve makilikler içinde tek tek, kümeler veya yer yer büyük gruplar halinde bulunmaktadır (Yaltırık, 1966). Ekşi ve 2-3 cm çapa sahip olan meyveleri, önceleri elma yeşili, olgunlaşmaya başladığı sonbaharda ise sarımtırak esmer renk almaktadır. Meyveleri başta kuşlar olmak üzere yaban hayvanları için iyi bir besin kaynağıdır. Tür, estetik taç formu, dolayısıyla da peyzaj düzenlemelerinde süs bitkisi olarak da kullanılabilmektedir. Bu özellikleri ile At elması, ağaçlandırmalarda kullanılabilecek çok maksatlı bir tür konumundadır (5). Ekim-kasım aylarında olgun meyveler ağaçların başlarından elle yada bir örtü üzerine silkeleme yöntemi ile toplanır. Toplanan meyveler bıçakla yarılarak tohum elde edilir. Çıkartılan tohumlar 5-10 gün soğuk suda bekletilmenin ardından hemen ekilir. Geç kış ve bahar ekimlerinde ise tohumlar 2-4 C sıcaklıkta en az 3 ay katlamaya alınır. Çimlenmeler erken bahar döneminde gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 3-5 yıl süreyle saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 23

26 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 17 Fraxinus ornus L. Çiçekli Dişbudak : Oleaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 22 gr-35 gr (25 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken bir ağaçtır. Yaşlı gövdelerde bile kabuk düzgün ve pürüzsüzdür. Boz esmer veya gri esmer tepe tomurcuğu yan tomurcuklardan daha büyük, yuvarlak, 4 pullu, pullar tüylüdür. Yan tomurcuklar konik yuvarlakça ve 2 pulludur. Sürgünlere dizilişi karşılıklıdır. Tüysü yapraklarında tepe yaprakçığı hariç 2-4(5) çift yaprakçık bulunur. Yaprakçıklar saplı, eliptik biçimde 6-10 cm uzunluğunda olup ucu birdenbire sivrilir ya da damla uçludur. Her iki yüzü de çıplak veya alt yüzü orta damarı kahverengi tüylüdür. Bileşik salkım halindeki kurullarda yer alan ve Nisan-Mayıs aylarında açan çiçeklerin taç yaprakları beyaz renklidir. Kanatlı nuks meyve dil şeklinde, cm uzunluğundadır (10). Tohumlar Temmuz- Eylül aylarında ağaçların başından elle sıyırma yöntemi ile toplanır. Tohumlar geç yaz ya da erken güz döneminde ekilir ya da tabii koşullarda katlanıp baharda ekilir. Tohumun ön işlem ihtiyacı 1 ay sıcak (20-25 C), 2-3 ay soğuk (2-4 C) katlama uygulamasıdır. Çoğu populasyonlarda sadece 3-4 aylık soğuk katlama sürecide yeterli olur. Tohumları 3-5 gün soğuk suda bekletmek soğuklama gereksinmesini 1 ay azaltır. Tohumlar, (%8-10 nemle) standart soğuk hava depolarında, ağzı kapalı kaplarda 5-6 yıl saklanabilir. Daha düşük sıcaklıklarda (-4 C) ise 10 yıla kadar saklamak mümkündür (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 24

27 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 18 Liquidambar styraciflua Amerikan Sığlası : Amamelidaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 5 gr-6 gr Tohumun çimlenme oranı : % Piramidal tepeli, dolgun gövdeli, 45 m ye kadar boylanabilen bu ağaç türünün kabuğu gri, derin çatlaklıdır. Sürgünleri çıplak, kestane kırmızısı renginde olup, birkaç yıllık sürgünleri boylu boyuna mantarlaşarak ilginç bir görünüm kazanır. Yaprakları çoğunlukla 5-7 lopludur. Çiçekleri Mart-Mayıs ayında açar. Küme biçimindeki bileşik meyveler 2,5-3,7 cm çapında olup kış boyunca ağaç üzerinde kalır ve güzel bir görünüm sergiler. Tabii yayılış alanı Kuzey Amerika dır. Balsamı için değil, asıl ürünü olan odunu için yetiştirilir. Ayrıca sonbaharda yapraklarının koyu kırmızı renk alması, kışın mantarlı kabuğu ve sarkık meyveleriyle dikkat çekici görüntüsü sebebiyle süs bitkisi olarak yetiştirilir. Güneşli ya da yarı gölge yerlerde ve nemli dolma arazilerde, deniz kıyısında çok iyi gelişir. Ekstrem kent iklimine dayanıklıdır (12). Kasım ayında toplanan kozalaksı kapçıklar serilerek açılmaları sağlanır. Ardından kalburla elenerek tohum elde edilir. Tohumlar 2-4 C sıcaklıktaki suda 20 gün bekletilir ve erken baharda ekilir. %5-10 nem oranındaki tohumlar, standart soğuk hava depolarında en az 5 yıl saklanabilir. Daha uzun süre saklamak için derin dondurucular kullanmak gerekir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 25

28 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 19 Liriodendron tulipifera L. Lale Ağacı : Magnoliaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 35 gr-100 gr (76 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m ye kadar boylanabilen, dağınık ya da piramidal yapıda kışın yaprağını döken bir ağaçtır. Tomurcuklar almaşlı dizilmiş olup, karşılıklı kapanmış iki pulla örtülmüştür. Üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık ya da mavimsi yeşil renkli olan yaprak ayasının, ucu makasla kesilmiş gibi kertiklidir. Sonbahar yaprak renklenmesi altın sarısı-bakır rengidir. Mayıs -Temmuz aylarında çiçek açar. Çok sayıda kanatlı nuksun bir eksen üzerinde dizilmesiyle oluşan bileşik meyve iğ şeklinde olup, önceleri yeşil olgunlaşınca kahverengiye dönüşür. Vatanı Kuzey Amerika olan Lale Ağacı yaprak formu, göz alıcı çiçekleri ve sonbahar yaprak renklenmesi sebebiyle önemli bir park ağacıdır. Derin, kumlu-killi, nemli topraklarda, güneşli ya da yarı gölge yerlerde iyi gelişir. Kolay zarar gören etli köklerinden dolayı ilkbaharda dikilmelidir (13). Kasım ayında toplanan kozalaklar serilir ve zaman zaman sulanarak dağılmaları sağlanır. Diğer bir yöntemde; suda bekletilerek dağılmalarının sağlanmasıdır. Tohumlar sonbahar ya da erken kış aylarında ekilir. Çimlenme döneminde gün süreli bahar ikliminin yaratılması çimlenmeyi olumlu etkiler. Bazı tohumlar çift bitki taslağı içerir. Tohumların soğuklama ihtiyacı gün arasıdır. Çimlenme bahar ortasında gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 3-5 yıl süreyle saklanabilir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 26

29 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 20 Ostrya carpinifolia Kayacık : Corylaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 5 gr-11 gr (7 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m boyunda, dağınık tepeli kışın yaprağını döken bir ağaçtır. Gençken koyu gri renkli olan düzgün kabuk ağaç yaşlandıkça asma gövdeleri gibi uzunlamasına şeritsi çatlaklıdır. Yaprakların üst yüzü koyu yeşil ve hafif tüylü, alt yüzü ise damarlar boyunca tüylüdür. Kışı açıkta geçiren erkek çiçek kurulları aşağıya sarkar. Dişi çiçek kurulları önceleri dik, sonraları uzayarak aşağıya sarkan kedicik halinde kurullar oluşturur. Tabii yayılış alanı Güney Avrupa, Suriye, Anadolu ve Transkafkaslar dır. Kuzey ve Güney Anadolu da küçük gruplar halinde bulunur (14). Geç sonbaharda toplanan tohumlar sopa ile dövülür ve savrularak tohum elde edilir. Tohumlar suda yüzdürülerek boş tohumlar uzaklaştırılır ve birkaç gün suda bekletmenin ardından hemen ekilir. Bahar ekimlerinde çoğu zaman 3 aylık soğuk katlama yeterli ise de bazı kökenlerde 1 ay sıcak, 4 ay soğuk katlama uygulamakta yarar vardır. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplarda uzun süre saklanabilir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 27

30 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 21 Prunus avium L. Kuş Kirazı : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 180 gr-250 gr (200gr) Tohumun çimlenme oranı : % Yaz aylarında toplanan meyveler ezilir ve yıkanarak tohum çıkartılır. 1-3 gün %5-10 luk küllü suda bekletilen tohumlar geç yaz veya sonbahar aylarında ekilir ya da tabii koşullarda katlamaya alınıp baharda ekilir. Çoğu zaman 3 ay soğuk katlama yeterlidir. Yanlış kurutulan tohumlarda 1-2 ay sıcak katlama uygulamasının ardından 3-4 aylık soğuk katlama uygulaması gerekebilir. Çimlenme erken baharda gerçekleşir. Tohumlar standart soğuk hava depolarında ağzı kapalı kaplarda 3-5 yıl saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 28

31 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 22 Pterocarya fraxinifolia Dişbudak Yapraklı Kanatlı Ceviz (Yalankoz) : Tohum 1000 tane ağırlığı : Tohumun çimlenme oranı : m ye kadar boylanabilen geniş tepeli ağaçlardır. Kabuk yaşlı gövdelerde koyu renkli ve derin çatlaklıdır. Tomurcuklar çıplak, saplı ve tarçıni kahverengi olup, yaprak koltuğunda birkaç tane de yedek tomurcuk bulunur. Sürgünlere almaşlı dizilen tek tüysü yaprakların uzunluğu cm olup, yaprakçıktan oluşur. Bir cinsli bir evcikli olan çiçekler Nisan-Haziran aylarında açar. Çok sayıda çiçekten oluşan erkek çiçek kurulları da başak şeklindeki dişi çiçek kurulları gibi aşağı sarkar. Meyve kanatlı küçük bir nukstur. Birçok meyve bir arada cm boyunda aşağı sarkan kurullar oluşturur. Eylül-ekim aylarında olgunlaşır ve düşer (11). Bu türün yayılış alanı Kafkasya, Kuzey İran ve Anadolu dur. Kuzey Anadolu da Kocaeli, Adapazarı, Akçakoca, Zonguldak ve Samsun; Güney Anadolu da ise Mersin, Kahramanmaraş ve Gaziantep yörelerinde tabii olarak bulunmaktadır (Yaltırık, 1993). Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz, kavak ve söğüt gibi sulak yerlerde, gevşek ve nemli topraklarda yetişmektedir (Kayacık, 1981). Park ve bahçelerde kullanıma oldukça elverişli bir tür olmasına rağmen, ülkemizdeki park ve bahçelerde gereği gibi değerlendirilememekte, tabii yayılış alanlarındaki varlığı da yapılan tahriplerle gittikçe azalmaktadır. Nitekim, ülkemizde yayılış gösterdiği yörelerden biri olan Kahramanmaraş ta varlığı tehlike altında bulunmaktadır (Avşar, 2001) (1). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 29

32 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 23 Pyrus spp L. Ahlatlar : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 30 gr-90 gr (45-60 gr) Tohumun çimlenme oranı : % Ülkemizdeki tabii ahlat türleri: P. boisseriana, P. hakkiarica, P. syriaca, P. amygdaliformis, P. salicifolia, P. anatolica, P. elaeagnifolia Geç sonbahar döneminde toplanan meyveler bıçakla kesilerek tohum çıkartılır. 1-3 gün suda bekletilen tohumlar tercihen sonbahar ve zorunlu hallerde ise erken kış aylarında ekilir. Tohumların soğuklama ihtiyacı 3 aydır. Çimlenmeler soğukta gerçekleşir toprak sıcaklığı yükseldikçe düşer ve 20 C sıcaklıkta ikincil dinlenme sürecine girer. %10-15 nem içeren tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplarda 2-3 yıl, eksi 3 C sıcaklıkta daha uzun saklanabilir (3). Tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 30

33 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 24 Quercus ilex L. Akpırnal : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 2 kg-4 kg (2.5 kg) Tohumun çimlenme oranı : % Boylu çalı veya m ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlardır. Genel coğrafi yayılış alanı Batı Akdeniz kıyılarıdır. Batıdan doğuya gidildikçe bu sahalar daralır. Ülkemizde, İstanbul, Anadolu Hisarı, Elmanı Bendi yakını; Ereğli-Zonguldak arası; Sinop; Samsun; Çanakkale; Ezine; Gökçeada (İmroz) Dereköy ile Tepeköy arasında; Kuşadası; Samsun Dağı gibi çok sınırlı bir yayılışı vardır (7). Pelitler (palamut), Kasım-Aralık aylarında toplanır. Ekimden önce pelitler 2-3 gün soğuk suda bekletilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok erken baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1)- (-2 C) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 31

34 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 25 Quercus aucheri Bozpırnal Meşesi : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 2.7kg-10.2kg (4kg-6kg) Tohumun çimlenme oranı : % Herdem yeşil çalı veya 10 m ye kadar boylanabilen sarkık dallı ufak bir ağaçtır (15). Genel coğrafi yayılış alanı sınırlıdır; Doğu Akdeniz için endemiktir. Ülkemizde Aydın-Söke-Priene; Bodrum - Turgutköyü; Fethiye-Kalkan; Antalya- Kaş-Muskay köyü; Antalya- Kemer; Aydın-Çine Cayı Vadisi gibi Güney Batı Anadolu da, maki vejetasyonu içersinde, deniz seviyesi ile 400 m. yükseklikler arasında, anataşı kalker olan topraklar üzerinde bulunur (7). Pelitler (palamut), Kasım ayının ilk haftasında ağaçların başlarından elle ya da bir örtü üzerine silkelenerek yahut ta çırpılarak toplanır. Toplanan pelitler suya atılır ve yüzen hastalıklı pelitler uzaklaştırılır. Soğuk suda 2-3 gün bekletilen pelitler mantari hastalıklara karşı ilaçlamanın ardından kumla tabii ortamda katlanır ya da ekilir. Ekim kış sonu ya da erken baharda gerçekleştirilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1)-(-2aC) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 32

35 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 26 Quercus brantii Lindley İran Palamut Meşesi (Brant Meşesi) : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 7 kg-16 kg (8 kg-12 kg) Tohumun çimlenme oranı : % Coğrafi yayılış alanları Türkiye, Kuzey Suriye, Kuzey Irak, Batı ve Güney İran dır. Türkiye de ise, Doğu ve Güney Doğu Anadolu da tabii olarak bulunur; Malatya; Darende-Akçadağ; Elazığ; Hazar Gölü; Siirt-Baykan; Bitlis; Maraş; Göksün, Yemiş Dağı; Urfa; Karacadağ, Siverek-Diyarbakır; Mardin; Mazıdağ; Hakkari; Çukurca; Cilo Dağı gibi yörelerde m. yükseltiler arasında saf bükler veya çalılıklar oluşturduğu gibi diğer meşe türleri (Q.irtfectoria subsp bc fsleri, Q.libani, Q.cerris) Kızılçam (P.brutia). Pistacia eurycarpa, Pyrus spp. ile karışıklığa girer ve çoğunlukla anataşı kalkerli yerlerde görülür (7). Palamutlar, Ekim-Kasım aylarında toplanır. Ekimden önce pelitler 3-5 gün soğuk suda bekletilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok erken baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1)- (-2oC) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 33

36 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 27 Quercus palustris Muenchh Amerikan Meşesi : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 1 kg-1.5 kg Tohumun çimlenme oranı : % Kışın yaprağını döken, m boyunda, silindirik gövde, piramidal tepe yapısına sahip bir ağaçtır. Gövdenin az çatlaklı, koyu renkli kabuğu vardır. Tabii yayılış alanı Kuzey Amerika nın doğusudur. Yaprakları sonbaharda dökülmeden önce gayet güzel kırmızı bir renk alır. Gençlikte hızlı büyür, İstanbul un park ve bahçelerinde güzel örnekleri vardır. Taban suyu yüksek düzlüklerde, nehir vadilerinde yetişmektedir (16). Pelitler (palamut), ekim-kasım aylarında toplanır. Ekimden önce pelitler 2-3 gün soğuk suda bekletilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1)-(-2 o C) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 34

37 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 28 Quercus pontica C. Koch Doğu Karadeniz Meşesi : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 3 kg-5 kg (3.5 kg) Tohumun çimlenme oranı : % m ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken bir çalıdır. Kabuk oldukça düzgün, fakat yaşlanınca çatlaklıdır. Tabii olarak Kafkasya ile Kuzeydoğu Türkiye de Trabzon, Çoruh, Hopa ve Rize dolaylarında yetişir (17). Pelitler (palamut), Ekim-Kasım aylarında toplanır. Ekimden önce pelitler 2-3 gün soğuk suda bekletilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1) - (-2 C) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 35

38 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 29 Quercus rubra L. Kırmızı Meşe : Fagaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 2 kg-6 kg (3.5 kg) Tohumun çimlenme oranı : % Kışın yaprağını döken, m.boylanabilen düzgün gövdeli bir ağaçtır. Tabii yayılış alanı Kuzey Amerika dır. Kırmızı Amerikan Meşesi, sonbaharda dökülmeden önce kırmızı renk alan yaprakları, simetrik dallanmış güzel görünümü ve hızlı büyümesi sebebiyle kıymetli bir park ağacı, kerestesi sebebiyle de vatanında önemli bir orman ağacıdır. Hava kirliliğine ve tuzlu rüzgârlara dayanıklıdır. En iyi gelişmesini güneşli yerlerde, kumlu balçık, nötr-asidik topraklarda yapar (18). Pelitler (palamut), Ekim-Kasım aylarında toplanır. Ekimden önce pelitler 2-3 gün soğuk suda bekletilir. Tabii ortamda çimlenme, zamanı gelince daha çok baharda gerçekleşir. Tohumlar genellikle saklanmaz. Zorunlu hallerde ise %90 nın üzerinde neme sahip (-1)-(-2 C) sıcaklık ortamında 1 yıl saklanabilir. Meşe pelitlerinin nem oranı %25 in altına inmesi ile çimlenme yeteneğini kaybeder. Çimlenen fidelerde küllemeye karşı mücadele önemlidir. Meşelerde iri palamutlar daha iyi çimlenirler ve daha gelişkin fidan yetişmesine sebep olurlar (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 2-3 yaşlı kaplı fidan. 36

39 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 30 Sorbus aucuparia L. Kuş Üvezi : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 3 gr-5 gr (4 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m, boylanabilen bir orman ağacıdır. Özel bir toprak ve iklim isteği yoktur. Kurak ibreli ormanlarda yetişebildiği gibi, nemliılıman yapraklı ormanlarda da yaygındır. Gölgeye oldukça dayanıklı bir türdür. Ülkemizin Ege, Akdeniz ve Güneydoğu bölgeleri hariç tamamında yetişir. Genelde metreler arasında yayılan yüksek dağ ormanlarının ağacıdır. Meyveleri kırmızı olup yaprakları sonbaharda kıpkırmızı manzaralar oluşturur. Odunu Akçaağaç yapraklı üvez ve üvez kadar değerli olmamakla birlikte önemli bir odun hammaddesidir. Yayılış alanı içerisinde biyolojik çeşitliğin gelişmesi açısından oldukça fazla öneme sahiptir. Yeni kurulacak ormanlara belirli oranda karıştırılmasında yarar vardır. Ülkemizin her yerinde peyzaj uygulamalarında kullanılabilir (4). Erken sonbahardan itibaren olgunlaşmaya başlayan meyve salkımları Ekim-Kasım aylarında ağaçların başlarından elle ya da makasla kesilerek toplanır. Ardından elle ezilir, kalburda yıkanarak tohum elde edilir gün 2-4 C suda bekletilen tohumlar bekletilmeden ekilir ya da tabii koşullarda katlamaya alınarak kış sonunda ekilir. Tohumun ön işlem ihtiyacı; gün 2-4 C suda bekletme uygulamasının ardından 3 ay soğuk katlamadır. Çimlenme,kış bitimi ve erken bahar döneminde gerçekleşir. % 8-12 nem oranına sahip tohumlar, -8 C sıcaklıkta ağzı kapalı kaplar içerisinde 10 yıl süre ile saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 37

40 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 31 Sorbus domestica L. Üvez : Rosaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 27 gr-33 gr (30 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m ye kadar boy, 1 m ye kadar çap yapabilen, dolgun gövdeli bir ağaçtır. Yayılış alanı içerisinde kuraklığa oldukça dayanıklıdır. Gençliğinde gölgeye dayansa da ışık ağacıdır. Kök sistemi kazıktır. Kalkerli topraklar üzerinde iyi gelişir. Genelde deniz kenarından orta yüksekliklere kadar ( m) yayılır. Meyveleri ticari olarak tüketilir. Aynı zamanda kerestesi çok makbuldür. Ülkemizde daha çok Marmara Bölgesi, Orta ve Batı Karadeniz Bölgesi, İç Anadolu nun kuzeyinde yaygındır. Bunun yanında İç Ege, Göller bölgesi ve Hatay bölgesinde bulunur. İri bir erik büyüklüğüne ulaşan, sarımtırak kırmızı rengi ve üzeri kırmızı benekli meyveleri çok estetiktir. Sonbaharda yaprakları meyveleri gibi sarı-kırmızı renk alarak doyumsuz manzaralar oluşturur. Kerestesinin çok değerli olması yanında, tabii yetişme alanında sosyal ormancılık açısından son derece önemli bir ağaçtır. Bunun yanında; köylere bitişik ağaçlandırma çalışmalarında, orman yollarının kenarlarına 3-5 sıralı dikilebileceği gibi, orman iyileştirme çalışmalarında orman içi açıklıklarda da kullanılabilir. Önemli bir peyzaj bitkisidir (4). Erken sonbaharda olgunlaşan meyve salkımları ağaçların başlarından elle ya da makasla kesilerek toplanır. Meyveler bıçakla kesilerek tohum çıkartılır. Diğer bir yöntemde meyveler ya olgunlaşmaya bırakılır ya da sıcak suya batırılarak yumuşatılır. Ardından ayakla çiğnenerek ezilir, kalburda yıkanarak tohum elde edilir gün 2-4 C suda bekletilen tohumlar bekletilmeden ekilir ya da tabii koşullarda katlamaya alınarak kış sonunda ekilir. Tohumun ön işlem ihtiyacı; 5-15 gün 2-4 C suda bekletme uygulamasının ardından 2 ay soğuk katlamadır. Çimlenme, kış bitimi ve erken bahar döneminde gerçekleşir. %8-12 nem oranına sahip tohumlar, -8 C sıcaklıkta ağzı kapalı kaplar içerisinde 10 yıl süre ile saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 38

41 GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ TESİSİ EYLEM PLANI ( ) 32 Sorbus torminalis (L.) Crantz Akçaağaç Yapraklı Üvez (Gurmut, Geyicek Elması) : Rosaceae S. torminalis var. torminalis Tohum 1000 tane ağırlığı : 24 gr - 44 gr (35 gr) Tohumun çimlenme oranı : % S. torminalis var. pinnatifida Tohum 1000 tane ağırlığı : 21 gr - 40 gr (32 gr) Tohumun çimlenme oranı : % S. torminalis Crantz (Akçaağaç yapraklı üvez, geyicek elması); Akçaağaç yapraklı üvez, Güneydoğu Anadolu Bölgesi hariç, ülkemizin tamamında yayılan, cinsin en fazla boylanan türüdür. Bu tür, 25m. boya 75 cm çapa ulaşabilen görkemli bir orman ağacıdır. Üç adet varyetesi vardır. Üç varyetede meyve şekil ve renk bakımından aynıdır. Olgun meyveler, kırmızımtırak kahve renktedir. S. torminalis var orientalis; Marmara ve Batı Karadeniz Bölgelerinde deniz etkisindeki yapraklı ormanların içerisinde görülür. Mayıs sonunda çiçek açar. S. torminalis var torminalis; Güney Doğu Bölgesi hariç Anadolu nun tamamında, deniz seviyesinden yüksek dağ kır sınırına kadar çıkar. S. torminalis var pinnatifida; en iyi yayılışını Göller Bölgesi, Teke Yöresi, Anti-Toroslarda 800 m ile yüksek dağ kırı arasında yapar. Yöresel olarak da, Kastamonu ve Ankara civarında bulunur (4). Geç sonbaharda olgunlaşan meyve salkımları ağaçların başlarından elle ya da makasla kesilerek toplanır. Meyveler bıçakla kesilerek tohum çıkartılır. Diğer bir yöntemde meyveler ya olgunlaşmaya bırakılır ya da sıcak suya batırılarak yumuşatılır. Ardından ayakla çiğnenerek ezilir, kalburda yıkanarak tohum elde edilir gün 2-4 C suda bekletilen tohumlar bekletilmeden ekilir ya da tabii koşullarda katlamaya alınarak kış sonunda ekilir. Tohumun ön işlem ihtiyacı; gün 2-4 C suda bekletme uygulamasının ardından 2 ay soğuk katlamadır. Çimlenme, kış bitimi ve erken bahar döneminde gerçekleşir. %8-12 nem oranına sahip tohumlar, -8 C sıcaklıkta ağzı kapalı kaplarda 10 yıl süre ile saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 39

42 O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 33 Tilia argentea Desf. ex DC. Gümüşi Ihlamur : Tiliaceae Tohum 1000 tane ağırlığı : 80 gr-120 gr (100 gr) Tohumun çimlenme oranı : % m. ye kadar boylanabilen, yuvarlak tepeli kışın yaprağını döken ağaçlardır. Haziran ayında çiçek açarlar. Küçük sarı-yeşil renkli, göze çarpmayan ama çok güzel kokulu çiçekleri vardır. Meyve olgunlaştığında üzeri çıkıntılı ve odunsu, nohut büyüklüğünde bir nukstur. Tabii yayılış alanı Balkanlar, Rusya, Macaristan ve Anadolu dur. Çok eski zamanlardan beri park ve bahçelerde yetiştirilmektedir (19). Sonbaharda tohumlar olgunlaşmaya başlar başlamaz hemen toplanır. Toplanan tohumlar kaynar suya atılır ve soğumaya bırakılır. Bu işlem 3-4 kez tekrarlanır, ardından da hemen ekilir. Ekim yastıkları % gölgelik altına hazırlanır, üzeri örtülenir ve sık sık sulanır. Tohumlar çoğunlukla çimlenir ancak bir kısım tohum çimlenmesi ikinci yıla sarkar. Tohumlar, standart soğuk hava depolarında (1-4 C), ağzı kapalı kaplar içerisinde 2-3 yıl saklanabilir (3). En az 30 farklı bireyden elde edilmiş tohumdan üretilmiş 1-2 yaşlı kaplı fidan. 40