LABORATUVAR HİZMETLERİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI LABORATUVAR HİZMETLERİ GAİTADA PARAZİT MUAYENESİ 2 Ankara,2014

2 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... ii GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ PARAZİT YUMURTALARI SAYIMI Parazit Yumurtası Sayım Metotları Master Metoduyla Parazit Yumurtaları Sayımı Kullanılan Araç Gereçler Yapılışı ( Uzun Teknik)... 8 UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ Parazit Kültürü Parazitlerde Üreme ve Çoğalma Üreme Ortamları ve Besiyerleri UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA i

4 MALARALAN DAL/MESLEK AÇIKLAMALAR Laboratuvar Hizmetleri Tarım Laboratuvarı / Tarım Laboratuvar Teknisyenliği (Teknisyeni) MODÜLÜN ADI Gaitada Parazit Muayenesi 2 MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 AÇIKLAMALAR Gaitada parazit yumurtalarının sayımını yapmak ve parazit kültürünü yapmak için gerekli bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğretim materyalidir. ÖNKOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI Gaitada parazit muayenesi 1 modülünü almış olmak Gaitada parazit muayenesi yapmak Genel Amaç Uygun laboratuvar ortamı sağlandığında; tekniğine uygun olarak helmintlerin larva, yumurta veya ookist sayımı için McMaster metodunu uygulayabilecek, helmintlerin larva ve yumurta formlarını inceleyebilmek için kültür yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Parazit yumurtalarının sayımını yapabileceksiniz. 2. Parazit kültürünü yapabileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Donanım: Laboratuvar ortamı, mikroskop, terazi, santrifüj, etüv, petri kutusu, Mc Master lamı, cam boncuk, 100 cc lik cam solüsyon şişesi, 100 cc lik mezür, pastör pipeti, beher, doymuş tuzlu su, huni, pens, çay süzgeci, baget, gaita örneği, distile su, cam kavanoz, odun talaşı, baget, lam, lamel vb. gibi. Ortam: Parazitoloji/Mikrobiyoloji Laboratuvarı ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modülün sonunda, ölçme aracı (test, çoktan seçmeli, doğru-yanlış, v.b) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ Paraziter hastalıkların tanısında, klinik bulgularla tanı koymak yeterli olmaz. Kesin tanıya gidebilmek veya şüphelenilen paraziter hastalığı ortaya çıkarabilmek için laboratuvar yöntemlerinden yararlanılır. Paraziter yöntemler canlı ve ölü hayvanlarda farklı şekillerde yapılır. Bu modülde kazandığınız yeterlikle; parazit yumurtası sayım yöntemlerini ve parazit ekim yöntemlerini öğreneceksiniz, tanı ve tedaviye katkı sağlayacaksınız. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Bu faaliyette kazandığınız bilgilerle parazit yumurtaları sayımını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Veteriner parazitoloji laboratuvarına giderek parazit yumurtaları sayım yöntemleri hakkında bilgi edininiz. Laboratuvarda parazit yumurtası sayım yöntemlerini gözlemleyiniz ve edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 1.PARAZİT YUMURTALARI SAYIMI Dışkı (gaita, feçes), metabolizma atık ürünü olup bağırsak enfeksiyonlarının teşhisinde en çok kullanılan örneklerden biridir. Parazit, bir başka canlının üzerinde ya da içinde yaşayan ve o canlının besinlerine ortak olan canlıdır. Konak, paraziti üzerinde ya da içinde barındıran canlıdır. Dışkıda parazit yumurtaları veya larvaların varlığının saptanması, bir hayvanın parazitle enfekte olduğunu gösterir. Dışkıda parazit yumurtaları sayımı, bir kantitatif flotasyon metodudur. Günümüzde kantitatif metotların geliştirilmesinde önemli bir ilerleme olmuştur ancak dışkı yumurta sayımlarından yaralanılarak hayvanlardaki parazit miktarı tam olarak belirlenememektedir. Bunun yanında; deneysel çalışmalarda ve araştırmalarda, daha önce durumu bilinen hayvanların dışkılarında bir seri sayımlar veya sayım karşılaştırmaları yapılarak hayvanlardaki parazit miktarı ya da konakçının parazitlere karşı reaksiyonu hakkında önemli oranda bilgi verir. Ayrıca, parazit yumurta sayımı sonucuyla helmintiasis(solucan enfestasyonundan ileri gelen herhangi bir hastalık) tanısı da konabilir. Yalnız burada, gaitada çok sayıda yumurta ya da larva görülmesi bir tanıyı doğrulasa da, yumurta ya da larvanın az sayıda olması veya yokluğu da hastalık olmaması anlamına gelmez. 3

8 Resim 1. 1: Parazitoloji laboratuvarının bir bölümü 1.1.Parazit Yumurtası Sayım Metotları Stoll yumurta sayım metodu, Modifiye Wiskonsin yumurta sayım metodu, McMaster yumurta sayım metodu ve Moredun yumurta sayım metodu gibi metotlar ile parazit yumurta sayımı yapılır. Ancak en yaygın kullanılan metot, McMaster yumurta sayım metodudur. Dışkı örneği alınırken uyulması gereken noktalar Dışkı örneği at, sığır gibi büyük hayvanlarda eldiven giyilmiş ve kayganlaştırılmış bir elle direkt rektumdan alınır. Koyun, keçi gibi hayvanlarda da yine eldivenle fakat işaret parmağı ile rektumdan alınır. Kedi, köpek ve kanatlı gibi küçük hayvanlarda ise ucu yuvarlak bir cam bagetle dışkı alınır. Alınacak dışkı, sığırlarda 50 gram, koyunlarda 10 gram, diğer küçük hayvanlarda ise 5 gramdan az olmamalıdır. Sürü muayenelerinde ise sürüyü teşkil edecek şekilde örnekleme yöntemine başvurulur. Dışkı alırken hayvanlara yaklaşılamıyorsa veya dışkı alınamıyorsa hayvan barınağından toprak, idrarla bulaşmamış taze örneklerin alınmasına özen gösterilir. Dışkı almadan önce hayvanların beslenme biçimi, ilaç (antibiyotik, ishal kesici ilaçlar gibi) kullanılıp kullanılmadığı gibi konular araştırılır. İlaç alınması durumunda parazitik organizmalar bir veya birkaç hafta saptanamaz ve şekilleri son derece bozuk bir hâlde görülebilir. Dışkı örneği vidalı kapaklı kap, plastik kutu, cam şişe, cam kavanoz veya naylon torba ile soğutucu içerisinde laboratuvara getirilir. Alınan numunenin veya numune kabının üzerine hayvan sahibinin adı, adresi, 4

9 telefonu, hayvanın yaş, cins, ırk gibi özellikleri, şüphelenilen hastalıklar, dışkıya herhangi bir işlem yapılıp yapılmadığı yazılır. Dışkı örneklerinin incelenmesinde zaman önemli bir faktördür. Sulu dışkılar, dışkılamadan sonraki ilk 30 dakika içinde incelenir. Şekilli dışkılar, daha uzun süre içinde incelenir. Dışkı örneği, hemen incelenemeyecekse %10 luk formol, glasiyal asetik asit solüsyonu, alkollü gliserin solüsyonu, poli vinil alkol (PVA) gibi koruyucu solüsyon içinde ve dışkı kabının kapağı iyice kapatılarak 4 o C de buzdolabında saklanır. Parazitlerin kendileri veya gelişme şekilleri zarar göreceğinden dışkı buzlukta, derin dondurucu ve inkübatörde saklanmaz. Resim 1. 2: Özel plastik kabında gaita örnekleri Yumurta sayımının önemi: Dışkıda yumurta sayımı, klinik araştırmalar bakımından önemlidir; ilaç kullanımlarından önce ve sonra yapılarak ilaç kullanımlarının başarısını değerlendirmede veya ilaca dirençli organizmaların tespitinde önemli rol oynar. Dışkıdaki yumurta sayısı bazı etkilerden dolayı değişir: o Dışkının kıvamı; kuru dışkıda tartım sırasında daha fazla dışkı maddesi alınmış olur. Kuru dışkıda su miktarı az olduğu için yumurta sayısı daha fazla çıkabilir. o Hayvanın çıkardığı toplam dışkı miktarı o Dışkının toplandığı saat (örnek alım saati) o o Gün içerisinde dışkı ile atılan yumurta sayısı değişir. Yumurta sayısının önemi hem konakçıya göre hem de parazit türüne göre değişiklik gösterir. Her konakçı veya parazit türü için bölgesel ortalamalar çıkarılmalıdır. Nematod türleri için bir gram dışkıda (e.p.g.); o Atlarda 500 yumurta Hafif enfeksiyon yumurta Orta şiddette enfeksiyon 5

10 yumurta Ağır enfeksiyon o Sığırlarda yumurta Tedavi gerektirir. o Kuzularda parazit türüne bağlı olarak değişir, ancak ortalama bir gram dışkıda; 1000 yumurta Orta şiddette enfeksiyon yumurta Ağır enfeksiyon Trematod türleri için bir gram dışkıda; o Sığır o yumurta Patojenik kabul edilir. o Koyun yumurta Patojenik kabul edilir. 1.2.Master Metoduyla Parazit Yumurtaları Sayımı Pek çok yumurta ve larva bazı tuz solüsyonlarında yüzer fakat dışkı parçacıkları genelde yüzeye çıkamaz. Bu teknik, dışkı örneğinin tuzlu sudaki süspansiyonuyla doldurulmuş özel McMaster sayım kamarası kullanılarak yapılır. Dışkı parçacıkları bu sayım kamarasının tabanına çökerken yumurtalar üst camın hemen altında yüzer ve yüzen bu yumurtalar incelenir. McMaster lamı birine paralel iki lamdan oluşur. Üzerinde, her birinin derinliği (veya yüksekliği) 1,5 mm olan iki kuyucuk (göz, oda) bulunur. Her kuyucuğun üst kısmında 10x10 mm boyutlarında lama kazınmış bir kare bulunur. Bu nedenle her bir işaretli kuyucuğun içinde 0.15cm 3 lük bir hacim vardır. Yani işaretli kısımda 0,15 ml sıvı vardır. Sayım lamı kullanılırken incelenecek dışkı süspansiyonu, kuyucuklar dolana kadar aktarılır. Mikroskobun küçük objektifi ile her bir karenin tamamında görülen yumurtalar sayılır. 6

11 Şekil 1. 1: McMaster lamının üstten ve yandan görünümü McMaster metodu sadece sayım için kullanılır, identifikasyon (tanımlama) için kullanılmaz Kullanılan Araç Gereçler Mikroskop McMaster lamı Cam kavanoz Beher Cam boncuk Süzgeç (0.15 mm) Pastör pipeti Dışkı örneği Doymuş tuzlu su çözeltisi: 1 litre çeşme suyu alınır. 377 gram sofra tuzu tartılır. Su ısıtılır, kaynama derecesine gelmeden içine tartılmış sofra tuzunun 1/4'i konur. Kaynamaya başlayınca, ikinci 1/4'i konur. Birkaç dakika sonra üçüncü 1/4'i eklenir. Nihayet 1-2 dakika sonra da son kalan 1/4'i ilave edilir. Her seferinde bir cam bagetle karıştırılır. Tuz moleküllerinin artık erimediği ve çöktüğü görülür. Kabın dibindeki erimemiş tuzun tamamen çökmesi için 24 saat 7

12 bekletilir. Süzgeç kâğıdından temiz bir şişeye süzülür. Daha önceden hazırlanmış ve bekletilmiş çözeltileri kullanmak iyi sonuç verir. Resim 1. 3: McMaster lamı Resim 1. 4: Cam boncuklar Yapılışı ( Uzun Teknik) 3 gram dışkı örneği alınıp bir kaba konur. Üzerine 42 ml doymuş tuzlu su ilave edilir. Bu karışım, içinde 15 adet büyük, 15 adet küçük cam boncuk bulunan 100 ml lik bir kavanoza konur. Kavanozun ağzı sıkıca kapatılıp dışkı homojenize olana kadar çalkalanarak karıştırılır. Karışım, sık gözlü bir çay süzgeç ya da elekten ( μm) bir behere süzülür. Süzgeçte kalan atıklar atılır (cam boncuk temizlenip tekrar kullanılabilir.). 8

13 Süzüntü iyice karıştırılıp ml si alınarak bir santrifüj tüpüne, tüp üstünde 1 cm lik bir boşluk kalacak şekilde aktarılır. Tüp, 1500 devirde 2 dakika santrifüj edilir. Santrifüjün sonunda dipteki tortu oynatılmadan üsteki sıvı kısım dökülür ve tortu vorteks veya ince bir tel yardımıyla oynatılır. Sediment üstüne, önce az miktarda sonra 15 ml ye tamamlayıncaya kadar doymuş tuzlu su eklenir. Tüp, baş ve orta parmak arasına alınıp 5-6 kez alt üst edilerek karıştırılır. Hemen pastör pipeti ile çekilerek McMaster sayım lamının kuyucuklarına doldurulur (her bir kuyucuk yaklaşık 0.2 ml alır.). McMaster lamı, mikroskop altına yerleştirilir ve 2-3 dakika yumurtaların solüsyon yüzeyine çıkması için beklenir. Bu teknikte dışkı suyla ön yıkama işlemine tabi tutulduğundan görüntü daha berraktır. Her iki gözde-kuyucukta, kare içinde bulunan tüm yumurtalar veya ookistler 10x büyütmeli objektifle sayılır. İki karedeki yumurtaların toplam sayısı 50 ile çarpılarak 1 gram dışkıdaki yumurta sayısı (e.p.g.) belirlenir. Şekil 1.2: McMaster yumurta sayım metodu aşamaları 9

14 Yapılışı ( kısa teknik) Yaklaşık 45 adet cam boncuk 100 ml lik bir kavanoza konur. İçine 3 gram dışkı örneği konur. 42 ml doymuş tuzlu su ilave edilir. Kavanozun ağzı iyice kapatıldıktan sonra parçalanıncaya kadar çalkanır. Karışım, sık gözlü bir çay süzgeci ya da elekten ( μm) bir behere süzülür. Süzülen kısım iyice karıştırılır. Hemen bir pastör pipetiyle sıvı çekilerek McMaster sayım kamarasının kuyucuklarına doldurulur. Bu şekilde 2-3 dakika beklenir. Her iki kuyucukta, kare içinde bulunan tüm yumurtalar veya ookistler 10x büyütmeli objektifle sayılır. İki karedeki yumurtaların toplam sayısı 50 ile çarpılır ve bir gram dışkıdaki yumurta sayısı elde edilmiş olur. Bu teknik çabuk uygulanmasına rağmen, dışkının ön yıkaması yapılmadığından görüntü biraz bulanık olabilir. Yapılışı ( Alman tekniği) Bir naylon torbaya dışkı örneğinden 2 gram alınır. Üzerine 60 ml doymuş tuzlu su konur ve süspanse edilir. Büyük dışkı parçacıklarını uzaklaştırmak için karışım, sık gözlü bir çay süzgecinden bir behere süzülür. Yumurtaların homojen dağılımı için süzülen kısım iyice karıştırılır. Hemen pastör pipeti ile bir miktar alınıp McMaster lamındaki kuyucuklardan bir tanesi doldurulur. Örnek tekrar karıştırılıp bir miktarı alınır ve ikinci kuyucuk doldurulur (her bir kuyucuk yaklaşık 0.2 ml alır.). Oluşan hava kabarcıklarının çıkması için lam biraz eğik tutulur. Birkaç dakika beklenerek yumurtaların yüzeye, üst cam altına çıkması sağlanır. McMaster lamı mikroskop altına yerleştirilir. Her iki gözde kare içinde bulunan yumurta veya ookistler 10x büyütmeli objektifle sayılır. Her iki gözde sayılan yumurta toplamı 100 ile çarpılarak 1 gram dışkıdaki sayı (e.p.g.) belirlenir. 10

15 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Parazit yumurta sayımını yapınız. İşlem Basamakları Öneriler İş forması eldiven ve maske vb. giyerek kişisel güvenlik önlemlerini almayı unutmayınız. Mc Master Metodu ile sayım yapma Kişisel güvenlik önlemleri alınız. Gelen örneğin inceleme için yeterli olup olmadığını kontrol ediniz. Gaita örneğini bekletmeden uygun süreler içinde inceleyiniz. İşlem basamaklarına birebir uygulayınız. Analiz öncesi hazırlık için 100 cc lik şişeye bir miktar cam boncuk koyunuz. Yaklaşık 45 adet, mm çaplı cam boncuk koyunuz. Şişeye 42 cc distile su koyunuz. Şişe olarak cam kavanoz da kullanınız. Üzerine 3 gram gaita ilave ediniz. Şişenin ağzını kapatarak homojen hâle gelinceye kadar çalkalayınız. Karışımı süzgeçten süzünüz. Karışımı süzerken sık gözlü süzgeç kullanınız. Süzüntüyü dikkatlice süzünüz. 11

16 Süzüntüden 15 ml alarak santrifüj ediniz. 15 ml alıp bir tüpe koyulan süzüntüyü 1500 devirde 2 dakika santrifüj ediniz. Üst sıvıyı dökünüz. Süzüntünün üzerine doymuş tuzlu su ilave edip karıştırınız. Tüp içindeki üstte kalan berrak sıvı kısmı dikkatlice dökünüz. Doymuş tuzlu suyun önceden hazırlanmış olmasına dikkat ediniz. Ağzını sıkıca kapattıktan sonra tüpü 5-6 kez alt üst ederek karıştırınız. Pastör pipeti kullanınız. Karışımdan pipetle çekerek Mc Master lamı sayım kamaralarını doldurunuz. Pastör pipeti ile yeteri kadar sıvı çekerek sırayla sayma lamının bir kuyucuğuna sonra diğer kuyucuğuna sıvıyı koyunuz. Oluşan hava kabarcıklarının çıkması için lam biraz eğik tutunuz. Yumurtaların solüsyon yüzeyine çıkması için 2-3 dakika bekleyiniz. McMaster lamını mikroskoba Oluşan hava kabarcıklarının çıkması için lam biraz eğik tutulur. Bekleme süresine uyunuz. Mikroskobun 10x büyütmeli objektifini kullanarak inceleme yapınız. 12

17 yerleştirerek iki kamaradaki parazit yumurtalarını sayınız. Her kare içindeki tüm yumurtaları sayınız. Elde edilen sayıyı 50 ile çarparak bir gram gaitadaki yumurta sayısını bulunuz. Sonucu rapor ediniz. 13

18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, gaita örneğinin saklama solüsyonu değildir? A) Alkollü Gliserin Solüsyonu B) Formalin Solüsyonu C) Merthiolate Iodine-Formalin (MIF) Solüsyonu D) Glasiyal Asetik Asit Solüsyonu E) Polo Vinil Alkol (PVA) Solüsyonu 2. Aşağıdakilerden hangisi, dışkı örneklerinin incelenmesi konusunda yanlış bir uygulamadır? A) Sulu dışkılar, dışkılamadan sonraki ilk 30 dakika içinde incelenir. B) Şekilli dışkılar, 30 dakikadan daha uzun süre içinde incelenir. C) Dışkı örneği, hemen incelenemeyecekse koruyucu solüsyon içinde 4 o C de buzdolabında saklanır. D) Dışkı kabının kapağı kapatılarak daha sonra inlenmek üzere oda ısında saklanır. E) Dışkı örneği vidalı kapaklı kap, plastik kutu, cam şişe, cam kavanoz veya naylon torba ile soğutucu içerisinde laboratuvara gönderilir. 3. Aşağıdaki ifadelerden yanlış olanı bulunuz? A) Dışkı örneği, cam şişeye konulmaz. B) Dışkı örneği, antibiyotik tedavisi uygulanan hayvandan alınmaz. C) Dışkı örneği, buzlukta saklanmaz.. D) Dışkı örneği, derin dondurucuda saklanmaz.. E) Dışkı örneği, inkübatörde saklanmaz.. 4. Aşağıdakilerden hangisi McMaster lamının özelliklerinden biri değildir? A) McMaster lamında iki göz (kuyucuk, oda) bulunur. B) McMaster lamının gözlerinden her birinin derinliği 3.5 mm dir. C) McMaster lamı birine paralel iki lamdan oluşur. D) McMaster lam gözlerinin üst kısmında, 10x10 mm boyutlarında lama kazınmış bir kare bulunur. E) McMaster lamının her bir işaretli gözünün içinde, 0.15 ml lik bir hacme sahip alan vardır. 14

19 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu faaliyette kazandığınız bilgilerle parazit kültürünü yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Parazitoloji laboratuvarına giderek parazitlerin üreme ortamları ve besi yerleri hakkında bilgi edininiz. Edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla tartışınız. 2.PARAZİT KÜLTÜRÜ Parazitler, diğer mikroorganizmalardan daha karmaşık yapıya sahip canlılardır. Farklı konaklarda yaşamaları ve biyolojik döngüleri nedeniyle az bir kısmının canlı ortamda kültürü yapılır. Cansız ortamda yani besiyerlerinde kültürün yapılabilmesi için ise uygun araştırma merkezlerinin bulunması gerekir. Bu nedenle kültür sonucuyla tanıya gitmek pek pratik bir yöntem değildir ancak parazitolojik araştırmaların yapıldığı laboratuvarlarda kültür yöntemlerine yine de ihtiyaç duyulmaktadır. 2.1.Parazitlerde Üreme ve Çoğalma Canlılar, canlılığını ve nesillerinin devamlılığını sağlayarak yaşamlarını sürdürür. Organizmalar canlı kalmak için beslenir, nesillerinin devamlılığı için de ürer. Genel olarak üreme; canlıların nesillerini devam ettirebilmek amacıyla kendilerine benzer yavrular oluşturmalarıdır. Canlıların yapısına bağlı olarak değişmekle birlikte özünde bütün canlılar eşeyli ya da eşeysiz olarak çoğalır. Hayvan ya da insanlarda bulunan parazitlerin üremesi de diğer canlılara benzer ancak parazitlerin üremelerinde görülen bazı farklılıklar vardır. Parazitlerin bazıları, üreme ve çoğalma sırasında konak veya vektör adını verdiğimiz bazı canlılara ihtiyaç duyar. Bazılarının hayat döngülerinde değişik evreler vardır, bazıları ise gelişme dönemlerini doğada serbest olarak yaşayarak tamamlar. Parazitlerin üreme ve çoğalmaları için; parazitin yeni bir konağa girebilmesi, gelişim dönemlerinde çevresel şartlardan korunabilmesi, aynı cinslerin birbirini bulabilmesi gibi şartlara ihtiyaç duyar. Parazitler genel olarak üç gruba ayrılarak incelenir. Helmintler: Helmintler vücut yapılarına göre 4 gruba ayrılır: 15

20 Trematodlar: Tek halkadan oluşan yassı helmintlerdir. Hermafroditizm, pedogenesis, erkek ve dişinin çiftleşmesi şeklinde üç yoldan biriyle çoğalır. o Hermafroditizm: Erkek ve dişi üreme organlarının aynı birey (parazit) üzerinde bulunmasıdır. Schistosoma(şistozoma) dışındaki türlerin büyük çoğunluğu hermafrodittir. Tam hermafroditizm: Parazit, başka parazite ihtiyaç duymadan kendi kendini döller. Trematodlar genelde tam hermafroditizmdir. Yetersiz hermafroditizm: Parazit, erkek ve dişi üreme organları bulunmasına rağmen döllenme için başka bireye ihtiyaç duyar. Sıralı hermafroditizm: Parazitte önce erkek üreme organları sonra dişi üreme organları gelişir. o Pedogenezis: Ttrematodların larva formları pedogenezis adı verilen tomurcuklanma ile ürer. Yumurta dışarı atıldığında bundan miracidium (mirasidyum) adı verilen larva çıkar. Bu mirasidyum ara konağa girer ve orada sporokist denilen başka bir larva hâline dönüşür. Bu larva, arakonakçıyı terk edip otlara yapışarak kist hâline dönüşür. Kist içinde tomurcuklanma işlevi sonucu çok sayıda larva oluşur. Burada tek yumurtadan çok sayıda larva oluşmakta ve parazit larva döneminde eşeysiz olarak çoğalmaktadır. Örneğin, koyun karaciğerinde (ana konakçı) yaşayan Fasciola hepatica bu yolla çoğalır. Arakonakçısı salyangozdur. Resim 2.1: Fasciola hepatica ve evrimi 16

21 Erkek ve dişinin çiftleşmesi: Schistosoma türünde erkek ve dişi parazitler ayrıdır, çiftleşerek çoğalır. Resim 2. 2: Schistosoma mansoni Cestodlar: Vücutları; baş, (scolex) boyun ve halkalar (strobila) olarak 3 segmentten oluşan yassı helmintlerdir. Cestodlar, sıralı hermafroditizm ile çoğalır. Halkalı yapıya sahip olan cestodlarda üreme organları halkalarda bulunur. Döllenme parazitin bir halkası ile başka bir halkası arasında ya da başka bir parazitin halkası arasında gerçekleşir. Cestodlarda görülen bir diğer üreme şekli tomurcuklanma olup üreme esnasında boyun bölgesinden yeni halkalar üretilir. Bu halkalar olgunlaşarak yumurta üretir. Cestodların erişkinlerinden başka, larvalarında da tomurcuklanma ile çoğalma olur. Bu, trematodlardaki pedogenezise benzer bir çoğalma şeklidir. Örneğin, köpeklerin ince bağırsaklarında yaşayan Echinococcus granulosus bu yolla çoğalır. Resim 2.3: Echinococcus granulosus Bazı cestodlar ise bölünerek çoğalır, bu da tomurcuklanma gibi aseksüel bir üremedir. Köpeklerde bulunan Mesocestoides corti baş kısmından ikiye bölünerek çoğalır. 17

22 Resim 2.4: Mesocestoides corti Nematodlar: Vücutları iki uçlarına doğru gittikçe incelen, kıl veya iplik gibi tek bir parçadan yapılmış helmintlerdir. Nematodların büyük çoğunluğu eşeyli ürer. Erkek ve dişi bireyler ayrı olup yaşamları boyunca aynı cinsiyette kalır. Nematodların bazıları ovipar olup çiftleşmeden sonra dişilerin yumurta yumurtlamasıyla çoğalır, bazıları ise vivipar olup larva doğurarak çoğalır, bazıları da ovovivipar olup içinde gelişmiş larva bulunan yumurtalar üreterek çoğalır. Bunun yanında bazı türlerde partenogenezis çoğalma görülür; erkek parazitin katılımı olmaksızın dişi parazitin yumurta veya larva üretmesi şeklindedir. Genel olarak çiftleşmeden sonra ya da partenogenezis ile üretilen yumurta veya larvalar, ortama atıldıktan sonra direkt olarak veya ara konaklarda gelişir. Son konakta erişkin nematod hâline gelir. Annelidalar: Sülük adıyla tanınan parazitlerdir. Gerçek hermafrodittirler. Resim 2.5 :Sülük Protozoonlar: Tek hücreli canlılardır. Ökaryotik bir hücre yapısına sahiptir. Çoğunlukla eşeysiz(aseksüel) bir kısmı da eşeyli (seksüel) olarak ürer. Eşeysiz Üreme 18

23 o İkiye bölünme(binnary fission): Protozoonlar çoğunlukla ikiye bölünerek ürer. Bu tip çoğalmada önce çekirdek sonra sitoplazma bölünür. Sitoplazmanın boğumlanmasıyla ana hücrenin 2 ye ayrılması sonucu 2 yavru hücre meydana gelir. Şekil 1.1: Amip te (Entamoeba histolytica) bölünerek çoğalma o Tomurcuklanma: Ana hücrede olan küçük bir çıkıntıdan yeni bir yavru oluşur. Bu da bir çeşit bölünme türüdür ancak burada bölünen kısımlar eşit değildir. Protozoonların birçoğunda görülen bu şekildeki çoğalma mantar ve bakterilerde de görülür. Resim 2.6: Tomurcuklanma ile üreme Şekil 1.2: Tomurcuklanma aşamaları 19

24 o Çok sayıda bölünme (Multiple fission, şizogoni): Birçok bölümlere ayrılan çekirdeklerin etrafını protoplazma sararak kendine benzer çok sayıda yeni bireyler oluşur. Bölünen hücreye şizont denir. Şizontların parçalanması sonucu merozoit meydana gelir. Buraya kadar olan çoğalma şekline şizogoni denir, bu eşeysiz çoğalmadır. Bundan sonra sporogoni dönemi ile eşeyli üreme devam eder. Örneğin, Sıtma paraziti Plazmodium'un çoğalma evrelerinden birinde görülür. Resim 2.7: Şizont ve merozoitler o Regenerasyon: Bazı canlılar, eksilen vücut parçalarını tamamlama ya da onarma gibi bir önemli özelliğe sahiptir. Bu olaya rejenerasyon adı verilir. Bu, eşeysiz bir üreme şeklidir. Vücudu parçalara bölünebilir ve sonra her parçanın kaybolan kısımlarını yeniler. Böylece yeni bir organizma hâline gelir. İlke olarak hayvanın organizasyonu ve gelişmişlik derecesi arttıkça yenilenme yeteneği de o oranında azalır. Birçok omurgasız hayvan, denizyıldızı, yengeçler ve semender, kertenkele gibi bazı omurgalı hayvanlar kuyruk, bacak, kol ya da başka bir organını kaybederse bunların yerine yenilerini yapar. Denizyıldızı'nda orta diskten parça alması koşuluyla bir kol, tüm vücudu yenileyebilmektedir. Yassı solucanlardan planaria 200 parçaya ayrılsa bile her parça tam bir bireyi meydana getirir. Şekil 1.3: Rejenerasyon yoluyla bölünme 20

25 o Spor ile çoğalma: Bazı hayvansal organizma ve birçok bitki spor adı verilen, dayanıklı örtüleri olan ve olumsuz koşullara dayanabilme özelliği gösteren özelleşmiş hücrelerle eşeysiz olarak çoğalır. Eşeyli üreme İki şekilde eşeyli üreme vardır: o Sporogoni: Erkek ve dişi bireyin (mikro ve makrogametosit, mikro ve makrogamet) birleşmesiyle zigot oluşur ve sonra zigot ara konakta bölünerek çoğalır ve son şekli olan sporozoit oluşur. Bu çoğalma şekli şizogoni olarak adlandırılır. Resim 2.8 : Mikro ve makrogametler o Konjugasyon: Bu üreme, iki protozoon arasında pronükleusların değişimi ile gelişen zigot çekirdeğinin oluşumu ile birleşmenin tamamlandığı bir çoğalma şeklidir. Arthropodlar: Eklem bacaklılar adıyla tanımlanan arthropodalar, canlılar içinde en çok görülen gruptur. Tamamına yakınında üreme eşeylidir, erkek ve dişileri ayrı bireylerdir. Bazı türlerde, çok seyrek de olsa hermafrotidizm ve partenogenezis yoluyla üreme görülür. Arthropodlar genellikle ovipardır, yumurta yumurtlamak suretiyle çoğalır. Erişkin yumurta larva nimf erişkin dönemleri vardır. Yumurtadan larva çıkar, larva nimf formuna dönüşür, nimf olgunlaşarak erişkin hâlini alır. Bazıları ise vivipar veya ovovivipardır. 2.2.Üreme Ortamları ve Besiyerleri Parazitlerin kültürlerinin yapılması, parazitolojik araştırmalarda yararlı bir uygulama olmasına rağmen harcanan zaman ve parasal kaynaklar bakımdan rutin incelemelerde pratik bir yöntem değildir. Canlı(invivo) veya cansız(in vitro) ortamlarda parazitlerin kültürü yapılır. 21

26 Canlı ortamlar Deney hayvanları: Kobay fare, sıçan, tavşan, hamster, maymun vb. deney hayvanlarına çeşitli yöntemlerle inoküle (aşılama) edilen mikroorganizmalar deney hayvanlarında yaptıkları enfeksiyona özgü tipik belirti ve bulgular oluşturur. Hücre kültürleri: İnsan ve hayvan dokularından alınan hücrelerin uygun besleyici sıvılarda üretilerek elde edildiği hücre kültürlerinde mikroorganizmaların üretilmesidir. Embriyonlu yumurta: Bazı bakterilerin ve virüslerin üretilmesinde kullanılır. Cansız ortamlar Parazitlerin kültürü için çeşitli besiyerleri kullanılır. Besiyerlerinin istenilen organizmanın üremesini sağlayacak uygun ortam, su, tuz, azot, karbon, kan, serum, et ekstrası gibi besleyici maddeler, nem, ph, oksijen, ısı gibi fiziki şartların olması gerekir. Besiyerlerine, şüpheli örnek yöntemine uygun olarak ekilir ve üreyip üremediği araştırılır. Resim 2.9: Tüp ve petri kutularında besiyerleri Kültür yöntemleri, daha çok protozoonların teşhis edilmesi için kullanılır. Parazitolojik örneklerin, vücut dışında besiyeri adı verilen besleyici yapay ortamlara ekimi yapılarak laboratuvar şartlarında üretilmesi esasına dayanır. 22

27 Farklı gastrointestinal nematod türlerinin yumurtalarının boyut ve görünüşlerindeki benzerliklerinden dolayı sadece yumurtalara bakılarak türleri ayırt etmek oldukça zordur. Bunun yanında, bu parazitlerin 3. dönem larvaları oldukça birbirinden farklıdır; dikkatli incelenerek bu larvalarla cinsler ve hatta bazı durumlarda türler birbirinden ayırt edilir. Dışkı kültürleri; helmint yumurtalarının açılmasına ve çıkan larvaların enfektif döneme kadar gelişmesine uygun ortam bir sağlar. Farklı yumurtalar için farkı koşullar, yöntemler gerekir. Kültür yöntemlerden biri olan genel yöntem, koyun dışkısında trichostrongylid, at dışkısında strongylid ve birçok farklı yumurtaların kültürü için uygundur. Genel Yöntem Araç gereçler o Mikroskop o Santrifüj o Etüv o Havan o Küvet veya cam kavanoz o Mikser o Petri kutusu o Baermann aparatı süzgeci o Su o Steril dışkı (veya tıbbi kömür): Dışkı 70ºC de ısıtılıp içindeki parazit yumurtalarının tamamı tahrip edilerek sterilize edilir. Dışkı kurutulup ince toz hâlinde öğütülür. Bu şekilde hazırlanan steril ve kuru dışkı, koprokültürde tıbbi kömür yerine kullanılır. Tekniği o Dışkı havanda iyice parçalanır. Dışkı kültürleri deneysel amaçlar için çok miktarda yapılacaksa dışkının parçalanmasında mekanik bir mikser kullanılır. İyi bir kültür için dışkı, nemli ve ufalanır şekilde olmalı fakat ıslak olmamalıdır. Çok kuru dışkılar su katılarak nemlendirilir. Dışkı çok ıslak ise steril dışkı veya tıbbi kömürle fazla su giderilir. o Parçalanan gaita cam kavanozlara doldurularak etüvde o C de 7 gün süreyle bekletilir. Etüv yoksa kültür, gün oda ısısında bırakılır. Çok miktarda olan dışkının kültürü, derinliği ortalama 5 cm olan emaye ya da plastik küvetlerde yapılır; dışkı küvet içine 4 cm derinliğinde konur ve üzeri bir naylon ile örtülür. Naylonun üzerine havalanmayı sağlamak için birkaç delik açılır. o Bazı kültürlerde (özellikle küvetlerde), mantar üremesini önlemek için her gün kültür karıştırılır. Bu karıştırma işlemi aynı zamanda, kültürün alt katmanlarının da havalanmasına katkı sağlar. o İnkübasyon sonunda gaita, Baermann aparatı süzgecine konur. Kültür kabı ve kapağı az miktarda suyla yıkanarak aparata aktarılır. o Aparat, 24 saat süreyle veya bir gece boyunca larvaların süzgeçten geçip huninin ağzına ulaşmaları için bırakılır. 23

28 o Baermann aparatı kullanmadan da larvalar elde edilebilir: - Kültür kavanozu ağzına kadar suyla doldurulur. - Ağzına standart bir petri kutusu kapatılır. - Tüm kavanoz petri kutusuyla birlikte ters çevrilir. - Petri kutusuna içine yaklaşık 15 ml su konur. o Kavanoz bu şekilde tüm gece bekletilir. o Ertesi gün petri kutusu içindeki larvalar pipetle alınır ve mikroskopta incelenir. o Gerekirse bu sıvı santrifüj edilerek larvalar yoğunlaştırılır. Sığır dışkı kültürü yöntemi Araç gereçler o Etüv o Petri kutusu o Steril dışkı o Filtre kâğıdı Tekniği o Dışkı, steril dışkı ile eşit oranda karıştırılır. o Karışım, içinde filtre kâğıdı bulunan bir petri kutusuna konur ve kapağı kapatılır. o Petri kutusu etüve konur, o C de 7-10 gün süreyle inkübe edilir. o Her gün nemlilik kontrolü yapılarak gaita karışımı üzerindeki larvaların varlığı gözlenir. o İnkübasyon sonunda karışım üzerine su eklenerek Baermann aparatı süzgecine konur. o Ertesi gün larvalar toplanır. Kedi - köpek dışkı kültürü (Harada ve Mori yöntemi) Araç gereçler o Etüv o Filtre kâğıdı o Santrifüj tüpü (15 ml) o Pipet o Distile su Tekniği o 13x120mm lik filtre kâğıdının orta kısmına 1-2 mm kalınlığında olacak şekilde gaita yayılır. o Dışkı yayılan filtre kâğıdı, dibinde 3 ml distile su bulunan konik tipteki santrifüj tüpüne konur ve dibe 1 cm kalıncaya kadar tüp içine itilir. 24

29 o Filtre kâğıdının diğer ucu, tüp ağzından biraz dışa kıvrılır ve pamuk, bir tıkaç ile tüpe tutturulur. o Etüvde, kültür o C de 7-10 gün süreyle inkübe edilir. o Tüp, her gün dipteki suyun filtre kâğıdına ulaşması bakımından kontrol edilir. Eksilen su ilave edilir. Filtre kâğıdından dolayı gaita hep nemli kalır. o Süre sonunda, larvalar serbest kalır kalmaz suya doğru hareket eder. o Bir pipet yardımıyla dipteki su alınıp mikroskopta incelenir. Koyun - keçi dışkı kültürü (1. yöntemi) Araç gereçler o Etüv o Küvet o Baermann aparatı süzgeci o Filtre kâğıdı Tekniği o Dışkı peletleri çeşme suyunda 1-2 saat bekletilerek ıslatılır. o Daha sonra 5 cm derinliğindeki küvetlere yerleştirilir. o Küvetler, 27 o C de 7 gün süreyle her gün mantar üremesi bakımından kontrol edilerek inkübe edilir. Peletlerdeki mantar üremesi, bir el spreyi ile ince su püskürtülerek ve peletler karıştırılıp yuvarlanarak kontrol edilebilir. o İnkübasyondan sonra küvvetler oda ısısında ve ışık altında birkaç saat bekletilir. Bu sırada larvalar aktif migrasyonla(göçle, geçişle) kütle hâlinde dışkıyı terk eder. o Dışkı Bermann aparatına yerleştirilir. Ayrıca küvet az miktarda su ile yıkanarak aparata eklenir. o Bu şekilde bir gece bekledikten sonra dipten birkaç mililitre sıvı alınır. o Kirli larval süspansiyon, 15 cm çapındaki filtre kâğıdı üzerine pipetle konur. o Süspansiyonun su kısmı bu kâğıt tarafından emilir. Sonra filtre kâğıdı bir kurutma kâğıdı üzerine alınır ve filtre kâğıdında hiç su kalmaması ve kuruması sağlanır. o Bu kuruma sırasında serbest yaşayan nematod larvaları ölür. o Bu filtre kâğıdı tekrar Bermann aparatına yerleştirilir. Birkaç saat sonra temiz larvalar aparatın dip kısmına toplanır. 25

30 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Parazit kültürü yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Kişisel güvenlik önlemleri alınız. Kişisel güvenlik önlemlerini almayı unutmayınız. Gelen örneği kontrol ediniz. Gaita örneğini bekletmeden işleme koyunuz. İşlem basamaklarına birebir uygulayınız. Behere gram gaita numunesi koyunuz. Behere ince odun talaşı ekleyiniz. Üzerine su ilave ederek karıştırınız. Karışımı cam kavanoza doldurunuz. Cam bageti kavanozdaki koyu kıvamlı karışıma birkaç yerinden dibine kadar batırınız o C de 8 10 gün inkübe ediniz. Etüvde inkübe ediniz. Kontrol ederek nemli kalmasını sağlayınız. Kavanozu ağzına kadar suyla doldurunuz. Kavanozun ağzına petri kutusu kapatıp ters çeviriniz. Bir gün bekleyiniz. Petri kutusundaki sıvıdan alınız. Mikroskopta inceleyiniz. Sonucu rapor ediniz. 26

31 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Plazmodiumların çoğalma evrelerinden biri olan şizontların parçalanması sonucu oluşan yeni formuna ne ad verilir? A) Merozoit B) Mikrogamet C) Makrogamet D) Sporozoit E) Gamet 2. Köpeklerin ince bağırsaklarında yaşayan Echinococcus granulosus için aşağıdaki eşleşmelerden hangisi doğrudur? A) Trematod-tomucuklanma B) Cestod-tomucuklanma C) Trematod-hermafrotid D) Cestod-pedogenezis E) Nematod-partenogenezis 3. Aşağıdakilerden hangisi, erkek parazitin katılımı olmaksızın dişi parazitin yumurta veya larva üretmesi şeklinde çoğalmayı ifade eder? A) Tomucuklanma B) Pedogenezis C) Partenogenezis D) Hermafrotid E) Yetersiz hermafroditizm 4. Aşağıdakilerden hangisi parazitlerin üremesi ile ilgili yanlış bir ifadedir? A) Oviparda, dişilerin çiftleşmeden sonra yumurta yumurtlamasıyla çoğalma olur. B) Viviparda, larva doğurarak çoğalma olur. C) Ovoviviparda, içinde gelişmiş larva bulunan yumurtalar üreterek çoğalma olur. D) Yetersiz hermafroditizmde parazit, erkek ve dişi üreme organları bulunmasına rağmen döllenme-çoğalma olabilmesi için başka bireye ihtiyaç duyar. E) Pedogenezisde, ikiye bölünme yoluyla çoğalma olur. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise Modül Değerlendirme ye geçiniz. 27

32 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, bazı canlıların eksilen vücut parçalarını tamamlama ya da onarma özelliğini ifade eder? A) Şizogoni B) Çok sayıda bölünme C) Tam hermafroditizm D) Regenerasyon E) Ovovivipar 2. Aşağıdaki parazitlerden hangisinde, yumurtlama ve üreme organları halkalarda bulunur? A) Trematodlar B) Protozoonlar C) Nematodlar D) Arthropodlar E) Cestodlar 3. Entamoeba histolytica yani amip hangi yolla üreyip çoğalır? A) Vivipar yani larva doğurarak B) Tomurcuklanma C) İkiye bölünme D) Hermafroditizm E) Partenogenezis 4. Aşağıdakilerden hangisi gerçek bir hermafrodittir? A) Annelidalar B) Protozoonlar C) Nematodlar D) Arthropodlar E) Cestodlar 5. Aşağıdakilerden hangisi ana hücrede küçük bir çıkıntıdan yeni bir yavru oluşması şeklindeki bölünme türüdür? A) Regenerasyon B) Tomurcuklanma C) İkiye bölünme D) Hermafroditizm E) Çok sayıda bölünme 28

33 6. Aşağıdakilerden hangisinde genelde sıralı hermafroditizm görülür? A) Plazmodiumlar B) Cestodlar C) Nematodlar D) Artropodalar E) Protozoonlar. 7. Parazitin larva formuyla çoğalmasına adı verilir? A) Şizogoni B) Tam hermafroditizm C) Sıralı hermafroditizm D) Partenogenezis E) Pedogenezis 8. Aşağıdakilerden hangisi protozoonlarda görülen eşeyli üreme şekillerinden biridir? A) İkiye bölünme B) Tomurcuklanma C) Sporogoni D) Çok sayıda bölünme E) Şizogoni 29

34 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 İN CEVAP ANAHTARI 1 C 2 D 3 A 4 B ÖĞRENME FAALİYETİ -2 NİN CEVAP ANAHTARI 1 A 2 D 3 C 4 E MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1 D 2 E 3 C 4 A 5 B 6 B 7 E 8 C 30

35 KAYNAKÇA KAYNAKÇA Özcel, M. Ali, Tıbbi Parazit Hastalıkları, Türkiye Parazitoloji Derneği Yayınları, Toparlak, Müfit, Tüzer, Erkut. Veteriner Helmintoloji İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı, İstanbul, Dik, Bilal. Sevinç, Ferda, Veteriner Protozooloji, Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dumanlı, Nazir Veteriner Protozooloji Ders Notları. Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Parazitoloji Anabilim Dalı, Elazığ, Tüzer, Erkut. Toparlak, Müfit. Veteriner Protozooloji, İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı, İstanbul, Alabay, M. Veteriner Helmintoloji Laboratuvar Teknikleri, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı, Ankara, Özer, Edip, Genel Parazitoloji, Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yayınları, Elazığ