ÜNİTE DAVRANIŞ BİLİMLERİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER DAVRANIŞ BİLİMLERİ VE DİĞER SOSYAL BİLİMLERLE İLİŞKİSİ. Doç.Dr.Hasan TUTAR

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER DAVRANIŞ BİLİMLERİ VE DİĞER SOSYAL BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Davranış ve Davranış Bilimleri Davranış Bilimlerinin Özellikleri Davranış Bilimlerinin Diğer Disiplinlerle İlişkisi DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Davranış kavramını öğrenebilecek Davranış bilimlerini ve ilgili bilim dallarını bilecek, Davranış bilimleri ve örgütsel davranış arasındaki ilişkiyi bilecek, İnsan ve işgören davranışları bakımından davranış bilimlerini açıklayabilecek, Davranış bilimlerinin diğer bilimlerle olan ilişkisini açıklayabilecek, Davranış bilimlerinin özelliklerini bilecek, ÜNİTE 1

2 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi GİRİŞ Davranış bilimleri, adından da anlaşılacağı gibi birkaç bilim dalından (disiplininden) oluşan bilimler grubudur. Bu bilim disiplinleri, sosyoloji, sosyal psikoloji, antropoloji ve psikolojidir. Davranış bilimlerini oluşturan bilim dallarından psikoloji, dairenin en içerisinde ve merkeze en yakın yerinde bulunur. Psikoloji, insanların içten ve dıştan gelen uyarıcılara verdiği tepkiyi konu alan bir bilim dalıdır. Genel konusu insanların kişilik yapılarıdır ve insanları kişilik yapılarına göre onların olası tutum ve davranışlarını analiz etmeye çalışır. Davranış bilimlerini oluşturan diğer temel bir disiplin sosyolojidir. Sosyoloji, grupların veya toplumların oluşması, toplumsal değişim yasaları, toplumsal kurallar, grup davranışları, grup dinamiği, toplumsal davranış düzlemi, kültürlenme, kültürleşme, kültürel değişme gibi konuları inceleyen bilim dalıdır. Davranış bilimlerini oluşturan diğer bir bilim dalı ise sosyoloji ile psikolojinin ara kesitini oluşturan sosyal psikolojidir. Sosyal psikoloji, psikolojinin yaptığı gibi bireyi ele almaz, aksine sosyolojinin yaptığı gibi grubu veya toplumu da inceleme konusu yapmaz; sosyal psikolojinin konusu, herhangi bir grubun üyesi olan bireyin davranışını inceler. Davranış bilimlerini oluşturan diğer bir bilim dalı ise antropolojidir. Antropoloji toplumları tüm kurum ve kuruluşlarıyla ele alır. Toplumsal yapıyı oluşturan çeşitli kültürlerin kişi, grup ve kurumsal yapılar üzerindeki etkisini inceleme konusu yapar. Toplumların değerlerinin, inançlarının, geleneklerinin, örflerinin, adetlerinin birey, grup ve toplum üzerindeki etkisini araştırır. DAVRANIŞ ve DAVRANIŞ BİLİMLERİ Davranış kavramının konusunu, insan davranışlarının arkasındaki temel motivasyonu, güdüleri, inanç ve tutumları incelemek oluşturur. Davranmak ile ilişkilendiren davranış kavramı ; tutum, tavır ve hareket tarzı gibi anlamlara gelmektedir Davranış kavramının konusunu, insan davranışlarının arkasındaki temel motivasyonu, güdüleri, inanç ve tutumları incelemek oluşturur. Burada davranış kavramı, gözlemlenebilen ve ölçülebilen her tür hareketi, edimi ve eylemi içermektedir. Bu anlamda davranış eylemi, bilinçli, nedenli, güdülenmiş ve amaca yönelik olmak gibi özellikleriyle ortaya çıkmaktadır. Burada genel kavramı, insanların bütün tepkilerini kapsayan kavramdır. Davranış bilimlerinin bir alt alanı olan psikolojinin temel konusunu oluşturan insan davranışlarının önemli özelliklerinden biri de, insan davranışlarının bilinçli ve karmaşık oluşudur. Aynı zamanda davranışların arkasında bir neden ve amaç vardır. Bu yönüyle davranış bilinçsiz bir refleksten farklı bir anlama sahiptir. Kısaca davranış organizmanın belirli bir uyarıcıya karşı gösterdiği bilinçli tepki olarak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi tanımlanabilir. Davranışlar kişilerin özel davranışlarında söz konusu olduğu gibi, örgütsel anlamda da davranıştan bahsedilebilir. Örgütsel anlamda davranış da, örgütsel ortam içinde kişilerin görevleri, rolleri, statüleri ve yetkileri kapsamında ortaya koydukları eylemleridir. Davranış Bilimleri Bilimler farklı biçimlerde sınıflandırılmışlardır. En genel sınıflama doğa bilimleri ve sosyal bilimler dir. Doğa (fen) bilimleri başta fizik olmakla birlikte biyoloji, kimya gibi bilimlerdir. Doğa bilimleri doğada gerçekleşen biyolojik ve fiziksel olaylarla ilgilenir. Konusu daha çok doğaya egemen olan fizik kanunlarını saptamak ve varlığın biyolojik ve fiziksel temellerini sorgulamaktır. Sosyal bilimler ise insan yaşamını konu edinen bilimleri kapsar. Bu bilimler; psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji, tarih, siyaset bilimi, ekonomi gibi bilimlerdir. Bu iki kategorinin dışında bir de matematik ve mantıktan oluşan formel bilimler vardır. Davranış bilimleri, insan davranışlarını ve bunların arkasındaki temel nedenleri (güdü, motiv, dürtü) açıklayan bilimler setidir. Bilimlerin sınıflandırılması çalışmalarında 1920'li yıllarda doğal bilimleri ve sosyal bilimler şeklinde ortaya konan iki kategori 1950'li yıllara gelindiğinde bilim adamlarının özel olarak insanı inceleme konusu yapan araştırmalarıyla farklı bir boyut kazanmaya başladı. İnsan davranışlarını farklı disiplinlerle açıklama ihtiyacının hissedilmesi bugün davranış bilimleri adını verdiğimiz bilimler setinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Berelson ve Steiner'e göre Sosyal Bilimler; antropoloji, ekonomi, tarih, siyaset bilimi, psikoloji ve sosyoloji gibi altı disiplini kapsayan bir bilimler grubudur. Davranış bilimleri, insan davranışlarını ve bunların arkasındaki temel nedenleri (güdü, motiv, dürtü) açıklayan bilimler setidir. Davranış bilimlerinin temel amacı ise, insanın inançları, tutumları ve davranışları ile ilgili süreçlerinin araştırılmasıdır. Bu yönüyle davranış bilimleri ahlâk veya etik gibi olması gerekeni yani norm koyucuyu (normatif) değil, olanın sistematik bir açıklamasıdır (deskriptif). Davranış bilimlerinin insanla, grupla ve toplumla ilgili olması söz konusu bilim setinin; antropoloji, psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyolojiyle ilişki kurması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Davranış kavramının konusunu oluşturan insan faaliyeti çeşitlilik gösterir. Davranış kavramı, söz konusu çeşitlilik içerisinde insanın gözlenebilen ve ölçülebilen eylemlerini inceler. İnsan davranışlarının önemli özelliklerinden biri, çok nedenli ve karmaşık olmasıdır. Davranış açısından her eylem ondan önce gelen birtakım koşulların sonucunda ortaya çıkar. İnsan davranışların incelenmesi insanların özel yaşamlarında olduğu kadar, örgütsel yaşamlarında da önemlidir. İnsan davranışlarının temellerini bilmeden örgütlerde verimli bir insan kaynakları yönetimi mümkün değildir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Davranış bilimleri sosyal bilimler içinde konusu insan olan her bilim dalıyla şu ya da bu ölçüde ilgilidir. Daha önce de ifade edildiği gibi, davranış bilimleri birkaç bilim dalından oluşan bir bilimler seti veya grubudur. Dolayısıyla davranış bilimleri sosyal bilimler içinde konusu insan olan her bilim dalıyla şu ya da bu ölçüde ilgilidir. Temel amacı ise insanı anlamak, davranışlarının arkasındaki temel niyeti sorgulamak ve açıklamaya çalışmaktır. Burada şunu belirtmek gerekir ki davranış bilimleri sırf başkalarının davranışlarını açıklamayı amaç edinen bir bilim dalı değildir. Davranış bilimleri şu sorulardan hareketle insan davranışlarını inceler: İnsan hangi durumda nasıl davranıyor? Neden o şekilde davranıyor, davranışının arkasındaki güdü ne? Davranışının amacı ve hedefi ne? İnsan davranışları arasında ortak yönler neler? Kültür ve davranış ilişkisi nedir? İnsan kendi davranışlarını değiştirebilir mi? Şüphesiz bu soruları çoğaltmak mümkün; ancak bu soruların cevapları kısaca ifade edilecek olursa, denebilir ki, insan davranışlarının bir nedeni vardır; bu neden bir amaca dayalıdır ve insan belli kültürel ve genetik faktörlerin etkisinde davranışta bulunur. Ayrıca insan davranışları hem kişinin kendisi tarafından, hem de çevre tarafından kontrol altına alınabilir. Burada esas olan çevrenin insan davranışlarını kontrol etmesi değil, kişinin kendini kontrol etmesi ve yönlendirmesidir. İnsan davranışlarını açıklayan davranış bilimleri daha önce de ifade edildiği gibi şöyle davranmalısın, böyle yapmamalısın tarzında etik veya ahlâk öğretilerinde rastlayabileceğimiz normatif ilkeler koymaz. DAVRANIŞ BİLİMLERİNİN ÖZELLİKLERİ Çağdaş toplumların varlıklarını sürdürebilmeler örgütlenmeler sayesinde mümkün olabilmektedir. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak amacına yönelik olarak çeşitli örgütler meydana getirirler. Çağdaş toplumların varlıklarını sürdürebilmeleri bu örgütlenmeler sayesinde mümkün olabilmektedir. Örgütlerde faaliyette bulunan insan davranışlarının anlaşılması ve hatta önceden tahmin edilebilmesi, insanın örgütsel ortamda örgütsel uyum (oryantasyon), iş tatmini, çalışma barışı, kurumsal sağlık ve performans bakımından önem taşımaktadır. Davranış bilimlerinin temel amacı, örgütlerdeki insan davranışlarını açıklayarak örgütte çalışanlar ve çalışanlarla yöneticiler arasındaki insan ilişkilerini daha üst düzeylere çıkarma bilgi ve yeteneğini geliştirmektir. Davranış bilimleri açıklayıcı olduğu için davranışın arkasındaki nedenleri olduğu gibi inceler. Normatif olmadığı için de davranışın nasıl olması gerektiği konusu üzerinde durmaz. Bu açıdan bakıldığında davranış bilimleri normlar ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi kurallar koymakla uğraşmaz. Buna karşılık açıklayıcı olduğu için davranışın arkasında yatan nedenleri bulmaya ve açıklamaya çalışmakla yetinir. Davranış bilimleri başta psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji ve antropoloji olmak üzere birçok bilim dalıyla ilgili olmasına rağmen sosyal bilimlerin diğer bilim dallarıyla da dolaylı olarak ilgilidir. Dolaylı ilgili olduğu sosyal bilimlerin içinde;, ekonomi, tarih, siyasal bilimler, coğrafya, felsefe, hukuk gibi bilimler yer alır. Görülüyor ki, davranış bilimleri sosyal bilimlerin geniş kapsamı içerisinde yer almakla birlikte, disiplinler arası bir yaklaşım göstermektedir. Sosyal bilimler, en kısa tanımıyla insanın tutum ve davranışlarını ve her tür eylemlerini sistematik olarak inceleyen bilim dalı olduğu için insan davranışlarının incelenmesini konu edinen davranış bilimleri de insanı birey, grup, örgüt, işletme sistemi, kültür ve evrensel düzey gibi çeşitli düzeylerde ele alarak inceler. İnsanlar sürekli değişirken, onların davranışlarının ne olacağını önceden kestirmek kolay değildir Son yıllarda davranış bilimleri alanında siyaset biliminden de yararlanıldığı görülmektedir. Siyaset bilimi, birey ve grupların politik bir ortamdaki davranışlarını inceler. Bu açıdan bakıldığında, insanların içinde bulunduğu örgütler de birer politik ortamdır. Örneğin, çatışmanın yönetimi, gücün paylaşımı gibi konular politik bir çerçeve içindeki insan davranışlarını konu alır. İnsanlar sürekli değişirken, onların davranışlarının ne olacağını önceden kestirmek kolay değildir. Bu nedenle davranış bilimcileri, belirli koşullarda insanların çoğunluğunun muhtemel davranışlarının ne olacağını tahmin etmeye çalışırlar. Bireylerin davranışlarının tahmin edilmesi ise ancak ortalama insan davranışlarının incelenmesiyle mümkün olabilir. Davranış bilimlerinin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Uygulamalı bir disiplindir, Değer yönelimlidir, insanların değerlerini anlamaya çalışır, İnsancıldır ve iyimserdir, Kurumun veya herhangi bir örgütün iklimiyle ilgilidir, Çalışma gruplarının önemini vurgular, Katılımı amaçlar, Kişiler arası ilişkilerin yeterli düzeye gelmesi için çaba harcar, Örgütü tüm bir sistem olarak görür. Davranış bilimleri, öncelikle insanların davranışları hakkında varsayımlar geliştirir. Bu varsayımları lâboratuar ortamında veya kontrollü şartlar altında test ederek olguya ilişkin genellemeler yapar. Davranış bilimleri açıklayıcı olmasına Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi rağmen olayı sadece açıklamakla yetinmez; aynı zamanda davranışları kontrol altına almayı ve insanların davranışlarını değiştirmeyi hedefler. Davranış bilimlerinin diğer bir özelliği, insanı biyolojik veya fiziksel bir varlık olarak değil; aksine onu düşünen, hisseden ve duygulanan bir varlık olarak görür. İnsanın özerk, yaratıcı ve üretken olduğunu ve örgütün amaçlarına değer kattığını düşünür. Örgütsel hedeflere ulaşabilmek, amaçları gerçekleştirebilmek için insanın geniş bir potansiyele sahip olduğu ve bu potansiyelin örgüt lehine ortaya çıkarılması gerektiği düşüncesi egemendir. Örgütsel sağlık, verimlilik ve etkinlik bakımından örgütün iklimi önemlidir. Yöneticilerin sadece fiziksel koşulları iyileştirmesi, uygun çalışma ofisleri oluşturması, bilişim sistemleri kurması ve her tür teknolojik imkânlara sahip olması örgütsel verimlilik ve etkinlik için yeterli değildir. Her durumda örgütün en temel unsuru insandır ve insanın fiziksel ihtiyaçlarının yanında iş yerinde de olsa sosyal ihtiyaçları vardır. İnsanın bu tür sosyal ihtiyaçları ancak davranış bilimlerinin verileriyle tespit edilebilir ve giderilebilir. Davranış bilimleri örgütleri bir sistem yaklaşımı çerçevesinde ele alır. Davranış bilimleri yaklaşımının birçok bilim dalıyla ilgili olması, bu bilim dalının olayları ve olguları 'tünel bakış açısı yla değil, çok geniş bir perspektiften değerlendirdiğini gösterir. Çünkü davranış bilimleri açısından olayların ve davranışların tek bir sebebi yoktur. Bir olay değişik perspektiflerden bakıldığında birçok faktöre bağlı olarak açıklanır. Bu nedenle pek çok bilimsel disiplinin davranış bilimlerinin açıklamasında kullanıldığını görmekteyiz. Sıralamak gerekirse davranış bilimleri; tıpta davranış bilimleri, sporda davranış bilimleri, askeriyede davranış bilimleri, hemşirelikte davranış bilimleri, ailede davranış bilimleri, eğitim bilimlerinde davranış bilimleri, mühendislikte davranış bilimleri, sanayide davranış bilimleri, hizmet sektöründe davranış bilimleri sayılabilir. Bu ilgi alanları aynı zamanda davranış bilimleri; sadece psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji ve antropoloji disiplinleriyle değil, sosyal bilimlerin neredeyse tüm alanlarıyla ilgili bir bilimler grubu özelliği göstermektedir. DAVRANIŞ BİLİMLERİNİN DİĞER DİSİPLİNLERLE İLİŞKİSİ Davranış bilimleri, devamlı olarak bilim dallarının ayrılmasını durdurma ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Bu bölünmüş bilim dallarının uğraştıkları alanların daralması sonucu, tek başlarına, insan davranışlarının bütün yönleriyle araştırılması ve anlaşılmasında yetersiz kalmışlardır. Davranışları bir bütün olarak değerlendirme ihtiyacı, insanı konu alan sosyal bilimlerde disiplinler arası bir mutabakatın sağlanması zorunluluğunu doğurmuştur ki, bunun sonucu olarak davranış bilimleri, bir disiplin grubu olarak oluşmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi DAVRANIŞ BİLİMLERİ VE İLGİLİ BİLİM DALLARI SOSYOLOJİ SOSYAL PSİKOLOJİ PSİKOLOJİ ANTROPOLOJİ Psikoloji insan davranışlarında niçin? sorusuna cevap arar. Sosyoloji nasıl? sorusuyla ilgilenir. Psikoloji, kişinin inançları, değerleri, tutumları ve davranışları arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Davranış bilimlerini psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji ve antropoloji disiplinlerinin oluşturduğu yukarıda belirtilmişti. Psikoloji insan davranışlarında niçin? sorusuna cevap arar. Sosyoloji nasıl? sorusuyla ilgilenir. Antropoloji çevre ile insan davranışı arasında ne ilişki var sorusunu araştırır. Her üç disiplinin yoğunlaşma alanlarında da farklılıklar vardır. Antropoloji genel kültür ile ilgilenirken sosyoloji gruplar, psikoloji ise bireysel davranışlar üzerinde yoğunlaşır. Davranış Bilimleri ve Psikoloji İlişkisi Psikoloji, davranış bilimleri içerisinde en hâkim konumda olan disiplindir. Psikoloji kişilik sistemleri ile insan faaliyetleri arasındaki ilişkiyi bilimsel olarak ele alıp inceler. Psikolojinin amacı davranışı anlamak, tahmin etmek ve kontrol etmektir. Psikoloji bir taraftan insanlar arasındaki kişilik, tutum vb. alanlardaki farklılıkları ortaya çıkarmaya çalışırken diğer taraftan da motivasyon, öğrenme gibi süreçler üzerinde durur. Psikolojinin kapsamı içerisinde deneysel psikoloji, gelişme psikolojisi, endüstriyel psikoloji gibi alanlar da mevcuttur. 18. yüzyıla kadar felsefenin kapsamı içinde incelenen psikoloji daha sonra bağımsız bir bilim olarak önem kazanmaya başladı. Özellikle Wundt'un çalışmaları psikolojinin ayrı bir bilim dalı haline gelmesinde önemli bir yere sahiptir. Wundt 1879'da ilk deneysel psikoloji laboratuarını kurmuş ve bazı psikolojik konuların bilimsel yöntemlerle incelenebileceğini göstermiştir. Bu döneme kadar evrendeki olaylar genellikle felsefe disiplini bağlamında iki temel kategoride ele alınmıştır. Bu kategoriler; maddi olaylar ve psikolojik-ruhsal olaylardır. Maddî olayların dışında bir de psikolojik veya soyut olaylar vardır ki bunlar genellikle psikolojinin inceleme alanına girer. Duyumsamak, hissetmek, anlamak, algılamak, kavramak, düşünmek, zihinsel süreçleri kullanmak gibi somut veya olgusal olmayan soyut olaylar psikolojinin konuları arasındadır. Psikolojik olaylar maddî olaylar gibi kolaylıkla tespit edilemez. Bu olayların kütlesi, ağırlığı, hacmi ve çapı yoktur. Ölçülmesi sırasında anket, gözlem, inceleme gibi yöntemler kullanılır; ancak bunlar da kesin sonuçlar vermez. Yani gerçek durumla ölçüm sonuçları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi arasında maddi olaylarda olduğu gibi birebir ilişki yoktur; aksine gerçekle ölçüm sonuçları arasında korelasyon oldukça zayıftır. Psikoloji biliminin temel amaçları şunlardır: Betimleme: Bu amaç, birbiriyle ilişkili olan davranışların ve davranışları belirleyen koşulların saptanmasını içerir. Söz konusu ilişkiler araştırmalarla ortaya konur. Ayrıca betimleme, davranışların ortak özelliklerine göre sınıflandırılmasını da kapsar. Açıklama: Bu amaç, davranışları açıklayan genel ilkelerin ve kuramların oluşturulmasını kapsar. Bu gibi genel ifadelerin temelinde, betimleme amacına hizmet eden araştırmalar bulunur. Davranışları anlamak, betimleme ve açıklama amaçlarının gerçekleşmesi için mümkün olur. Yordama: Bu amaç, davranışların önceden tahmin edilmesiyle ilgilidir. Kontrol: Bu amaç ise, davranışların seçilen bir düzeyde veya istenen bir biçimde geliştirilmesini içerir. Davranış bilimleri içerisinde en hâkim konumda olan psikolojinin diğer bir ilgi alanı kişilik yapıları ile insan faaliyetleri arasındaki ilişkiyi bilimsel olarak ele alıp incelemektir. Yukarıdaki ifadelerden psikolojinin kişinin inançları, değerleri, tutumları ve davranışları arasındaki ilişkiyi incelediği anlaşılmaktadır. Buna göre psikoloji, davranışların, yaşam tarzlarının, gelişme ve devamlılığın faktörlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Deneysel bir bilim dalı olan psikoloji, sadece dışa vurmuş davranışları değil bu davranışların arkasındaki niyetleri de inceler. Bu alandaki araştırmalar, insan davranışı ile tutumları arasındaki korelasyonu (ilişki) açıklamaya, fen bilimlerinde olduğu gibi ölçüme dayalı veriler üzerinde analiz yapmaya çalışılır. Psikoloji insan davranışlarını ve bu davranışlarla ilgili psikolojik, sosyal ve biyolojik süreçleri inceleme konusu yapar. Meslek olarak ise psikolojinin insanın psikolojik sorunlarına çözüm bulmak gibi önemli bir işlevi vardır. Bunun için psikologlar iki önemli ilişki üzerinde dururlar: Bunlardan ilki, beyin ve davranış ilişkisi; ikincisi ise, çevre ve davranış ilişkisidir. Psikoloji disiplini, bireysel davranışı bireysel özellikler bakımından açıklamaya çalışırken burada bireysel farklılıklar (zekâ, inanç, tutum) ve süreçler (algılama, motivasyon, güdüleme) üzerinde dururlar. Bireysel farklılıklar tespit edilerek benzer durumlara gösterilen farklı tepkilerin nedeni açıklanmaya çalışılır. Davranış bilimleri içerisinde en hâkim konumda olan psikolojinin diğer bir ilgi alanı kişilik yapıları ile insan faaliyetleri arasındaki ilişkiyi bilimsel olarak ele alıp incelemektir. Buna göre psikolojinin temel amacı davranışı anlamak, tahmin etmek ve kontrol etmektir. Psikoloji bir taraftan insanlar arasındaki kişilik, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi tutum vb. alanlardaki farklılıkları ortaya çıkarmaya çalışırken, diğer taraftan da motivasyon, öğrenme gibi süreçler üzerinde durur. Davranış bilimleri aşağıdaki gibi bazı varsayımları psikolojiden ödünç almıştır: İnsanlar farklı şekillerde güdülenir ve harekete geçerler. İnsanlar her zaman akılcı davranmazlar (sınırlı rasyonellik). İnsanlar birbirine bağlıdır. Bu bakımdan, bireysel davranışların genellikle sergilendikleri çevredeki sosyal şartlarla açıklanması gerekir. Bugünkü anlamda psikoloji insan davranışlarını belirli çevresel koşullar içinde organizma-çevre etkileşimi bakımından ele almaktadır. Bu etkileşimin temel öğelerinden biri çevredir. Uyarıcı ve çevre kavramı çoğu kez eş anlamda kullanılır, fakat çevre uyarıcıdan daha kapsamlı bir kavramdır. Psikoloji bugün davranışı uyarıcı- organizma ve tepki bağlamında ele almaktadır. Bunlar davranışın temel unsurlarıdır. Bunları kısaca aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Organizmada yer alan bir eyleme, davranış denilebilmesi için eylemin gözlenebilir veya ölçülebilir olması gerekir. Uyarıcı: Organizmaya etki eden her tür enerji değişikliğidir. Aynı uyarıcı karşısında farklı bireyler farklı davranışlar gösterirler. Uyarıcılar karşısında bireylerin davranışları aynı olsaydı psikoloji bilimine gerek kalmazdı. Uyarıcı bilindiği takdirde davranışın ne olacağının bilinmesi çok basit bir işlem olurdu. Organizma: Tek bir hücreden bile oluşsa bir canlıya organizma denir. Fakat psikoloji araştırmalarında en çok maymunlar, fareler ve benzeri organizmalar incelenir. Davranış: Bir organizmada yer alan ve bir organizma tarafından yapılan her türlü eylemdir. Diğer bir tanımla davranış belli bir etkiye karşı gösterilen bilinçli bir tepkidir. Davranışı refleksten veya bilinçsiz bir hareketten ayıran temel faktörler: bilinç, niyet, istek, davranışın sonucunu kestirme ve amaçtır. Organizmada yer alan bir eyleme, davranış denilebilmesi için eylemin gözlenebilir veya ölçülebilir olması gerekir. Psikolojinin üzerinde durduğu bir diğer kavram ise inceleme birimidir. Psikolojinin felsefe kapsamı içinde ele alındığı dönemde yani psikoloji biliminin kuruluş yıllarında inceleme bilimi olarak insanlar kullanılıyordu. Günümüzde psikoloji insan davranışlarının yanı sıra hayvan davranışlarını da incelemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Tartışma Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Davranış bilimleri neden birçok bilim dalından (disiplinden) oluşmaktadır? Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Psikolojinin dalları Psikoloji bilimi farklı alt disiplinlerden oluşan bir bilim dalıdır. Bu disiplinler farklı psikolojik uzmanlık alanlarını oluşturur. Psikolojinin alt disiplinlerini veya temel uğraş alanları şunlardır: Deneysel Psikoloji, Gelişim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Uygulamalı Psikoloji, Klinik Psikolojisi. Sosyal psikoloji, bir bireyin davranış, duygu veya düşüncelerinin diğer kişilerin davranış veya özelliklerinden nasıl etkilendiğini inceleyen bir bilim dalıdır. Deneysel Psikoloji: Duyum, algı, öğrenme, bellek, güdü ve davranışın fizyolojik temelleri gibi alanlarda incelemeler yaparak davranışın temel nedenlerine ilişkin bilgi edinmeyi amaçlayan psikolojinin bir alt dalıdır. Kısaca, ruhsal olayları deneysel yöntemlerle inceleyen ruh bilim dalıdır. Wundt'un deneysel çalışmalarıyla başlayan deneysel psikoloji, insan davranışını anlamak, kontrol etmek ve açıklamak için deneysel yöntemi kullanır. Deneysel psikologlar davranışın yönünü ve türünü deneysel yöntemlerle araştırırlar. İlk zamanlarda daha çok duyu organları ve duyum süreci ile ilgili deneysel çalışmalar yapılmıştır. Günümüzde ise çalışmalar duyum, algı, öğrenme, bellek ve güdü gibi konular, deneysel psikolojinin inceleme konuları arasındadır. Sosyal Psikoloji: Grup üyeliğinin bireyin davranışları, tutumları ve inançları üzerindeki etkileri ile ilgili bir uzmanlık dalıdır. Bireylerin, üyesi oldukları toplumsal grupların toplumsal-ekonomik koşulları içinde oluşturdukları ortak davranış, tutum, düşünce, tasarım, alışkanlık ve özelliklerini inceleyen bilim dalı. Daha değişik bir tanımla sosyal psikoloji, bir bireyin davranış, duygu veya düşüncelerinin diğer kişilerin davranış veya özelliklerinden nasıl etkilendiğini inceleyen bir bilim dalıdır. Toplumsal veya grupsal ortamda bireyi inceler. Gelişim Psikolojisi: Büyüme ve gelişme sonucu davranış ve bilişsel sistemde ortaya çıkan değişiklikleri inceleyen psikoloji dalı. Organizmanın davranışında doğumdan ölüme kadar tüm yaşam boyunca gözlenen davranış değişikliklerini Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi inceler. Gelişimin değişik dönemlerinde ortaya çıkan davranışlar ile çeşitli çevre koşullarının ve kalıtımın davranışı nasıl etkilediği araştırılır. Kişiliğin gelişmesi ve bunu etkileyen etmenler, davranış bozuklukları, normal dışı davranışlar klinik psikolojinin inceleme konusuna girer. Uygulamalı Psikoloji: Psikolojinin değişik alanlarında ortaya konan ilkelere geliştirilen uygulamalı bir psikoloji dalı. Başka bir ifade ile psikoloji biliminin bulunduğu prensiplerin günlük hayata uygulanması. Psikolojinin değişik dallarında yürütülen çalışmalar ilerledikçe, davranışa ilişkin bazı bulguların, yöntemlerin ve tekniklerin toplumsal yaşamda karşılaşılan bazı sorunların çözümünde yararlı olabileceği uygulamalı psikolojinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Klinik Psikolojisi: Davranış bozukluklarını tanıma, tedavi etme ve nedenlerini bilimsel olarak araştırmayı konu edinen psikoloji dalı. Kişiliğin gelişmesi ve bunu etkileyen etmenler, davranış bozuklukları, normal dışı davranışlar klinik psikolojinin inceleme konusuna girer. Bireyin davranış bozuklukları karşısında uyumlu bir yaşam sürmesi için neler yapılabileceği ile ilgili çeşitli yöntemler geliştirilir. Duygusal bozukluklara tanı koyarak bunları psikoterapiyle tedavi etmek, klinik psikolojisinin ilgi alanına girer. Davranış Bilimleri ve Sosyoloji İlişkisi Sosyoloji bireysel davranışlar yerine aile, din grupları, sapkın grup davranışı, siyasal gruplar, endüstriyel organizasyonlar, ekonomi ve eğitim gibi konular üzerinde çalışır. Dolayısıyla sosyoloji insanın hiçbir zaman ve hiçbir yerde tek başına olmadığı, daima bir grup içerisinde yer aldığı düşüncesinden hareket eder. Böylece sosyoloji bir toplum içinde yaşayan insanların davranış kalıpları ve biçimleri üzerinde yoğunlaşır. Sosyologlar ise toplum, toplumsal kurumlar ve insan ilişkileri üzerinde çalışan kişilerdir. Sosyologlar için önemli olan ihtiyaç, güdü, kişilik gibi bireysel faktörler değil, toplum ve toplumla olan ilişkiler yani makro açıdan yaklaşım olmaktadır. Sosyoloji sosyal grup davranışı ve sosyal süreçlerle ilgilenir. Grup değerleri, normlar, rol çatışmaları, grup ihtiyaçları, grup uyum ya da sosyalleşme aşamasında yaşanan süreçler, sosyal kabul süreci ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesi gibi konular sosyoloji biliminin konuları içerisinde yer alır. Toplumlar, kurumlar, örgütler ve gruplar sosyolojinin başlıca inceleme alanlarıdır. Sosyoloji, grupların, ailelerin ve toplumların yaşam tarzlarını, sosyal tabakalaşma ve sosyal değişim kuramları gibi konuları inceler. Birey sosyolojinin doğrudan konuları arasında yer almaz. Sosyal gruplar ve sosyal süreçlerle ilgili kuramlar geliştirir. Sosyolojinin temel konusu; Sosyal grupları, Sosyal örgütleri, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Sosyal gruplarda ve sosyal örgütlerdeki değişimi incelemektir. Sosyoloji, esas olarak toplumun yapısını, toplumu oluşturan gruplar ve insanlar arasındaki ilişkileri, sosyal grup davranışı ve sosyal süreçleri inceler. Sosyoloji, esas olarak toplumun yapısını, toplumu oluşturan gruplar ve insanlar arasındaki ilişkileri, sosyal grup davranışı ve sosyal süreçleri inceler. Grup değerleri, normlar, roller, rol çatışmaları, grup ihtiyaçları, gruba uyum ya da sosyalleşme aşamasında yaşanan süreçler, sosyal kabul süreci ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesi gibi konular sosyoloji biliminin konuları içerisinde yer alır. Toplumlar, kurumlar, örgütler ve gruplar sosyolojinin başlıca inceleme alanlarıdır. Bireyin davranışlarını ise birey-çevre ilişkisi bağlamında ele alır. Bireyin en yakın toplumsal çevresi gruptur, birey kendisini grupla özdeşleştirir. Sosyologlar birbirinden izole olarak yaşayan kişilerle değil, aksine birbirini etkileyen, iletişim kuran, diğer bir ifadeyle bir sosyal ortam içinde ilişki kurarak yaşayan gruplarla ilgilenir. İnsanlar, diğer insanlarla ilişkide bulunurken sanki bir oyun çerçevesinde belirli kurallar koymaktadırlar. Bunlar zamanla onların yaşamlarında belirleyici olmaktadır. Sosyoloji bir grup içinde insanların grupsal davranışlarını inceler. Sosyolojinin önemli bazı alt dalları Sosyolojinin alt dalları toplumsal kuralların çoğalması, bilgilerin giderek farklılaşması ve çeşitlenmesi, üretim ilişkileriyle uzmanlık alanlarının artması gibi nedenlerden doğmaktadır. Sosyolojinin en önemli dallarından biri, bilgi sosyolojisidir. Bilgi sosyolojisi: Bilginin toplumsal gelişme ve değişmedeki rolünü ortaya koymaya çalışan bir bilim dalıdır. Sosyolojinin en önemli dallarından biri, bilgi sosyolojisidir. Sosyal ve kültürel yapıları ve bu yapılara uygun düşen bilgi türlerini araştırır. Bu bilim dalında çalışan sosyologlar, araştırmalarını daha çok; uygarlık, kültür, toplum, sınıf ve grup türleri ile bilgi üzerinde etkili olan toplumsal etmenler üzerinde yoğunlaştırmaktadırlar. Sanayi sosyolojisi: İşyerinin güvenliği, yapısı, verimlilik, sendikalaşma hareketleri, sanayi ve toplum ilişkileri, işçi işveren ilişkileri gibi konuları inceler. Kısacası sanayi sosyolojisi iş ve endüstri sorunlarıyla uğraşmakta ve bunların örgütlenme biçimlerini incelemektedir. Kent sosyolojisi: Kentlerin toplum bütünlüğü içindeki yerleri ve oluşum, işleyiş ve değişimini inceleyen sosyolojinin bir dalı. Kentlerin oluşumu, kent yaşamının insan ve toplum üzerindeki etkileri, konutları, kentsel yaşam ve kentsel yaşamın doğurduğu sorunlar, yeni kentlerin kuruluşu ve gelişmesi, kentlerin yerleşim düzeni gibi konuları inceler. Hukuk sosyolojisi: Hukuk belirli bir toplumda, grupların toplumsal ilişkileri ve eylemleri üzerinde emredici, kuralcı ve yaptırımcı bir etki yapar. Hukuk sosyolojisi, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi özellikle hukuk, halkın gelenek ve kurallarını, ahlâkın ayırt etmede yükümlülük düşüncesinin gelişiminde, suçluluk, ailenin evrimi ve boşanma, yetki ve sorumluluk alanlarında önemli sonuçlar almıştır. Hukuk sosyolojisi toplumların yapılarıyla, bu toplumlarda geçerli olan hukuk yasaları arasındaki toplumsal ilişkileri inceler. Kişi bazen diğer insanların etkisiyle gerçekçi davranmaktan ziyade, duygusal davranabilmektedir. Siyaset sosyolojisi: Toplumlarda, toplumsal gruplarda siyasal erkin toplum bütünü içindeki yeri ile oluşum, işleyiş ve değişimini düzenlilikleri içinde inceleyip açıklamayı amaçlayan toplum-bilim kesimidir. Toplumların yapılarıyla siyasal rejimler arasındaki ilişkileri incelemek, bir siyasal rejim tipolojisine ulaşmak, siyasal parti tiplerini, parti komisyonlarını ve parti sistemlerini incelemek, siyaset sosyolojisinin konularını oluşturur. Eğitim sosyolojisi: Eğitim düzeninin yapısını, kurumlarını ve işleyişini düzenlilikleriyle inceleyen toplumbilim dalı. Belirgin bir toplumsal yapı içindeki eğitim sorunlarına ilişkin araştırmalar yapan bir disiplindir. Eğitimde fırsat eşitliği ve bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesi gibi çağın zorunlu kıldığı temel toplumsal ilkeleri belirlemeye gayret eder. Davranış Bilimleri ve Sosyal Psikoloji İlişkisi Psikolojik sosyal psikoloji akımı, olayları içten dışa, bireyden çevreye doğru inceler. Kişiler arası ilişkiler bireysel amaçları etkileyerek davranışları yönlendirmektedir. Kişi bazen diğer insanların etkisiyle gerçekçi davranmaktan ziyade, duygusal davranabilmektedir. Burada grubun birey üzerindeki sosyal psikolojik etkisinden söz ediliyor demektir. Sosyal psikologlar insan ilişkileri üzerinde durarak ilişki ve etkileşim koşullarının iyileştirmesine, insanlara daha uyumlu ilişkiler geliştirebilmenin yollarını göstermeye çalışırlar. Sosyal psikoloji bireyin kişilik oluşumunda sosyal ve kültürel çevresinin etkilerini, sosyalleşmesini, sosyal tutum ve değerlerini, grup içi ve gruplar arası iletişim ve etkileşimi inceleme konusu yapar. Sosyal psikolojinin hedefi grup içerisinde insanın varlığını ve onun sosyalleşmesini sağlamaktır. İnsan kognitif, duygusal ve motivasyonel gelişimini, hayatta kazanacağı statü ve rollerini bir grupta sosyalleşme süreciyle öğrenmektedir. Bazı bilim adamlarına göre, sosyal psikoloji ile ilgili bütün tanımlarda sosyal etki üzerinde durulmasına rağmen, bu konuda iki akım (psikolojik sosyal psikoloji akımı ve sosyolojik sosyal psikoloji akımı) oluşmuştur. Birinci akımda kişi ön plana çıkartılırken, diğerinde sosyal etkileşim ve çevre ön plâna çıkartılmıştır. Biçimsel bu tartışma, sosyal psikolojinin başlangıç tarihi (1908) itibariyle yapıla gelmiştir. Psikolojik sosyal psikoloji akımı, olayları içten dışa, bireyden çevreye doğru inceler. Temel amaç, bireyin davranışını ve bunun nedenlerini sosyal çevre içinde farklı birey düzeyinde anlamak ve açıklamaktır. Burada incelenecek olan bireydir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Sosyolojik sosyal psikoloji akımı ise, olayları dıştan içe, çevreden bireye doğru ele almaktadır. Araştırma birimi, bireyden daha geniş olan sosyal çevre ya da gruptur. İnsan benzersiz bir fizyolojik ihtiyaç örüntüsüne ve doyum düzeyine sahiptir. Bu nedenle bireyin kendi üzerindeki etkileri organize edişi benzersizdir. Sosyal psikoloji insanların davranışlarını sosyal ve kültürel ortam içinde inceleyen psikoloji dalıdır. Allporta a göre, sosyal psikoloji bireylerin düşünce, duygu ve davranışlarının, başkalarının gerçek ya da hayal edilen varlığından etkileniş tarzını anlama ve açıklama çabasıdır. Shibutani ise sosyal psikolojiyi, insanların sosyal gruplara katılmaları sonucu ortaya çıkan davranış serilerini inceleyen bir bilim dalı olarak görmektedir. Muzaffer Şerif e göre sosyal psikoloji, sosyal uyaran durumlarıyla ilgili bireylerin deneyim ve davranışlarının bilimsel incelemesidir. Sosyal uyaran durumları, insanlar, bireyler, gruplar ve sosyo kültürel ortamın öğelerinden oluşur. Bireyin deneyim ve davranışları, algılama, yargıda bulunma, öğrenme, hatırlama, hayal kurma, imgeleme, düşünme, isteme ve eyleme geçme gibi psikolojik etkinlikleri içerir ve incelemeyi gerektirir. Sosyal uyaran durumlarının özellikleri, sosyal psikolojinin en önemli boyutlarından birisini oluşturur. Sosyal psikoloji küçük grupların bireysel davranış üzerindeki etkilerini inceleyen disiplindir. Sosyal psikolojinin yoğunlaştığı en önemli konu sosyal etkileşim dir. Sosyal psikoloji kişinin tutum ve davranışlarını, içinde bulunduğu sosyal çevredeki gelişimini, çevresinin kendisine ve kendisinin diğer kişilere etkisini inceler. Tutumlar, iletişim, liderlik gibi konularda önemli yer tutar. Sosyal psikoloji kişiler arası etkileşimlerin bilimi diye tanımlanabilir. Günümüzde insan, yoğun bir etkileşim ortamı içerisindedir ve bulunduğu çevreye uygun davranışlar göstermek durumunda kalmaktadır. Güncel yaşamın temelinde sosyal etkileşim bulunmaktadır ve bireysel, sosyal veya grupsal tatmin bu etkileşimin sonucunda ortaya çıkmaktadır. Birey öncelikle kendi istekleri ve yeteneklerine kısaca kişiliğine göre çevresel etkileşim göstermektedir. Psikolojinin alt dalları bireyin davranışı ve yaşantısını kendi araştırma alanları içinde tutarken, sosyoloji ve alt dalları ise bireyin grup içindeki davranışlarını ve değişimini inceleme konusu yapar. Sosyal psikoloji ise kişiler arası etkileşimlerle uğraşır. Psikolojinin yaptığı gibi gruptan veya toplumdan bağımsız birey tekiyle ilgilenmediği gibi, sosyolojinin yaptığı gibi bireyden bağımsız grup veya toplumla da ilgilenmez. İnsan benzersiz bir fizyolojik ihtiyaç örüntüsüne ve doyum düzeyine sahiptir. Bu nedenle bireyin kendi üzerindeki etkileri organize edişi benzersizdir. Her bireyin yaşamı boyunca karşılaştığı sosyal etkilerin belirli örüntüleri kişiden kişiye değiştiğinden, kişinin bu etkilere tepki olarak geliştirdiği güdü kalıpları kişiye özgü olmaktadır. Ayrıca kişinin ihtiyaçları ve duyumlarının işleyişinde bir benzerlik ve düzen vardır. Bu düzen belirli sosyal çevreler için de geçerlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Sosyal psikolojinin iki boyutu Sosyal psikoloji tarihinde, bireysel yaklaşım taraftarları ile kültürel yaklaşım taraftarları arasında köklü bir tartışma yapıla gelmiştir. Bu yaklaşımlardan birisi, sosyal fenomenleri, kültürü ve sosyal sistemleri, bireysel değişimlerinin bir sonucu olarak görmüştür. Karşıt görüş ise bireyi sosyal etkilerin pasif bir alıcısı olarak değerlendirmiştir. Bugün için her iki görüş de tek yönlü ve eksiktir. Sosyal psikolojinin bu iki özelliği, bu alanda psikolojik sosyal psikoloji ve sosyolojik sosyal psikoloji akımlarını doğurmuştur. Psikolojik sosyal psikoloji: Üzerinde durduğu konuları içten-dışa (bireydençevreye) doğru inceler. Buradaki amaç, kişinin davranışlarını ve bunun nedenlerini sosyal çevre içinde fakat kişi düzeyinde (mikro) açıklamaktır. Burada birey sosyal çevresinde incelenir. Bireyin toplum tarafından etkilenen tutumları, güdüleri, duyguları, öğrenmeleri ve algıları konu edilir. Böylece bireyin iç olaylarının sosyal davranışlarını nasıl şekillendirildiği ön plana çıkarılır. Sosyolojik sosyal psikoloji: Burada olaylar dıştan içe (çevreden- bireye) doğru incelenmektedir. Araştırma birimi, bireyi de içine alan sosyal çevre ya da gruptur. Yaklaşım, kişinin iç psikolojik olaylarına değil; kişiler arası olaylara, grup düzeyine yöneliktir. Daha çok sosyolojiye yakın olan bu görüş, sosyal psikolojiyi sosyolojinin bir alt dalı olarak görür Davranış Bilimleri ve Antropoloji İlişkisi Davranış bilimleri arasında yer alan antropoloji, geleneksel toplumları inceler. Günümüzde antropoloji davranış bilimlerinin temel disiplinleri arasında yer almış bulunmaktadır. Konusu da insan, toplumlar ve kültürlerdir. Bugün antropoloji, genetik veya somatik, etnolojik veya kültürel, psikolojik insan ve eylemi gibi görünüşlerle uğraşan spesifik bir bilim dalıdır. Antropoloji bu geniş çerçeve içerisinde her konuyla değil, belirli sorunlarla uğraşır. Bunların başında da insanlar ve toplumların neden birbirlerine benzediğinin ve değiştiklerinin araştırılması gibi konular gelmektedir. Antropolojik incelemelerin temel hedefi insan davranışlarını etkileyen kurumların, kültürel yapının, inançların, değer yargılarının ne olduğunun tespit edilmesidir. Davranış bilimleri arasında yer alan antropoloji geleneksel toplumları inceler. Çünkü sanayi toplumu olmayan nispeten küçük ve basit toplumlar, kentleşmenin getirdiği kozmopolitleşmeden uzak oldukları için daha otantik ve sahih özellikler göstermektedirler. Bu yönüyle antropolojik incelemelere daha fazla imkân vermektedirler. Antropoloji disiplini başlangıçta yalnızca ilkel toplumları incelemekteydi. Son yıllarda genelde tüm toplumlar antropolojinin ilgi alanına girmiş durumdadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Örnek Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Antropoloji insanın kökenini, biyolojik yapısını, somatik ve kültürel özelliklerini, toplumsal davranışlarını konu edinen ve bunları kendine özgü yöntemleriyle inceleyen bilim dalıdır. İnsan benzersiz bir fizyolojik ihtiyaç örüntüsüne ve doyum düzeyine sahiptir. Antropolojik araştırmaların temel amacı insan davranışlarını etkileyen sosyal kurumların, kültürel yapının, inançların ve değer yargılarının ne olduğunun belirlenmesi ve saptanan olguların insan davranışlarını bir zaman dilimi içinde ne şekilde etkilediğinin bulunmasıdır. Antropolojinin üzerinde durduğu ve halen günümüzde geçerliliğini koruyan bazı sorular bulunmaktadır: İnsanlar ve toplumlar neden birbirine benziyor? İnsanlar ve toplumlar neden birbirlerine benzemiyor? İnsanlar ve toplumlar neden ya da nasıl değişiyor? Yaşanan sosyo-kültürel değişme, toplumun kendi iç dinamiğindeki etkileşimlerin bir sonucu olabileceği gibi, dıştan gelen etkilerin bir ürünü, daha doğrusu iç ve dış dinamiğin bir bileşkesi olarak ortaya çıkmaktadır. Antropoloji, kültürel antropoloji ve fiziksel antropoloji olarak iki kısma ayrılmaktadır. Kültürel antropoloji; arkeoloji, etnoloji, linguistik ve sosyal antropolojiyi içerir; buna karşılık fiziksel antropoloji ise antropometri alt disiplinini içine alır. Kültürel antropoloji ve alt alanları Kültürel antropoloji insanın nesilden nesile aktarılan manevi yönü üzerinde durur. Bu açıdan bakıldığında kültürel antropoloji daha geniş bir alanı kapsamaktadır. Geniş bir toplum tarafından paylaşılan davranışlar, düşünme ve duygu tarzlarını yönlendiren kültürel etkiler, sosyal etkileşme ve bağımlılık, yazılı ve sözlü anlatım biçimleri gibi konular ve bunların karşılıklı etkilenmeleri, kültürel antropolojinin ilgilendiği alanlar içerisindedir. Her kültürün bir selamlaşma biçimi vardır. Örneğin Japonlar selamlaşmak için ojigi (eğilerek yapılan Japon selamı) yaparlar. Ojigi selam verirken, teşekkür ederken, ayrılırken, özür dilerken, günaydın veya merhaba derken, teşekkür ederken Allahaısmarladık derken yapılır. Kültürel antropoloji, bir toplumda amaçlar ve değerler, var olan sosyal kurumlar ve tutucu faktörler, düşünme, hissetme ve eylem şekilleri, ahlak, âdet ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Bireysel Etkinlik Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi gelenekler, alt kültürler, hayat görünüşü, statü sembolleri, aile hayatı, teknolojinin kültürel etkisi, çeşitli kültürlerdeki tabu lar gibi konuları inceler. Bu yönüyle kültürel antropoloji ile sosyoloji arasında sıkı ilişki vardır. Kültürel değerler çok erken yaşlarda aile tarafından bireye aktarılır. Kültürel antropolojinin alt alanlarını aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Arkeoloji: Tarih öncesi uygarlıkları, özellikle kazılar yoluyla elde edilen maddî kalıntılarını yorumlayarak inceleyen bilim dalıdır. İnsanın maddî kültürünü ve bu kültürün yazılı belgelerden önce incelenmesi prehistorya'nın ya da prehistorik arkeolojinin konusudur. Bu disiplin maddî kültürün prehistorik devirlerden bu yana gelişimini kazılardan elde edilen bulgulara dayanarak inceler. Etnoloji: İnsanı konu edinen özellikle ilkel diye nitelenen insan topluluklarını ve onların kültürlerini inceleyen bir disiplin. Başka bir tanımla etnoloji, ırkların kaynağını, yeryüzündeki dağılışlarını ve özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Yunanca halk anlamına gelen ethos sözcüğünden türetilen etnoloji özellikle ilkel diye nitelenen halkları ve onların kültürlerini inceler. Lenguistik: Dillerin yapısal özelliklerini, konuşma biçimlerini inceler. Hem dillerin belirli gruplarının tarihini hem de bugün konuşulan dilleri inceler. Lisan, elkol işaretleri yanında asıl ifade aracı olduğu ve insanlarda kendi aralarında sosyal etkileşimde bulundukları için Lengüistik, antropolojinin ve davranış bilimlerinin alt alanları içinde sayılmalıdır. Lengüistik ikiye ayrılır: Bunlardan ilki tanımlayıcı lengüistik, diğeri de formel lengüistiktir. Tanımlayıcı lengüistik doğal lisanların bünyesini (fonetik, morfolojik) ve kullanılmasını araştırır. Formel Lengüistik ise işaretler bilimi olarak, dilin soyut özelliklerini yani sembollerin sınıflaması için geçerli olan kuralları araştırır. Sizin ve arkadaşlarınızın selamlaşma tarzınızı geleneksel Türk usulü selamlaşma ile karşılaştırınız. Kültür değişimi seziyor musunuz? Formel Lengüistik kendi arasında üç alt alana ayrılır: Bunlardan ilki sentakstır (sözdizimi). Sentaks, mesajın iletimi açısından işaretlerin ilişkisini konu alır. Diğer bir formel lenguistik alanı olan semantik (anlambilim) ise objelerle işaretler arasındaki ilişkiyi inceler. Diğer bir formel lenguistik unsuru pragmatiktir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Fiziksel antropoloji ve alt alanları İnsanoğlunun fiziksel gelişimini ve evrimini inceler. Yani insanın biyolojik gelişmesinin tarihiyle ilgilidir. İnsanın insan olabilmek için geçirdiği aşamaları ele alır. Çeşitli insanların fiziksel özelliklerini inceler. İnsan ırklarını, insanın doğuştan modern hele gelinceye kadar geçirdiği biyofizyolojik değişiklik ve aşamaları ve ırk karışımlarını ele alır. Irkların karşılaştırılması ve ırk ilişkileri belli başlı konularıdır. Antropoloji insan biyolojisinin araştırılmasıdır; fakat sadece bunu konu edinmez. Önceki nesillerden kalan fosilleri, dünyanın başlangıçtaki nüfusu boyunca çeşitli genlerin dağılımını, gen mirasının mekanizmasını, farklı bölgelerdeki insanların şekil ve renk farklılığını ya da insanların ve yakın akrabalarının davranış özelliklerini inceler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Davranış bilimleri sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji ve antropoloji gibi bilim disiplinleri grubunun genel adıdır. Davranış bilimleri bireyin, grubun, ilkel veya modern toplumun davranışlarının, sebep ve sonuçlarını, onları davranışa yönelten temel faktörlerin neler olduğunu incelemeyi konu edinir. Davranış bilimleri sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji ve antropoloji gibi bilim disiplinleriyle doğrudan ilgili olmanın yanında; tarih, iktisat, hukuk ve biyoloji gibi diğer bilim dallarıyla da dolaylı olarak ilgilidir. Bu bakımdan davranış bilimlerini oluşturan söz konusu bilim dalları iç içe geçmiş daireler şeklindedir. Bu dairelerin alt kümesini oluşturan bilim disiplinleri davranış bilimlerinin ortak elemanlarıdır. Davranış bilimleri davranışların bilimsel olarak incelenmesini amaç edinen bilimler setidir. Bu tanıma uygun olarak incelemeler; insan davranışlarının oluşumu, işleyişi ve değişimi üzerinde yoğunlaştırılarak konunun ilkeleri belirlenmeye çalışılır. Davranış bilimleri, insan davranışlarının açıklandığı bütün bilim dallarını kapsar. Amacı, insanın zihin süreçlerini araştırmak ve bu zihinsel işleyiş süreçlerine bağlı olarak geliştirilen davranışlarını anlamlaştırmaktır. Böylece insan faktörü üzerinde durularak, her davranışın bir nedeni olduğu gerçeğinden hareketle, onun toplumsal ve bireysel davranışlarına anlam verilmeye çalışılmaktadır. Çalışmaların hedefi, insan davranışlarının özelliklerini nedenleriyle birlikte açıklamak olmaktadır. İnsan davranışlarının organizasyonunun son derece karmaşık oluşu psikologların, sosyologların, siyaset bilimcilerin, ekonomistlerin, yöneticilerin, endüstri mühendislerinin ve daha pek çok araştırmacı bilim adamının öteden beri dikkatini çekmiştir. Bu araştırmacıların her biri davranış konusunu kendi disiplin alanları esasına göre analiz etmeye çalışmışlardır. Bugünkü davranış bilimlerinin bilimsel yaklaşımı, insan davranışlarının genellenebilmesi hakkında bazı kuramlar oluşturma veya bu tür davranışların belirli kalıplar içerisinde yorumlamadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Davranış bilimlerinin özellikleri açısından aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Davranış bilimleri kural koyucudur. b) Davranış bilimleri açıklayıcıdır. c) Davranış bilimleri sosyal bilimleri de kapsayan geniş bir alandır. d) Davranış bilimleri matematiksel yöntemlerle açıklanabilir. e) Davranış bilimleri istatistiksel yöntemlerle açıklanabilir. 2. Aşağıdakilerden hangisi sosyolojinin konularından biri değildir? a) Grup değerleri ve normlar b) Roller ve çatışmalar c) Grup ihtiyaçları ve gruba uyum süreçleri d) Bireyin psikolojik ihtiyaçları e) Toplumlar, kurumlar, örgütler ve gruplar 3. Aşağıdakilerden hangisi kültürel antropolojiyi oluşturan bilim dallarından (disiplinlerden) biri değildir? a) Arkeoloji b) Etnoloji c) Linguistik d) Sosyal antropoloji e) Antropometri 4. Aşağıdakilerden hangisi psikoloji bilimini oluşturan alt disiplinlerden biri değildir? a) Deneysel Psikoloji b) Gelişim Psikolojisi c) Eğitim Psikolojisi d) Sosyal Psikoloji e) Klinik Psikolojisi 5. Aşağıdakilerden hangisi davranış bilimleri ile ilgili sorulardan hareketle insan davranışlarının incelenmesiyle ilgili değildir? a) İnsan hangi durumda nasıl davranıyor? b) Neden o şekilde davranıyor? c) Davranışının arkasındaki güdü ne? d) Davranışının amacı ve hedefi ne? e) İstem dışı oluşan davranışlar nelerdir? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi 6. Davranış bilimleri içerisinde hangi disiplinler yer alır? a) Psikoloji, antropoloji, sosyoloji, ekonomi, b) Psikoloji, işletme, sosyoloji, sosyal psikoloji, c) Ekonomi, işletme, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, d) Psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji, antropoloji, e) Psikoloji, antropoloji, ekonomi, işletme. 7. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a) Psikoloji, birey ile toplum arasındaki ilişkileri inceler. b) Sosyoloji, sosyal tabakalaşmayla ilgilenir. c) Kültürel antropoloji, kültürün teknolojik araç kullanımını araştırır. d) Sosyal psikoloji, toplumdaki dil ve arkeolojiyi konu alır. e) Sosyoloji, sadece grupları konu edinir. 8. Aşağıdakilerden hangisi davranış bilimlerinde ağırlıklı konumda değildir? a) Antropoloji b) Psikoloji c) Sosyoloji d) Biyoloji e) Tarih 9. Aşağıdakilerden hangisi sosyolojinin alt alanlarından biri değildir? a) Bilgi sosyolojisi b) Toplum sosyolojisi c) Sanayi sosyolojisi d) Kent sosyolojisi e) Hukuk sosyolojisi 10. Aşağıdakilerden hangisi psikoloji biliminin temel amaçlarından biri değildir? a) Betimleme b) Açıklama c) Yordama d) Araştırma e) Kontrol Cevap Anahtarı 1.B, 2.D, 3.E, 4.C, 5.E, 6.D, 7.B, 8.E, 9.B, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akarsu, B. (1987). Felsefe Terimleri Sözlüğü, Ankara: İnkılâp Kitabevi Arkonaç, S. (1998). Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi, İstanbul Atkinson, R. L. Atkinson, R. C., Smith, E. E., Bem, D. J. and Nolen Hoeksema, S., (2002). Psikolojiye Giris, (çev. Yavuz Alogan), Ankara: Arkadas Yayınları Barlı, Ö. (2007) Davranış bilimleri, İstanbul: Aktiv Yayınevi Barutçugil, İ. (2002). Organizasyonlarda Duyguların Yönetimi, İstanbul: Kariyer Yayıncılık Başaran, İ. E. (2000). Örgütsel Davranış İnsanın Üretim Gücü, 3. Baskı, Ankara: Baymur, F. B. (2005). Genel Psikoloji, 18. Baskı, İstanbul: İnkılap Yayınları Boydak, H.A. (2004). Beyin Yarımkürelerinin Gizemi, İstanbul: Beyaz Yayınları Cameron, K. and Whetten, D. A.(1983). Organizational Effectiveness, New York: Academic Press Cüceloğlu, D. (1992). İnsan ve Davranışı, 3. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi Damasio, A.R. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. New York: Harcourt Brace & Co Erdoğan, İ. (1983). İşletmelerde Davranış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Eren, E. (2009). Yönetim ve Organizasyon, 9. Basım İstanbul: Beta Basın Yayın Dağıtım Eroğlu, F. (2000). Davranış Bilimleri, 5.basım, İstanbul: Beta Yayınevi Genç, N. (2011). Yönetim ve Organizasyon, Ankara: Seçkin Yayınları Goleman, D. (2005). Duygusal Zekâ, (çev. Banu Seçkin Yüksel), İstanbul: Varlık Yayınları Goleman, D.(2000). İşbaşında Duygusal Zeka, (Çev.: Handan Balkara), İstanbul: Varlık Yayınları Gordon, J. (1997). Organizational Behavioral, Boston: Allyn and Bacon Inc. Kızılçelik, S. ve Erjem, Y. (1992). Açıklamalı Sosyoloji Terimler Sözlüğü, Konya: Göksu Matbaası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 Davranış Bilimleri ve Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi Koçel, T. (2010). İşletme Yöneticiliği; Yönetim ve Organizasyonlarda Davranış Klasik-Modern-Çağdaş Yaklaşımlar, Yenilenmiş 12.bsk, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım Luthans, F. (1995). Organizational Behavior, 7 nd Ed, McGraw Hill Morris, C. G. (2002) Psikolojiyi Anlamak, (Çev.: N. Ekrem Düzen), Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları Mullins, L. J.(1999). Management And Organisational Behaviour, Fifth Edition, London: Financial Times, Pitman Publishing. Nelson, D. L., Quick James C. and Livingston L. P. (1997). Organizational Behavior Foundations Realities and Challenges, West Publishing Company, Özkalp, E.ve Kıral, Ç.(1997). Örgütsel Davranış, Eskişehir: Etam A.Ş. Matbaası Rachman, D. J. ve diğerleri (1996). Business Today, International Edition, New York: McGrav-Hill Inc. Restak, R. (2004). Mozart ın Beyni ve Savaş Pilotu, (Çev.: Solina Silahlı), İstanbul: Alfa Yayınları Sabuncuoğlu, Z.(1982). Endüstriyel Davranışlar, Bursa:İ.T.İ.A. İşletme Fakültesi Yayını Schermerhorn, J. R., Hunt J. G. and Richard, O.n N.(1997). Organizational Behavior, New York: John Wiley And Sons, Inc. Silah, M.(2005). Sosyal Psikoloji, Ankara: Seçkin Yayıncılık Teber, S.(2000). Davranışlarımızın Kökeni, İstanbul: Say Yayınları Yaylacı, G. Ö. (2008). Kariyer Yaşamında Duygusal Zeka ve İletişim yeteneği, İstanbul: Hayat Yayınları Yeşilyaprak, B. (2003). Genel psikoloji, Ankara: Pegem Akademi Yayınları Yüksel, Ö.(2006). Davranış Bilimleri, Ankara: Gazi Kitabevi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 HEDEFLER İÇİNDEKİLER GÜDÜLENME VE GÜDÜLENME KURAMLARI İhtiyaçlar ve Güdüler Güdülerin Sınıflandırılması Güdülenme ve Güdülenme Teorileri DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Öğrenme kavramını tanımlayabilecek, Öğrenme kuramlarını bilecek, Öğrenmenin insan yaşamındaki önemini kavrayabilecek, Öğrenme ilkelerini anlayabilecek, Örgütsel öğrenme kavramını öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 2

25 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları GİRİŞ Güdü (motiv) eylemine, güdüleme (motivasyon) denir ve organizmayı harekete geçiren güç anlamına gelmektedir. Güdüleme, organizmanın ihtiyaçlarını karşılaması için onu harekete geçiren, hareketin yönünü belirleyen ve onu kontrol eden güç olarak ifade edilebilir. Örgütsel açıdan çalışanların örgütsel amaçlar doğrultusunda harekete geçirilmesi, yönlendirilmesi ve kontrol edilmesiyle ilgilidir. Özellikle bireysel ve örgütsel performans bakımından büyük önem taşır. Örgütsel motivasyon veya güdüleme işgörenleri çalışmaya isteklendirme, onlarda yüksek iş tatmini hissi oluşturma ve örgütte verimli çalıştıkları takdirde kişisel tatmin bulacakları konusunda inandırma sürecidir. Tanım ve açıklamalardan, güdülemenin kısaca, insanı belirli bir amaç doğrultusunda harekete geçiren güç demek olduğu anlaşılmaktadır. Güdülenme bir süreçtir ve süreç tatmin edilmemiş birtakım ihtiyaçların dürtüsü ile başlar. Bu ihtiyaçlar uyarılıncaya kadar, başka bir ifadeyle güdüye dönüşünceye kadar kişiyi motive etmez. İhtiyaçların uyardığı dürtüler harekete geçirilmiş ise buna psikolojide güdü veya motiv denir. Buna göre güdüler, kişilerin davranışlarının arkasındaki neden (saik)lerdir. İhtiyaçlardan kaynaklanan güdüler kişiyi bir davranışta bulunmaya iter. Kişi söz konusu itilim sonucunda ihtiyacını karşılayabilir ise yaşamdan haz duyar tatmin olur; aksi halde elem duygusu duyar ve rahatsız olur. İHTİYAÇLAR VE GÜDÜLER İhtiyaçları fizyolojik ve psikolojik olarak sınıflandırmak mümkündür. İhtiyaç, insanda eksiklik veya yoksunluk hissi uyandıran, içsel ve dışsal, psikolojik veya fizyolojik her tür faktördür. İhtiyaçlar kişinin fizyolojik ve psikolojik denge durumunu (homeostazi) bozan, karşılanmasıyla (tatmin) birlikte tekrar eski denge durumuna dönülmesini sağlayan psikolojik ve fizyolojik özellikleri olan durumlardır. Kişi yaşamını sürdürmek için ihtiyaçlarını tatmin etme gereği duyar. İsteklerin karşılanması kişinin yaşam konforunu artırırken, ihtiyaçlar kişinin yaşamı için zorunlu unsurlardır. İstekler sonradan öğrenilmiş olmasına rağmen ihtiyaçlar öğrenilmiş değillerdir ve doğuştan getirilir. İsteklerin her zaman karşılanmasına gerek yoktur; ancak yaşamın sürmesi için ihtiyaçların karşılanması gerekir. İhtiyaçların daha kolay anlaşılması için bilim adamları onları iki genel kategoride incelemektedirler. Buna göre ihtiyaçlar birinci derece temel ihtiyaçlar ve ikinci derece tamamlayıcı ihtiyaçlar olarak iki grupta incelenebilir. Başka bir sınıflandırmaya göre ise ihtiyaçlar; fizyolojik (yeme, içme vb.), güvenlik (sağlık sigortası, iş garantisi, soğuktan korunma), sosyal, (arkadaşlık, grubun üyesi olma vb.,) ve psikolojik (başarı, statü, sosyal kabul görme, kendini gerçekleştirme) tir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

26 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları İhtiyaç Kavramı İnsan, yaşamına ihtiyaçlarının anlaşılması ile başlar. Doğumdan itibaren en erken öğrenilen şey ihtiyaçların tatmin edildiğinde haz ve doyum, tatmin edilmediği zaman acı ve üzüntü kaynağı olduğudur. Giderilmediği zaman yokluk veya eksiklik duygusu oluşturan her şey ihtiyaçtır. İnsanların tutum ve davranışlarının arkasında çeşitli ihtiyaçlarının tatminine yönelme vardır. İnsanlar yaşamlarını sürdürebilmek ve mutlu bir yaşam sürebilmek için ihtiyaçlarını karşılamak durumundadırlar. İhtiyaçlar şiddetlerine göre, zorunlu (temel) ihtiyaçlar ve zorunlu olmayan (ikincil) ihtiyaçlar olarak iki gruba ayrılır. İhtiyaçları; yaşamı sürdürmek için zorunlu olan ihtiyaçlar, yaşamı kolaylaştıran ihtiyaçlar ve yaşamı güzelleştiren ihtiyaçlar şeklinde de sınıflandırabiliriz. İhtiyaç; fizyolojik veya psikolojik nitelikte olan bir nesnenin yoksunluğundan veya yetmezliğinden duyulan içsel gerilimdir. Günlük anlatımda ihtiyaç, güdü ve dürtü terimine göre daha çok kullanılır. Dürtü, güdü ya da ihtiyacın, insanın bir davranışı yapmaya itecek güçte olması gerekir. İhtiyaç, genellikle güdü ile eş anlamlıdır. İhtiyacın güdüden ayrılan özelliği, amaçlılığı ve kapsamıdır. Güdü, genellikle içten gelen bir iticiliği, ihtiyaç ise hedeften gelen bir çekiciliği anlatır. İhtiyaçlar şiddetlerine göre, zorunlu (temel) ihtiyaçlar ve zorunlu olmayan (ikincil) ihtiyaçlar olarak iki gruba ayrılır. Zorunlu ihtiyaçlar, insanın yaşamını devam ettirebilmesi için mutlaka gerekli olan hava, gıda ve su gibi fizyolojik ihtiyaçlardır. Diğer taraftan karşılanmaları yaşamsal olmayan, ancak tatmin edildikçe insanlara haz veren, onların yaşam konforunu artıran eğlenme, seyahat ve müzik dinleme gibi ikincil ihtiyaçlar vardır. Daha özlü bir şekilde ifade etmek gerekirse zorunlu ihtiyaçlar insanların yaşamı için mutlaka gerekli olan ve karşılanması gereken içsel durumlardır. İnsanların tatmin etmek istedikleri çok sayıda ihtiyaçları vardır. Ayrıca, bu ihtiyaçların bir bölümü tekrarlanan nitelikte yani periyodiktir. İhtiyaçların diğer bir özelliği tatmin edildikçe şiddetinin azalmasıdır. İhtiyaçların tatminine devam edildikçe, belirli bir aşamadan sonra bu ihtiyacı gideren şeylerin tüketimi insana haz vermek yerine ıstırap vermeye başlar. Yeme, içme gibi biyolojik ihtiyaçlar karşılanmadığı zaman acı verme özelliği ikincil nitelikteki ihtiyaçlardan daha fazla olduğu gibi karşılandıktan sonra ihtiyaçtan daha fazlasının tüketilmesinin verdiği acı da daha fazladır. Temel bir ayrımla ihtiyaçlar psikolojik veya fizyolojik kökenli olabilir. Psikolojik ve fizyolojik ihtiyaçlar karşılandığı zaman insanda bir haz duygusu oluşturur. Ancak bu haz alma durumu süreklilik göstermez. Tıpkı azalan verim yasasında olduğu gibi haz alma durumu bir noktaya kadar devam eder; hatta belli bir noktadan (haz plâtosu) sonra haz duygusu ortadan kalkmaya başlar, yavaş yavaş elem ve acı duygusu devreye girer. Burada söylenenler özellikle fizyolojik ihtiyaçlar içindir. Bu kısa girişten sonra ihtiyaçları genel olarak aşağıdaki gibi iki kategoride ele almak mümkündür: Birincil İhtiyaçlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

27 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları İkincil İhtiyaçlar Birincil ihtiyaçlar. Bu tür ihtiyaçlar insanın yaşaması için temel olan ihtiyaçlardır. Karşılanmadığı zaman çeşitli rahatsızlıklar, hatta ölüme kadar varan sonuçlar ortaya çıkabilir. Bu tür ihtiyaçlar; yeme, içme, barınma, cinsellik gibi insanın fizyolojik yapısının gerektirdiği ihtiyaçlardır. İkincil ihtiyaçlar. İnsanların toplumsal ilişkilerinin, sosyal statülerinin, sorumluluk, görev ve rollerinin gereği olan ihtiyaçlardır. Bu yönüyle bunları sosyal ihtiyaçlar olarak nitelendirmek mümkündür. İkincil ihtiyaçlara; sevmek, sevilmek, ait olma hissi, beğenilme ve rekabet duygusunu örnek olarak verebiliriz. İhtiyaçları; yaşamı sürdürmek için zorunlu olan ihtiyaçlar, yaşamı kolaylaştıran ihtiyaçlar ve yaşamı güzelleştiren ihtiyaçlar şeklinde de sınıflandırabiliriz. Burada yeme içme gibi insanın fizyolojik ihtiyaçları, onun yaşamı için zorunlu ihtiyaçları iken; âlet kullanma, dinlenme, çeşitli teknolojilerden yararlanma insan yaşamını kolaylaştıran ihtiyaçlardır. Resim, sanat, müzik gibi yaşamdan estetik hazlar alınmasını sağlayan ihtiyaçlar ise hayatı güzelleştiren ihtiyaçlardır. İhtiyaçlar sürekli ihtiyaçlar ve geçici ihtiyaçlar olarak ikiye ayrılır. İhtiyaçların özellikleri şunlardır: İhtiyaçlar çok sayıdadır. İnsanın evreni algıladığı, olguları tanıdığı ölçüde ihtiyaçları farklılaşır. Gözlemleri arttıkça, tecrübe ettikçe her geçen gün ihtiyaçlara yenileri eklenir. Tatil yapma alışkanlığı olmayan birinin tatil yapması böyle bir ihtiyaçtır. Tatmin edildikçe şiddetleri azalır. Özellikle fizyolojik ihtiyaçlar böyledir; ancak aynı şeyi psikolojik ihtiyaçlar için söylemek doğru değildir. Örneğin, susuz birinin su içtikten sonra, aç bir insanın doyduktan sonra ihtiyacı ortadan kalkar. Ancak sevgi gören bir çocuğun sevgi ihtiyacının azalması veya ortadan kalkması söz konusu değildir. İhtiyaçların temel özelliği fayda sağlamalarıdır. Fayda, mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama (tatmin etme) özelliğidir. İkame özellikleri vardır. İhtiyaçları karşılarken, ikame özelliği olan çeşitli nesnelerle bunları ikame etmek mümkün olabilir. Su yerine maden suyu, ayran veya meyve suyu içmek, yemek yerine meyve yemek fizyolojik ihtiyaçları ikame edebilir. Burada psikolojik ihtiyaçları başka bir şeyle ikame etmenin kolay olmadığını belirtmek gerekir. İhtiyaçların şiddeti farklıdır. Yukarıda da açıklandığı gibi hayat için zorunlu olan, hayatı kolaylaştıran ve hayatı güzelleştiren ihtiyaçlar vardır ve bunların şiddeti birbirinden farklıdır. Hayat için zorunlu olan ihtiyaçların şiddeti doğaldır ki hayatı güzelleştiren ihtiyaçlardan daha fazladır. İhtiyaçların temel özelliği fayda sağlamalarıdır. Fayda, mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama (tatmin etme) özelliğidir. İnsanlar ihtiyaçlarını belirlerken daha faydalı olana öncelik verirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

28 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Güdü Kavramı Güdü kavramı, organizmayı bir amaç için hareket ettiren saiklerdir. Organizmayı belli bir amaca yönelik davranışa iten iç güce güdü adı verilir. Burada yeri gelmişken belirtelim ki organizma, her türlü canlı varlıktır. Bu anlamda insanlar, hayvanlar hatta bitkiler birer organizmadır. Bu biyoloji bilimi için böyledir. Psikolojide ise organizma denildiğinde, insan ve hayvan organizması akla gelir. Psikolojiye göre insan ya da hayvan organizması, onu meydana getiren ve çeşitli işlevleri bulunan organların oluşturduğu uyumlu bütünlüktür. Organizmanın bir amaca yönelebilmesi için, öncelikle o amacın organizmanın dengesini değiştirmesi (homestasisin bozulması) ve hoşnutsuzluk yaratan bir gerginlik halinin ortaya çıkması gerekir. Daha sonra organizma bozulan bu dengeyi yerine getirmek ve düzenlemek için ihtiyaç güdüsüyle uyarılır. Organizmayı belli bir amaca yönelten neden, ihtiyacı karşılamaya yarayan araçlar değil, bizzat bu bozulan dengenin yerine getirilmesi ihtiyacıdır. Yeme davranışı, özel bir tür besin alma gerekliliği değil, açlıkla bozulan dengenin yerine getirilmesi ihtiyacından kaynaklanır. Güdü kavramı, organizmayı bir amaç için hareket ettiren saiklerdir. Bunlar organizmanın dengesini koruyucu içsel faktörlerdir ve muhtemelen organizmanın içinde maddî ve potansiyel olarak bulunurlar. Şunu belirtmek gerekir ki güdü, psikolojinin temel kavramlarından biri olmasına rağmen, bu kavram evrimci biyolojinin psikoloji üzerindeki etkisinden doğmuştur. Kavramın kullanışında henüz tam bir fikir birliği sağlanabilmiş değildir. Çoğu kez dürtü (drive) ve içgüdü (in-stinct) kavramları ile aynı anlamda kullanılmaktadır. Kaldı ki içgüdünün ne olduğu veya böyle bir olgunun olup olmadığı konusunda da çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. Ancak bütün bu tartışmalara rağmen, insanın içsel dengesini bozan durumlar vardır ve bunlara ihtiyaç diyoruz. İhtiyaçların karşılanması için itici içsel güçlere ihtiyaç vardır ki bunlara da güdü diyoruz. İhtiyaç, organizmanın bir eksikliği hissetmesi durumudur. Organizmada eksiklik giderilinceye kadar ihtiyaç hali devam eder. Acıkan insanın bedeninde azalan besin ihtiyacı yerine getirildiği zaman yiyecek ihtiyacı ortadan kalkar. İhtiyaçların giderilmesi, insanın, gelişimi ve çevresi ile sağlıklı etkileşim içinde olabilmesi bakımından önemlidir. İnsan biyolojik, psikolojik ve sosyal bir organizmadır. İhtiyaçları ve güdüleri diğer organizmalar bağlamında değil de insan bağlamında incelediğimiz zaman, insanın biyolojik, psikolojik ve sosyal bir organizma olduğu anlaşılmaktadır. Bu yönüyle diğer organizmalardan daha gelişmiş ve daha karmaşık bir varlıktır. İnsanı oluşturan biyolojik, psikolojik ve sosyal sistemler, insanda birbirlerini etkileyen dinamik bir süreci meydana getirir. Yemek ve içmek insanda sadece fizyolojik veya biyolojik bir sonuç doğurmaz, bunların karşılanması, psikolojik sonuçlar da doğurur. Kaldı ki yeme, içme ve cinsellik gibi ihtiyaçların karşılanması insanlarla hayvanlar bakımından farklılık gösterir. Bu durum insanların ihtiyaçlarını karşılarken sosyal süreçleri dikkate aldığını gösterir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

29 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Güdü ve Dürtü İlişkisi Fizyolojik kökenli güdülere dürtü denmektedir. Dürtü; açlık, susuzluk, cinsellik, acı veren durumlardan kaçma biyolojik veya fizyolojik kökenli saiklerdir. İnsanı, yemek, içmek gibi yaşaması için gereken davranışlara yönelten ve doğuştan getirilen itici iç güce dürtü denir. Güdü, insanı yaşaması ve gelişmesi için bilinçli, belli ve düzenli olarak, bir ihtiyacını doyurmaya yönelten iç güçtür. Güdüler, öğrenilmemiş ya da öğrenilmiş olabilirler. Güdü, dürtüyü ve ihtiyacı kapsayan bir kavramdır. Güdünün gözlenebilen ya da gözlenemeyen birçok yönü vardır. Psikologlar güdüleri tek tek saymaktan çok, bunları kümelendirerek adlandırırlar. Güdülenme, insanın dürtü ve güdülerinin doyurulmak üzere harekete geçmesiyle ortaya çıkar. Güdülenmenin oluşabilmesi için dürtü ve güdülerin insanı harekete geçirebilecek güce ulaşması gerekir. Genellikle insanın acıkma, susama gibi biyolojik ihtiyaçları dürtü terimiyle; toplumsal ilişki, sevilmek, kendini geliştirmek gibi toplumsal ve psikolojik ihtiyaçları ise güdü terimiyle anlatılır. Kısa tanımıyla fizyolojik kökenli güdülere dürtü denmektedir. Dürtü; açlık, susuzluk, cinsellik, acı veren durumlardan kaçma gibi biyolojik veya fizyolojik kökenli saiklerdir. Güdü ise daha geniş bir anlam içeriğine sahiptir. Güdü, dürtünün kapsamının yanında güven, başarı ve bağlanma gibi psikolojik saikleri de kapsar. Biyolojik kökenli davranışa iten güce birincil (primer) güdü; psikolojik ve sosyal amaçlı davranışa iten güce ise ikincil (sekonder) güdü adı verilmektedir. Buna göre dürtüler sadece biyolojik kökenli olan birincil güdülerden ibarettir. İçgüdü kavramı ise çoğunlukla bir türe özgü ve belli bir türün tüm üyelerinde görülen ortak davranışlardır. Bu ortak davranışlar göçmen kuşların belli mevsimlerde göç etmesinde, bir organizmanın beslenme veya avlanma biçiminde kendini gösterir. İçgüdüler kalıplaşmış, kendilerine özgü (filogenetik) davranışlarıdır. Güdü, organizmanın ihtiyacını gidermek için belli bir yöne yönelme eğilimidir. Organizmanın davranışını şekillendiren ve yönlendiren güdülerdir. Örneğin, her acıkan insanın açlık dürtüsü ortaya çıkar; ancak her dürtü davranışa dönüşmez. Rejim yapan birinin canının bir şey çekmesine (dürtülenmesine) rağmen onu yemememsi, her dürtünün davranışa dönüşmediğini gösterir. Buna göre dürtü organizmanın ihtiyacını fark etmesidir. Güdü ise organizmanın ihtiyacını giderme konusunda kişinin isteklendirilmesi ve itilimi (motive edilmesi)dir. Organizmanın yaşamını sürdürebilmesi için yeme içme gibi maddî ya da uyku gibi maddî olmayan fizyolojik ihtiyaçlarını karşılaması gerekir. Organizmanın yaşamını sürdürmesinde kişide eksiklik hissi uyandıran her tür içsel durum onun açısından bir ihtiyaçtır. İhtiyaç organizmayı gergin bir duruma sokar ve söz konusu gerginlik kurtulmak için onu harekete hazırlar. Organizmayı harekete hazırlayan bu fizyolojik kökenli faktörlere dürtü denir. Dürtü kişiyi belli bir hedefe yönlendirir ve bu hedefe ulaşmak için onda bir irade durumu ortaya çıkarır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

30 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları GÜDÜLERİN SINIFLANDIRILMASI İnsanı, yemek, içmek gibi yaşaması için gereken davranışlara yönelten ve doğuştan getirilen itici iç güce dürtü denir. İnsan, yaşamını ve soyunu sürdürme arzusundadır. Bunun yolu, güdülerini doyurmaktır. İnsanın cinsellik, güvenlik, merak gibi güdüleri doğuştan gelir. Bunlara birincil veya öğrenilmemiş güdü denir. Bu tür güdülerin insanı davranışa itme gücü yüksektir. İnsanın bazı güdüleri ise çevrenin kültürel ve toplumsal etkisi ile oluşur. Bunlar, öğrenilmiş ikinci türden güdülerdir. Çevre etkenleriyle edinilenler, bir topluma ilişkin olma, toplumun onayını kazanma, başkasının gözüne girme, sorumluluk alma, başarılı olma, toplumda bir konum edinme gibi ikincil güdülerdir. İnsanın, kalıtsal ve öğrenilmiş güdülerinin üzerinde pek çok araştırma yapılmış ve çok sayıda güdü, dürtü ve ihtiyaç belirlenmiştir. Bunlar aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır: * Dengelenim güdüleri (Açlık, susuzluk, solunum gibi), * Cinsel güdüler (Evlenme, aile kurma, çocuk büyütme gibi), * Duygusal güdüler (Korku, kızgınlık, öfke, nefret, dehşet, kaygı, sevgi, aşk gibi), * Kendiliğinden doğan güdüler (Merak, bilişsel yönlenme gibi), * Toplumsal güdüler (Başarı, bağlanma, dayanma, birlikte yaşama gibi). Güdüler temelde öğrenilmiş ve öğrenilmemiş güdüler olmak üzere iki kategoride ele alınabilir. Öğrenilmiş güdüler öğrenme yoluyla kazanılır ve davranışlarımızın önemli bir kısmının arkasında bu öğrenilmiş güdüler vardır. Öğrenmeyle kazanılan bu tür güdülere sosyal güdüler denir ve ikincil türden güdülerdir. Öğrenilmemiş güdüler ise birincil güdülerdir ve bunlar doğuştan getirilirler. Birincil güdüleri üç grupta ele alabiliriz. Bunlardan ilki açlık, susuzluk gibi fizyolojik kökenli birincil güdülerdir. İkincisi cinsellik ve analık güdüleri gibi fizyolojik kökeni olan, ancak bu kökenden bağımsız olarak da sürebilen güdülerdir. Üçüncü grupta ise başarma, bağlanma, araştırma gibi fizyolojik kökeni olmayan güdüler vardır. Güdüleri şekil 2.1. deki gibi gösterebiliriz. Şekil 1. Güdülerin Sınıflandırılması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

31 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Öğrenilmiş Güdüler Öğrenilmiş veya diğer adıyla sosyal güdüler, öğrenme yoluyla sonradan kazanılmış güdülerdir. Sonradan kazanıldığı için öğrenme yoluyla sonradan değişebilirler. Sosyal güdüler aşağıda kısaca açıklanmıştır. Birlikte olma güdüsü, çocukluğun erken evrelerinde gelişen bir güdüdür. Başarı güdüsü de sosyal güdülerden biridir ve öğrenilmiş bir güdüdür. Birlikte olma güdüsü. Birlikte olma güdüsü, çocukluğun erken evrelerinde gelişen bir güdüdür. Çocuk yürümeye başladığı andan itibaren öncelikle annesiyle daha sonra kardeşleri sonra yakın ve uzak çevresiyle birlikte olmayı arzu eder. Sosyalleşme ihtiyacı, çocuk büyüdükçe artarak devam eder. Birlikte olma güdüsünü merak, araştırma ve kurcalama güdüsü destekler. Birlikte olma güdüsünü pekiştiren diğer bir güdü ise korkudur. Kişi ancak başkalarıyla birlikte olarak bu duyguyu yeneceğini düşünür. Birlikte olma ihtiyacında olan bireyler başkalarıyla olan ilişkilerinde duygusal eğilimler gösterirler. Bu duygusal eğilimlerden biri de onlarla rekabet ve yarışma duygusudur. Bu duygu bireyin güçlü olma güdüsünden kaynaklanır. Güçlü olma güdüsü. Güçlü olma, başkalarıyla rekabet etme, yarışma ve onların davranışlarını denetleme, etkileme, yönlendirme ve kendi iradesini onlara kabul ettirme isteğinden kaynaklanmaktadır. Güçlü olma isteği, kimilerine göre bireyin temel güdüsüdür. Güçlü olma ihtiyacını fazla duyan bireyler genellikle statü, mevki, makam ve hiyerarşinin üst noktalarında bulunma arzusunu fazla duyan insanlardır. Bunlar göreli olarak baskın (dominant) kişiliğe sahip insanlardır. Yapılan araştırmalar güçlü olma isteğinin erkek ve kadınlarda farklı olduğunu göstermiştir. Örneğin, Winter'in yaptığı araştırmaya göre, güçlü olma ihtiyacı yüksek olan erkeklerde, saldırganlık, rekabet duygusu, aşırıya kaçan davranış örneklerine daha sık rastlanmaktadır. Başarma güdüsü. Başarı güdüsü de sosyal güdülerden biridir ve öğrenilmiş bir güdüdür. Başta anne ve baba olmak üzere yakın ve uzak çevrede diğer insanlarla olan etkileşim sonucunda öğrenilir. Başarılı olma isteği bazen mükemmellik düzeyine ulaşınca kişide çeşitli davranış bozukluklarına neden olabilir. Şu veya bu yoğunlukta herkeste başarılı olma isteği vardır. Başarma ihtiyacını fazla duyan insanların az zamana çok iş sığdırma, kendilerine birçok amaç belirleme, yeni hedefler koyup onlara ulaşma, başkalarıyla yarışma ve rekabet etme gibi güdüleri güçlüdür. Başarma ihtiyacını fazla duyan insanlar, kendilerini göstermek için ortam ararlar. Başarma ihtiyacı zayıf olan insanlar, kolay kolay amaç belirlemezler. Başarısızlık korkusunu daha fazla duyarlar. Sosyal kabul görme güdüsü. İnsanların beğenilme ihtiyaçları vardır. Beğenilme ihtiyacının en somut olarak ortaya çıktığı alanlar kişinin yaptığı işlerin ve ortaya koyduğu davranışların başkaları tarafından beğenilmesi yani sosyal kabul görmesidir. İnsan kendini ancak sosyal bir ortamda var edebilir. İnsan biyolojik bir varlık olmaktan insan olmaya, ancak sosyal süreçleri kullanması sayesinde ulaşabilir. Bu durum insanın sosyal bir varlık olmasıyla ve sosyal kabul görmesiyle de doğrudan ilgilidir. Başkaları tarafından Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

32 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları kabul görme ve onlar tarafından beğenilme insanda bir haz duygusu oluşturur. Kişi bu haz duygusunu yaşamak için sosyal kabul görme ihtiyacı duyar. Ayrıca başkaları tarafından sevilmek, beğenilmek ve onaylanmak insanın sosyal gelişiminin bir sonucudur. Kendilik değeri güdüsü. Kişinin kendi hakkında olumlu düşünme, kendisine karşı pozitif olma güdüsüdür. Kendilik değeri, farklı biçimlerde doyurulabilen bir güdüdür. Bu yollar; sosyal kabul görme, kendilik veya benlik algısını yükseltme, saygınlık ya da güç kazanma, rekabet duygusu taşıma, kendinden memnun olma veya kendini sevme, kendilik değeri güdüsünün gereğidir. Kendilik değeri kişinin kendisini görmek istediği yerde görmesiyle doyurulabilir. Kişi olması gerektiğini düşündüğü yere ulaşma konusunda gösterdiği performansı ölçüsünde kendisini başarılı ve tatmin olmuş hisseder. Öğrenilmemiş Güdüler (Birincil Güdüler) Kişinin sonradan sosyal öğrenme yoluyla elde etmediği aksine doğuştan getirdiği birincil nitelikteki güdüleri öğrenilmemiş güdülerdir. Annelik de öğrenilmemiş güdülerden biridir. Annelik güdüsü; çocuğa sevgi, şefkat, acıma ve özen gösterme şeklinde kendini somutlaştırır. Kişinin sonradan sosyal öğrenme yoluyla elde etmediği, aksine doğuştan getirdiği birincil nitelikteki güdüleri öğrenilmemiş güdülerdir. Bunlar; açlık, susuzluk, cinsellik, analık, araştırma ve kurcalama güdüleri gibi birincil güdülerdir. Birincil güdülerden açlık, susuzluk gibi güdüler vücutta bazı fizyolojik değişikliklerden kaynaklanır ve bunlar genellikle fizyolojik dürtüler olarak adlandırılırlar. Açlık ve susuzluk güdüleri. Kişi dış uyaranlar yoluyla açlık hissini algılar. Bunun sonucunda yeme davranışı ile bu ihtiyaç tatmin edilirse, kişi haz duyar, bu ihtiyacı tatmin edilmezse kişi elem duymaya başlar. Güzel bir yemekten sonra kişide artık yemek yeme ihtiyacı kalmaz. Dolayısıyla fizyolojik güdüler psikolojik güdülerden farklı olarak karşılandığı zaman ortadan kalkar. Kişinin acıktığını bir başkasından öğrenmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Açlık ve susuzluk güdüleri (fizyolojik kökenli olduğu için dürtüleri de diyebiliriz) birbiriyle yakından ilişkilidir. Su, vücudun biyokimyasal fonksiyonunu görmesi için gereklidir. Vücutta su miktarı azalınca, hücreleri saran sıvının içindeki sodyum miktarı artar ve hücre dışına, daha yoğun ortama sızma yoluyla geçer. Böylece hücrenin içinde su miktarı azalınca, susuzluk güdüsü ortaya çıkar. Susuzluk nedeniyle kan hacmi azalır ve bu durum böbrek üstü bezlerinin belirli hormonları salgılamasına neden olur. Bu hormonlar beynin hipotalamus bölgesinde susuzluk duygusu ortaya çıkarır. Cinsellik ve analık güdüsü. Cinsel davranış, iç ve dış etkenlerin birleşmesiyle ortaya çıkar. İç etkenler hipofiz bezinin kontrol ettiği hormonlardır. Ergenlik döneminde bu hormonlarda görülen artış, cinsiyet güdüsünü yükseltir. Cinsellik ve analık güdüleri, insanların ve hayvanların yaşamlarını sürdürmeleri için önemli bir işlev görür. Erkek ve dişiden her biri diğerine cazip görünür. Bu cazip görünmeyi cinsellik güdüsü sağlar. Bu sayede neslin devamını sağlamak mümkün olur. Bu güdü öğrenilmiş bir güdü değildir; her insan doğuştan bu güdüye sahip olarak doğar. Kuşaklar birbirini izleyerek neslin korunması sağlanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

33 Tartışma Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Annelik de öğrenilmemiş güdülerden biridir. Annelik güdüsü; çocuğa sevgi, şefkat, acıma ve özen gösterme şeklinde kendini somutlaştırır. Annelik güdüsünün açlık, susuzluk ve cinsellik güdülerinden daha güçlü bir güdü olduğu kabul edilmektedir. Araştırma, faaliyet ve kurcalama güdüsü. Bedensel faaliyetlerin bazıları araştırma ve merak duygusundan kaynaklanır. Merak öğrenilmemiş bir güdüdür. Kişi merak güdüsünü araştırma yaparak, sorarak ya da bir şeyleri kurcalayarak, karıştırarak yenebilir. Bazı insanlarda özellikle bilim adamlarında merak duygusu fizyolojik kökenli güdülerden bile daha fazla uyarabilir. Güdüler insanın motivasyonunda önemlidir. insanı motive eden içsel ve dışsal olmak üzere farklı motivasyon faktörlerinin neler olabileceğini forumda tartışabilirsiniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. GÜDÜLEME TEORİLERİ Güdülenme, isteme, gerekseme, arzu etme, dürtü gibi sözcüklerle anlatılan; insanın bir çaba içinde bulunmasına ilişkin genel bir kavramdır. Güdülenme, insanın ihtiyaçlarını doyurmak, amaçlarını gerçekleştirmek için davranışta bulunmaya itilmesini anlatır. Bu zorlanma bir şeyi istemek, arzu etmek, dilemek, sevmek gibi sözlerle anlatılır. İnsan, güdülenmeden belli bir davranışta bulunamaz. Güdülenmeye neden olan zorlanma, içsel ve dışsal olabilir. İnsanın davranışa geçmesi, içinden gelen zorlanmayla olduğunda buna içsel güdülenme, dıştan gelen zorlamayla olduğunda buna dışsal güdülenme denir. İçsel güdülenme, insanın iç çevresinin uyarıcılarına dayandığı için yaşamsal önemdedir. Birey yaşayabilmek için bedensel ihtiyaçlarını, amaçlarına ulaşmak için de psikolojik ve toplumsal ihtiyaçlarını doyurmak zorundadır. Bu nedenle, içsel zorlanmayla oluşan güdülenmenin gücü, dışsal zorlanmayla oluşan güdülenmenin gücünden çoğu kez daha üstündür. Organizmanın, ihtiyaçlarını karşılamak için harekete geçip ihtiyacını gidermesi sürecine güdülenme denir. Örneğin, su organizma için fizyolojik bir dürtü veya ihtiyaçtır. Susayan insan su bulmak için dürtü yoluyla uyarılır. Sonra dürtü, güdü aracılığıyla davranışa dönüşür. Suya ulaşan organizma suya kanar ise güdülenme yoluyla ortaya çıkan ihtiyaç ortadan kalkar. İhtiyaç giderildiği zaman kişi haz duygusu duyar ve rahatlar. Örnekte olduğu gibi organizmanın su ihtiyacı (dürtü) ile başlayıp rahatlaması ile son bulan bu sürece güdülenme denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

34 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Şekil 2. Güdüleme Güdülenme, organizmaya istek, arzu, umut ve enerji verir. Güdülenmiş biri daha geç yorulur, amaca ulaşmak için daha istekli ve arzulu olur. Güdülenme, etkinliğe yönelttiği için kişiyi enerjik kılar. Güdülenme, davranışa yön verir. Ancak güdülenme nasıl bir şeydir. Güdülenme nasıl açıklanabilir ve bunun için ne tür teoriler geliştirilmiştir. Bilim adamları güdülenme teorilerini iki genel kategoride değerlendirmektedir. Bunlar; kapsam teorileri ve süreç teorileridir. Burada insan ihtiyaçlarını ve onları motive eden (güdüleyen) faktörleri açıklayan teoriler kısaca ele alınacaktır. GÜDÜLEME TEORİLERİ KAPSAM TEORİLERİ - İhtiyaçlar hiyerarşisi - Başarı Güdüsü - Çift Faktör Kuramı - ERG Kuramı SÜREÇ TEORİLERİ - Bekleyiş Kuramı - Geliştirilmiş Bekleyiş Kuramı - Davranışsal Şartlandırma Kuramı - Eşitlik Kuramı Şekil 3. Güdüleme Kuramları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

35 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Kapsam Teorileri Motivasyon veya güdüleme, Lâtince movera hareket ettirme fiilinden gelmektedir. Motivasyon veya güdüleme, Lâtince movera hareket ettirme fiilinden gelmektedir. İnsanı harekete geçiren ve hareketinin yönünü belirleyen, onun düşüncesini yönlendiren içsel itilimleridir. Kişinin davranışını teşvik eden, onu yönlendiren veya davranışlarını kontrol etme gereği doğuran içsel motivlere güdü denir. Güdüler içsel faktörlerden kaynaklanır ve güdüler, güdüleme süreciyle fonksiyonel hale gelir. Güdülenme teorilerini iki ana grupta toplamak mümkündür. Birinci grup Kapsam (Content) Teorileridir. Kapsam teorileri içsel faktörlere ağırlık veren teorilerdir. İkinci grupta ise Süreç (Process) Teorileri vardır ve bunlar dışsal faktörlere ağırlık veren teorilerdir. Kapsam teorileri, kişinin içinde bulunduğu ve onu belirli yönde davranışta bulunmaya yönelten faktörlerdir. Kapsam teorileri; Abraham Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Yaklaşımı, Frederick Herzberg in Çift Faktör Teorisi, David Mc. Clelland ın Başarma İhtiyacı Teorisi ve Clayton Alderfer in ERG kuramından oluşur. Süreç teorileri, kapsam teorilerindeki içsel faktörlere ek olarak, bireyin davranışı üzerinde önemli etkide bulunan çevre faktörleri üzerinde durur. Baslıca süreç teorileri şunlardır: Victor H. Vroom Bekleyiş Teorisi, Lawler-Porter Bekleyiş-Değer Teorisi, B.F. Skinner Davranış Şartlandırma Teorisi, Adams ın Eşitlik Teorisi ve Cranny-Smith in Basitleştirilmiş Süreç Modelidir. Kapsam ve süreç teorileri burada kısaca açıklanacaktır. İhtiyaçlar hiyerarşisi teorisi İhtiyaçlar, kişinin id, ego ve süper egosundan kaynaklanan güdülenmenin nasıl olduğunu açıklamaktadır. Bu teori aslında insanın; id (altben), ego (ben) ve süper ego (üstben)sundan kaynaklanan ihtiyaçlarının neler olduğunu ve insanın güdülenmesinin arkasındaki temel nedenleri açıklar. Buna göre ihtiyaçlar, kişinin id, ego ve süper egosundan kaynaklanan güdülenmenin nasıl olduğunu açıklamaktadır. Burada id kişinin fizyolojik ihtiyaçlarıyla ilgili güdülerinin kaynağıdır. Bu güdüler sık aralıklarla tekrarlanır ve doyumu o ölçüde kolaydır. Psikolojik ihtiyaçlar gibi süreklilik göstermez. İd, kişinin fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamak için onun ego sunu uyarır. Ego, kişinin çevresi ile ilişki/iletişim kurma, sosyal süreçlere girme gibi ihtiyaçlarını karşılamak için onu güdüler. İd den gelen istekler egonun olumlu tepki vermesiyle doyurulmaya çalışılır. Buna göre id, kişinin fizyolojik ihtiyaçları ile ilgili iken ego, onun sosyal ihtiyaçlarını karşılayan bir özellik gösterir. Süper ego ise id ve egodan gelen ihtiyaçların hangilerinin kabul edilebilir olduğu, hangisine olumlu tepki verilebileceği konusunda kişiyi denetler. Süper ego aynı zamanda id ve egodan gelen isteklerin hangilerinin görünür kılınacağına, hangilerinin bilinçaltına atılacağına karar verir. Abraham Maslow, insan güdülerinin evrensel bir hiyerarşisi olduğunu ileri sürer. Bu hiyerarşinin herhangi bir basamağında bulunan güdülerin, davranışları yönlendirmede, kendilerinin üzerinde bulunan güdülere göre öncelik taşıdıklarını Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

36 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları İhtiyaçlar hiyerarşisi teorisine göre, insanın her davranışının arkasında ihtiyaçları vardır. savunur. Hiyerarşinin en alt basamağında fizyolojik ihtiyaçları uyaran güdüler yer alır. İkinci basamakta, güvenlik ihtiyacı, tehlike ve tehditlere karşı organizmayı uyarır. Üçüncü basamakta ise bağlanma, sevme, sevilme ihtiyaçlarıyla ilgili güdüler vardır. Dördüncü basamakta başarı, itibar, statü ve kendine güven ihtiyaçlarıyla ilgili güdüler vardır. En üst basamakta ise kendini gerçekleştirme olarak adlandırılan bireyin mevcut potansiyelini en üst düzeyde kullanabilme ihtiyacının yarattığı güdüler bulunur. İhtiyaçlar hiyerarşisi teorisine göre, insanın her davranışının arkasında ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlar arasında aynı zamanda hiyerarşik bir örüntü bulunur ve dolayısıyla bunlardan alt düzeyde olanlar karşılanmadığı zaman, daha üst düzeyde olanlar ortaya çıkmaz. Teori sırasıyla insanın ihtiyaçlarını; fizyolojik ihtiyaçlar, güvenlik ihtiyaçları, ait olma ihtiyacı, sevgi ve takdir ihtiyacı ve kendini gerçekleştirme ihtiyacı şeklinde hiyerarşik bir şekilde inceler. İhtiyaçlar hiyerarşisi teorisi, insan ihtiyaçlarını aşağıdaki gibi ele alır: - Fizyolojik ihtiyaçlar: Yeme, içme, uyuma. (Örgütlerde; ücret ve uygun çalışma ortamı) - Güvenlik ihtiyacı: Can ve mal güvenliği. (Örgütlerde; iş güvenliği, örgütsel adalet, emeklilik, sosyal güvenlik...) - Ait olma ihtiyacı (sosyal ihtiyaçlar): Arkadaşlık, iletişim, etkileşim (Örgütlerde; grup üyeliği, sendika üyeliği, yönetici ilgisi...) - Sevgi ve takdir (öz saygı) ihtiyacı: Tanınma, imaj, itibar, prestij (Örgütlerde; takdir edilme, üst görevlere terfi, ödüllendirilme...) - Kendini gerçekleştirme (tamamlama) ihtiyacı: Yetenek geliştirme, yaratıcılığını kullanma vb., (Örgütlerde, iş tatmini...) Maslow a göre kişi yukarıda hiyerarşik bir düzen (örüntü) şeklinde var olan ihtiyaçlarını yine bir sıra düzeni şeklinde tatmin etmeye çalışır. Yani fizyolojik ihtiyaçlarının baskısı altında olan bir insan, başkasıyla etkileşim halinde olma ihtiyacı (sosyal ihtiyaç) duymaz. İhtiyaçlar hiyerarşisi teorisinin diğer bir yönü de, karşılanan ihtiyaçların motive edici olma (uyaran) özelliklerinin ortadan kalkacağı varsayımıdır. Bu varsayımın fizyolojik ihtiyaçlar için doğru olduğunu söylemek gerekir. Aksi halde psikolojik ihtiyaçların tatmini kolay olmadığı gibi onların tatminle ortadan kalkması da kolay değildir. Örneğin, yardımsever bir kişinin yardım etme eyleminden duyacağı tatminin doyurulması kolay değildir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

37 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Herzberg in çift faktör kuramı Şekil 4.Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kişinin yaratıcılığını gösterme, yeteneğini ortaya koyma gibi ihtiyaçları ilk grup ihtiyacıdır ve dolayısıyla bunlar ilk basmak motive edici faktörlerdir. Çift faktör kuramı aslında Herzberg in İşinizde kendinizi ne zaman en iyi ve ne zaman en kötü hissedersiniz? yani İhtiyaçlarınız en fazla hangi durumda karşılanmış olur? sorusunu cevaplandırmak için geliştirilmiştir. Araştırma verilerine göre, kişinin iş ile doğrudan ilgili olan, yaratıcılık yeteneklerini ortaya çıkaran, başarı güdüsünü olumlu etkileyen faktörleri algıladığı zaman iş yerinde kendini iyi hissedeceği varsayılır. İş yerinde başarma ihtiyacı, yaratıcılık ve sorumluluk gibi daha üst kaygıları değil, ücret ve çalışma koşulları gibi ekonomik yarar sağlama endişesini öne çıkaranların kendilerini iş yerinde kötü hissettikleri sonucuna varılmıştır. Kişinin yaratıcılığını gösterme, yeteneğini ortaya koyma gibi ihtiyaçları ilk grup ihtiyacıdır ve dolayısıyla bunlar ilk basamak motive edici faktörlerdir. Kişi işini; itibar, sorumluluk, statü, terfi gibi psikolojik ihtiyaçları bakımından değerlendirecek ve ona göre ihtiyaçlarının karşılandığını düşünecektir. Bunların olmaması veya eksik olması, kişinin işine karşı soğumasına, bağlılık duymamasına neden olacaktır. Çift faktör teorisinin ikinci grubunu ise hijyen faktörleri oluşturur. Bunlar; ücret, çalışma koşulları, örgüt iklimi, iş güvenliği, iş sağlığı, örgütsel adalet unsurları, iletişim ve etkileşim koşulları, örgüt politikaları gibi faktörlerdir. Bunlar kişiyi doğrudan motive etmez veya kişinin bunlara doğrudan ihtiyacı yoktur. Ancak birinci grup ihtiyaçların karşılanması için bunların bulunması, destekleyici bir işlev görür. Bir yerleşim yerinin altyapı ve kanalizasyon yapısı kişinin sağlığını geliştirmez ancak bunların olmaması kişinin sağlığını tehdit eder. Hijyen yani destekleyici faktörlerin bulunmaması durumunda kişinin birincil grup ihtiyaçları yeterince karşılanmamış olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

38 Örnek Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Kartal, kuş türleri içinde en uzun yaşayanıdır. 70 yıla kadar yaşayan kartallar vardır. Ancak bu yaşa ulaşmak için, 40 yaşlarındayken çok zor bir kararı vermek zorundadır. Kartalın yaşı 40 a dayandığında pençeleri sertleşir, esnekliğini yitirir ve bu nedenle de beslenmesini sağladığı avlarını kavrayıp tutamaz hale gelir. Gagası uzunlaşır ve göğsüne doğru kıvrılır. Kanatları yaşlanır ve ağırlaşır. Tüyleri kartlaşır ve kalınlaşır. Artık kartalın uçması iyice zorlaşmıştır. Dolayısıyla kartalın burada zor bir seçim yapması gerekir. Ya ölümü seçecektir ya da yeniden doğuşun acılı ve zorlu sürecini göğüsleyecektir. Bu yeniden doğuş süreci 150 gün kadar sürer. Kartal bu yönde karar verirse bir dağın tepesine uçar ve orada bir kaya kovuğunda kalır. Burada kartal uzun süre gagasını sert bir şekilde kayaya vurmaya başlar. En sonunda kartalın gagası yerinden sökülür ve düşer. Kartal bir süre yeni gagasının çıkmasını bekler. Gagası çıktıktan sonra bu yeni gaga ile pençelerini yerinden söker çıkarır. Yeni pençeleri çıkınca kartal bu kez eski kartlaşmış tüylerini yolmaya başlar. 5 ay sonra kartal, kendisine 20 yıl veya daha uzun süreli bir yaşam bağışlayan yeniden doğuşunu gerçekleştirmiştir. Kendi yaşamımızda sık sık bir yeniden doğuş süreci yaşamak zorunda kalırız. Zafer uçuşu için bize acı veren eski alışkanlıklarımızdan kurtulmak zorundayız. Ancak geçmişin prangalarından kurtulduğumuzda yeniden doğuşumuzu gerçekleştirebiliriz. Şimdi geride kalanları unutmak ve önünüzde sizi bekleyenlere ulaşmak için hedefinize doğru kararlı bir şekilde ilerleyin. Mc Clelland ın başarı ihtiyacı teorisi McClelland, ihtiyaçların öğrenmeyle, sonradan kazanılan bir özelliğinin olduğunu ileri sürmektedir. Başarma ihtiyacı teorisine göre insan, üç tür ihtiyacın etkisi altında davranır. Bu ihtiyaçların hem birey hem de toplum yaşamında önemli yeri vardır. Başarma ihtiyacı teorisi, ihtiyacı şu şekilde tespit etmektedir: İlişki kurma (bağlılık) ihtiyacı, Güç kazanma ihtiyacı, Başarma ihtiyacı. İlişki kurma ihtiyacına göre insan sosyal bir varlıktır ve kendini ancak bir sosyal yapı veya grup içinde ifade edebilir. Bu nedenle, insanlar özel yaşamlarında çeşitli arkadaşlık grupları ve örgütsel yaşamlarında ise informel gruplar oluştururlar. İlişki kurma ihtiyacı fazla olan insanların sorumluluk alma, hedef belirleme, amaca yönelme, zor işlerle başa çıkma azmi ve kararlılıkları daha yüksektir. Başarma ihtiyacı güdüsünü yüksek düzeyde duyan insanlar güç kazanma, çevrelerini etkileme ve rekabet ihtiyacını Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

39 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları da göreli olarak daha fazla duyarlar. McClelland a göre insanı en fazla etkileyen ihtiyaç, başarı ihtiyacıdır. Başarma ihtiyacını fazla hisseden insanların özellikleri şunlardır: Bireyi yönlendiren husus maddî çıkarlar (ödüller) değil, başarılı olmanın verdiği kişisel tatmindir. Başarılı olmak isteyen insanların sorumluluk alma ihtiyaçları yüksektir. Başarılı olmak isteyen insanlar, kendilerini sürekli gerçekçi hedeflere yöneltirler. Bu insanlar, başarılarını takdir edecek ödüllere ihtiyaç duyarlar. Başarma ihtiyacı teorisine göre kişileri iş yerinde başarılı kılmak için onları başarısız kılabilecek aşırıya kaçan amaçların, belirsiz görev tanımlarının bulunmaması gerekir. Başarma ihtiyacının önemi, insanı örgütsel amaçlar doğrultusunda harekete geçmekten alıkoyan korkuların ortadan kaldırılması ve kendine güven duygusunun verilmesinin önemini vurgulamasıdır. Alderfer in ERG teorisi Alderfer insan ihtiyaçlarını; var olma (existance), ait olma (relatedness) ve gelişme (growth) olmak üzere üç grupta incelemektedir. Sayılan ihtiyaçların İngilizce karşılıklarının baş harfleri ERG olduğu için teoriye ERG teorisi denmiştir. Alderfer e göre var olma ihtiyacı, yaşamak için gerekli olan zorunlu (temel) ihtiyaçları kapsar. Bunların Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisinde karşılığı fizyolojik ihtiyaçlar ile güvenlik ihtiyaçlarıdır. Bu ihtiyaçların iş ortamında karşılığı ise kişinin çalışmasının temel nedeni olan; ücret, ödül, terfi, ikramiye ve sosyal güvenlik gibi çalışma koşullarıdır. Alderfer insan ihtiyaçlarını; Var olma (Existance), Ait olma (Relatedness) ve Gelişme (Growth) olmak üzere üç grupta incelemektedir. Alderfer in belirlediği ikinci ihtiyaç türü ise ait olma ihtiyacıdır. Bunlar insanın başkaları ile birlikte olma, sosyal ilişki kurma, gruba mensup olma gibi sosyal ihtiyaçlarını kapsar. Bunların ihtiyaçlar hiyerarşisindeki karşılığı ait olma, sosyal ve saygınlık ihtiyaçlarıdır. Kişi bu ihtiyaçlarını iş yerinde informel grup ilişkileri kurarak karşılamaya çalışır. Teorinin üçüncü ihtiyacı olan gelişme ihtiyacı ise kişinin üstün ve değerli bir insan olarak kendisini görmesini sağlayan ihtiyaçlardır. Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi Alderfer in ERG teorisindeki ihtiyaç kategorileri arasında herhangi bir sıralama ve kesin sınırlar yoktur. İhtiyaçların altta olanları karşılanmadan üste olanlar ortaya çıkmaz şeklinde bir ayrım yapılmamıştır. Alderfer e göre insan belli bir ihtiyacını karşılayamadığı zaman onun altındaki ihtiyacına döner. Maslow un doyumdan sonra bir üst basamağa geçilir şeklindeki doyum-ilerleme varsayımına rağmen, Alderfer doyumsuzluk sonucu ortaya çıkan hüsran-gerileme kavramını ortaya atmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

40 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Süreç Teorileri Süreç teorileri; Wroom un Bekleyiş Teorisi, Lawler ve Porter ın Geliştirilmiş Bekleyiş Teorisi, Skinner ın Davranış Şartlandırma Teorisi ve Adams ın Eşitlik Teorisidir. Bunlar burada insan ihtiyaçları bağlamında ele alınacaktır. Wroom a göre motivasyonun temelinde iki neden vardır. Bunlar; valens ve beklentidir. Wroom un bekleyiş teorisi Wroom a göre motivasyonun temelinde iki neden vardır. Bunlar; valens ve beklentidir. Valens, insanın belli bir hedefe ulaşmada duyduğu arzunun şiddetidir. Buna göre kişinin belli bir sonucu tercih etme derecesi, yani elde edilecek sonucun çabaya değip değmeyeceği noktasındaki tercihi, onun valensini gösterir. Buna göre kişinin elde edeceği sonuca atfettiği anlam onun o sonucu elde etme konusunda göstereceği valens ile ilgilidir. Bekleyiş Teorisi bakımından önemli olan sonuçların gerçek değeri değil, kişinin ona atfettiği değer (valens) dir. Buna göre Valens (kavramsal değer), kişinin elde etmeyi umduğu sonuçtan beklediği tatmin seviyesidir. Bekleyiş teorisinde birincil sonuçlar, insan için arzulanan bir şey olmamasına rağmen, birincil sonuçların ikincil sonuçlara ulaşmasının aracı olduğu algısı, kişinin birincil sonuçlara karşı pozitif ilgi duymasını sağlayacaktır. Ders çalışmak istemeyen bir öğrencinin başarılı olma arzusu onu istemeyerek de olsa ders çalışmaya yönlendiriyorsa, burada başarma arzusunun bir araçsallık özelliğinden bahsedilebilir. Teorideki bekleyiş kavramı kişinin davranışlarının sonucunda algıladığı olasılığı ifade eder. Bu olasılık, belirli bir çabanın belirli bir ödülle karşılık bulacağıyla ilgilidir. Bu teoride başarı, ödüllendirilmiş davranışın fonksiyonudur. Şekil 5. Bekleyiş Modeli ve Araçları Teori matematiksel olarak ifade edilirse, Valens 1 ile +1 arasında değerler alır. Kişinin herhangi bir ödüle verdiği değer, ödülün ihtiyaçları tatmin etme derecesini gösterir. Kişinin valensi ile gayreti arasında pozitif ve negatif yönde doğru bir orantı vardır. Bekleyiş 0 ile +1 arasında değer alır. Kişi çabası ile elde ettiği sonuç (ödül) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

41 Bireysel Etkinlik Güdülenme ve Güdülenme Kuramları arasında ilişki görmezse bekleyişi 0 olur. İnsanın hem bekleyişi hem de o sonuca verdiği değer (valens) yüksek olursa, bu onun motive olmasını, dolayısıyla ihtiyacın tatminini artırır. Bunu matematiksel olarak şöyle ifade edebiliriz. Motivasyon = Valens x Bekleyiş. Lawler ve Porter ın geliştirilmiş bekleyiş teorisi Bu teori aslında Wroom un modelinden farklı bir model önermez; sadece aynı modele bazı eklemeler yapar. İki modelin ortak noktası, insanın motivasyonu ile valens ve bekleyişi arasında ilişkinin olduğudur. Lawler ve Porter a göre yüksek çaba her zaman yüksek başarıya ulaştırmaz; çabanın istenen sonuca ulaştırabilmesi için kişinin aynı zamanda yeterli bilgi ve beceriye sahip olması da gerekir. Örneğin, muhasebe bilgisine sahip olmayan birinin gayreti onun doğru bir bilânço çıkarmasına yetmeyecektir. Bu teorinin Wroom un teorisinden diğer bir farkı, kişinin işinde kendisi için algıladığı roldür. Woom dan farklı olarak Lawler ve Porter motivasyon için kişilerin aldığı ödüllerin başkalarının ödülleriyle eşit olduğunu algılamaları gerektiğine inanır. Zira iş görenler kendi performansları ile başkalarının performanslarını karşılaştırırlar ve performansları karşılığında almaları gereken ödül konusunda bir kanıya varırlar. Bu karşılaştırmada eşitsizlik gördüklerinde, tatmin dereceleri olumsuz etkilenecek dolayısıyla valens ve bekleyiş de değişecektir. Sizin için çok önemli olan üç hedef belirleyin, bunları sıraya koyun, bu hedeflerinize ulaşmak için davranışlarınızı değiştirmeye başlayın. İlk iş olarak galiba zamanınızı daha iyi yönetmek durumunda kalırdınız. Ne düşünüyorsunuz? Skinner ın davranış şartlandırma teorisi Pavlov un edimsel koşullanma konusunda yaptığı deneylerden etkilenen Skinner Davranış Şartlandırma olarak bilinen kuramını geliştirmiştir. Pavlov un edimsel koşullanma konusunda yaptığı deneylerden etkilenen Skinner Davranış Şartlandırma olarak bilinen kuramını geliştirmiştir. Kurama göre davranışlar, karşılaştıkları sonuçlar tarafından şartlandırılır. İnsan herhangi bir nedenden, amaçtan veya ihtiyaçtan dolayı davranış gösterir; ancak burada önemli olan davranışın karşılaşacağı sonuçtur. İnsan elde ettiği sonuca göre güdülenerek davranışını tekrarlayacak ya da sonuç onun içindeki tekrarlama güdüsünü yavaş yavaş söndürerek kişi davranışta bulunmayacaktır. İnsanın karşılaştığı sonuçları yorumlayarak, davranışlarına yön vermesi, Thorndike ın Etki Kanunu ile açıklanmıştır. Bu kanuna göre, kişi kendini mutlu eden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

42 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları veya ihtiyaçlarını karşılayan davranışları tekrarlar, acı veren davranışlardan ise kaçınır. Bu durumda karşımıza, davranışların sürdürülmesi veya davranışlardan kaçınılması şeklinde iki zıt durum çıkar. Buna göre, olumlu davranışları göstermek ve sonra da onları alışkanlık haline getirmek için yönetim psikolojisinde dört yöntem kullanılır. Bunlar; olumlu pekiştirme, olumsuz pekiştirme, ortadan kaldırma ve cezalandırmadır. Olumlu pekiştirme. İnsanın belli bir davranışta bulunması ve onu sürdürmesi için teşvik edilmesidir. Olumlu pekiştirme aracı olarak genellikle ödüller kullanılır. Bu ödüller fiziksel veya psikolojik, içsel veya dışsal olabilir. İçsel ödüller eser yaratma, itibar kazanma vb.; dışsal ödüller ise ücret artışı, prim veya terfi şeklinde olabilir. Olumsuz pekiştirme: İnsanın belli bir davranışta bulunmaması konusunda pekiştirilmesidir. Kişinin istenmeyen bir davranışı yapmamasını sağlamak için başvurulan bir pekiştirme aracıdır. Burada kişiye, davranışının benimsenmediği hissettirilir. Cezalandırma olmasa da olumsuz tepki verme örneğin, yapılan hatanın teşhir edilmesi olumsuz bir pekiştirme örneğidir. Son verme. Bir davranışı ya ortadan kaldırma veya ortaya çıkışını tümüyle önleme amaçlı tedbirlerdir. Böylece istenmeyen davranış tekrarlanmayacaktır. Burada da ceza söz konusu değildir. Söz konusu olan, kişinin davranışının örgütteki geleceğine zarar vereceğinin hissettirilmesidir. Cezalandırma. Ceza, şiddeti oranında sonuç almaya yarayabilir. Ceza, istenmeyen davranışı ortadan kaldırabilir; fakat istenen davranışı yaptırma gücü zayıftır. Kişinin olumsuz davranışına ceza yoluyla son verilebilir; ancak olumlu davranışta bulunması ceza yoluyla sağlanamaz. Adams ın eşitlik teorisi Adams a göre kişinin ihtiyacı çalıştığı ortamla ilgili olarak algıladığı eşitlik ya da eşitsizliğe göre farklılaşacaktır. İnsanların, özellikle yönetilen konumunda olanların, örgütlerinden beklentilerinin başında adalet ve hakkaniyet kurallarına uygun bir yönetim gelir. Burada Adams ın belirttiği eşitlik kavramını, adalet ve hakkaniyet anlamında kullandığını belirtmek gerekir. Aksine söz konusu olan bir matematiksel eşitlik değildir. Adams a göre iş görenler iş ilişkilerinde eşit (âdil) muamele görme isterler ve bu isteğin kişiyi motive edici ve ihtiyaçlarını giderici bir yönü vardır. Adams ın geliştirdiği eşitlik teorisi dört temel kavrama dayanır: - Birey. Eşitliği ya da eşitsizliği algılayan kişi. - Karşılaştırma. Kendi yaptığı iş ile başkasının yaptığı iş ve elde edilen ödüllerin karşılaştırıldığı diğer kişiler. - Girdiler. Kişinin işine kattığı beceri, bilgi, yetenek gibi her şey. - Çıktılar. Kişinin işten elde ettiği; ücret, itibar, statü, sorumluluk gibi ödüller. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

43 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Adams a göre kişinin ihtiyacı, çalıştığı ortamla ilgili olarak algıladığı eşitlik ya da eşitsizliğe göre farklılaşacak; kişi olumlu bir eşitlik algılarsa bu onu işinde motive edecek, aksi halde kişinin işinde motivasyonu düşecektir. Burada kişi kendi çabası ile başkalarının çabasını ve elde edilen sonuçları karşılaştırarak bir kanaate ulaşacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

44 Özet Güdülenme ve Güdülenme Kuramları İnsanlar daima bir şeyler ister, bir amaç edinir, bir hedefin peşinden koşar. Bütün bunların arkasında bir neden veya itici güç vardır; buna güdü diyoruz. Güdüler insanın canlılık özelliği gösterdiği anda başlar ve ölünceye kadar onu etkilemeye devam eder. Bu yönüyle güdüler insanın nefesi, soluk alıp vermesi gibidir. Canlılığın en açık göstergesi, güdü ve soluk almaktır. Arkasında güdülerin olmadığı hiçbir davranış yoktur. Hiçbir şey yapmamak da bir güdülenmedir. İnsanı bir şey yapmamaya iten bir nedenin olması gerekir. İşte bu da güdüdür. Güdüler insanın ihtiyaçlarıyla sürekli boğuşan biri olmasının doğal bir sonucudur. Her insanın şu veya bu şekilde, az veya çok, sürekli veya arasıra tatmin edilmesi gereken ihtiyaçları vardır. İnsana bu ihtiyaçlarının karşılaması gerektiğini söyleyen, bir telkinde bulunan nedenin olması gerekir. Bu güdüden başka bir şey değildir. İnsanın iki tür ihtiyacından bahsetmek gerekir. Bunlardan biri, sevgi, şefkat, arzu, güven, sadakat, istek, özlem gibi psikolojik ihtiyaçlar; diğeri ise onun yeme, içme, uyuma, cinsellik gibi biyolojik veya fizyolojik yanlarına hitap eden fiziksel ihtiyaçlardır. İnsan bir taraftan fiziksel ihtiyaçlarının, diğer taraftan da psikolojik ihtiyaçlarının veya güdülerinin etkisi altındadır. İnsan, fizyolojik ihtiyaçlarını karşıladıkça tatmin duygusu, psikolojik ihtiyaçlarını karşıladığı ölçüde de mutluluk duygusu elde etmektedir. Bunları karşılayamadığı ölçüde de acı ve elem duygusunun etkisi altına girer. İnsan bazen ihtiyacı olmasına rağmen, ihtiyacı peşinden koşmaz veya ihtiyacını erteler. Bazı durumlarda ise ihtiyacını karşılamak onun değerlerine ve inançlarına uygun düşmeyebilir. Aç olan ve parası olmayan biri birinin ihtiyacını karşılamak için en yakın lokantaya gitmesini veya bir arkadaşından para istemesini engelleyen bir neden vardır. Bunu sağlayan şey onun değerleridir. Böylece insan inançları, değerleri ve ihtiyaçları etkisinde yaşayan bir varlık olarak gündelik yaşamını sürdürür. Buna göre ihtiyaçlar, organizmayı harekete geçirirken, inançlar ve değerler hareketi durdurucu bir etki gösterebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

45 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, insanın, kalıtsal ve öğrenilmiş güdülerinden biri değildir? a) Dengelenim güdüleri b) Cinsel güdüler c) Kendiliğinden doğan güdüler d) Toplumsal güdüler e) Bireysel güdüler 2. Aşağıdakilerden hangisi, Thorndike ın Etki Kanunu na göre insanın olumlu davranışlarını alışkanlık haline getirmenin araçlarından biri değildir? a) Olumlu pekiştirme b) Olumsuz pekiştirme c) Güdüleme d) Cezalandırma e) Son verme 3. Aşağıdakilerden hangisi ihtiyaçların özelliklerinden biri değildir? a) İhtiyaçlar çok sayıdadır. b) Tatmin edildikçe şiddetleri azalır. c) İhtiyaçlar doyumsuzdur. d) İkame özellikleri vardır. e) İhtiyaçların şiddeti farklıdır. 4. Aşağıdakilerden hangisi olumlu davranışları göstermek ve sonra da onları alışkanlık haline getirmek için yönetim psikolojisinin kullandığı yöntemlerden biri değildir? a) Olumlu pekiştirme b) Olumsuz pekiştirme c) Sürdürme d) Son verme e) Cezalandırma 5. Aşağıdakilerden hangisi A. Maslow a göre ihtiyaçlar hiyerarşisi kategorisinde yer almaz? a) Fizyolojik ihtiyaçlar b) Güvenlik ihtiyacı c) Ait olma ihtiyacı d) Sevgi ve takdir ihtiyacı e) Kendini tatmin ihtiyacı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

46 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları 6. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme yoluyla sonradan kazanılmış güdülerden biri değildir? a) Birlikte olma güdüsü b) Güçlü olma güdüsü c) Başarma güdüsü d) İhtiyaç giderme güdüsü e) Sosyal kabul görme güdüsü 7. Aşağıdaki eşleştirmede hangisi yanlıştır? a) Abraham Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi b) Frederick Herzberg in Çift Faktör Teorisi c) Clayton Alderfer in Hijyen Teorisi d) David Mc. Clelland ın Başarma İhtiyacı Teorisi e) Clayton Alderfer in ERG 8. Aşağıdakilerden hangisi Adams ın geliştirdiği eşitlik teorisi temel kavramlarından biri değildir? a) Birey b) İhtiyaçlar c) Karşılaştırma d) Girdiler e) Çıktılar 9. Aşağıdakilerden hangisi öğrenilmiş (sosyal) güdülerden biri değildir? a) Birlikte olma güdüsü b) Güçlü olma güdüsü c) Başarma güdüsü d) Sosyal kabul görme güdüsü e) Bireysel ihtiyaçlar güdüsü 10. Aşağıdakilerden hangisi McClelland a göre başarma ihtiyacını fazla hisseden insanların özelliklerinden biri değildir? a) Bireyin toplumda bir statü edinme ihtiyacı başarma ihtiyacını artırır. b) Bireyi yönlendiren husus maddî çıkarlar değil, başarılı olmanın verdiği kişisel tatmindir c) Başarılı olmak isteyen insanların sorumluluk alma ihtiyaçları yüksektir. d) Başarılı olmak isteyen insanlar kendilerini sürekli gerçekçi hedeflere yöneltirler. e) Bu insanlar başarılarını takdir edecek ödüllere ihtiyaç duyarlar Cevap Anahtarı 1.E,2.C,3.C,4.C,5.E, 6.D, 7.C, 8.B, 9.E, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

47 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Altınışık, S.l (2001). Öğrenme, Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Başaran, İ. E. (2000). Örgütsel Davranış, Ankara: Bilim Kitap Kırtasiye Baymur, F.B. (2005). Genel Psikoloji, 18. Baskı, İnkılap Yayınları. Brooks, I. (1999). Organizational Behaviour: Individuals, Groups, and The Organization, London: Finansal Times, Pitmen Publishing Caine, N.M. and Caine, G. (2002). Beyin Temelli Öğrenme, (Çev.: Gülten Ülgen), Ankara: Nobel Yayıncılık. Cameron K. and Whetten D. A. (1983). Organizational Effectiveness, New York: Academic Press Charles, C.M. (2000). Öğretmenler İçin Piaget İlkeleri, (Çev. G. Ülgen), Ankara: Pegem A. Yayınevi Tic.Ltd. Şti. Cüceloğlu, D. (1992). İnsan ve Davranışı, 3. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi Cüceloğlu, D. (2000). İnsan ve Davranışı, İstanbul: Remzi Kitabevi Erden, M. ve Akman, Y. (1996). Eğitim Psikolojisi: Gelişim, Öğrenme, Öğretme, Ankara: Arkadaş Yayınları. Erdoğan, İ. (1983). İşletmelerde Davranış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Eren, E.(2009). Yönetim ve Organizasyon, 9. Basım, İstanbul: Beta Basın Yayın Dağıtım Ertürk, M., M. (2000). İşletmelerde Yönetim ve Organizasyon, İstanbul: Beta Basımevi Genç, N. (2011). Yönetim ve Organizasyon, Ankara: Seçkin Yayınları Gordon, J. (1997). Organizational Behavioral, Boston: Allyn and Bacon Inc. Greenfield, S. (2000), İnsan Beyni, Bedenimizin Kumanda Merkezine Bir Gezi, İstanbul: Varlık/Bilim Yayınları. Griffin, R. W. (1993); Management, Fourt Edition, London: Houghton Miflin Company Koçel, T. (2010). İşletme Yöneticiliği; Yönetim ve Organizasyonlarda Davranış Klasik- Modern-Çağdaş Yaklaşımlar, Yenilenmiş 12.bsk, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım Lewis, P. S., Goodman, S. H. and Fandt, P. M. (1995). Management Challenges in the 21st Century, New York: West Publishing Co., Luthans, F. (1995). Organizational Behavior, 7 nd Ed, McGraw Hill Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

48 Güdülenme ve Güdülenme Kuramları Morgan, C. T. (1995). Psikolojiye Giriş, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yayınları Mullins, L. J. (1999). Management And Organisational Behaviour, Fifth Edition, London: Financial Times, Pitman Publishing. Nelson, D. L., Quick, James C. and Livingston, Linda P. (1997). Organizational Behavior Foundations Realities and Challenges, West Publishing Company Özden, Y. (2005). Öğrenme Ve Öğretme, 7. Baskı, Ankara: Pegem A. Yayıncılık. Öznur, Y. (2006). Davranış Bilimleri, Ankara: Gazi Kitabevi Rachman, D. J. ve diğerleri (1996). Business Today, 8. Edition, McGraw-Hill, Inc., Sabuncuoğlu, Z. (1982). Endüstriyel Davranışlar, Bursa: İ.T.İ.A. İşletme Fakültesi Yayını Schermerhorn, J. R., Hunt J. G. and Osborn R. N. (1997). Organizational Behavior, New York: John Wiley And Sons, Inc. Selman, E. (t.y). Psikoloji Ders Kitabı, İstanbul: Fil Yayınevi Stoner, J. A. F. (1982). Management, Second Edition, Prentice Hall International Editions Şimşek, Ş., Akgemci, T.ve Çelik, A. (1998).Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Tutar, H., Erdönmez, C. (2011) İşletme becerileri Grup Çalışması, Ankara: Detay Yayıncılık Ülgen, G. (1995). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Lazer Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Varış, F. (1998). Eğitim Bilimine Giriş, İstanbul: Alkım Yayınları Wilson, B. G. (1996). Constructivist Learning Environments Case Studies İn İntructional Design, New Jersey: Educational Technology. Yapıcı, M. (2008). Nörofizyolojik Öğrenme Eğitim Psikolojisi, Ankara: Anı Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

49 HEDEFLER İÇİNDEKİLER STATÜ-ROL DAVRANIŞI VE SOSYAL KURUMLAR Statü Kavramı Rol Davranışı Sosyal Kurumlar DAVRANIŞ BİLİMLERİ Yrd.Doç.Dr.Elif KARABULUT TEMEL Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Statü kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, Statü çeşitlerini kavrayabilecek, Statü faktörlerinin neler olduğunu anlayabilecek, Statü ve rol arasındaki ilişkiyi değerlendirebilecek, Rol çeşitleri, rol çatışması ve rol belirsizliği kavramlarını öğrenebilecek, Sosyal kurumlar hakkında bilgi sahibi olabilecek, Sosyal kurumlar olan aile, eğitim, devlet ve din kurumlarının önemini kavrayacak, insanların gelişimi üzerindeki etkilerini anlayabileceksiniz. ÜNİTE 3

50 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar GİRİŞ Toplum içinde bireyler çeşitli konumlarda bulunmaktadır. Bu konumlara statü denir. Bireyler bu statülere sahip oldukları sürece toplumun değerleri, örfleri, adetleri ve kanunları ile belirlenmiş olan rol davranışlarını da yerine getirirler. Roller, bireyin belli normlara göre yapmak zorunda olduğu, yapılmasını uygun bulduğu ve yapabildiği, başkalarının ise ondan hak olarak talep ettiği ve statüsü gereği ondan beklenen davranış kalıplarıdır. Bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumunda rol belirsizliği; birden fazla rolü aynı anda yerine getirmeye çalışmasıyla rol çatışması yaşanır. Statülerin ve kalıplaşmış davranışların birtakım temel ihtiyaçlar etrafında gruplaşması ve bütünleşmesine sosyal kurum denir. Bu bölümde statü, rol ve sosyal kurumlar ayrı birer başlık altında incelenecek ve konulara ilişkin ayrıntılı bilgi verilecektir. STATÜ KAVRAMI Statü kavramı kişiye ekonomik ve siyasal haklar veya ayrıcalıklar sağlayabilen toplumsal bir mevkiye karşılık gelmektedir. Weber e göre başkaları tarafından toplumsal gruplara yüklenen onur ve saygınlık derecesi bakımından farklılaşmayı ifade etmektedir. Kavram, günümüzde bir toplumda geçerli olan kültürel değer ve normlar doğrultusunda kişilerin mesleksel konumlarına, bağlı bulundukları aile, aşiret, cinsiyet gibi değişik durumlarına atfedilen itibar, ünvan ve güç gibi değerlendirmeleri içermektedir. Statü konusunda sosyolojide iki görüş vardır. Daha az kullanımıyla statü bir bireyin toplumsal yapıda, öğretmen, asker, öğrenci gibi işgal ettiği toplumsal rolle ilişkilidir. Daha yaygın kullanımıyla ise sınıf çatışmaları karşımıza çıkmaktadır. Statü, bir kişinin bir grup içinde yer alıp almadığını belirleyen hukuksal, siyasal ve kültürel ölçütlerle yapılan toplumsal tabakalandırma derecelendirmesidir. Statü, kısaca davranış düzlemi içerisinde bireylerin bulundukları pozisyon ve sosyal ilişkiler alanıdır. Davranış düzlemi ise sınırları belirlenen davranışlar topluluğu olarak tanımlanabilir. Bireyler yaşamları boyunca farklı sosyal gruplara ve ilişkiler sistemine dahil olma zorunluluğundan dolayı çok sayıda davranış düzlemi ile karşı karşıyadır. Bireysel davranışlar davranış düzlemi içinde anlam kazanır ve sosyal davranışlar haline döner. Davranış düzlemi içerisinde çok sayıda sosyal statü yer almakta ve her sosyal statünün istediği bir rol davranışı bulunmaktadır. Sosyal statü bir davranış düzlemi içerisinde belirlenmiş olan yetki ve sorumluluk alanıdır ve davranış düzleminin özelliklerine ve toplumsal yapıya göre şekillenmektedir. Davranış düzleminin evriminde statü değişme ve gelişmelerinin önemli bir payı vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

51 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Farklı davranış düzlemlerinde benzer görünümlü ve benzer işleyişli statüler olabileceği gibi, benzer görünüşlü farklı işleyişli statüler de olabilir. Statülerin genel olarak şu özellikleri bulunmaktadır: Statü, kısaca davranış düzlemi içerisinde bireylerin bulundukları pozisyon ve sosyal ilişkiler alanıdır. Davranış düzlemi ise sınırları belirlenen davranışlar topluluğu olarak tanımlanabilir. Bazı statüler doğuştan vardır, bazıları ise sonradan kazanılır. Aynı anda birden çok statüye sahip olunabilir. Bazı statüler doğumdan ölüme kadar değişmezken bazıları daha kolay değişir. Her statü belli kurallara bağlıdır. Statüler arası ilişki ağı vardır. Statüler toplumdan topluma değişiklik gösterebilir. Bazı statüler doğuştan vardır, bazıları ise sonradan kazanılır: İnsanların statülerinin bazıları doğuştan getirdiği statüler olmasına karşın, bazıları da bireysel çabalarla oluşturulmuş statülerdir. Bu doğrultuda statüleri iki şekilde inceleyebiliriz. Verilmiş Statüler: Bireyin kazanmak için herhangi bir çaba sarf etmediği, doğuştan gelen statülerdir. Örneğin, cinsiyet, ırk, zengin ya da yoksul bir ailenin çocuğu olmak gibi. İlkel veya feodal toplumlarda statülerin çoğu, verilen statülerdir. Oysa demokratik toplumlarda kazanılan statülere daha çok önem verilir. Kazanılmış Statüler: Bireyin doğuştan sahip olmadığı, yaşam içerisinde kendi çaba, beceri, yetenek ve başarısı sonucunda ulaştığı toplumsal konumdur. Eğitim ve fırsat eşitliği bireylerin farklı statülere ulaşmalarında önemli bir faktördür. Öğretmen, doktor, öğrenci, anne-baba olmak gibi. İlkel veya feodal toplumlarda statülerin çoğu, verilen statülerdir. Oysa demokratik toplumlarda, kazanılan statülere daha çok önem verilir. Günümüz toplumlarında statü artık nesilden nesile aktarılan değiştirilemez bir kimliğe dayanmaz. Kişinin hızla değişen ve kaygan bir zeminde yükselen ekonomik düzene uyumuna göre belirlenir. Ancak toplum yapısına ve endüstriyel gelişme hızının belli dönemlerde azalmasına bağlı olarak kazanılan statülerin öneminin azaldığı durumlar olmuştur. Böylece verilen statüler gittikçe çoğalmıştır. Bu bakımdan, sürekli ve dengeli toplumlarda, tam anlamıyla ve gerçek anlamda rol ve statülere rastlama olanağı yoktur. Bütün toplumlarda birey, rol ve statü edinmede, üyesi olduğu aile veya sosyal grubun belli ölçüde etkisi altındadır. Bununla birlikte en kapalı ve statik toplumlarda bile, bireylerin rol ve statülerine kendi yetenekleriyle hiç olmazsa bir katkıda bulunabildikleri düşünülebilir. Hiçbir rol ve statünün, ne mutlak bir anlamda aktarıldığı ne de aynı kesinlikle kazanıldığı ileri sürülebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

52 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Aynı anda birden çok statüye sahip olunabilir: Her birey farklı davranış düzleminde farklı statülere sahip olabilir. Kişinin toplumdaki statüsünün belirlenmesine ilişkin değişkenlerin sayısı çoktur. Toplumdaki statü eş zamanlı olarak gelir, eğitim, etnik köken ve cinsiyete göre tanımlanabilir. Bu farklı değişkenler birbirleriyle tutarlı olduğu zaman statü tutarlılığı ya da statü kristalleşmesi nden bahsedilebilir. Bireyin sahip olduğu statüler arasında en etkin olanına anahtar statü denir. Anahtar statü, bireyin o toplumdaki veya bulunduğu ortamdaki en temel görevlerini ve kimliğini belirler. İlk tanışılan kişiye sorulan en önemli sorulardan biri, "ne iş yapıyorsunuz?" sorusudur. Çünkü ona nasıl davranılacağı, onun toplumdaki yeri bu soruya verdiği yanıtla bulunabilir. Ekonomik değerlerin önemli olduğu toplumlarda anahtar statü, genellikle kişinin mesleğidir. Toplum, bireyi bu pencereden görecek ve bireyi anahtar statüsüne göre yorumlayacaktır. Örneğin, bir kadının evindeki anahtar statüsü eş ya da anne olmaktır. Anahtar statü, bireyin o toplumdaki veya bulunduğu ortamdaki en temel görevlerini ve kimliğini belirler. Bazı statüler doğumdan ölüme kadar değişmezken bazıları daha kolay değişir: Cinsiyetin doğumdan ölüme kadar aynı kaldığı söylenebilirken; meslek, yaş, mal varlığı ve dış görünüşün değişken olduğu görülmektedir. Toplumların yapısına göre statü değişimi olarak sosyal hareketlilikten bahsedilebilir. Sosyal hareketlilik, bireylerin sosyal yapı içindeki yerlerini değiştirmelerine ilişkin bir kavramdır. Bu kavram aşağıdan yukarıya ve yukarıdan aşağıya oluşan dikey hareketlilik ve aynı sosyal tabakadaki hareketliliği gösteren yatay hareketlilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir örgütte muhasebe müdürü olarak çalışan kişinin farklı bir örgütte aynı pozisyona geçmesi yatay hareketlilik iken, bir işçinin yeni bir işletme kurması aşağıdan yukarıya doğru dikey hareketlilik; bir işletme sahibinin iflas etmesi ise yukarıdan aşağıya doğru dikey hareketliliktir. Sosyal hareketlilik sonucu bireylerin tüketim davranışları da değişiklik göstermektedir. Her statü belli kurallara bağlıdır: Kişilerin sosyal düzende içinde bulundukları statüye uygun davranışlarda bulunması gerekir. Bir şirketin müdürü iş yerinde müdür, evde eş ve baba, aile büyüklerinin yanında ise çocuk statüsündedir. Bir müdürün evde de eşine ve çocuklarına müdür olarak davranması beklenenin aksi yönünde bir davranış olacaktır. Statüler arası ilişki ağı vardır: Bir bireyin sahip olduğu statüler birbirinden bağımsız değillerdir. Aralarında çeşitli ilişkiler vardır. Bireyin yaşı, mesleği, oturduğu ev, kullandığı araba birbirini tamamlayıcı özellikler taşır. Birey 10 yaşında evli olamaz ya da araba kullanamaz. Meslek sahibi değildir. Bunların olması için belli bir yaşa, eğitime, tecrübeye ihtiyaç vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

53 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Statüler toplumdan topluma değişiklik gösterebilir: Toplumun bize dayattığı başarı ölçütleri her daim geçerli ve evrensel ölçütler değildir. Yüksek statüye yol açan özellikler ve beceriler, dünyanın her yerinde ve tarihin bir kesitinde geçerliliğini korurken, başka bir yerde ve başka bir zamanda son derece alakasız görünür. Bu durumda sözü edilen statü, içinde bulunulan toplumun şartlarına göre belirlenir ve yine şartların değişmesiyle beraber değişiklik gösterebilir. Örneğin, günümüzde Amerika da doktorluk yüksek statülü bir konum sayılırken, Orta Çağ da Avrupa da din adamlığı yüksek statü sayılmaktaydı. Hatta Ortaçağ da doktorluk yapanlara kötü gözle bile bakılmıştır. Aynı ülkede toplumsal değişme ile birlikte statü değişimleri gözlenebilir. Eskiden devlet memurluğu toplumda saygınlık uyandırırken, günümüzde az para kazandıran bir meslek gözüyle bakıldığı için popülerliğini kaybetmiştir. Japonya da kişinin statüsü, bağlı olduğu grubun statüsüne dayanmaktadır. Japon çalışanları çoğu kez sadece isimleriyle değil, aynı zamanda şirketle olan yakın ilişkilerine göre işe kabul edilirler. Tokyo Üniversitesi gibi üniversitelere devam etme, Toyota Şirketi veya Maliye Bakanlığı gibi seçkin kurumlarda istihdam edilme Japon toplumlarında yüksek bir statü olarak kabul görür. Almanya da ise eğitimle ilgili başarılar yüksek bir değere sahiptir. Statüyü etkileyen faktörler, bireyin yetenekleri, eğitim seviyesi, sahip olunan meslek, yaş ve cinsiyet durumu olarak belirlenmiştir. Hindistan da statü bireyin içinde bulunduğu kastla belirlenir. Hint sosyal hiyerarşisinin dayandığı Kast sistemi toplumu dört gruba böler. Birinci grup entellektüel tabakadır, bilginler ve rahipler (Brahmanlar) bu tabakada yer alır. İkinci grup askerler, prensler ve üst düzey memurların (Kshatriyalar) oluşturduğu tabakadır. Üçüncü grup tüccarlar, toprak sahipleri ve çiftçilerin (Vaişyalar) yer aldığı tabakadır. Dördüncü tabaka ise işçiler ve köleler (Sudralar) dir. Bunların dışında kast sistemine dahil edilmeyen dokunulmazlar (Paryalar) olarak adlandırılan kişiler bulunmaktadır. Bunlar insanlığın en aşağı tabakasında yer alırlar ve hiçbir hakları yoktur. Bu sistemde bir kişi ne kadar açık renkliyse o kadar üst tabakada yer alır. İngiltere de ise sınıf sistemi kendini devam ettirme eğilimindedir ve sınıflar arası hareketlilik sınırlıdır. ABD nin sınıf yapısı ise İngiltere den daha az uç bir noktadadır ve hareketlilik daha fazladır. Amerika da da İngiltere de olduğu gibi üst, orta ve işçi sınıf bulunmakla birlikte belirli bir sınıfın mensubu olmak bireyin ekonomik başarılarına ve eğitim altyapısına göre belirlenir. Geleneksel yapısı, dinin etkisi ve akrabalık ilişkileri ile Türkiye de de sınıflar arası hareketliliğin nispeten sınırlı olduğu söylenebilir. Statü anlayışının toplumdan topluma değişmesi durumunun bir örneği de Viktorya döneminden verilebilir. O dönemde statü ve saygınlık kazanmak, gösterişli eşyalara sahip olmakla ölçülüyordu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

54 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Statü Faktörleri ve Statü Sembolleri Her davranış düzlemi içerisinde statüyü belirleyen faktörler bulunmaktadır. Statüyü etkileyen faktörler, bireyin yetenekleri, eğitim seviyesi, sahip olunan meslek, yaş ve cinsiyet durumu olarak belirlenmiştir. Bireysel yetenekler, davranış düzlemi içerisinde bireylerin yapabilecekleri işlerin belirleyicisi durumundadır. Her davranış düzleminde bireylerden istenen görevler vardır. Bu görevleri yerine getirecek kişide bulunması beklenen yetenek ve özellikler, söz konusu statüyü işgal edecek kişiler için oluşturulmuştur. Bu durum, statüler arasındaki önem farkını belirleyecektir. Davranış düzlemi içerisinde statünün gerektirdiği eğitim seviyesi de önemli bir statü belirleyicisidir. Eğer statünün özelliği gereği kişide yüksek eğitim seviyesi aranıyorsa bu statünün önemi, düşük seviyede eğitim gerektiren statülere göre daha fazla olmaktadır. İçinde yaşanılan kültür ortamında hangi mesleklerin önem taşıdığı ve ne tür bir değer atfedildiği o mesleğin taşıdığı statü faktörü açısından önemlidir. Yaş faktörü de terfi konusunda avantaj sağladığı durumlarda önemli bir statü faktörü olarak görülebilir. Belli statülerdeki bireylerin o statüde olmaktan dolayı elde ettiği imkânlara ise statü sembolleri denir. Cinsiyet açısından bazı durum ve şartlarda erkek olmak kadın olmaya göre göreli bir üstünlük sağlarken, bazı durumlarda ise kadın olmak statü faktörü açısından göreli bir üstünlük sağlayabilmektedir. Sosyal statüyü belirleyen şartlar açısından bireyin mensup olduğu aile, bireyin eğitim durumu, işi, derisinin rengi, cinsiyeti ve serveti gibi değerler ön plana çıkarken; günümüz toplumlarında bireylerin toplumsal kimliklerinin temeli olarak boş vakit uğraşları ve tüketim alışkanlıkları giderek daha çok önem kazanmaktadır. Statüyü belirleyen unsurlar üretimden ziyade tüketim bazlı olmaktadır. Belli statülerdeki bireylerin o statüde olmaktan dolayı elde ettiği imkanlara ise statü sembolleri denir. Aynı davranış düzlemi içerisinde bireylerin kıyafetlerinin renk, kalite ve markası, ofislerin döşenme şekli ve kullanılan ofis araçlarının kalitesi, sahip olunan özel otomobilin markası hatta evlilik yüzüğü bile bir statü sembolü olarak görülebilir. Sosyal sistem içerisinde benzer statüleri işgal eden kişiler zamanla benzer statü sembollerine sahip olmaya çalışırlar. Evlere ekonomik aletlerin girmeye başladığı 1960 lı, 1970 li yıllarda, buzdolabı ya da çamaşır makinesine sahip olmak kendi başına bir statü sembolü iken, şimdi hangi model, ne marka aletlerin kullanıldığı sınıfsal bir farklılığa işaret etmektedir. Günümüzde plazma televizyonlar, çift kapılı çok fonksiyonlu buzdolaplar örneklerinde olduğu gibi eşyaların kalite, şıklık veya fonksiyon açısından sağladıkları üstünlükler birer statü sembolü olarak görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

55 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Statü, davranışın senaryosunu oluştururken; rol davranışı bu senaryonun bir düzlem içerisinde gerçekleştirilmesidir. ROL KAVRAMI Statü ve rol, sosyal yaşam için uygun davranış kalıbını oluşturmada iki önemli faktördür. Rol davranışı statünün belirlediği görevler ve hakların bireyce kullanılmasıdır. Kısaca kişinin statüsüne uygun davranışına rol denir. Buna göre rol, bireyin yerine getirmek zorunda olduğu fonksiyon, rol davranışı ise; bireyin söz konusu fonksiyonu yerine getirmeye ilişkin davranışı olarak değerlendirilebilir. Rol davranışı bireyin kendinden beklenen davranışları ne şekilde değil nasıl gerçekleştireceği olarak tanımlanmaktadır. Aynı statü içinde bir rolün farklı şekillerde gerçekleştirilmesinin mümkün olması, kişilik özelliklerinin rol davranışını etkilediğinin bir göstergesidir. Birey gün içerisinde çok sayıda davranış düzleminde yer almakta (baba, genel müdür, uçak yolcusu) ve her bir statünün gereğini yerine getirmek ve rol davranışlarını göstermek durumunda kalmaktadır. Rol Çeşitleri Rol, herhangi bir sosyal pozisyonu işgal eden kişinin davranış biçimlerinin toplamı; kişiden diğerleri ile olan ilişkilerinde beklenen faaliyet kalıpları ve davranışlar; mevcut normlardan kaynaklanan beklentilere sahip pozisyon, bireyin kişiliğiyle sosyal sistemin yapısı arasındaki birleşme noktası, bireyin bir toplumun üyesi olarak icra edebilme kapasitesi içindeki normatif beklentiler sistemi olarak tanımlanır. Rolü oluşturan üç unsur vardır. Bunlar; çevrenin beklentileri, kişinin algıları ve davranışlardır. Çevrenin beklentileri, kişinin rolü ile ilgili olarak çevresinin ondan istekleri ve kişiye aktardıkları baskılardır. Bir rolü oluşturan ikinci unsur ise kişinin kendisi ile ilgili rol tanımlamasıdır. Kişinin algıları kendisi ile ilgili rol tanımlamalarını oluşturur. Rol davranışları ise kişinin çevresinin beklentileri ile kendi tecrübelerini birleştirip ortaya koyduğu davranış biçimleridir. Kısaca rol oynamada görülen kişisel farklılıklara rağmen belirli bir statünün gerektirdiği rol oynama biçimi vardır ve böyle bir statüyü işgal eden bütün bireyler, statüye ilişkin temel normlara uymak zorundadırlar. Bir davranış düzlemi içerisinde gerçekleşecek olan rolleri, gerçekleşme biçimleri ve yaygınlıklarına göre üç grupta toplamak mümkündür. Bunlar; temel roller, genel roller ve bağımsız rollerdir. Temel roller: Kişilerin yaş ve cinsiyete bağlı olarak gerçekleştirmek durumunda oldukları rollerdir. Erkek, kadın, çocuk, genç, yetişkin, yaşlı olmak gibi. Genel roller: Kişilere toplum tarafından niteliklerinden dolayı verilen, toplumca kabul edilmiş olan, sınırları davranış düzlemlerine göre Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

56 Örnek Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar değişen, sonuçları çoğu zaman toplumu veya grubu etkileyen rollerdir. Mesleki roller gibi. Bağımsız roller: Bireylerin kendi istek ve iradelerine bağlı olarak gerçekleştirdikleri rollerdir. Bunların kazanılması veya yerine getirilmesi zorunlu değildir. Dans kursuna gitmek, tenis kulübüne üye olmak gibi. Bir bayan doktorun hafta sonları resim kursuna gitmesi şu anlamlara gelir: Temel rol: Kadın olarak rolü, Genel rol: Doktorluk mesleğini yaparken yerine getirdiği roller, Bağımsız rol: Resim kursundaki rolü Rol Çatışması Rol çatışması, bireyin aynı anda birden fazla rol davranışını gerçekleştirmek durumunda kalması ve kişinin davranış düzlemini benimsememesi durumunda ortaya çıkabilir. Kişi-rol çatışması dört farklı şekilde görülebilir: Bireyin aynı anda birden fazla rolü gerçekleştirmek durumunda kalması. Örneğin, bir polisin hırsızlık iddiasıyla çağrılan evde oğlunu yakalaması veya kaza yerine gelen bir hekimin yaralılar arasında eşine rastlaması. Bireyin mevcut yetenek ve özellikleriyle rol gereklerinin uyumsuz olması. Bu tür rol çatışması iki şekilde olabilir. Birincisinde kişinin yetenek ve özellikleri rol gereklerinin üzerinde olacak şekilde bir uyumsuzluk söz konusudur. İkincisinde ise kişinin yetenek ve özellikleri rol gereklerinin altında kalmaktadır. Rol çatışması bireyin aynı anda birden fazla rol davranışını gerçekleştirmek durumunda ortaya çıkar. Bireyin yerine getirmek zorunda olduğu kendi rolünü veya davranış düzlemini sevmemesi hali. Örneğin, ilaç kokusundan hiç hoşlanmayan birinin eczacılık bölümünde okuması. Bireyin davranış düzleminde değişiklik olmasına rağmen rol davranışını değiştirememesi durumu. Örneğin, bir yöneticinin iş yerinde astlarına, evde çocuklarına davrandığı gibi davranması. Örgütsel davranış açısından işgörenlerde rol çatışmasına neden olan faktörler; amaç farklılıkları, kaynakların dağıtımı, yöneticilerin tutum ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

57 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar davranışları, örgüt içindeki iletişim tarzı ve örgütün çalışanlardan beklentileridir. Örgütlerde rol çatışmasının aşağıdaki gibi farklı nedenleri vardır: Rolün gereklerinin biliniyor olmasına rağmen zamanla toplumsal değişim nedeniyle bireyin yeni rol ve geleneksel rol arasında kalması, Rolün bireyin değer yargıları ile çelişkiler içermesi, Süreç içerisinde beklenen rollerin birbirini izleyen bir tutarlılık içerisinde olmaması, Rol göndericinin birbiriyle çelişen ve uyumsuz beklentilerde olması, Birden fazla rol göndericinin taleplerinin çakışması, Rol sorumlusunun yerine getirmesi gereken roller arasında tercih yapamaması, Bireye yerine getirebileceğinden fazla rolün yüklenmesidir. Rol belirsizliği, bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumudur Rol Belirsizliği Rol belirsizliği, bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumudur. Örgütsel düzlemde işgörenlerin kendisine verilen görevde istenen performansı ortaya koyabilmesi için gerekli bilgiye sahip olmaması durumudur. Rol sınırları düzenli ve açıkça tanımlanmış olduğunda kişiyle rol arasında bir uyum olmakta, bu da rol açıklığını yansıtmaktadır. Rol belirsiz ve tanımlanmamış olduğunda ise birey rolün yerine getirilmesiyle ilgili olarak belirsiz bir durumla karşılaşmaktadır. Rol belirsizliği; görev belirsizliği ve sosyal-duygusal belirsizlik olarak iki çeşittir. Görev Belirsizliği: Örgütte çalışanların yapacağı iş ile ilgili belirsizliğin olmasıdır. Rolün nasıl yerine getirileceğine ilişkin bilgi eksikliği olması rol belirsizliğinin düzeyini belirler. Sosyal - Duygusal Belirsizlik: Kişinin kendisini başkalarının nasıl değerlendirdiğinden emin olamamasıdır. Değerlendirme ölçütü açık olmadığında veya diğer çalışanlardan geri bildirim alınamadığında bu belirsizlik yaşanır. Örgüt yapısının karmaşık ve büyük olması, örgütlerin yapısının hızlı değişimi, değişimin kaçınılmaz olarak çalışanlara etkisi, kurum içi hareketlilik, yönetimin bilgi akışını sağlayamaması, teknolojik gelişmelerin çalışanların yeni roller üstlenmesini gerektirmesi ve görev tanımlarının yapılmamış olması rol belirsizliğini doğuran nedenler arasında sayılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

58 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Sosyal kurumlar, bir toplumda ortak algılanan ilişkilerin genel yönü olarak görülebileceği gibi bireylerin davranışlarını düzenler. SOSYAL KURUMLAR Bireylerin ihtiyaçlarını karşılama biçimi, toplumun kültürel yapısına ve kişilerin olanaklarına ve içinde bulundukları sosyal grubun yapısına göre farklılık gösterir. Bireylerin toplum içinde nasıl davranması gerektiğini ve bu davranışların kurallarını belirleyen, kişilere belli şekillerde davranması için zorlayıcı etkide bulunan, aralarında birlik ve bütünlük olan uyumlu ve örgütlü bütünlere sosyal kurumlar denir. Sosyal kurumları, toplumsal yapıyı düzenleyen temel kurallar ve normlar topluluğu olarak da tanımlamak mümkündür. Sosyal kurumlar, bir toplumda ortak algılanan ilişkilerin genel yönü olarak görülebileceği gibi, bireylerin gelecek davranışlarını düzenleyen kuralların da tamamı görünümündedir. Genel olarak sosyal kurumların başında aile, eğitim, devlet ve din gelir. SOSYAL KURUMLAR DİN AİLE DEVLET EĞİTİM Şekil 1. Sosyal Kurumlar Aile kurumu toplumların kültürüne göre geleneksel geniş aile veya çekirdek aile olarak görülebilir. Aile Kurumu Kurumlar insanların bir arada yasayabilmeleri için belli fonksiyonları üstlenmiştir. Aile kurumu ise diğer tüm kurumların temelinde yer alır. Çünkü ekonomi, din, yönetim, eğitim gibi sosyal kurumlar öncelikle aile içerisinde şekillenir. Aileyi, eşlerin duygusal ve üremeye dair gereksinimlerinin karşılandığı, çocukların bakımının ve eğitiminin üstlenildiği, ortak amacı ve inançları olan bir yapı şeklinde tanımlayabiliz. Ailenin varlığı, kuşkusuz her toplumda meşru olarak varlığın ve kültürün sürdürülebilmesi açısından oldukça önemlidir. Aile, toplumun diğer alt sistemleriyle yakın ilişkidedir. Sosyal yapı içerisinde çok yönlü bir etkileşim sonucu fonksiyon ve yapı değiştirerek toplumun bütünlüğünü, kişinin güvenliğini sağlayan bir kurumdur. Aile, biyolojik ilişkiler sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, o güne dek toplumda oluşturulmuş temel değerleri kuşaktan kuşağa Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

59 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal yönleri bulunan toplumsal bir birimdir. Aile kurumu toplumların kültürüne göre geleneksel geniş aile veya çekirdek aile olarak görülebilir. Geleneksel geniş aile, büyükanne ve babaların, dede ve torunların birlikte yaşadıkları, evlenen erkek çocukların da eşlerini aile içine getirdikleri aile tipidir. Geniş ailenin toplumun tüm yönleri ile ilgili aşağıdaki gibi çeşitli işlevleri bulunmaktadır: Ekonomik işlev: Aile aynı zamanda hem üretim hem de tüketim birimidir. Aile içinde yaşa ve cinsiyete göre bir iş bölümü mevcuttur. Evin reisi aynı zamanda hem baba hem patron; çocuk ise hem oğul hem de çıraktır. Saygınlık işlevi: Birey ait olduğu aile ve akrabalık çerçevesinde bulunduğu konuma göre saygınlık edinir. Kişinin statüsünü bilmek için kimlerdensiniz diye sorulur. Eğitim işlevi: Çocuk toplumun kültürünü, mesleksel bilgilerini aile içinde edinir. Aile içindeki büyüklerin küçük çocukların eğitilmesinde büyük payları vardır. Çekirdek aile yapısı her iki eşinde çalışmasına olanak verir. İletişim ve etkileşim söz konusu olduğunda daha demokratik bir ilişki söz konusudur. Koruyucu işlev: Geniş ailelerin yaygın olarak görüldüğü geleneksel toplumlarda tüm aile üyeleri dıştan gelen saldırılara birlikte karşı koyarlar. Dinsel işlevi: Geleneksel geniş aileler, kendi üyelerine dinsel eğitim verir ve aynı zamanda üyelerinin dinsel eğitimin gereklerini yerine getirip getirmediğini denetler. Eğlenme ve dinlenme işlevi: Aile üyeleri yapılan tüm eğlencelere ve törenlere birlikte katılır. Düğün, sünnet vb. törenlerde aile üyelerinin hepsi bulunur. Çocuk yapma işlevi: Geleneksel geniş ailelerde yeni evlenen çifte, çocuk yapmaları ve neslin devamını sağlamaları konusunda aile üyeleri tarafından bilgi verilir. Psikolojik doyum sağlama işlevi: Geleneksel geniş ailede psikolojik ilişkiler yoğun değil yaygındır. Kişi, ailesi ve çocukları ile olan ilişkileri kadar; anne, babası ve kardeşleri ile de psikolojik bağlar içinde bulunur. Anne, baba ile evlenmemiş çocuklardan oluşan çekirdek aile türlerinde, çocuk sayısı azalarak, çocuğa verilen değerde bir artış meydana gelmiştir. Çekirdek ailenin işlevleri; insan türünün devamını sağlamak için çocuk yapmak, çocuğun küçük yaşta toplumsallaştırılması ve aile üyelerinin psikolojik doyuma ulaşmasıdır. Çekirdek aile yapısı her iki eşin de çalışmasına olanak verir. İletişim ve etkileşim söz konusu olduğunda daha demokratik bir ilişki söz konusudur. Aile içi karar mekanizmalarının işleyişinde tüm aile üyeleri kararlara katılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

60 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Aile içerisinde temeli atılan ve daha sonra eğitim kurumları tarafından pekiştirilen bilgilerle birey kişiliğini ve kimliğini oluşturarak sosyalleşir. Aile üyeleri arasındaki etkileşim ve aile ortamı, psiko-sosyal yönden gelişen bireyin en çok iletişime girdiği yerdir. Bu ilişkiler bireyin kendine güvenmesini, kendine ve diğer bireylere sevgi duymasını, kimlik kazanmasını, kişilik gelişimini, sosyal beceriler geliştirmesini ve topluma adaptasyonunu mümkün kılar. Toplumun sosyo-kültürel özellikleri, kişiye ailesi aracılığı ile aktarılır. Çocuk, ailesi içerisinde insan ilişkilerini gözlemler, yaşar ve bu ilişkileri belirleyen anlaşma, uzlaşma, bağlılık, iş birliği gibi olumlu niteliklerle beraber, anlaşmazlık, çekişme ve çatışma gibi olumsuz durumlarda takınacağı tutumları da öğrenir. Özellikle okul öncesi dönemde anne ve baba, çocuk üzerinde oldukça etkilidir. Çocuk bu dönemde anne ve babasının olumlu ve olumsuz yönlerini benimseyerek içine sindirir. Aile, çocuğu sosyalleştirirken, çocuklara toplumun değer ve normlarına uygun bir birey olmayı öğretir. Böylelikle onların sosyalleşmelerine yardımcı olurken, çocuklar da sosyalleşmenin temel değerlerini içselleştirerek nesiller arası kültür aktarımını gerçekleştirirler. Bir toplumun kültürünün nesilden nesile aktarımı ailede başlar, okulda ve çevrede devam eder. Aileler topluma yeni üyeler kazandırırken, çocuğa da toplumun temel değerlerini öğretmektedir. Ayrıca ailenin üyeleri için sağladığı psikolojik tatmin özelliği, görülmedik biçimde duygusal bir destek kaynağıdır. Birey eğitim kurumlarında salt bilgi değil aynı zamanda toplumsal sorumluluklarını da kazanmaktadır. Ailenin işlevleri; bireylere düzenli yaşam sağlamak, sevgi ile şefkat ihtiyacıını giderebilmek, neslin devamlılığını sağlamak, gelenek ile göreneğin aktarımını gerçekleştirmek, çocukların ruh sağlığını gözetmek ve onları eğitmek, yaşlılıkta güvence sağlamak, eşler arası ilişkilerin meşrulaştırılması şeklinde sıralanabilir. Bütün sosyal kurumlarda olduğu gibi aile kurumu da toplumsal değişimlerden etkilenmektedir. Son yirmi yıl içinde tüm sanayileşmiş ülkelerde aynı hanede oturan insanların oranı önemli ölçüde azalırken, boşanma oranları da etkili bir şekilde artmaktadır. Kişisel yaşamda büyük ölçüde deneme-yanılma yaşandığı görülmekte, ailenin gelişmesine ilişkin modellerin gelecekte nereye varacağından kimse emin olamamaktadır. Eğitim Kurumu Bir sosyal kurum olarak eğitim kurumları, bireylerin toplum içinde uyumlu bir şekilde yaşamalarını sağlayacak olan toplumsal kuralları öğrenmelerinde etkili rol oynayan kurumlardır. Aile içerisinde temeli atılan ve daha sonra eğitim kurumları tarafından pekiştirilen bilgilerle birey kişiliğini ve kimliğini oluşturarak sosyalleşir. Sosyalleşme sürecine önemli katkı sağlayan okulda, sosyalleşme daha resmi ve örgütlü olarak gerçekleştirilmektedir. Birey bu eğitim kurumlarında salt bilgi değil aynı zamanda toplumsal sorumluluklarını da kazanmaktadır. Dolayısıyla eğitim kurumlarının bireyi etkileyen ilk organizasyon olduğu rahatlıkla söylenebilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

61 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Çocuk okulda toplumun temel yapısını anlamaya ve akabinde de toplum halinde yaşamanın kurallarını öğrenerek toplumun bir parçası olmaya çalışır. Eğitimin tarihini gözden geçirdiğimizde, Platon baskılı eğitimin kalıcı ve iyi sonuç vermeyeceğini vurgulamış, derslerin oyun oynanır gibi işlenmesini öğütlemiştir. Özgür insanın öğrenimi de özgür olmalıdır. Eğitimin başlatılma biçimi kişinin tüm gelecek yaşamını etkiler. Platon için eğitilmiş insan, doğru seçimler yapabilen, doğru kararlar alabilen kişidir. Platon için eğitilmiş insan, doğru seçimler yapabilen, doğru kararlar alabilen kişidir. Aristo ise eğitimi, yalnız zihnin eğitimi olarak değil bir gelişme süreci, insan ruhunun her yönünü ilgilendiren ve sonunda kişilik oluşumuna götüren bir süreç olarak algılamıştır. Yunanlılar eğitimi genel olarak onurlu yaşama sanatı olarak görmüşlerdir. Erasmus, hoşgörüyü savunmuş bir filozof olarak öğrenimden baskıyı çıkartıp onun yerine özgürlüğü ve eğlenceyi koymayı istemiştir. Locke ise eğitim kurumlarında çocuklara yaşlarına göre özgürlük tanınarak gereksiz baskı ve kısıtlamaya başvurmadan yaşamalarının sağlanması gerektiğini belirtmiştir. Çocuk neyi öğrenmeye hazır ise onu öğretin ilkesinin benimsenmesini savunmuştur. Günümüzde eğitim kavramı ile ilgili olarak yapılan tanımlarda şunları görebiliriz: Eğitimin toplumsal, ekonomik ve siyasal işlevleri bulunmaktadır. Bu işlevlerle bireyin yaşadığı toplumla uyumlu olması, demokrasinin ilkelerine saygılı, haklarını yasal yollarla koruyan, olanaklarının farkında olarak bireylerin iyi üretici ve tüketici olmaları sağlanmaktadır. Eğitimin toplumsal işlevinde amaç, toplumun sürekliliğini sağlamak için toplumla uyumlu bir biçimde hareket eden bireyler yetiştirmektir. Eğitim kurumları bu işlevlerini yerine getirebilmek için bireylere, içinde yaşadıkları toplumun kültürel mirasını öğreterek, bireylerin toplum kültürünü geliştirecek şekilde yetiştirilmelerini sağlar. Böylelikle de toplumun kültürel birikimi eğitim yoluyla yeni nesillere aktarılır. Eğitim ile bireyler kamusal işlemlerin yürütülmesine, gerekli olan bilgileri, tutumları, yetenekleri vs. alarak daha etkin olarak katılırlar. Eğitimin siyasal işlevinde amaç, toplumdaki bireylere ulusal değerleri kazandırıp ulus bilinci oluşturmak, var olan siyasal düzeni korumak, lider ve seçmen yetiştirmektir. Eğitim ile bireyler kamusal işlemlerin yürütülmesine, gerekli olan bilgileri, tutumları, yetenekleri vs. alarak daha etkin olarak katılırlar. Eğitimin ekonomik işlevinde ise amaç, toplumdaki bireylerin gerekli beceri ve yetenekleri kazanmasını sağlamak, üretim ve tüketimin önemini bilen bireyler yetiştirmektir. Bu üç işlevin yanı sıra eğitim, bireyin kendini gerçekleştirmesinde, insan ilişkilerinin gelişmesinde, sorumluluklarını bilen bir vatandaş olarak yetişmesinde de oldukça etkilidir. Her toplum kendi yaşam biçimi çerçevesinde eğitim etkinliklerinde bulunmaktadır. İlkel dönem topluluklarında ok atma, korunma ve öldürmeye ilişkin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

62 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar bilgi, beceri ve davranışlar gerekli olduğundan eğitimin amaçları bu gerekliliklere göre belirlenmiştir. Her dönemde eğitimin amacı, bireysel ve toplumsal açıdan hayatta kalma becerilerinin oluşturulması olmuştur. Eğitim sosyolojisinde işlevselci yaklaşıma göre çağdaş toplumda eğitim iki işlevi ile önem kazanmıştır. Eğitim; yetenekli kişileri ayırıp seçmekte ve böylece en yetkin ve azimli olanların en yüksek, en zor konumlara gelmesini sağlamakta kullanılan etkin ve akılcı bir araç durumuna gelmiştir. Dolayısıyla okullar, kişinin konumunun aile kökeni ile belirlenmesinden ziyade çaba ve yeteneğin belirlediği bir fırsat eşitliği toplumunun oluşmasına yardımcı olurlar. Geleneksel toplumlarda eğitim amaçları ve bu amaçların hiyerarşisi, ahlaki ve dinsel değerlere dayalı özellikler gösterir. Demokratik toplumda eğitimin amaçları, demokratik eşitlik, toplumsal etkinlik ve toplumsal hareketlilik esasına göre düzenlenir. Demokratik eşitlik açısından eğitim amaçları, bireylerin vatandaşlık sorumluluklarını yeterli düzeyde ve eşit bir özenle taşımalarını sağlayacak şekilde düzenlenir. Eğitim kurumları hem etkili vatandaşlığı hem de göreli eşitliği desteklemelidir. Böylece demokratik eşitlik vatandaşın bakış açısı olur. Bu bakış açısında eğitim, insanları siyasi rollerine hazırlayacak biçimde tasarlanmış bir kamu malı olarak önem kazanır. Toplumsal etkinlik kavramına göre, bireylerin ekonomik alanda rolleri başarmaları, belirtilen rolleri yeterli düzeyde yerine getirecek biçimde hazırlanmalarıyla ilgilidir. Buna göre sağlıklı bir ekonomi ve bu ekonomiye çalışanların verimli katkılarının sağladığı yarar tüm toplum üyelerine yöneliktir. Bu açıdan eğitim, çalışanları yapısal olarak gerekli piyasa rollerini yerine getirmeye hazırlayacak şekilde tasarlanmış kamusal bir mal olduğundan, siyasi bir etkinliktir. Toplumsal hareketliliğin sağlanmasında eğitim, kamudan çok bireyin yararına hizmet eder. Bu bakış açısında eğitim, bireyleri toplumsal yapıdaki yarışta başarılı olmaya hazırlayacak biçimde tasarlanmış özel bir mal olarak değerlendirilir. Devlet, insanların toplum yaşamında başvurdukları bir örgütlenme biçimidir ve siyasal bir organizasyondur. Belirtilen üç amaç da siyasi sistemin güçlerini beslemek için verilen çabalar olmaları nedeniyle siyasidir. Birincisi, ideolojik ve siyasi, ikincisi ekonomik, üçüncüsü ise toplumsal yaşamdaki bireysel olanaklara ilişkin siyasi düşünceyi yansıtır. Dolayısıyla modern demokrasi toplumunda öğrenciyi yaşama hazırlamak için aile ile eğitim kurumları arasında bir iş birliğine gereksinim vardır. Bu iş birliği aynı zamanda tüm toplumsal kurumlar ve gruplar için de geçerlidir. Devlet Kurumu Devlet, insanların toplum yaşamında başvurdukları bir örgütlenme biçimidir ve siyasal bir organizasyondur. Devlet, farklı anlayış ve ideolojilere göre, bir sınıfın Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

63 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar diğer sınıfları egemenliği altına almasını sağlayan örgütlenme, bütün toplumu kapsayan ve birleştiren bir kuruluş, amaç değil, toplumsal düzeni ve birlikteliği sağlayan bir araç, ulusun hukuki kişilik kazanmış şekli, "etkili olarak yürürlükte bulunan bir hukuki normlar sistemi", "politik birleşme ve bütünleşmeyi sağlayan bir simge, sembol" veya "belli bir ülke üzerinde yerleşmiş zorlayıcı yetkiye sahip üstün iktidar tarafından yönetilen bir insan topluluğunun meydana getirdiği politik kuruluş olarak tanımlanmaktadır. Devletin tanımlanmasında farklılıkların olmasının nedeni, tarihsel bir gerçeklik olmasındandır. MÖV. yüzyılda Atina'da ortaya çıkan sofizm akımına göre ise devlet insan yapısıdır. İnsanların güven içerisinde yaşayabilmeleri ve az zahmetle çok iş başarabilmeleri için aralarında anlaşarak kurdukları bir kurumdur. Bu görüş, devletin, insanların aralarında yaptıkları bir anlaşma sonucu ortaya çıktığı düşüncesine götürür. Sokrates, toplumun doğuştan erdemli oldukları sanılan soylularca yönetilmesinden yana değildir. Soylu azınlığın değil erdemli, bilgili azınlığın yönetimini istemektedir. Sokrates, yasaları yazılı olan ve yazılı olmayan yasalar olarak ikiye ayırır. Yazılı yasalar, toplumu yönetenlerin yaptıkları yasalardır. Sokrates, yasaları yazılı olan ve yazılı olmayan yasalar olarak ikiye ayırır. Yazılı yasalar, toplumu yönetenlerin yaptıkları yasalardır. Yazılı olmayan yasalar ise genel ahlak ilkelerinin oluşturduğu kurallardır. Kişi her iki yasaya da uymak zorundadır. İyi bir yurttaşın çevresine kötü örnek olmamak, kötülere istediklerinde yasaları çiğneme cesaretini vermemek için tüm yasalara saygılı olması gerekir. Platon a göre ise toplumun doğuş nedeni, insanların tek başlarına kendi kendilerine yetememeleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek için başkalarının yardım ve işbirliğine gerek duymalarıdır. İş bölümü ve uzmanlaşma toplumu giderek büyütür ve beraberinde sınıfları getirir. Toplumda iki tür sınıf vardır. Bunlar; üreticiler sınıfı ve toplumu koruyan ve yönetenler sınıfıdır. Aristoteles, hocası Platon un savunduğu görüşlerin aksine her devir ve tüm toplumlar için geçerli olacak tek bir yönetim biçimini kabul etmez. Çeşitli yönetim biçimleri öngörür ve bunları inceler. Bunlar; Monarşi: Monarşi tek kişinin yasalara uygun yönetimidir. Değişik uygulamaları olur. Mutlak monarşide, tüm iktidar tek kişidedir. Kişi toplumdaki her şeyin efendisidir. Monarşinin bir türü de devletin kurucusu olan ya da savaşta kazandığı başarı ve yiğitlik nedeniyle toplumun minnet duygusunun ifadesi olarak bir kişiyi başa geçirmesi biçiminde ortaya çıkar. Bazen monarşi, hayat boyu monarşi biçimini alır. Yetkiler babadan oğula geçme yoluyla değil seçimle elde edilir. Mutlak monarşide, tüm iktidar tek kişidedir. Kişi toplumdaki her şeyin efendisidir. Askeri ve dini yetkilere sahip olunur. Bazı tür monarşilerde bir tehlike döneminde halk, güçlükleri yenebilecek, toplumu düzlüğe çıkartabilecek yeteneklere sahip olduğuna inandığı kişiyi iş başına getirir ve ona belli bir işi sonuçlandırması için geniş yetkiler verir. Monarşi, liyakat ilkesi üzerine kurulmuştur. Kişisel erdem, iyi soylu doğum ya da iş yapma yeteneğine dayanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

64 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Aristokrasi: Aristokrasinin temel ilkesi erdemdir. Her yönden en mükemmel, en seçkin, en dengeli, en uyumlu kişilerin yönetimidir. İyi insan aynı zamanda iyi bir yurttaştır yani yöneten kişidir. Aristokrasi, görevlilerin servete değil erdeme göre seçildikleri bir yönetimi anlatır. Cumhuriyet: Oligarşi ve demokrasinin iyi yönlerini birleştiren bir yönetimdir. Aristoteles e göre zenginlik ve özgürlüğün birleşmesi orta sınıfın üstünlüğünü sağlayacaktır ve orta sınıf toplumda erdemi temsil etmektedir. Bu yönetimde demokrasi ve oligarşinin belirgin özellikleri aynı anda ortaya çıkacaktır. Örneğin, görevlere yetkili kişilerin yerleştirilmesi işlemi kura ile yapılırsa bu işlem demokratik sayılır, seçimle yapılırsa oligarşik olur. Bir oligarşi ve demokrasi karmasının amacı, hem zenginlerin hem yoksulların çıkarlarını, serveti ve bireysel özgürlükleri korumaktır. Tirani: Tirani de monarşi gibi tek kişinin yönetimidir. Ancak tiran yasalara uymadan toplumu kendi çıkarı doğrultusunda yönetir, yönetim şiddete dayanır, toplum değerleri tek kişi tarafından sömürülür. Oligarşi: Oligarşiyi belirleyen ilke servettir. Aristoteles, değişik oligarşi türleri öngörür. Oligarşinin bir biçiminde yönetim kadrosunda yer alabilmek için belli bir derecede mal mülk sahibi olmak koşulu aranır. İktidar birkaç zengin kişinin elinde toplanmıştır. Bu kimseler toplumu yasalara göre değil keyiflerine göre yönetirler. İkinci tür oligarşide aranan zenginlik koşulu daha da yüksek tutulmuştur. Bu koşula uyan az sayıda zengin vardır ve iktidar onların elindedir. Üçüncü tür oligarşide yöneticiler yerlerine kendi çocuklarını atarlar, böylece iktidar babadan oğula geçer. Demokrasi: Özgür fakat varlıklı olmayan kimseler çoğunluğu oluşturarak yönetimi ellerine alırlarsa bu yönetim demokrasi olur. Demokrasi eşitlik ilkesine dayanır. Yasa, yoksullara zenginlere oranla bir üstünlük sağlamaz. Sınıflardan biri diğerine egemen değil, ikisi de aynı ağırlıkta olacaktır. Devlet kurumu farklı tarihsel dönemlerde ve farklı ülkelerde o ülke toplumunun yapısına ve iktidarı elinde bulunduranların politikalara göre şekil almaktadır. Orta Çağ da sosyal, siyasal, ekonomik ve hukuki düzeni belirleyen sistem feodalitedir. Feodal düzende sosyal yapıyı belirleyen özellik ise kişilerin toprakla olan ilişkileridir. Toprağa sahip olan kişi aynı zamanda siyasal iktidarın da sahibidir. St. Thomas, her toplumda o toplumun amaçlarını gerçekleştirecek bir iktidarın varlığını zorunlu görür. İktidarın belirli görevleri ve hedefleri vardır. Bunlar; ortak yararı, ortak iyiliği gerçekleştirmek, düzeni sağlamak, kişilerin güvenliğini, ihtiyacını, mutluluğunu gerçekleştirmektir. Toplumda bir iktidarın varlığının gerekli ve kaçınılmaz olduğunu söyleyen İbn-i Haldun, toplumda yönetilenlere oranla bir azınlığın buyruk verdiğini ve tüm halkın işlerinde yetkili olduğunu açıklar. Rönesans ın başlamasıyla birlikte Machiavelli ulusal birliği savunan, güçlü bir devlet kurulmasını amaçlayan bir düşünür olarak karşımıza çıkmaktadır. Siyasal Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

65 Bireysel Etkinlik Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar rejimlerle toplum yapısı, sosyal yapı arasında zorunlu bağlantı bulunduğuna inanmıştır. Sosyal yapı sağlam ve sağlıklı ise bazı siyasal karışıklıklar ve düzensizlikler zararlı olmaz. Sosyal yapı bozulmuş ise en mükemmel yasalar dahi etkisiz kalmaya mahkumdur. J.Bodin, devleti; birçok ailenin ve onların ortak mallarının egemen güç tarafından yönetilmesi şeklinde tanımlar. Hobbes'a göre devletin varlık nedeni barış ve güvenliğin sağlanması, adaletin eşit dağılımı, muhtaç durumda olanlara yardım etmek ve toplumun mutluluğu için gerekli yasaları yapmaktır. Liberal devlet düzeninin öncüsü olarak Locke a göre toplum halinde birleşen, bütünleşen ve bir iktidar kuran insanların en önemli hedefleri ve temel amaçları can güvenliğinin ve mülkiyet haklarının korunması olmuştur. Rousseau, toplumsal sözleşme sonucunda manevi ve kollektif bir gücün oluştuğunu, bu kollektif kişiliğin ise devlet olduğunu söyler. Saint Simon ise devletin siyasal ve hukuki kurumun ötesinde ekonomik bir kurum olduğunu ileri sürer. Marx'a göre sınıflara bölünmüş bir toplumda devlet, ekonomik bakımdan egemen olan sınıfın siyasal gücünü ifade etmektedir. Weber ve Engels' e göre devletin doğuş nedeni, sınıf farkının varlığıdır. Weber ve Engels' e göre devletin doğuş nedeni, sınıf farkının varlığıdır. Askeri hakimiyet ile kurulan egemenlik boyun eğdirilenlerin ekonomik olarak sömürülmesidir. Devletin oluşmasında üç temel unsurun da rol oynadığı görülmektedir. Bunlar; devletin varlığını sürdürebileceği ve sınırları belli olan bir toprak parçasına sahip olması, belirli fiziki ve coğrafi sınırlar içinde yaşayan insan topluluğunun varlığı ve iktidar olgusu dediğimiz toplumsal ilişkiler çerçevesinde karar alma, onu uygulama ve uygulatma gücünün olmasıdır. Devlet kurumu farklı tarihsel dönemlerde ve farklı ülkelerde o ülke toplumunun yapısına ve iktidarı elinde bulunduranların uyguladıkları politikalara göre şekil almaktadır. Devletin yönetim biçimlerini inceleyerek her birinin avantaj ve dezavantajlarını değerlendiriniz. Din Kurumu Din, sosyal dokunun içinde ortaklaşa saptanmış inançlar sistemi ve en ince ayrıntısına dek kurallandırılmış törenler bütünü olarak tanımlanabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

66 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar İlk olarak insanların ölüm ve yok olma korkularının avuntusu olan din, giderek, yoksulluklarının avuntusuna dönüşmüştür. Günlük yaşamdaki egemen güçlerin insan zihninde doğaüstü biçimlere dönüşmüş yansımalarından ibaret bulunan din, yüzyıllar boyunca egemen sınıfların egemenliklerini sürdürebilmek için çok etkili bir araç olarak kullanılmıştır. Hançerlioğlu na göre din, bir üstyapı kurumudur ve altyapıyla belirlenen sosyo-ekonomik biçimlenmenin bir parçasıdır. Bu yüzdendir ki tarihsel süreçte tek ve değişmez bir din yoktur; değişen ve birbirinin yerini alan çeşitli dinler vardır. Ezilme ve sömürü, bilgisizlik ve güçsüzlük dinin ve onun kuramsal bir biçimi olan ahlakın kaynağıdır. Din kelimesine atfedilen üç değişik anlam vardır. İlk anlam, Allah tarafından insanlara gönderilen malum, hakiki vahiy ve bu vahyin sonucu olarak Allah a kulluk edilmesidir. Dine atfedilen ikinci anlam, onun bazı hurafe inanışlar toplamı ve bu inanışlardan çıkan hurafe bir tapınma biçimi olduğudur. Dine atfedilen üçüncü anlam ise zeki insanların hem rahatları hem de sıradan kitlelerin tutkularını dizginlemek ve onları yönetmek için geliştirdiği kurallar bütünüdür. Din insanların yaşamlarını şekillendirmesinde sosyal, kültürel ve ekonomik alanları da içine alacak şekilde sosyal bir olgu olarak görülmektedir. Dinin bireysel etkisinin yanında, kişinin toplum içerisinde diğer insanlarla olan ilişkilerinde, davranışlarında ve ahlakında etkili olmaktadır. Din inananları birbirine bağlayarak birtakım gruplar ve kurumlar oluşturma gücüne sahiptir. Sosyolojik araştırmalar dinin bu yönüyle ilgilidir. Din, insanların yaşamlarını şekillendirmesinde sosyal, kültürel ve ekonomik alanları da içine alacak şekilde sosyal bir olgu olarak görülmektedir. Dinin insanlar tarafından algılanıp yorumlanması sonucu farklı şekillerde ortaya çıkan bu yönü çoğu zaman yaşanan din olarak ifade edilir. Bütün toplumlarda görülen sosyal bir kurum olan din, toplumla birlikte gelişir. Sosyologlar dini, bir tanrı ya da tanrılara olan inançla değil kutsala gönderme yaparak tanımlamışlardır. Buna neden olarak böylesi bir tanımın toplumsal karşılaştırma yapmayı olanaklı kıldığını belirtmişlerdir. Din olgusunun insan ve toplum yaşamında büyük bir öneme sahip olması nedeni ile toplumu makro düzeyde açıklamaya kalkan kuramcıların, kaçınılmaz biçimde din üzerinde durdukları, din kurumunu teorik sistemlerin bir parçası olarak ele aldıkları bilinmektedir. Sosyoloji alanındaki çalışmaları ile bilinen A. Comte, din olgusuna, üç hal yasası olarak tanımladığı teolojik, metafizik ve pozitivist dönemlere göre yer vermiştir. Comte, dini bir yanılsama olarak değerlendirmiş ve onun yerine sevgi, bilgi ve adalet temeline dayanan bir insanlık dini kurmayı düşlemiştir. Comte un bu insanlık dininde, dini ayinler ve törenler Hıristiyanlığın inançlarından ayrı değildir. Ancak bu dinle Comte, Tanrı nın yerine insanlığı, ermişlerin yerine bilginleri bir başka deyişle sosyologları geçirmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

67 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Dinin toplum hayatındaki en önemli fonksiyonlarından birinin sosyal bütünleşmenin sağlanmasına yönelik olması, onun öteden beri toplumda daha çok bir istikrar faktörü şeklinde değerlendirilmesine yol açmıştır. Durkheim, ilkel toplumlar üzerinde yaptığı çalışmasında, dinin birey ve toplum arasındaki bağları kuvvetlendirmede etkin bir konumda olduğu üzerinde durur. Din, toplumun bütünlüğünü, işleyişini ve ahengini bozacak davranışları, bireysel benmerkezciliği bastırmakta ve böylece kişiyi topluma uyumlu hale getirmekte büyük bir işlevsel ağırlığa sahip bulunmaktadır. Durkheim, dini sosyal bilincin yarattığı zorlamayla, bir toplumun kendi sosyal kimliğini yaratma gereksinimiyle açıklamaktadır. Bunun nedeni toplum halinde varolma duygusunun bireysel inançlardan bağımsız ve ortak inançta somutlaşma zorunluluğudur. Din, bir sosyal kurum olarak toplumsal yapıyı düzenlerken, kendi sistemi içerisinde bireysel düşünceyi etkilemeye çalışır. Çatışmacı teorinin öncüsü olan Marks a göre ise din bir yandan sömürü ve sınıf çelişkilerini gizleyen bir söylem, öte yandan da ezilenlerin ve yoksulların sefalete katlanmasını sağlayan bir afyon olarak işlev görür. Marks, burjuvanın gücünü meşrulaştırdığı ve işçi sınıfın da bu duruma boyun eğerek kendine yabancılaşmasında dini etkin bir faktör olarak görür. Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adlı çalışmasında din ile sosyokültürel ve ekonomik yapı arasında bir ilişki olduğunu ve karşılıklı etkileşimde bulunduğunu söylemektedir. Toplum bilim çalışmalarında en yaygın din çözümlemelerinin de esas olarak Parsons un eylem teorisine dayandığı ileri sürülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

68 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar statünün dinamik yönünü temsil eder. Doğuştan kazanılan verilmiş statüler olabileceği gibi bireyin yaşam içerisinde kendi çaba, beceri ve yetenekleri ile elde ettiği edinilmiş statüler de bulunmaktadır. Kişi aynı anda birden çok statüye sahip olabilir. Bazı statüler zaman içerisinde değişmezken, bazıları daha kolay değişir. Her statü belli kurallara bağlıdır. Statüler arası ilişki ağı vardır ve toplumdan topluma değişiklik gösterebilir. Bireylerin yetenekleri, eğitim seviyesi, sahip olunan meslek, yaş ve cinsiyet statü faktörü olarak gösterilirken; bireylerin kıyafetleri, sahip olunan otomobilin markası, ev eşyalarının kalitesi de statü sembolü olarak değerlendirilir. Rol, bir sosyal pozisyonda yer alan kişinin davranış biçimlerinin toplamıdır. Roller; temel roller, genel roller ve bağımsız roller olarak üç grupta toplanabilir. Bireyin aynı anda birden fazla rol davranışını gerçekleştirmek durumunda kalması ve davranış düzlemini benimsememesi sonucunda rol çatışması ortaya çıkar. Rol belirsizliği ise bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumudur. Bireylerin toplum içinde nasıl davranması gerektiğini ve bu davranışların kurallarını belirleyen, kişilere belli şekillerde davranması için zorlayıcı etkide bulunan, aralarında birlik ve bütünlük olan uyumlu ve örgütlü bütünlere sosyal kurumlar denir. Bu kurumlardan aile, eşlerin duygusal ve üremeye dair gereksinimlerinin karşılandığı, çocukların bakımının ve eğitiminin üstlenildiği, ortak amacı ve inançları olan bir yapıdır. Bir sosyal kurum olarak eğitim kurumları, bireylerin toplum içinde uyumlu bir şekilde yaşamalarını sağlayacak olan toplumsal kuralları öğrenmelerinde etkili rol oynayan kurumlardır. Eğitimin, toplumsal, ekonomik ve siyasal işlevleri bulunmaktadır. Devlet, insanların toplumsal yaşamında başvurdukları bir örgütlenme biçimidir ve siyasal bir organizasyondur. Farklı anlayış ve ideolojilere göre devlet tanımları da farklılık göstermektedir. Din, sosyal dokunun içinde ortaklaşa saptanmış inançlar sistemi ve en ince ayrıntısına dek kurallandırılmış törenler bütünü olarak tanımlanabilir. Özet Statü, bireyin toplumsal yapıda edindiği pozisyonla ilgilidir. Rol ise, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

69 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi statünün özelliklerinden biri değildir? a) Bazı statüler doğuştan vardır, bazıları ise sonradan kazanılır. b) Aynı anda birden çok statüye sahip olunabilir. c) Statüler arası ilişki ağı vardır. d) Her statü belli kurallara bağlıdır. e) Statüler toplumdan topluma değişiklik göstermez. 2. Aşağıdakilerden hangisi Platon un devlet tanımıdır? a) Devlet, birçok ailenin ve onların ortak mallarının egemen güç tarafından yönetilmesidir. b) Devletin varlık nedeni barış ve güvenliğin sağlanması, adaletin eşit dağılımı, muhtaç durumda olanlara yardım etmek ve toplumun mutluluğu için gerekli yasaları yapmaktır. c) Devletin doğuş nedeni, insanların tek başlarına kendi kendilerine yetememeleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek için başkalarının yardım ve iş birliğine gerek duymalarıdır. Bu durum beraberinde üreticiler, toplumu koruyan ve yönetenler sınıfını getirecektir. d) Devletin görevleri, ortak yararı, ortak iyiliği gerçekleştirmek, düzeni sağlamak, kişilerin güvenliğini, ihtiyacını, mutluluğunu gerçekleştirmektir. e) Sınıflara bölünmüş bir toplumda devlet, ekonomik bakımdan egemen olan sınıfın siyasal gücünü ifade etmektedir. 3. Aşağıdakilerden hangisi devlet biçimlerinden tirani nin tanımıdır? a) Tirani, görevlilerin servete değil erdeme göre seçildikleri bir yönetimi anlatır. b) Tiraninin bir biçiminde, yönetim kadrosunda yer alabilmek için belli bir derecede mal sahibi olmak koşulu aranır. c) Tiranide yönetim şiddete dayanır, toplum değerleri tek kişi tarafından sömürülür. d) Özgür fakat varlıklı olmayan kimseler çoğunluğu oluşturarak yönetimi ellerine alırlarsa bu yönetim tirani olur. e) Tirani de amaç, zenginlerin ve yoksulların çıkarlarını, serveti vebireysel özgürlüğü korumaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

70 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar 4. Bireyin toplumdaki veya bulunduğu ortamdaki en temel görevlerini ve kimliğini belirleyen kavrama ne denir? a) Rol çatışması b) Sosyal hareketlilik c) Rol belirsizliği d) Statü sembolü e) Anahtar statü 5. Aşağıdakilerden hangisi geleneksel geniş ailenin özelliklerinden biri değildir? a) Geleneksel geniş ailede psikolojik ilişkiler yoğun değil, yaygındır. b) Geleneksel geniş aile yapısı her iki eşin çalışmasına olanak verir. İletişim ve etkileşim söz konusu olduğunda daha demokratik bir ilişki söz konusudur. c) Geleneksel geniş aile aynı zamanda hem üretim hem de tüketim birimidir. Aile içinde yaşa ve cinsiyete göre bir iş bölümü mevcuttur. d) Geniş ailelerin yaygın olarak görüldüğü geleneksel toplumlarda tüm aile üyeleri dıştan gelen saldırılara birlikte karşı koyarlar. e) Geleneksel geniş ailede aile üyeleri yapılan tüm eğlencelere ve törenlere birlikte katılır. 6. Aşağıdakilerden hangisi bireyin aynı anda birden fazla rolü gerçekleştirmek durumunda kalması ile yaşanan rol çatışmasına bir örnektir? a) Tıp fakültesinde okumak isteyen bir öğrencinin eczacılık fakültesinde okuyor olması b) Bir hakimin bir suçtan dolayı karşısına çıkan oğlunu yargılamak durumunda kalması c) Üniversite mezunu bir kişinin, bir şirkette temizlik işleri yapması d) Askeriyede çalışan bir kişinin, çocuklarına emrindeki askerlere davrandığı gibi davranması e) İlkokul mezunu birinin şirkette üst kademe yöneticisi olması 7. Bir kişinin avukat olması statü-rol eşleşmelerinden hangisine girer? a) Verilmiş statü-genel rol b) Verilmiş statü-bağımsız rol c) Kazanılmış statü-temel rol d) Kazanılmış statü-genel rol e) Verilmiş statü-genel rol Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

71 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar 8. Aşağıdakilerden hangisi eğitimin ekonomik işlevinin amacıdır? a) Toplumdaki bireylerin gerekli beceri ve yetenekleri kazanmasını sağlamak, üretim ve tüketimin önemini bilen bireyleri yetiştirmek b) Toplumdaki bireylere ulusal değerleri kazandırıp ulus bilinci oluşturmak c) Toplumun sürekliliğini sağlamak için toplumla uyumlu biçimde hareket eden bireyler yetiştirmek d) Siyasal düzeni korumak, lider ve seçmen yetiştirmek e) Bireylere toplumun kültürel mirasını öğretmek 9. Aşağıdakilerden hangisi sosyal kurumlardan biri değildir? a) Eğitim b) Aile c) Din d) Market e) Devlet 10. Aşağıdakilerden hangisi Hindistan daki Kast sistemine dâhil edilmez? a) Paryalar b) Bilginler c) Çiftçiler d) İşçiler e) Askerler Cevap Anahtarı 1.E,2.C,3.C,4.E,5.B, 6.B, 7.D, 8.A, 9.D, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

72 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Adler, A. (2000). Bireysel Psikolojisi, Sosyal Roller ve Kişilik, (Çev. Turhan Yörükan). Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Akal, C.B. (2000). Devlet Kuramı, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Baysal, A. C., E. Tekarslan (2004). İşletmeciler İçin Davranış Bilimleri, İstanbul: Avcıol Basımevi. Botton, A. (2005). Statü Endişesi, (Çev: Ahu Sıla Bayer), İstanbul: Sel Yayıncılık. Dönmezer, S. (1990). Sosyoloji, İstanbul: Beta Yayınları. Erdoğan, İ. (2007). İşletmelerde Davranış, İstanbul: Kişisel Yayınlar. Eroğlu, F. (2009). Davranış Bilimleri, İstanbul: Beta Basım Yayın Dağıtım A.Ş. Eroğul, C. (1999). Devlet nedir?, Ankara: İmge Kitabevi. Giddens, A. (2000). Sosyoloji, ( Yay. Haz.: H. Özel, C. Güzel), Ankara: Ayraç Yayınevi. Giddens, A. (2009). Sosyoloji Başlangıç Okumaları, (Çev. Günseli Aksoy), İstanbul: Say Yayınları. Gökçe, F. (2009). Değişme Sürecinde Devlet ve Eğitim, Ankara: Pegem Akademi. Göze, A. (2000). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, İstanbul: Beta Basım A.Ş. Gülerce, A. (1996). Türkiye de Ailelerin Psikolojik Örüntüleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları Güney, S. (2011). Davranış Bilimleri, Ankara: Nobel Akademi Yayınları. Kağıtçıbaşı, Ç. (2010). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi Kültürel Psikoloji, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. Kapani, M. (1989). Politika Bilimine Giriş, İstanbul: Bilgi Yayınevi. Kılınç, T. (1991). Rol Çatışmasını Belirleyen Örgütsel Faktörler ve Satış Elemanlarına Yönelik Sektörel Bir Araştırma. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 20(1-2). Merter, F. (1990) Köy AilesindeMeydana Gelen Değişmeler, Ankara: Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları. Özay, M. (2007). Sekülerleşme ve Din, İstanbul: İz Yayınları. Özkalp, E. (2007). Sosyolojiye Giriş, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

73 Statü-Rol Davranışı ve Sosyal Kurumlar Özkalp, E., Ç. Kırel (2003). Örgütsel Davranış, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları. Platon (2006). Devlet, (Çev: M. Ali Cimcoz, Sabahattin Eyüboğlu), Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Sayın, Ö. (1990). Aile Sosyolojisi, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. Sencer, M. (1967). Sosyal Sınıf Kriterleri Üzerine Eleştirmeli Bir Deneme, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi. Tekeli, Ş. (1976). D.Easton' un Politika Teorisine Katkısı Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: Güzray Matbaacılık. Tezcan, M. (2000). Türk Ailesi Antropolojisi, Ankara: İmge Yayınevi. Turner, B.S. (2000). Statü, (Çev. Kemal İnal). Ankara: Doruk Yayımcılık. Ulusan, U. (2007). Endüstri Ürünleri Tasarımında Sosyal Statü-Ürün Etkileşimi (yüksek lisans tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü. Yalçın M. (1995). Rol Çatışması- Rol Belirsizliği ve Stres Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yörükhan, T. (2000). Alfred Adler Bireysel Psikolojisi, Sosyal Roller ve Kişilik, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Yörükoğlu, A. (1992). Değişen Toplumda Aile ve Çocuk, İstanbul: Özgür Yayın Dağıtım. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

74 HEDEFLER İÇİNDEKİLER TUTUMLAR Tutumların Tanımı, Bileşenleri ve Özellikleri Tutumlar ile İlgili Kavramlar Tutumların Oluşumunda Rol Oynayan Etmenler Tutumların İşlevleri Tutumlar ve Davranışlar Tutumların Değişimi ve Değişim ile İlgili Kuramlar Tutumların Ölçümü DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Umut AVCI Bu üniteyi inceleyen kişiler; Tutumları tanımlayıp, açıklayabilecek, Tutumların özelliklerini kavrayacak, Tutumların bileşenleri hakkında bilgi sahibi olacak, Tutumlarla bağlantılı olan kavramların neler olduğunu açıklayabilecek, Tutumların işlevlerini anlayacak, Tutumlar ve davranışlar arasındaki ilişkileri anlayabilecek, Tutumların değişimi konusunda bilgi sahibi olacak, Tutumların nasıl ölçüldüğünü öğreneceksiniz. ÜNİTE 4

75 Tutumlar GİRİŞ Tutumlar, sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji gibi davranış bilimlerinin bünyesinde yer alan disiplinlerin yakından ilgilendiği konulardandır. Çevremizde yer alan kişilere, nesnelere, ideolojik eğilimlere ve gelişen olaylara karşı ne tür tavır takınacağımız temelde sahip olduğumuz tutumlarla ilgilidir. Tutumlar, birey olarak bizi bilişsel ve duygusal olarak etkilemekte ve zaman zaman da davranışlarımızı yönlendirmeye aracılık etmektedir. Tutumlar genel olarak bireylerin herhangi bir kişi, nesne veya olaya karşı bakış açısını, olumlu veya olumsuz tepkisini yansıtmaktadır. Bu yönüyle tutumların, bireyin herhangi bir unsura karşı yargılarıyla ilgili olduğunu söylemek mümkündür. Tutumların ortaya çıkması için bireyin zihinsel, duygusal veya davranışsal bir etkileşim içinde olması gerekmektedir. Kısaca birey, geçmişte deneyimlerinin etkisi ile bir tavır belirlemekte; yakın çevresinden öğrendiklerinin veya basın yayın organlarından edindiği bilgilerin etkisinde kalarak tutum takınabilmektedir. TUTUMLARIN TANIMI, BİLEŞENLERİ VE ÖZELLİKLERİ Tutumların Tanımı Tutum, bir bireye atfedilen ve onun bir psikolojik obje ile ilgili düşünce, duygu ve davranışlarını düzenlenyen ve onların düzenli şekilde oluşmasını sağlayan eğilimlerdir. Tutumlar, nesneler, kişiler veya olayları değerlendirmeye yönelik -olumlu ya da olumsuz- insan zihninde oluşan ve davranışlara alt yapı oluşturan yargılardır. Tutumlar, herhangi bir kişinin bir şeyler hakkındaki deneyimlerinin ya da hissettiklerinin yansıması gibidir. Örneğin, bir kişinin işimi seviyorum şeklinde bir ifade kullanması ve bu yönde bir yargıya varması, ilgili kişinin işine ilişkin tutumunu yansıtmaktadır. Kişinin işine yönelik bu tür bir tavır takınmasında, toplumun iş e bakışından, kişinin yöneticisi ile olan ilişkisine kadar birçok faktör etkili olmaktadır. Sosyalleşme sürecinin önemli bir parçası olan tutumlar, deneyimler, inançlar ve duyguların bileşiminin bir ürünü olarak görülmektedir. Tutumlar, bireylerin çevreleriyle olan diyaloglarını kolaylaştırmak ve bireyin sosyalleşme sürecini hızlandırmak gibi birçok fonksiyonu yerine getirmektedir. Çok farklı kavramlarla bağlantısı olan tutumlara ilişkin tanımlar incelenince, tanımlarda da farklı kavramlarla bağlantının sonucu olarak bazı farklılıklar bulunduğu görülmektedir. Aşağıda tutumlara ilişkin bazı tanımlara yer verilmektedir: Kağıtçıbaşına göre tutum, bir bireye atfedilen ve onun bir psikolojik obje ile ilgili düşünce, duygu ve davranışlarını düzenlenyen ve onların düzenli şekilde oluşmasını sağlayan eğilimlerdir. Şerif ve Şerif e göre tutumlar, psikolojik bir sürecin herhangi bir değer yargısıyla damgalanmış bir nesne veya duruma ilişkin olarak bireyin olumlu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

76 Tutumlar mu yoksa olumsuz mu duygusal tepki göstereceğini belirleyen ve oldukça sürekliliği olan hazır olma durumudur. Budak a göre tutum, kişinin belli bir insan, grup, nesne, olay gibi unsurlara karşı olumlu veya olumsuz düsünmesine, hissetmesine veya davranmasına yol açan oldukça istikrarlı, yargısal bir egilimdir. Tutum, bireylerin belirli bir kişiyi, grubu, kurumu veya bir düşünceyi kabul ya da reddetme şeklinde gözlenen, duygusal bir hazır oluş hali veya eğilimidir. Özgüven e göre tutum, bireylerin belirli bir kişiyi, grubu, kurumu veya bir düşünceyi kabul ya da reddetme şeklinde gözlenen, duygusal bir hazır oluş hali veya eğilimidir. Tutumlara ilişkin tanımlar göz önüne alınınca, tanımların genel olarak insanların, nesnelerin ve fikirlerin değerlendirilmesi üzerinde durduğu görülmektedir. Herhangi bir kişi, nesne veya fikir hakkındaki değerlendirme, genellikle olumlu veya olumsuz yargıya varma şeklindedir. Bu yönüyle tutumların, bir yapı özelliği gösterdiği görülmekte ve doğrudan gözlenemese de, davranıştan önce geldiği ve bireyin hareketlerine rehberlik edecek şekilde yol gösterici olduğu düşünülmektedir. Tutumların Bileşenleri Tutumlar, basit gibi görünmesine rağmen oldukça karmaşık bir kavramdır. İnsanların herhangi bir konuya ilişkin tutumunu öğrenmek istersek, kişinin hızlı şekilde ve basit bir yanıt verebildiğini görürüz. Örneğin, kişiye herhangi bir ülkeye ilişkin tutumunu sorarsak kişiden muhtemelen olumlu veya olumsuz bir cevap alırız. Ancak, bu cevabın altında yatan nedenler, (yani kişinin olumlu ya da olumsuz şeklinde yanıt vermesine neden olan unsurlar) oldukça karmaşıktır. Bu nedenle, tutumları tam olarak anlayabilmek için birçok soruya yanıt vermek gerekir. Şekil 1. Tutumların Bileşenleri: Kaynak: (Robbins, S. P. ve Judge, T. A.,2007:75). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

77 Tutumlar Bilişsel bileşenler Bilişsel bileşen, insanların tutum nesnesine ilişkin düşünce, bilgi ve inançlarından oluşmaktadır. Bilişsel bileşen, insanların tutum nesnesine ilişkin düşünce, bilgi ve inançlarından oluşmaktadır. Diğer bir ifadeyle tutumlar, bir tutum nesnesine ilişkin düşüncemize ya da genel olarak inançlarımıza göre şekillenmektedir. Bilişsel temelli tutumlar, insanların kıyaslama sonucu tutumlara değer yüklemeleri ve bu tutumlarla ilişkilendirerek bir nesneyi kişiselleştirmeleri anlamına gelen nesne değerleme olarak da bilinir. Tutumları oluşturan bilişsel bileşenlerin oluşumunda, kişilerin kıyaslama yaparak zihinsel bir değerlendirme yapması önemli yer tutar. Bu konuya ilişkin iş yaşamından bir örnek vermek gerekirse, -Şekil 1 de görüldüğü üzere- çalıştığı işletmede herhangi bir ödülü (mesela terfi etmeyi) hak ettiğini düşünen bir kişi, ödülü kendisi alamaz ve ödülü başka bir çalışma arkadaşı alırsa, ödülü veren kişiye karşı olumsuz bir düşünce içine girecektir. Bu durum, tutumun bilişsel boyutuna bir örnek olarak verilebilir. Duygusal bileşenler Bireylerin tutum nesnesine ilişkin tüm hisleri ve değerlendirmeleri duygusal bileşenleri oluşturmaktadır. Duygusal bileşen, bireylerin tutuma konu olan canlı-cansız, soyut-somut unsurlara karşı duydukları heyecanın yoğunluğu ile ilgilidir. Yani, insanların tutum nesnesinden hoşlanmaları veya hoşlanmamaları, sevmeleri veya sevmemeleri gibi duygusal değerlendirmeler tutumların duygusal boyutunu oluşturur. Bir nesneye ilişkin olumlu tutumu olan bir birey bu nesneyi veya objeyi olumlu olarak değerlendirmekte ve bu nesne veya objeye karşı olumlu duygulara sahip olmaktadır. Buna karşın, olumsuz tutum besleyen birey ise, nesneyi daima olumsuz değerlendirmekte ve doğal olarak olumsuz duygular beslemektedir. Örneğin; bir işletmede yöneticisine karşı olumsuz düşünceler içinde olan bir çalışan yöneticisinden hoşlanmayacak ve yapılan her uygulamayı olumsuz olarak algılayacaktır. Davranışsal bileşenler Bireylerin tutum nesnesine ilişkin tüm hisleri ve değerlendirmeleri duygusal bileşenleri oluşmaktadır. Davranışsal bileşenler, bir tutum objesine karşı gözlemlenebilen davranışların tümünden oluşmaktadır. Dolayısıyla bu tutum grubu, insanların herhangi bir tutum objesine karşı nasıl davrandıklarının gözlemlenmesine dayanmaktadır. Şekil 4.1 de görüldüğü üzere, yöneticisinin kendisine haksızlık yaptığını düşünen bir çalışan, kendisine haksızlık yapıldığını öncelikle zihinsel olarak değerlendirecektir (bilişsel süreç). İkinci aşamada, çalışan, yöneticisinden hoşlanmama eğilimi içine girecektir (duygusal süreç). Son aşamada ise başka bir iş Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

78 Tutumlar aramaya ve/veya yöneticisi hakkında dinleyen herkese şikayette bulunmaya başlayacaktır (davranışsal bileşen). Tutumların Özellikleri Tutumların tanımı ve oluşumu incelenince bir bütün olarak bazı özelliklere sahip oldukları görülür. Bu özellikler, tutumların her üç bileşenini de kapsamaktadır. Tutumların özellikleri şunlardır (Güney, 2000; Güney 2010; Şerif ve Şerif, 1996b): Tutumların her birinin kuvvet derecesi bir diğerinden farklıdır. Tutumlar, içerdiği faktörlerin sayısına ve içerdiği faktörlerin türüne bağlı olarak karmaşıklık göstermektedir. Herhangi bir tutumun içerdiği faktör sayısı ne derece fazla ise karmaşıklık derecesi o düzeyde artmaktadır. Ayrıca, bir bireyin farklı iki nesneye karşı tutumlarının bileşenleri ile iki farklı bireyin aynı nesneye karşı olan tutumlarının bileşenlerinin karmaşıklık düzeyi farklı olabilmektedir. Tutumların bileşenleri arasında tutarlılık söz konusudur. Tutum bileşenlerinden birisinin olumlu olduğu durumda diğer tutum bileşeni de çoğunlukla olumlu olacaktır. Bireylerin tutumları genellikle birbiri ile etkileşim halindedir. Örneğin, bir konu hakkındaki olumlu veya olumsuz tutumumuz benzer başka nesneye karşı benzer tür tutum oluşturmamızı sağlar. Bireyler doğuştan tutum edinmiş şekilde doğmazlar. Tutumlar, sonradan yaşantılar sonucu elde edilen deneyimlere bağlı olarak oluşmaktadır. Tutumlar, dayandıkları inançlar ve değer yargıları devam ettikçe varlığını devam ettirir. Tutumlar genellikle öğrenme temelinde oluştuğu için değişirler. Ancak tutumların değişmesi için değişimi sağlayabilecek altyapının sağlanmış olması gerekir. TUTUMLAR İLE İLGİLİ KAVRAMLAR İnançlar Türkçe sözlükte inanç, bir düşünceye gönülden bağlı bulunma durumu olarak tanımlanmaktadır. İnançların, bireylerin kendi iç dünyasının bir yönü ile ilgili algılamalarının ürünü olan ve devamlılık gösteren duygular ağı olduğu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

79 Tutumlar bilinmektedir. Bu sürekli duygular ağı, bireyin yaşamı devam ettiği sürece edindiği bilgileri, bireyin kanaatlerini ve bireyin imanını kapsamaktadır. İnançlar bireyin tutumları ile doğrudan bağlantılıdır. Çünkü tutumlar, genellikle inançların bir yönüne bağlı olarak ortaya çıkmakta ve inançlardan önemli oranda etkilenmektedir. Değerler Toplumda üyelerin paylaştığı ölçütler veya hükümler olan değerler, sosyal yaşamın sürdürülmesinde önemli rol oynamaktadır. Değerler, bireylerin herhangi bir nesneye karşı bilişsel bir tavrından ziyade davranışsal tavır ve yönelimiyle ilgilidir. Bu yönüyle tutumlar, bireyin davranışları ile doğrudan bağlantılıdır. Bireyler, değerler sayesinde kendine göre iyiyi ve kötüyü ayırt edebilmektedir. Bu sayede birey, kolaylıkla seçim yapabilmekte ve eylemde bulunabilmektedir. Değerler, toplumda kabul görmüş doğrulara göre şekillendiği için bireyleri toplumsal doğrulara da yönlendirir. Bu sayade, bireylerin doğru tutumlar oluşturmalarını sağlar. İdeolojiler İdeololi kavramı Fransızca kökenli olup idéologie kavramından türemiştir. İdeolojiler, insan zihininin algılama, kavrama, düşünme, kıyaslama gibi işlemlerinin ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. İdeoloji kavramı Türkçe sözlükte, siyasal veya toplumsal bir öğreti oluşturan, bir hükûmetin, bir partinin, bir grubun davranışlarına yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral, estetik düşünceler bütünü şeklinde tanımlanmaktadır. İdeolojiler, insan zihininin algılama, kavrama, düşünme, kıyaslama gibi işlemlerinin ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. İdeolojilerin ortaya çıkmasında, insanların yaşamlarında geliştirdikleri fikirlerin ve ortaya koydukları davranış biçimlerinin sistemleştirilmesinin büyük önemi vardır. Bu sistemleştirme faaliyeti, genellikle toplumsal değerler ve benimsenen inanç sistemine dayalı olarak gerçekleştirilmekte ve nesnel bir temele dayandırılmaktadır. İdeolojiler, tutumların oluşumunda önemli rol oynamaktadır. Çünkü bireyler tutumlarını, sistemleştirilen bu gerçekler etrafında kurgulamakta ve ilişkilerini bu yönde düzenlemektedir. TUTUMLARIN OLUŞUMUNDA ROL OYNAYAN ETMENLER İnsanlar, yaşamları süresince canlı ya da cansız çok sayıda unsura karşı deneyim edinmektedir. Bu deneyimler sonucunda objelere karşı düzenli şekilde süregelen tavır takınmalar başlar. Bu tavır takınmalar genel olarak tutum olarak ifade edilir ve insanların gerek toplumsal, gerekse çalışma hayatında konumlarını belirler. Tutumlar, doğuştan gelmemekte ve bir anda ortaya çıkmamaktadır. Bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

80 Tartışma Tutumlar nedenle, tutumların oluşumu belli bir zamanı almaktadır. Belli zaman sürecinde öğrenme gibi yollarla kazanılan tutumların oluşumunda birçok faktör rol oynar. Kişiden kişiye değişmekle birlikte bu faktörlerin bir kısmı diğerine göre daha etkili olabilmektedir. Tutumların oluşumuna neden olan faktörler genellikle bireyin kendisinden ve kendisi dışındaki unsurlardan kaynaklananlar olmak üzere iki gruba ayrılır. Aşağıda tutumların oluşumunda etkili olan faktörlere detaylı şekilde yer verilmektedir. Bireyin Kendisinden Kaynaklanan Faktörler: Genetik Faktörler, Fizyolojik Faktörler, Deneyimler (Tutum Nesnesiyle Olan Kişisel Yaşantılar), Kişilik (Bireysel Özellikler), Bireyin Kendisi Dışındaki Unsurlardan Kaynaklanan Faktörler: Aile ve Arkadaşlar (Ana-Baba ve Arkadaşlar), Medya (Kitle İletişim Araçları), Sosyal Sınıf, Grup Üyeliği. Genetik faktörler, doğrudan doğruya bireyin doğuştan gelen özellikleri ile ilgilidir. Bu faktörlerin, tutumların oluşumu üzerinde etkisi olduğu düşünülmektedir. Ancak, etkisine rağmen tutumların oluşumundaki rolünü belirlemeye yönelik az sayıda araştırmanın olduğu görülür. Çünkü tutumların oluşumunu etkileyen faktörlere yönelik çalışmaların önemli bir kısmı çevresel faktörlere odaklanmaktadır. Genetik faktörler içerisinde sayılabilecek zeka unsuru, bireyin öğrenme sürecini etkileyerek tutumların oluşumunu sağlayabilen temel boyut olarak ön plana çıkmaktadır. Aşağıdaki sözü, tutum ve davranış ilişkisini göz önüne alarak yorumlayınız. (Olaylar karşısında gösterdiğimiz tutumlar, olayların kendisinden daha önemlidir.) Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

81 Tutumlar Kişilik, insanların yaşadıkları hayat içinde ortaya koydukları tüm davranışların ve sahip oldukları özelliklerin toplamına denir. Fizyolojik faktörler, bireyin olgunlaşma düzeyi, ilaç ve uyuşturucuya bağlılığı gibi unsurlardan oluşmaktadır. Olgunlaşma düzeyi, hem bireyin tecrübelerinin artmasını sağlamakta hem de tutumların oluşumu ve değişimi üzerinde etkili olmaktadır. Örneğin, yaşlı ve genç iki kişinin tutumlarının hem değişimi hem de oluşumu aynı düzeyde olmayacaktır. Bireylerin tutumlarını etkileyen fizyolojik faktörlerin bir diğeri herhangi bir rahatızlığın varlığı veya anatomik bir eksikliktir. Bu bağlamda, ciddi rahatsızlığı olan bir kişi, karşılaştığı herhangi bir olumsuz durum karşısında diğer bireylere göre daha olumsuz tutum takınabilecektir. Ya da benzer bir duruma rahatsızlığının da etkisiyle beklenenden çok sert davranışsal tepkiler verebilecektir. Deneyimler, tutumlara ilişkin araştırmalarda üzerinde oldukça fazla durulan bir faktördür. Çünkü genellikle bir konu ya da bir objeyle ilgili tutum sahibi olmanın temel yolu olarak o konu ya da objeyle ilgili deneyim geçirmiş olmak gösterilir. Deneyimler yoluyla tutum geliştirmemize olanak sağlayan olaylar olumlu şekilde olabileceği gibi olumsuz şekilde de olabilmektedir. Tutum nesnesi ile karşı karşıya kaldığımız zaman elde ettiğimiz deneyimler doğrudan tutum oluşturmamızı sağladığı gibi tutumlarımız üzerinde dolaylı şekilde de etkili olabilir. Örneğin, edindiğimiz deneyimin bağlı olduğu durum ya da obje başka bir durumda karşımıza çıkınca yine benzer tepkileri verme eğiliminde oluruz. Tutumların oluşumunda rol oynayan bir diğer faktör de bireyin kişilik özelliğidir. Kişilik, insanların yaşadıkları hayat içinde ortaya koydukları tüm davranışların ve sahip oldukları özelliklerin toplamına denir. Kişilik, bir bireyi diğerlerinden ayırmakta, bireyin sosyal ve fiziksel ortam ile etkileşim şeklini belirlemekte ve birey için ayırt edici özellikler taşımaktadır. Bu özellikler genellikle bireyden bireye farklılık göstermektedir. Örneğin; bazı kişiler heyecanlı, istekli, diğerleriyle kolay iletişim kurabilirken, bazıları bunun tam tersi özelliklere sahip olmaktadır. Kişilik özelliğinden kaynaklanan bu tür farklılıklar, tutumların oluşumunda da etkilidir. Bireylerin tutumlarını genellikle başkalarından öğrendiği gerçeği göz önüne alındığında, aile bireyin ilk karşılaştığı öğrenme ortamıdır. Bireylerin tutumlarını genellikle başkalarından öğrendiği gerçeği göz önüne alındığında aile, bireyin ilk karşılaştığı öğrenme ortamıdır. Özellikle bireyler ilkokul aşamasında kendisi için bir arkadaş çevresi oluşturup onlarla etkileşime geçene kadar temel öğrenme kaynağı ailedir. Tutumların oluşma aşamasında birey, genellikle aile üyelerinin davranışlarını takip ve taklit etme, onların düşünsel eğilimleri çerçevesinde tutumlar oluşturma çabası içindedir. Ailenin tutum oluşumundaki etkisini belirlemeye yönelik bir araştırmada, okul öncesi yaştaki çocukların %95 inin, ilkokuldaki çocukların %80 inin, üniversitedeki gençlerin ise %50-60 ının ebeveynleriyle aynı politik partiyi destekledikleri sonucuna ulaşılmıştır (Aydın, 2002). Bireyin yaşının ilerlemeye Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

82 Tutumlar başlamasıyla birlikte, aile çevresine arkadaş çevresi de ilave olmaya başlar. Arkadaş çevresi veya arkadaş grupları, bireyi ergenlik çağının başlangıcından itibaren ciddi şekilde etkiler ve bireylerin tutumlarının oluşumunda etkili olur. Özellikle, belli tutumların arkadaş çevresi tarafından ciddi düzeyde kabul görmesi ve destek almasıyla birlikte tutumlar pekişir. Özellikle gazetelerin haberleri aktarma tarzı tutumların oluşumu üzerinde etki yaratır. Gruplar, psikolojik olarak birbirinin varlığından haberdar olan ve kendilerini bir grup olarak hisseden insan topluluklarına denir. Tutumların oluşum sürecinde rolü her geçen gün artan bir diğer faktör medyadır. Toplumdan topluma önemi değişmekle birlikte medya içinde tutumların oluşumu üzerinde en etkili aracın televizyon olduğu düşünülmektedir. Yapılan birçok araştırmaya göre, televizyonun izlenme süresi ve görsel çekiciliği yeni tutumların oluşması, mevcut tutumların değiştirilmesi ve mevcut tutumların pekiştirilmesini sağlamaktadır. Televizyon dışında tutumların oluşumunda etkili olan bir araç da basılı medyadır. Özellikle gazetelerin haberleri aktarma tarzı tutumların oluşumu üzerinde etki yaratır. Son yıllarda, internet de medya boyutu içinde ön plana çıkan önemli bir araçtır. Sosyal sınıflar, aynı veya benzer yaşam tarzını benimseyen ve bu durumun bilincinde olan insanların meydana getirdiği tabakalardır. Sosyal sınıfları oluşturan çok sayıda unsurdan bahsemek mümkündür. Bunlar içinde yaşam tarzı, gelir durumu ve eğitim düzeyi ön plana çıkmaktadır. İnsanların içinde bulunduğu sosyal sınıf, tutumların oluşumunda etkili olmaktadır. Çünkü insanlar, öncelikle içinde bulundukları sosyal sınıfların değer yargılarını benimserler ve bu değer yargıları doğrultusunda tutum geliştirirler. Örneğin, gelir düzeyi oldukça yüksek olan bir kişinin özel yapım arabalara karşı tutumu oluşurken, gelir düzeyi düşük birinde benzer durumu görmek mümkün değildir. Gruplar, psikolojik olarak birbirinin varlığından haberdar olan ve kendilerini bir grup olarak hisseden insan topluluklarına denir. Aynı gruba üye olan bireyler, duygularının uyumu ve düşüncelerinin yakınlığı nedeniyle birbiriyle anlaşabilmekte ve karşılıklı olarak birbirinden haz alabilmektedir. Bireyler için toplumun genel tutumları yanında, üyesi olduğu grubun tutumları da önemlidir. Bireyler, benzer tutumlarda olan kişilerle daha kolay bir araya gelip grup oluşturduğu gibi belli nedenlerle üye olmak istedikleri ya da üye olmak zorunda kaldıkları grupların tutumlarını da benimser. Hatta bu amaca ulaşmak için tutum değişikliğinde bulunabilirler. Tutumun oluşmasında ve değişmesinde, bireylerin ilgili grubun üyeliğini ne düzeyde arzu ettiği önem taşır. Bu bağlamda, tutumları en çok benimsenen grup, genellikle bireylerin üye olmak için en fazla çaba harcadıkları gruptur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

83 Tutumlar TUTUMLARIN İŞLEVLERİ Tutumların birey açısından çok sayıda işlevinden bahsetmek mümkündür. Bireyler bu işlevler sayesinde, olumsuz duygulardan kurtulmakta, benliğinin gelişmesini sağlamakta, belli ihtiyaçlarını doyurmaktadır. Aşağıda tutumların işlevlerine detaylı şekilde yer verilmiştir (Arkonaç, 1998; Köklü, 1995): Tutumlar, kişinin kendine veya kendi grubuna yönelttiği olumsuz duyguları diğer kişilere veya gruplara yansıtmasına izin verir. Egoyu Savunma İşlevi: Tutumlar, kişinin kendine veya kendi grubuna yönelttiği olumsuz duyguları diğer kişilere veya gruplara yansıtmasına izin verir. Bu sayede, kişi bu olumsuz duyguların etkilerinden korunur. Uyum Sağlayıcı İşlevler: Tutumlar, kişiyi gelecek herhangi bir durumda kendisine zarar verecek olaylardan ve nesnelerden koruma görevini yerine getirir. Birey geçmişte olumsuz bir durum ile karşılaşmış ve bu duruma ilişkin bir tutum oluşturmuşsa, gelecekte benzer durumlarla her karşılaşmasında kendini koruyucu tepkiler verecektir. Bu tepkiler, bilişsel olabileceği gibi duygusal ve davranışsal da olabilmektedir. Benlik Geliştirici İşlevler: Bireylerin, kendi değerlerini yansıtan tutumları özellikle ifade etme eğiliminde olduğu varsayılmaktadır. Dolayısıyla bireylerin geliştirdiği çok sayıda tutum, onun tutumlarına ilişkin konuların geçtiği ortamlarda kendilerini ifade etme mutluluğu kazanmalarını sağlamaktadır. Örneğin, sahip olduğu tutuma uygun bir durumla karşılaşan birey hem tatmin olacak hem de kendisini tekrar tekrar ifade edecektir. İhtiyaçların Doyurulması İşlevi: Tutumlar, bireylerin doğrudan ihtiyaçlarını doyurma yönünde işlevleri de yerine getirmektedir. Örneğin; farklı cinsiyetten kişilerin birbirlerine karşı olumlu tutumlara sahip olması, kişiler arası ilişkilerin doyurulmasını sağlar. Bu durum, bireyin sosyal açıdan tatmin olmasına aracılık eder. Bilgi Sağlama İşlevi: Tutumlar, kişinin dünyasını düzenleme ve yapılandırma işlevine hizmet etmektedir. Bunun yanında tutumlarımız daha önceden kalıplara bağlı kalarak dış dünyadan gelen uyarıları sistemli şekilde sınıflandırmamızı sağlar. Bu sınıflandırma, herhangi bir zamanda hazır bilgi havuzu oluşturmamıza ve karar verme aşamasında hızlı hareket etmemize olanak sağlar. TUTUMLAR VE DAVRANIŞLAR Tutumların ilgi çekici olmasının bir diğer nedeni, davranışlarla ilişkisi ve davranışlar üzerindeki etkisidir. Tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişkinin ilgi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

84 Tutumlar Tutumlar ile davranışlar arasındaki ilişkinin ilgi çekici olmasının temel nedeni, tutumların bilinmesinin davranışların tahmin edilebilmesine olanak sağlamasıdır. çekici olmasının temel nedeni, tutumların bilinmesinin davranışların tahmin edilebilmesine olanak sağlamasıdır. Tutum-davranış ilişkisi üzerinde oldukça sık durulan bir konu olmasına rağmen, tutumların davranışları her durumda etkilemediğini de belirtmek gerekir. Bazı araştırmaların sonuçları bu konudaki tutarsızlığa vurgu yapmaktadır. ABD de bir sosyoloji profesörü olan La Pierre, genç bir Çinli öğrenci ve karısı ile birlikte ülkeyi dolaşarak 66 otelde konaklamış ve 184 restoranda yemek yemiştir. Araştırmanın yapıldığı dönemde, ABD de Asyalılara karşı güçlü ön yargı olmasına rağmen otellerin 1 tanesi dışında tamamı onları kabul etmiştir. Yemek yedikleri restoranların ise tamamı hizmet sunmayı kabul etmiştir. Araştırmacı bir süre sonra, hizmetinden yararlandığı işletmelere Çinli misafir kabul edip etmeyeceklerini sorduğu bir araştırma formu göndermiştir. Yanıt veren 128 işletmeden %92 si Çinlilere hizmet veremeyeceklerini belirtmiştir. Bu araştırmanın sonucu, daha sonraki dönemlerde tutumlar ile davranışlar arasındaki tutarsızlığı göstermek için de bir örnek olarak gösterilmiştir. Yukarıda yer alan örnek, tutum-davranış ilişkisi arasındaki tutarsızlığı açıklamakla birlikte, tutum-davranış ilişkisini belli şartlar altında değerlendirdiği söylenebilir. Bu nedenle, daha sonraki dönemlerde ve farklı şartlar altında yapılmış çok sayıda araştırmada, tutum-davranış ilişkisini açıklayan çalışmaların olduğu dikkati çekmektedir. Tutumlar ve davranışlar arasında tutarlılık veya tutarsızlığa neden olan çok sayıda faktörden bahsetmek mümkündür. Bu faktörler şunlardır: Tutumların Gücü (Kuvveti): Her tutum belli bir güce sahiptir. Bu güç, tutumun bilişsel, duygusal ve davranışsal bileşenlerinin toplamına eşittir. Tutumun gücü, onun davranışlarla arasındaki ilişkiyi pekiştimede önemli sayılabilecek bir unsurdur. Çünkü kuvvetli bir tutumun davranışa dönüşme olasılığı, kuvveti düşük bir tutuma göre daha yüksektir. Tutumların gücünü belirleyen faktörler ise tutum nesnesi hakkında sahip olduğumuz bilgi miktarı, tutumlarla alıştırma ve uygulama yapma sıklığı, deneyimler, tutumlarla ilgili olarak kazanılmış haklar ya da kişisel ilgilerdir. Tutumlarda Kararlılık: Genellikle kolay şekilde anımsanan ve kararlılık özelliği gösteren tutumların davranışları ortaya çıkarma ihtimali daha yüksektir. Bu tür tutumlar bireyleri, özellikle bilişsel ve dugusal açıdan daha fazla baskı altına alır ve uyarıcı etkisi ile birey üzerindeki baskısı kendini sürekli hissettirir. Tutumlara Ulaşılabilirlik: Bilginin insan zihnine ulaşma hızı, karar alma ve davranış sergileme üzerinde etkili olmaktadır. Dolayısıyla bazı tutumların bellek tarafından daha hızlı çağrılması ve bilinç düzeyine daha hızlı ulaşması davranışları etkiler. Tutumların insan zihnine ulaşma hızı üzerinde etkili olan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

85 Tutumlar faktörlerden biri de tutumların ifade edilme sıklığıdır. Kısaca, bir tutumu ifade etme sıklığı arttıkça, o tutumun önemi artmakta ve davranışa dönüşme olasılığı güçlenmektedir. Farkındalık kavramı, bireylerin kendi tutum ve davranışlarının ne ölçüde farkında olduklarıyla ilgilidir. Zaman Faktörü: Tutum-davranış ilişkisini açıklamada önem taşıyan bir diğer faktör zamandır. Tutum ile davranışı ölçme arasında geçen süre ne kadar uzun olursa, tutum-davranış arasında tutarlılık gözlenme olasılığı o derece düşmektedir. Bireylerin tutumlarının kararsız olması durumunda, yakın zamandaki tutumlarının davranışa dönüşme ihtimali daha önceki dönemlerdeki tutumlarına göre daha yüksektir. Bu durumda zaman aralıklarının uzamasının tutum-davranış arasındaki tutarlılığı azalttığı söylenebilir. Farkındalık: Farkındalık kavramı, bireylerin kendi tutum ve davranışlarının ne ölçüde farkında olduklarıyla ilgilidir. Farkındalık, tutum ve davranış ilişkisini güçlendiren önemli bir unsurdur. Çünkü farkındalığın yüksek olduğu durumlarda herhangi bir tutumumuzun ne olduğunu daha iyi idrak edebiliriz ve tutumlar belleğe daha kolay çağrılır. Bunun yanında, genellikle bir davranışta bulunduğumuz zamanlarda o durum ile ilgili tutumumuza dikkat ederiz ve bu tutumun davranışı yönlendirmesine izin veririz. Tutumların Davranışlarla İlişkililik Derecesi: Genel olarak davranışlar, kendisi ile özel bağı olan tutumlarla daha ilişkilidir. Diğer bir ifadeyle çok genel olan tutumların davranışlarla bağı oldukça düşük düzeydedir. Örneğin, günümüz ortamında, bir ABD liye genel olarak Asyalılara karşı tutumu sorulduğu zaman alınan cevapla, Asya kıtasında yer alan Afganistan a karşı tutumuna ilişkin cevap muhtemelen farklı olacaktır. Sadece Afganistan a ilişkin soru yöneltmek, ilişkilendirme aşamasında tutarlığı belirleyebilme üzerinde daha etkili olacaktır. Durumsal Baskılar: İnsanların içinde bulundukları durum (yaptığı iş, görevi, rolü vb.), tutum ve davranış ilişkisini etkileyen bir diğer faktördür. Durumsal faktörlerin baskın olduğu zamanlarda, özellikle derecesi zayıf olarak kabul edilebilecek tutumlar, davranışlar üzerinde belirleyici olmayacaktır. Durumsal baskılar, bireylerin zaman zaman benzer tutum nesnesine farklı tepkiler vermesine de neden olabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

86 Bireysel Etkinlik Tutumlar TUTUMLARIN DEĞİŞİMİ VE DEĞİŞİM KURAMLARI Tutumların Değişimi Tutum değişikliği bireylerin herhangi bir konudaki görüşünün ve bakış açısının değiştirilmesini ifade etmektedir. Son yıllarda tutumların değiştirilmesi konusuna ilgi giderek artmaktadır. Özellikle piyasa ile bağlantılı iş yapan ve müşteriler üzerinde etkili olmaya çabalayan işletmeler ve bu işletmelerin halkla ilişkiler, pazarlama gibi bölümleri için tutum değişikliği ilgi çekici olmaktadır. Çünkü işletmeler, kendi ürünlerine olan talebi arttırabilmek için tüketici konumundaki müşterilerinin tutumlarını değiştirmeye gayret etmektedirler. Tutumların değişip değişmediğini tespit edebilmek için tutumların ölçülmesi gerekmektedir. Tutumlar, karakteristik bir davranış tarzında açığa çıkar ve bu davranış tarzında meydana gelen değişim göz önüne alınarak ölçülür. Tutumlardaki değişimler ise benzer şekilde karakteristik davranış tarzında meydana gelen önemli değişikliklere göre ölçülür. Tutumlar, göndergelerle ilgili bir görüşe ya da bir taraf olmaya karşılık geldiğinden, tutumun değişmesi, bu görüş ya da yanlılığın yönünde ve derecesinde bir değişiklik olduğu anlamına gelmektedir. Tutum değişiklikleri, genellikle belirli bir konu hakkında yeni görüşün edinilmesi ve bireyin yeni bir yöne eğilimiyle sonuçlanmaktadır nüfuslu bir bölgede ticari işletme sahibi olduğunuzu ve işletmenizin ürünlerine karşı olumsuz bir tutum oluştuğunu düşünün. Bu olumsuz tutumu ortadan kaldırmak için neler yaparsınız? Çözüm önerileri geliştiriniz. Tutumların Değişimine İlişkin Kuramlar Tutumların temel özelliklerinden biri dinamiklik özelliğidir. Bu özellik, tutumların belli zaman zarfında değişebildiğine veya değiştirilebildiğine işaret etmektedir. Toplumda bireyler sürekli olarak tutumlarını değiştirmeyi hedef alan çok sayıda durumla karşı karşıyadır. Çünkü insanları ve insan topluluklarını herhangi bir yöne sevk edebilmenin temel yollarından birisinin o topluluğu oluşturan bireylerin tutumlarını etkilemek olduğu bilinmektedir. Bu çerçevede, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

87 Tutumlar insanlara herhangi bir alanda yapılacak yeniliği kabul ettirebilmek veya insanların direncini azaltabilmek için öncelikle insanların tutumunu değiştirmek gerekir. Tutumların değiştirilmesi konusu geçmişten günümüze özellikle yönetenler ve yönlendirenler için ilgi çekici olmuş; II. Dünya Savaşı ndan sonra ise oldukça fazla irdelenmeye başlanmıştır. Araştırmacılar bu dönemlerle birlikte tutumların değişimini açıklamak ve anlamak için çok sayıda kuram geliştirmişlerdir. Bu kuramların bazılarını aşağıdaki şekilde saymak mümkündür: Öğrenme kuramları çerçevesinde tutumların oluşumu veya değiştirilmesi farklı şekillerde gerçekleşmektedir. Öğrenme Kuramları: Öğrenme kuramlarının başlangıcının Yale Üniversitesinden Carl Hovland ve meslektaşlarının çalışmalarına dayandığı bilinmektedir. Bu kuram, temelde tutumların koşullandırma yoluyla değiştirilebileceğini savunmaktadır. Diğer bir ifadeyle tutumlar, büyük ölçüde diğer davranış ve alışnalıkların kazanılma şekline benzer şekilde kazanılmakta; bireyin tutum konusunun birtakım iyi veya kötü deneyimlerle ilişkilendirilmesi tutum değişimine zemin hazırlamaktadır. Öğrenme kuramları çerçevesinde tutumların oluşumu veya değiştirilmesi farklı şekillerde gerçekleşmektedir. Bu çerçevede, çağrışım yoluyla, pekiştirme veya cezalandırma yoluyla ve taklit aracılığıyla öğrenme tutum değiştirmede öne çıkan yöntemlerdir. Bilişsel Tutarlılık Kuramı: Bu kurama göre bireyler, bilişleri arasında tutarlılık gösterme eğilimindedir. Bu tutarlılık arama mücadelesi tutumların gelişiminde, değişiminde ve biçimlenmesinde temel etkendir. Benzer şekilde, eğer bireylerin bilişleri tutarlı iken tutarsızlığa neden olabilecek yeni bir bilişle karşılaşırsa, birey yine tutarsızlığı en aza indirmek için mücadeleye girişir. Bireyler yaşamları süresince hemen hemen her gün bilişsel yapılarını zorlayacak bu tip olaylarla karşılaşmaktadır. Bu durum hem bilişsel tutarlılık kuramının sürekli gündemde kalmasına hem de bu kuramın üzerinde en fazla araştırma yapılan alan olmasına neden olmaktadır. Bilişsel tutarlılık kuramını açıklamaya yönelik birçok destekleyici alt kuram geliştirilmiştir. Bunlar; Heider in denge kuramı, Osgaood ve Tanenbaum un uygunluk kuramı, Festinger in bilişsel çelişki kuramı gibi alt kuramlardır. Kendini Algılama Kuramı: Bu kuram bilişsel tutarlılık kuramının dayandığı temel varsayımlarla bağlantılı olarak Bem tarafından geliştirilmiştir. Birçok araştırmacı tarafından bilişsel çelişki ve kendini algılama kuramının aynı kestirmede bulunduğu düşünülmektedir. Ancak bilişsel çelişki kuramına göre tutumlar, güçlü ve görece kalıcı eğilimlerdir. Eğer insanlar tutumlara aykırı bir davranışta bulunurlarsa, hoş olmayan ve kurtulmanın yalnızca sevilen bir tutumdan vazgeçmekle mümkün olacağı gerginlikler yaşarlar. Buna karşın, kendini algılama kuramına göre tutum ifadeleri, sadece sıradan sözlerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

88 Tutumlar Gerçekte, tutumlarımızın ne olduğu, davranışlarımızın içinde geçtiği koşullara göre şekillenir ve gözlenerek anlaşılır. Beklenti-Değer Kuramı: Bu kurama göre, tutumların oluşumu ve değişimi farklı tutumların olumlu ve olmusuz yönlerini tarttıktan sonra en iyi seçeneğin tercih edildiği varsayımına dayanır. Bu kuram, bireylerin ortaya çıkan tüm seçenekleri olumlu ve olumsuz yönleriyle birlikte dikkatlice incelediğini ve sonuçta doğru bir değerlendirme yaptığını varsayar. Ancak bu kuram üzerinde çalışan birçok araştırmacıya göre, bu kuramın etkinliğinde beklenti-değer dışında, değerlendirilecek durumun olası etkileri de önemlidir. Bu bağlamda bireyler, etkileri olumlu ve geniş olan tutumları benimseme, olumsuz olanları ise reddetme eğiliminde olacaktır. Beklenti-Değer kuramına göre, tutumların oluşumu ve değişimi farklı tutumların olumlu ve olmusuz yönlerini tarttıktan sonra en iyi seçeneğin tercih edildiği varsayımına İşlevsel Kuramlar: İşlevsel kuramların temeli, Smith, Bruner, White ın Kişinin tutumları ne işe yarar? sorusuna dayanmaktadır. İşlevesel kuramların bakış açısına göre bireyler, toplumsal yaşamda psikolojik açıdan kendileri için rahatlacı işlevleri yerine getiren tutumları seçmekte ve benimsemektedir. İşlevsel kuramlar, bireyler için aşağıda belirtilen fonksiyonları yerine getirmektedir: Araçsallık işlevi, Benlik koruyucu ve geliştirici işlev, Değer ifade edici işlev, Bilgi sağlama işlevi. Araçsallık işlevi, tutumların bireylerin birtakım amaçlarına hizmet ettiğini ve bireylerin özellikle psikolojik gereksinimlerini karşılamada araçsal rol oynadığını iddia eder. Araçsal varsayımlar temelde, bireyin ödül söz konusu olması durumunda en fazla ödülü, ceza söz konusu olması durumunda da en düşük cezayı alma yönünde tutum edineceğini savunur. Benlik koruyucu ve geliştirici işlev, insanların belirli durumlara/konulara karşı tutum geliştirerek, öz saygısını yıpratabilecek hislerden kurtulduğunu iddia etmektedir. Bireyler, özellikle toplumsal doğrulara aykırı olacak hislerden uzaklaşarak ve bu yönde tutumlar geliştirerek öz saygısını geliştirmektedir. Değer ifade edici işlev, insanların tutumlarının kişisel değerleriyle tutarlı bir seyir izlemesi durumunda bireyin tatmin olacağını savunur. Bu işlevi yerine getiren tutumlar, bireyin öz kimliğini koruma ve olumlu bir görüntü yaratma isteğinden kaynaklanır. Bu nedenle, herhangi bir değerin bireyin kişiliğine temel olacak öz görüntüyü yansıtmadığı durumda, birey hemen bu tutumundan vazgeçecektir. Bilgi sağlama işlevi ise, tutumların bireylere çevrelerinde yer alan nesne ve kişiler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

89 Tutumlar hakkında bilgi sahibi olma fırsatı tanıdığını savunur. Bireylerin bilgi sahibi olması, ona çevredeki değişimi anlama ve bu duruma uyma fırsatı vermektedir. TUTUMLARIN ÖLÇÜLMESİ Tutum ölçekleri, bireylerin çeşitli tutum konularına ilişkin tepkilerini belli kurallar dahilinde ve sayısal olarak değerlendirmesi esasına dayandıran ölçüm araçlarıdır. Tutumların ölçülmesi konusu tutum araştırmalarının en önemli kısmını oluşturur. Tutum araştırmaları, bireylerin belli bir zaman birimindeki davranışlarının doğrudan veya dolaylı olarak öğrenilmesi sürecine denir. Tutumlar, tutum-davranış ilişkisini anlayabilmek, davranışları tahmin edebilmek, bireyin içinde bulunduğu durumu saptayabilmek ve tutumları değiştirebilmek gibi nedenlerle ölçülmektedir. Tutumların ölçümü, ölçümü yapan kişi ya da kuruma birçok açıdan fayda sağlamaktadır. Tutumların ölçümü konusu önemli olmakla birlikte, oldukça zor bir iştir. Çünkü genellikle tutumların doğrudan ölçümü imkânsız gibi görülmektedir. Bu nedenle tutumların ölçümünde, dolaylı yoldan ölçüm tercih edilmektedir. Dolaylı şekilde ölçümde, genellikle kullanılan davranış, sorulara cevap vermek ya da fikir belirtmek şeklinde olur. Tutumların ölçümünü başarılı şekilde yapabilmek amacıyla araştırmacılar tarafından farklı ölçme teknikleri geliştirilmiştir. Bu teknikler, doğrudan ve dolaylı teknikler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Tutumların Doğrudan Ölçülmesi Dolaylı yöntemler, tutumların konuyla ilgili olayı ve eylemi ele almak yerine, konuyla işlevsel ilişkisi bulunan farklı bir konuyu ele alıp incelemektedir. Thurstone, bireylerin tutumlarını doğrudan gözlemenin olanaksız olduğunu öne sürmüş ve tutumların sözel bir ifadeye yansıyan kanılar aracılığıyla ölçülebileceğini belirtmiştir. Tutumların doğrudan ölçümünde tutum ölçekleri kullanılmaktadır. Tutum ölçekleri, bireylerin çeşitli tutum konularına ilişkin tepkilerini belli kurallar dahilinde ve sayısal olarak değerlendirmesi esasına dayandıran ölçüm araçlarıdır. Ölçekler yardımıyla tutumların ölçümünde, bireylerden bir dizi cümle ya da sıfat dizisine gerçek duyguları doğrultusunda tepki vermeleri istenir. Kişilerin verdikleri tepkilerin derecesine bakılarak tutumlar hakkında bilgi sahibi olmak amaçlanır. Genel olarak, tutumların ölçümünde en sık kullanılan ölçekler şunlardır: Thurstone tipi ölçekler, Likert tipi ölçekler, Guttmann tipi ölçekler, Bogardus un Sosyal Mesafe Ölçeği, Duygusal Anlam Ölçeği. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

90 Tutumlar Tutumların Dolaylı Şekilde Ölçülmesi Tutum araştırmaları, bireylerin belli bir zaman birimindeki davranışlarının doğrudan veya dolaylı olarak öğrenilmesi sürecine denir. Tutumların doğrudan belli yargıları kullanarak ve anket uygulayarak ölçülmesi her durumda araştıran için yeterli olmayabilir. Bu nedenle, tutumların ölçümünde dolaylı ölçüm yöntemlerinden de yararlanılmaktadır. Dolaylı yöntemler, tutumların konuyla ilgili olayı ve eylemi ele almak yerine, konuyla işlevsel ilişkisi bulunan farklı bir konuyu ele alıp incelemektedir. Tutumların dolaylı yollardan ölçümünün nasıl yapılacağı genellikle araştırmacının kendi inisiyatifindedir ve geliştirilen yöntemlerin çeşitliliği, bir anlamda araştıran kişinin yaratıcılığına bağlıdır. Tutumların dolaylı yollardan ölçümünde yararlanılan bazı yöntemlere aşağıda yer verilmiştir: Projektif Testler: Projektif testler, daha çok işe alım esnasında insan kaynağının kişiliğinin ölçümünde kullanılan dolaylı testler olarak bilinmektedir. Bu testler, bireylerin tutumlarının dolaylı yollardan ölçülmesi amacıyla da kullanılmaktadır. Bir bireye belirli bir uyarıcı vererek uyarıcı hakkındaki duygularını, düşüncelerini ve fikirlerini cevaplarına yansıtması sağlanmaktır. Bu sayede, bireyin uyarıcıya verdiği cevaplardan yararlanılarak tutumlar hakkında bilgi sahibi olunur. Projektif testler altında genellikle bazı temel test türlerinden bahsedilmektedir. Bunlar; Kent Rosanoff un kelime çağrışım testi, Rorschach ın mürekkep testi, tematik algı testi, dünya testi, Rozenzeig ın resim-engellenme testi gibi testlerdir. Duygusal ifade gözlemi, bireylerin herhangi bir durum karşısında mimiklerinin, ses tonunun, yüz ifadesinin incelenerek, tutumlarına atıf yapma ve çıkarımda bulunmayı esas alan yöntemdir. Davranış Gözlemi: La Piere gibi araştırmacıların dolaylı yollardan tutum ölçümünde başvurdukları yöntemdir. Bu yönteme göre, tutum ölçümü doğal ortamda ve tutumu ölçülecek kişi olaydan haberdar olmadan yapılmaktadır. Çinli bir misafire ilişkin örnek, dolaylı yoldan davranış ölçümüne örnek olarak gösterilebilir. Hazır Bilgiler: Arşiv taramaları, halk hikâyeleri, romanlar, gazete haberleri, istatistikler, nüfus kayıtları gibi basılı ve görsel materyaller hazır bilgi kaynaklarıdır. Bu bilgi kaynaklarının tutum ölçümünde anlamlı bir çıkarımda bulunabilecek şekilde kullanılabilmesi için sistematik şekilde incelenmesi gerekmektedir. Duygusal İfade Gözlemi: Duygusal ifade gözlemi, bireylerin herhangi bir durum karşısında mimiklerinin, ses tonunun, yüz ifadesinin incelenerek, tutumlarına atıf yapma ve çıkarımda bulunmayı esas alan yöntemdir. Duygusal ifade gözlemi yapabilmek için araştırmacının duyguları ifade eden her bir göstergeyi doğru algılaması ve yorumlaması gerekir. Bu yönüyle, duygusal ifade gözlemi psikoloji bilgisi de gerektiren bir ölçüm yöntemidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

91 Özet Tutumlar Tutumlar, genel olarak insanların, objelerin ve fikirlerin değerlendirilmesi şeklinde açıklanmaktadır. Bu yönüyle tutumlar herhangi bir bir unsura karşı gösterilen negatif ya da pozitif tepkileri içermektedir. Basit bir olgu gibi görünen tutumlar, bilişsel, duygusal ya da davranışsal olmak üzere üç bileşenden oluşmaktadır. Her üç bileşenin etkileşimi ve ürünü olarak ortaya çıkan tutumların oldukça karmaşık kavramlar olduğuna dikkat çekmektedir. Tutumlar, kuvvet derecelerinin farklı olması, karmaşıklık, bileşenler arası tutarlılık, tutumlar arası etkileşim, sonradan edinilme, inanç ve değer yargılarına bağlı olması ile öğrenilme gibi özelliklere sahiptir. Tutumların oluşumunda ve değişiminde çok sayıda faktör rol oynamaktadır. Bu faktörler genel olarak, bireyin kendisinden kaynaklananlar ve bireyin kendisi dışındaki unsurlardan kaynaklananlar olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Genetik faktörler, fizyolojik faktörler, deneyim ve kişilik bireyin kendisinden kaynaklanmakta iken; aile ve arkadaşlar, medya, sosyal sınıf, grup üyeliği gibi faktörler bireyin kendisi dışındaki unsurlardan kaynaklanmaktadır. Tutumlar birey açısından birçok fonksiyonu yerine getirmektedir. Bunlar arasında, bireyin olumsuz duygulardan kurtulmasını sağlamak, bireyin benliğinin gelişmesini sağlamak ve belli ihtiyaçlarının doyurulmasını sağlamak ön plana çıkmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

92 Ödev Tutumlar İzlediğiniz filmler ve okuduğunuz kitaplar içinde tutumlarınızda değişiklik yaratanlar var mıdır? Varsa, değişiklik yaratan 1 film ve 1 kitabın tutumlarınızda nasıl değişiklikler yarattığını kısaca açıklayınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

93 Tutumlar DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi insanların tutum nesnesine yönelik düşünce, bilgi ve inançlarını ifade eden bileşendir? a) Duygusal bileşen b) Bilişsel bileşen c) Davranışsal bileşen d) Karar bileşeni e) Sosyalleşme bileşeni 2. Aşağıdakilerden hangisi tutumların özelliklerinden değildir? a) Tutumların kuvvet derecesi birbirinden farklıdır. b) Tutumların bileşenleri arasında tutarlılık söz konusudur. c) Tutumlar, genellikle dayandıkları inançlar ve değer yargıları devam ettikçe varlığını sürdürür. d) Tutumların değişimi imkansızdır. e) Tutumların değişiminde öğrenme önemlidir 3. Aynı veya benzer yaşam tarzını benimseyen, bu durumun bilincinde olan ve tutumların oluşumunda önem taşıyan faktör aşağıdakilerden hangisidir? a) Deneyimler b) Sosyal sınıf c) Arkadaş çevresi d) Bireysel özellikler e) Kişilik 4. Aşağıdakilerden hangisi tutumlar ve davranışlar arasında tutarsızlığa neden olan faktörlerden değildir? a) Tutumların kuvveti b) Kararlılık c) Ego d) Fakındalık e) Zaman Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

94 Tutumlar 5. Bireylerin çeşitli tutum konularına ilişkin tepkilerini, belli kurallar dahilinde ve sayısal olarak değerlendirmesi esasına dayanan araçlara ne denir? a) Tutum ölçeği b) Projektif testler c) İşlevsel kuramlar d) Beklenti-değer kuramı e) Hiçbiri 6. Tutumlar ile ilgili olarak aşağıda yer alan ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Tutumlar, insanların, nesnelerin ve fikirlerin değerlendirilmesine ilişkindir. b) Tutumlar, herhangi bir kişi, nesne ya da fikir hakkında yargıya varılmasına ilişkindir. c) Tutumlar, çevremizde yer alan nesnelere yönelik tavır takınmamızla ilgilidir. d) Tutumlar, insanların doğuştan kazandığı özelliklere bağlı olarak herhangi bir nesneyi veya fikri reddetmesine ilişkindir. e) Tutumlar, bireylerin belirli bir kişiyi, grubu, kurumu ya da düşünceyi kabul etmesi ya da reddetmesine ilişkindir. 7. Aşağıdakilerden hangisi tutumların oluşumunda rol oynayan ve bireyin kendisinden kaynaklanan faktörlerdendir? a) Medya b) Aile ve arkadaşlar c) Fizyolojik özellikler d) Sosyal sınıf e) Kültürel özellikler 8. Tutumların oluşumunda rol oynayan ve bireyin doğuştan gelen özellikleriyle bağlantılı olan faktör aşağıdakilerden hangisidir? a) Deneyimler b) Fizyolojik özellikler c) Arkadaş çevresi d) Bireysel özellikler e) Grup üyeliği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

95 Tutumlar 9. I. Egoyu savunma II. Benlik geliştirme III. İhtiyaçları doyurma IV. Uyum sağlama Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri tutumların işlevlerindendir? a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) I, II ve III e) I, II, III ve IV 10. Aşağıdakilerden hangisi tutumların değişimini açıklamaya yarayan kuramlardandır? a) Farkındalık kuramı b) Öğrenme kuramı c) Yargı kuramları d) Duygusal ifade kuramı e) Ego kuramı Cevap Anahtarı 1.A, 2.D, 3.B, 4.C, 5.A, 6.D, 7.C, 8.B, 9.E, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

96 Tutumlar YARARLANILAN KAYNAKLAR Ajzen I. (1996). Attitudes, Personality, and Behavior, (3. Baskı), Milton Keynes: Open University Press. Anderson, L. W. (1991). Tutumların Ölçülmesi, (Çev. N. Çıkrıkçı), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:24, Sayı:1, ss Arkonaç, S. A. (1998). Sosyal Psikoloji, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Aydın, O. (2002). Tutumlar, ss , içinde: Davranış Bilimleri, der. Enver Özkalp, Eskişehir: Açık Öğretim Fakültesi Yayınları. Baysal, A. C. ve Tekarslan, E. (1996). İşletmeciler İçin Davranış Bilimleri, (2. Baskı), İstanbul: Avcıol Basım-Yayın. Bizjac, B., Knezevic, M. ve Cvetreznik, S. (2011). Attitude Change Towards Guests with Disabilities Reflections from Tourism Students, Annals of Tourism Research, doi: /j.annals (in press). Barlı, Ö. (2008). Davranış Bilimleri ve Örgütlerde Davranış, (3. Baskı), Erzurum: Aktif Yayınevi. Budak, S. (2000). Psikoloji Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Canatan, A. (2008). Toplumsal Değerler ve Yaşlılar, Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi, 2008(1), ss Erdoğan, İ. (1994). İşletmelerde Davranış, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Eroğlu, F. (2009). Davranış Bilimleri, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Eren, E. (2007). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, (10. Baskı), İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Freedman, J.L., Sears, D.O. ve Carlsmith, J.M. (1998). Sosyal Psikoloji, (Çev: Ali Dönmez), Ankara: İmge Kitabevi. Güney, S. (2000). Davranış Bilimleri, (2. Baskı), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Güney, S. (2011). Örgütsel Davranış, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Kağıtçıbaşı, Ç. (2006). Yeni İnsan ve İnsanlar, (10. Baskı), İstanbul: Evrim Yayınevi. Köklü, N. (1995). Tutumların Ölçülmesi ve Likert Tipi Ölçeklerde Kullanılan Seçenekler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:28, Sayı:2, ss Özgüven, İ. E. (2000). Psikolojik Testler, Ankara: PDREM Yayınları Robbins, S. P. (2000). Organizational Behavior, New Jersey: Prentice Hall. Robbins, S. P. ve Judge, T. A. (2007). Organizational Behavior, (12. Baskı), New Jersey: Pearson Prentice Hall. Şerif M. ve Şerif, C. W. (1996b). Sosyal Psikolojiye Giriş II, (Çev: Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz), İstanbul: Sosyal Yayınlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

97 Tutumlar Taylor S. E., Peplau, L. A. ve Sears, D. O. (2007). Sosyal Psikoloji, (Çev: Ali Dönmez), Ankara: İmge Kitabevi. Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük, BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Cüceloğlu, D. (2000). İnsan ve Davranışı, (10. Baskı), İstanbul: Remzi Kitabevi. İnceoğlu, M. (2010). Tutum, Algı, İletişim, (5. Baskı), İstanbul: Beykent Üniversitesi Yayınevi. İşçi, M. (1999). Davranış Bilimleri, (2. Baskı), İstanbul: Der Yayınları. Özkalp, E. ve Kırel, Ç. (2010). Örgütsel Davranış, Bursa: Ekin Basım Yayım Dağıtım. Smith, B. M. (1964). Opinions and personality, New York: John Wiley. Şerif M. ve Şerif, C. W. (1996a). Sosyal Psikolojiye Giriş I, (Çev: Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz), İstanbul: Sosyal Yayınlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

98 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KÜLTÜR VE DAVRANIŞA ETKİSİ Kültür Kavramı ve Anlamı Kültürün Özellikleri Kültürün Unsurları Kültür Türleri Kültür Değişmeleri ve Türleri Kültür ve Davranış İlişkisi DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kültür kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, Kültürün özelliklerini ve unsurlarını bilecek, Kültür türlerini bilecek ve açıklayabilecek, Kültür değişmelerini ve türlerini bilecek, Kültür ve davranış ilişkisini bilecek, Davranışın kültürel temellerini açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 5

99 Kültür ve Davranışa Etkisi GİRİŞ Toplumsal incelemelerde önemli konuların başında kültür gelir. Kültür geçmiş davranışların ve alışkanlıkların bugüne aktarılan şekilleri olarak görüldüğü gibi geleneksel sorun çözme davranışlarında olumlu etkisinden dolayı benimsenen davranış kalıpları olarak da görülür. Kısaca kültür belli bir toplumun yaşam tarzıdır. Kültür konusundaki bu belirlemeler farklı içeriklere sahip olsa da aslında tümü aynı olgunun farklı yönlerini dile getirmektedir. Kültür kavramı aslında insan ve toplum davranışlarını belirleyen temel olgunun ne olduğu üzerinde durmaktadır. Kültür öğrenilen bir değerdir. İnsanın çocukluğundan başlayarak olgunluk ve yaşlılık dönemlerine kadar yaşadığı değişimlerin tümü, onun kültürel etkileşim sonucunda kültürlenmesini gösterir. Bu kültürlenme bir öğrenme etkinliği sonucunda oluşur. Bilinçli veya bilinçsiz olsun, kişinin yaşadığı gündelik deneyimleri, onun belli davranışlar ve alışkanlıklar kazanmasını sağlar. Bu süreçte kişi çeşitli kurumlarla, anlayışlarla, inanç ve değerlerle karşılaşır. Bunları benimser ve bu sayede ailesinin bir ferdi, toplumun bir üyesi, kurumların bir elemanı haline gelir. Her toplum gündelik yaşamında karşılaştığı sorunları çözmek, ihtiyaçları karşılamak için belirli davranış modelleri, alışkanlıklar ve kurumlar geliştirmişlerdir. KÜLTÜR KAVRAMI VE ANLAMI Kültür kavramını Larausse şu şekilde tanımlamaktadır: Kültür, bir toplumda geçerli olan ve gelenek halinde devam eden, her türlü duygu, düşünce, dil, sanat, yaşayış unsurlarının tümü, belli bir konuda edinilmiş, geniş ve sistemli bilgidir. Kavramın unsurları arasında yer alan gelenek, duygu, düşünce, bilgi ve dil, onun soyut yönünü; sanat somut yönünü; yaşayış biçimi ise somut ve soyut yönünü ifade etmektedir. Kültür, en geniş anlamıyla insanoğlunun doğada değişim yaratarak ortaya çıkardığı, her türlü fiziksel ve düşünsel birikimidir. Yakın çağlardan 17.yy da Voltaire in kültür kelimesini kullanmasından günümüze, kültür hakkında çok farklı alanlarla ilgili olarak değişik tanımlar yapıldı. Evrensel hafızamız olan kültürü, insanın elinden çıkan ve doğaya eklenen değerler olarak nitelemeden çok, toplumun kollektif bir anlayışla ortak tasa, kaygı ve inanışlar bütünü olarak tanımlamak daha doğru bir yaklaşımdır. Sosyal bilimlerin bu önemli, bir o kadar da karmaşık kavramının ne anlama geldiğini tespit etmek neredeyse imkânsızdır. Buna rağmen, kültür kavramı için yapılan tanımların her biri, kavramın anlamı konusunda ortak bir anlayışın oluşmasını olanaklı kılmakta ve kültür kavramının öğeleri esas alınarak bir senteze ulaşmak mümkün olmaktadır. Kültür üzerine yapılan tanımlar; genellikle, insan gruplarının üretimlerini de içeren belli başlı kazanımlarını, deneyimlerini, tarihi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

100 Kültür ve Davranışa Etkisi süreç içerisinde geliştirdikleri sembolleri, kuşaktan kuşağa aktarılan davranış kalıplarını içermektedir. Taylor a göre kültür, insanın bir toplum üyesi olarak edindiği bilgi, inanç, sanat, ahlâk, hukuk ve törelerle her türlü beceri ve alışkanlıklarının tümüdür. Bugüne kadar kültür kavramının birçok tanımı yapılmıştır. Güvenç, kültür konusuyla ilgili 164 tanımdan bahsederken; Moles, yaptığı literatür taramasında kültürün 250 den fazla tanımını tespit etmiştir. Kültür kavramı, Lâtincedeki cultura veya colere fiilinden gelmekte ve klâsik Lâtincede bu fiil bakmak veya yetiştirmek anlamına gelmektedir. Kavramın kökeni ve sözcük anlamı bir yana, kültür kavramı insan tecrübesi ve onun yaşam tecrübesi ve tarzı anlamına gelmektedir. Kültür kavramı antropolojideki teknik anlamıyla ilk defa 1865 yılında E.B.Taylor tarafından kullanılmış, sistematik olarak tanımlanmış ve yine Taylor tarafından temel bir kavram haline getirilmiştir. Kültürün Taylor tarafından yapılan tanımının genel olarak kabul edildiğini söyleyebiliriz. Taylor a göre kültür, insanın bir toplum üyesi olarak edindiği bilgi, inanç, sanat, ahlâk, hukuk ve törelerle her türlü beceri ve alışkanlıklarını içeren karmaşık bir bütündür. Taylor un yaptığı kültür tanımına baktığımızda tanımın bir toplumun tüm maddî ve manevî yaşam unsurlarını kapsadığını görmekteyiz. Taylor un tanımında kültürün öğrenilen bir değer, üst kuşaklardan devralınan bir miras olduğu görülmektedir. Kültür tanımlarını incelediğimiz zaman, üç ortak yönün varlığına tanık olmaktayız: Kültür üst kuşaklardan miras olarak devralınır, miras yaşanır ve sonraki kuşaklara yine bir miras veya gelenek olarak devredilir. Ülkemizde kültür kavramını sistemli bir şekilde ilk inceleyen Ziya Gökalp olmuştur. Gökalp a göre kültür, bir toplumun bütün fertlerini birbirine bağlayan ve aralarında dayanışma meydana getiren kurumlardır. Kültürün millî, medeniyetin milletler arası olduğunu ifade eden Gökalp, kültürü, yalnız bir milletin dinî, ahlâkî, hukukî, aklî, estetik, lisanî, iktisâdi ve fennî hayatlarının ahenkli bir bütünüdür şeklinde tarif eder. Bu kurumların toplamı, o toplumun kültürünü oluşturur. Gökalp ın tanımında diğer önemli bir nokta da kurum (müessese) sözcüğüne yüklediği anlamdır. Gökalp, kültür kavramını soyut değerler ve eserler bütünü olarak görmektedir. Bilim dalları arasında kültür, en geniş anlamına sosyolojik çerçevede ulaşmaktadır ve buradaki anlamıyla kültür, bir yaşam biçimi dir. Sosyolojik anlamda kültür, bir toplumun kendini kural ve normlarla ifade etme tarzıdır. Bu anlamda kültür, toplumların gündelik deneyimlerini ortaya koyarken, tutum ve davranışlarının, kısaca yapıp ettikleri nin bir toplamıdır. Kültür bu yönüyle toplumların ve bireylerin yedikleri, içtikleri, yazdıkları/okudukları, sevindikleri, sevdikleri, öfke ve hasret duydukları tüm faktörlerin toplamıdır. Kültürün fonksiyonel tanımını yapan Malinowski ye göre kültür, âletlerden ve tüketim mallarından, çeşitli toplumsal gruplaşmalar için yapılan anayasal belgelerden, insana özgü düşünce ve becerilerden, aynı zamanda inanç ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

101 Kültür ve Davranışa Etkisi Malinowski ye göre kültür, âletlerden ve anayasal belgelerden, insana özgü düşünce ve becerilerden, aynı zamanda inanç ve törelerden oluşmaktadır. törelerden oluşmaktadır. Ülkemizde kültür araştırma konularının önemli uzmanlarından biri olan Mümtaz Turhan a göre kültür, bir toplum içerisinde mevcut her türlü bilgiyi, alışkanlıkları, değer ölçülerini, genel tutum, görüş ve zihniyet ile her tür davranış şekillerini içine alan, o toplumun üyelerinin çoğunluğunda ortak olan, onu diğer toplumlardan ayırt etmeye yarayan ve üyelerine yaşama tarzı sunan, maddî ve manevî değerlerden oluşan bir bütündür. Kültür genel olarak bir toplumun maddî ve manevî değerler bütünü olarak tanımlanır. İnsan bir kültüre hazır doğar ve çevresinde karşılaştığı her şey maddî ve manevî kültürün unsurlarıdır. İnsan bir kültür içinde büyür; bu yönüyle kültür, insan davranışının öğrenilen yönünü oluşturur. O nedenle insan, çevresinin, yani içinde doğduğu kültürün ürünüdür. Birçok tanımı yapılmış olsa da tanımların ortak özelliklerinden yola çıkarak kültürün dört farklı anlamda kullanıldığını belirten Güvenç, kültürün anlamlarını netleştirmek için şu gruplandırmayı yapmaktadır: Bilim alanındaki kültür, bu uygarlıktır. Beşeri alanındaki kültür, bu eğitim sürecinin ürünüdür. Estetik alandaki kültür, bu güzel sanatların kaynağıdır. Madde ve biyolojik alanda kültür, bu üretme, tarım, ekin, çoğalma ve yetiştirmeyi kapsar. Kültür kavramının varlığı için ön koşul, az sayıda da olsa bir insan topluluğunun bulunması gerekir. Tanımlar farklı açılardan yapılsa bile kültür tanımlamalarının tümü için ortak olan bazı tespitler vardır ki, bunların ilki kültürün dinamik bir anlam taşıdığıdır. Kültür kavramının varlığı için ön koşul, az sayıda da olsa bir insan topluluğunun bulunmasıdır. Aynı zamanda söz konusu insan topluluğunun bir yığın veya kalabalık değil bir topluluk veya toplum olarak yaşaması gerekir. Nasıl suyun olmadığı yerde denizden veya ırmaktan söz edilemezse toplumun olmadığı yerde de kültürden söz edilemez. Kültür kavramını kimileri fonksiyonel açıdan, kimileri değere dayalı olarak, kimileri ise kavramın somut sonuçlarını dikkate alarak tanımlamışlardır. Yapılan kültür tanımlarına bakıldığında, kavramı anlamanın ve boyutlarını ortaya koymanın kolay olmadığı görülmektedir. Zira kültürün fiziksel varlığı yoktur, açık değildir. Boyutları kesin olarak ortaya konmuş değildir; ancak her kurum ve kavram gündelik işleyiş sırasında davranışları yönlendiren bir dizi varsayımlar, kavrayışlar ve kesin kurallarla birlikte ortaya çıkar. Kültürün; sosyoloji ve antropoloji, psikoloji, psikiyatri ve diğer bilim dallarında farklı tanımları yapılmıştır. Bu tanımlar; tasvirci tanımlama, tarihselci tanımlama, kuralcı tanımlama, psikolojik tanımlama, yapısalcı tanımlama ve genetik tanımlamadır. Bütün bu farklı kültür tanımlamalarının ortak yönü, kültürün toplumsal yapıyı düzenleyen davranış kuralları olarak kabul edilmesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

102 Kültür ve Davranışa Etkisi KÜLTÜRÜN ÖZELLİKLERİ Bir kavramı doğru anlamanın en iyi yolu, onun özelliklerini ve unsurlarını ortaya koymaktır. Her kültür, işlevlerine göre farklı özelliklere sahiptir. Fichter, kültürün kendisini oluşturan bütün kurumların işlevlerinin ötesinde, farklı bir işleve sahip olduğunu ifade eder. Fichter e göre kültürün aşağıdaki gibi dört özelliği vardır: Kültür, toplumları birbirinden ayırmaya yarayan işaret ve sembollerdir. Kültür, içinde bulunan toplumun değerlerini içerir ve onları yorumlar. Kültür kavramını kimileri fonksiyonel açıdan, kimileri değere dayalı olarak, kimileri ise kavramın somut sonuçlarını dikkate alarak tanımlamışlardır. Kültür, bir toplumda toplumsal dayanışmanın unsurlarını oluşturur. Kültür, bir toplumun toplumsal gelişimini sağlayan faktörlerden oluşur. Kültür her şeyden önce bir soyutlamadır. Toplumun yüceltilmiş, idealize edilmiş veya karşı kültürle eleştirilen, değiştirilmesi önerilen genel değerler ve davranışlar dizgesini dile getirir. Her toplumda kültürel yapıyı, kültürel norm ve kalıpları gösteren bazı özellikler vardır. Bu özellikleri aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Evrensellik. Kültürü tanımak, tanımlamak çabasına girdiğimiz zaman, kültür ile değil, farklı kültürler ile karşılaşırız. İnsanın temel davranışlarını yansıtan kültürler birbirine benzer ve evrenseldirler; ancak insanın ikincil davranışlarını yansıtan kültürler kişilere ve toplumlara özgüdür. Toplumlara ve kültürlere kimlik kazandıran bu kültürel farklılıklardır. Toplumsallık. Kültürü ortaya çıkaran bireyler değil, toplumdur. Aynı zamanda kültürün yaşaması da toplum sayesinde olabilir. Bir kişinin tutum ve davranışının tek başına bir anlam ifade edebilmesi için söz konusu davranışların ait olduğu kültürel ortamda ortaya konması gerekir. Bunu çöle düşen bir yağmur damlası ile havuza düşen bir yağmur damlası örneğiyle açıklayabiliriz. Kültürün önemli bir özelliği de moda gibi gelip geçici bir heves veya alışkanlık olmaması, tarihsel bir sürekliliğinin olmasıdır. Süreklilik. Kültürün önemli bir özelliği de moda gibi gelip geçici bir heves veya alışkanlık olmaması, tarihsel bir sürekliliğinin olmasıdır. Her toplum kendi kültürüne sahiptir ve toplum var oldukça, kültür de var olmaya devam eder. Bugünün toplumuna biçim veren dünün toplumunun kültürüdür ve yarınki topluma da biçim verecek olan bugünkü toplumun kültürü olacaktır. Kültür insan ve toplumun yaşamında sürekli vardır ve bu nedenle de kültür toplumla birlikte yaşayan sürekli bir olgudur. Tarihsellik. Kültürel niteliği belirleyen diğer bir faktör, kültürel niteliğin tarihsel oluşudur. Burada tarihsellik kavramı kültürü oluşturan faktörlerin belli bir zaman dilimi içinde bir anda ortaya çıkmadığı, aksine kültürel unsurların (dil, yazı, din, bilim, giyim-kuşam, sanat, mimari vb.) oluşması için tarihsel bir sürece ihtiyaç olduğu görülmektedir. Bu çerçevede kültür bir gelenektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

103 Kültür ve Davranışa Etkisi Kültürler de bir devingenlik ve değişkenlik gösterir. Kültürel devingenlik daha hızlı ve daha kapsamlıdır. Öğrenilirlik. Kültür genetik faktörlerle değil, adet ve alışkanlıkların gelenekselleşmesi yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılır. Kültür sonradan öğrenilen maddî ve manevî değerler bütünüdür. Kültür biyolojik kalıtım veya soya çekim yoluyla değil, öğrenme yoluyla sonradan kazanılır. Bu olgu kültürün örfler, adetler, gelenekler ve töreler yoluyla aktarıldığını gösterir. Örneğin, eğitim kurumları, millî kültürü aktarma işlevini görürler. Aile, arkadaş grupları, okul, komşuluk ilişkileri, meslek grupları, iş örgütleri, kitle iletişim araçları kişinin bir toplumun üyesi olarak kültürü öğrenmesini sağlar. Kalıtsallık. Genetik kültür tanımlamasına göre kültür, geçmişteki davranış normlarının geleceğe aktarılabilen sonuçları dır. Bu sonuçların aktarılmasında genetik faktörlerin rolü vardır. Oysa bir kültürel nitelik olan kalıtsallık niteliğine göre kültürel aktarmada genetik faktörlerin değil, tutum ve davranışların kalıtsallaşmasının rolü vardır. Kalıtsallık niteliğine göre kültür veya onun kapsamına giren öğeler, doğum yoluyla geçen birer kalıt değildir. Devingenlik ve değişkenlik. Evrende var olan her şey tarihsel bir akış içindedir. Hiçbir şey hareketsiz değildir. Varlık dünyası her zaman ya bir oluş veya bir çözülme sürecindedir. Bu süreçlerin ikisi de bir canlılığı ve hareketliliği ifade eder. Kültürler de bir devingenlik ve değişkenlik gösterir. Kültürel devingenlik daha hızlı ve daha kapsamlıdır. Bir ağacın büyümesi gibi yavaş ancak süreklilik gösterir. Zamanla kültür sürekli değişir ve bu değişim sürecinde kültüre yeni unsurlar katılır. Kültür değişerek yeni bir bütünlük kazanır. Kültürün diğer bir özelliği değişmesidir. Daha önce ifade edildiği gibi kültür toplumsal bir süreçtir ve etkileşim sonucunda ortaya çıkar. Kültürel etkileşim veya kültürleşme süreklilik şeklinde devam eder. Kültürel değişim akan bir nehir gibidir. Görünürde su her zaman vardır; ancak nehir suları hiçbir zaman aynı sular değildir. Kısaca nehir aynı nehir, ancak sular aynı sular değildir. Kültür de böyledir; toplumun kültürü her zaman vardır, ancak bu kültür hiçbir zaman aynı kültür değildir ve hep değişim halindedir. Fonksiyonellik. Kültürün bir başka özelliği birey, grup veya toplum yaşamında bir anlamının ve öneminin olması, kısaca işlevselliğinin bulunmasıdır. Bilindiği gibi fonksiyon kavramı, matematikte birbirine bağlı değişkenler arasındaki ilişkileri ifade eder. Gündelik dilde fonksiyon, bir varlığın kendisinden beklenen görevi yerine getirme yeteneğidir. Alt kültürler; yerel kültürler, sınıf kültürleri veya daha geniş anlamda bölgesel kültürlerden oluşur. Birlik içinde çokluk. Kültürler alt kültür unsurlarının uyumlu bir bileşimidir. Adına genel kültür veya üst kültür denilen olgu, çeşitli alt kültür unsurlarından oluşur. Alt kültürler; yerel kültürler, sınıf kültürleri veya daha geniş anlamda bölgesel kültürlerden oluşur. Alt kültürler bir araya gelerek genel kültürü veya üst kültürü oluştururlar. Tıpkı nehirlerin bir araya gelerek denizleri oluşturması gibi. Nehirler, alt kültür unsurlarıdır ve içine döküldükleri denize tek başına kendi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

104 Örnek Kültür ve Davranışa Etkisi renklerini ve tatlarını kazandırmazlar. Ancak onu belli ölçüde etkilerler. Denizin sularına karışınca, denizin tadını ve kokusunu alır, onda kaybolurlar. Yayılma. Kültür insana ve topluma ait değerler olduğu için yayılma özelliği gösterir. Kültürel yayılma kültürün maddî veya manevî öğelerinin sürekli içten dışa ya da dıştan içe doğru yayılma göstermesi anlamına gelir. Kültürler yayılma sırasında benimsenirse yerleşir; aksi halde dışlanır. Kültürün özelliği benimsenen değerlerden oluşmasıdır. Kültürel etkileşim, birbirleriyle karşılaşan farklı kültürlerin kaynaşması sürecinde ortaya çıkar. Buna kısaca kültürleşme (acculturation) denir. Kültürel etkileşimde, kaynaşma sürecine giren kültürel öğelerin birbirlerini etkilemesi ile iki taraf birtakım değişikliklere uğrar. Kültürel etkileşim, farklı kültürlerin birbirinden etkilenmesi anlamına gelir. Kültürü oluşturan unsurların toplumdan topluma farklılık göstermesi, kültürün göreli olduğunu gösterir. Kültür görelidir. Kültürün göreli (izafî veya genel olmama) ilkesine göre herhangi bir kültürdeki insan veya grup davranışları o kültüre hastır ve sadece o kültürün temel varsayımları veya değerler sistemine göre anlam kazanır. Toplumların kültürünü oluşturan unsurlar her toplumda aynı değildir. Kültürü oluşturan unsurların toplumdan topluma farklılık göstermesi, kültürün göreli olduğunu gösterir. Örneğin, dürüstlük, cömertlik, özgürlük, şiddet, çalışkanlık, başarı, yumuşak huylu olmak gibi kültürün manevî unsurları ile her tür âlet ve araç, teknoloji gibi maddî kültür unsurları toplumdan topluma farklılık gösterir. Bu farklılıklar kültürün göreliliği ile açıklanabilir. Kültür rasyonel olmak zorunda değildir. Kültür insanların ve toplumların tarihsel süreç içinde edindiği tüm maddî ve manevî değerler bütünüdür ve göreli olması yönüyle bilimsel rasyonellikten ayrılır. Rasyonel olan genellikle genel, evrensel, nesnel ve rasyoneldir; ancak kültürel olan özel, göreli ve özü itibarîyle rasyonel olmak durumunda değildir. Örneğin, töre bir kültür unsurudur; ancak töreye dayalı cinayetlerin rasyonel temeli yoktur. Kültür semboliktir. Kültür kendini davranışlarla, simgelerle, sembollerle, kısaca maddî ve manevî unsurlarla gösterir. Kültür gruplarının ortaya koyduğu sembolik unsurlar farklı kültürlerde farklı anlamlar ifade eder. Söz konusu anlamlar, sadece o kültüre hastır. Söylenenler, yapılanlar, üretilenler ve görünenlerin farklı kültürlerde farklı sembolik anlamları vardır. Geleneksel Japon kültüründe kadın-erkek ayrımı yoğun olarak vardır. En basitinden Japonca'da erkek dili ve kadın dili vardır. Erkekler oldukça erkeksi bir dille konuşurken kadınların bu dile ait kelimeleri kullanması pek doğru bulunmaz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

105 Kültür ve Davranışa Etkisi KÜLTÜRÜN UNSURLARI Kültür; insanlara geçmiş kuşaklardan miras kalan değer, norm, düşünce, tören, dünya görüşü ve davranış kalıplarını kapsar. Her toplumun kültürü farklı olduğu gibi toplumların kültürleri de farklı kültür unsurlarından oluşur. Kültür ister yalın, ister karmaşık veya gelişmiş olsun kültürün unsurları; somut faktörlerden, kurumsal ilişkilerden veya manevî sistemlerden oluşur. Kültürü oluşturan unsurları iki bakımdan ele alabiliriz. Bunlardan ilki genel kültürü oluşturan unsurlar, diğeri de örgüt kültürünü oluşturan unsurlardır. Kültürel antropologların üzerinde anlaştıkları genel kültür unsurları şunlardır: Aile, çocuğu özellikle okul çağına kadar yoğun biçimde ve sonraki yaşamında da belli ölçüde etkiler. İş bölümü, uzmanlaşma ve mesleklerin dağılımı kültürel faktörlere göre şekillenir. Aile. Kişinin içinde doğduğu ilk çevresi, dilini ve alışkanlıklarını öğrendiği ilk kurumdur. Ailede kişi kültürün en önemli unsurlarından biri olan dili (buna beden dili de dâhildir), alışkanlıkları, geleneği, töreyi, büyük ve küçüklerle iletişim biçimlerini öğrenir. Aile, çocuğu özellikle okul çağına kadar yoğun biçimde ve sonraki yaşamında da belli ölçüde etkiler. Dil. Dil davranışlarla birlikte kültürün önemli taşıyıcılarından biridir. Davranışların şekillenmesini sağlayan dildir. Dil aynı zamanda kültürün kuşaklar arası aktarımının da önemli aracıdır. Dil özellikle düşüncenin, duyguların ve anlayışların taşıyıcısıdır ve aynı medeniyete sahip olan toplumların farklı kültürlere sahip olmasını sağlayan faktörlerin başında gelir. Dil, duygu ve düşüncelerin ses, işaret, resim, yazı ve görüntü aracılığıyla iletilmesini sağlayan ve kendi içinde kuralları ve sürekliliği olan iletişim aracıdır. Dil, öğrenilebilir ve organize edilmiş semboller sistemidir. Eğitim. İlkokuldan yüksek öğrenime kadar eğitim kurumlarında eğitim sürecinde kişi geçmiş nesillerin bilimsel birikimlerini öğrenme olanağı bulur. Böylece eğitim, beceri ve görgülerinin kuşaklar arasında aktarılmasında, kültürün değişmesi ve yeniden şekillenmesinde önemli rol oynar. Ekonomi ve teknoloji. Ekonominin temelini üretim ve tüketim faaliyetleri oluşturur. Üretim ve tüketim sürecinde insanlar çeşitli âletler kullanır. Bu âletlerin şekli, üretim sürecinde kullanım biçimi kültüre göre şekillenir. Ayrıca iş bölümü, uzmanlaşma ve mesleklerin dağılımı kültürel faktörlere göre şekillenir. Örneğin, Türk kültüründe bayanlar tarafından yapılması hoş görülmeyen meslekler olduğu gibi erkekler tarafından yapılması hoş görülmeyen meslekler de vardır. Sanat. Sanatsal etkinlikler, sanatın algılanış biçimi ve sanata bakış tarzı bütün bunlar genel kültürün önemli unsurları arasındadır. Kısaca sanat kültürün ayırıcı özelliklerinden biridir. Her toplum kendi mimarîsini, sanatsal ve estetik yapısını ait olduğu kültürel yapıya göre geliştirir. İnançlar. İnsanın psikolojik sağlığının vazgeçilmez unsurlarından biri inançlardır. İnançlar, sorgulama düzleminin dışına çıkarılmış temel kabullerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

106 Kültür ve Davranışa Etkisi Kültürün en önemli unsurlarından biri inançlardır. Kurumsal davranış, kurumsal kültür içinde anlam kazanır. Kurumsal davranışı belirleyen temel faktör ise inançtır. Burada inanç kurumsal hedeflere inanma ve onları benimseme anlamında kullanılmaktadır. Değerler ve normlar. Değerler, geçmişte ve şimdi gerçeğin, iyinin doğrunun ve erdemli olanın ne olduğuna dair bireysel bilgilerden oluşur. Değerler, tutum ve davranışları ortaya koyarken; onlara yol gösteren insan bilincinin derininde yatan inançlardır. İnsanların inanç ve değerleri onların tutum ve davranışlarına yansır. Bu nedenle inanç ve değerlerini değiştiren insanların tutum ve davranışları da değişir. Değerler, ahlâkî kodlarla ilgilidir. İnançlar ise neye inanılıp neye inanılmaması gerektiğini açıklar. Değerler, ortak iyi ve kötüyü, doğru ve yanlışı tanımlar ve bunların standartlarını ortaya koyar. İnsanların eylemlerini nitelendirme, değerlendirme ve yargılama işlevi görür. Değerler sayesinde insanlar neyi yapıp, neyi yapamayacakları konusunda bir düşünceye sahip olurlar. Paylaşılan değerler o toplumda davranış düzlemini ortaya çıkarır. Kültür, bir bakıma toplumlar tarafından kabul edilen değerler setidir. Normlar, bireyin ne yapması veya yapmaması gerektiği hakkında toplum tarafından oluşturulan ortak beklentilerdir. Normlar ise bireyin ne yapması veya yapmaması gerektiği hakkında toplum tarafından oluşturulan ortak beklentilerdir. Nerede, ne zaman, nasıl davranılması gerektiğini belirleyen davranış kalıplarıdır. Bu yönüyle değere yakın bir anlamı vardır ancak değer kadar soyut veya geniş bir anlam içeriğine sahip değildir. Kültürel bir çevrede veya bir kurumda nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili ve kişiyi değerler düzenine uymaya zorlayan davranış kalıplarıdır. Normlar en yalın anlamıyla bir toplumda, sosyal bir çevrede veya bir kurumsal ortamda uyulması gereken kurallar bütünü anlamına gelir. Devlet. Toplumların ve kültürlerin ortaya çıkardığı bir üst örgütlenme biçimidir. Devlet bir milletin belli bir merkezi otoriteye bağlı olarak ve bir toprak parçası üzerinde örgütlenmiş şeklidir. Devleti oluşturan en önemli unsurlardan biri olan milleti ortaya çıkaran önemli faktörlerden bir kültürdür. Yani millet varsa kültür zorunlu olarak vardır. Milletlerin inançlarına, değerlerine kısaca kültürlerine göre farklı örgütlenme tarzları vardır. Adetler (Ritüeller). Adetler kurum üyelerinin algı ve davranışlarını, kurumsal kültürle uyumlu hale getirmek için tekrarlanan ve standardize edilen eylemlerdir. Adetler kurum içerisinde kültürel değerleri güçlendiren, alışılmış ve tekrarlanan eylemlerdir. Adetler, bir topluluğun kendisinden önceki nesillerden devralıp kültür değişiminin bir gereği olarak kısmen dönüştürülmek suretiyle sonraki nesillere devredilen, inanç, kurum ve seremonileri de içeren her tür sosyal uygulamadır. Milletlerin kendilerini diğer milletlerden ayıran özellikler toplamı kültürleri olduğu gibi aynı iş kolunda çalışan örgütleri de diğer örgütlerden ayıran özellikler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

107 Kültür ve Davranışa Etkisi Kurumsal kültür, kurumda görev yapan tüm çalışanların inanç, değer, ilke ve varsayımlarının toplamı olsa da, kültürün oluşmasında herkesin katkısı aynı düzeyde değildir. vardır. Bu özellikler de o örgütün kültürünü oluşturur. Örgüt kültürünü oluşturan farklı unsurlar vardır. Kurum kültürünün unsurları, kurumsal bir ortamda, kurumsal kültürün oluşmasını sağlayan değer, norm, şekil, biçim ve çeşitli uygulamalardır. Kurumsal kültür birçok unsurdan oluşur. Bu unsurlar; sosyal ve fizikî çevre, metaforlar, hikâyeler, mitler ve efsaneler, kuruma özgü dil, çeşitli törenler ve ritüeller, davranış kuralları, liderler ve kahramanlar, semboller, inançlar, değerler, tutumlar, temel varsayımlar ve kurum tarihi gibi unsurlardır. Bunlardan en önemlilerini aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Liderler ve kahramanlar. Liderlik, insanları belli hedeflere yönlendirme, onları inandırma ve ikna etme yeteneğidir. Liderler kişilikleri, inançları, tutumları, davranışları, felsefeleri ve ilkeleri ile kurum üyelerine model olma özelliği gösterirler. Lider davranışının kurumsal bir davranışa, lider düşüncesinin kurumsal bir ilkeye, lider inancının kurumsal bir amaca, lider umutlarının kurumsal bir vizyona dönüşmesi daha kolaydır. Kurumsal kültür, kurumda görev yapan tüm çalışanların inanç, değer, ilke ve varsayımlarının toplamı olsa da, kültürün oluşmasında herkesin katkısı aynı düzeyde değildir. Kahramanlar kararlarıyla ve davranışlarıyla örgüte yararlı hizmetlerde bulunmuş, bu hizmetleri nedeniyle büyük saygı ve itibar kazanmış kişilerdir. Kurumsal kültürün önemli bir unsuru olan kahramanlar, kurumsal değerleri kendi kişilik özelliklerinde somutlaştıran kişilerdir. Liderler gibi kurumlarda model olma özellikleri vardır; ancak kahramanların liderler gibi yöneticilik yetkileri yoktur. Kahramanlar kurumun herhangi bir departmanında, görev ve sorumluluk noktasında bulunabilirler. Törenler kurumun temel değerlerini, en önemli amaçlarını, kimlerin önemli olduğunu, kimlerin feda edilebileceğini açıklayan ve pekiştiren davranışlardır. Törenler. Kurumlar sosyal, mekanik, teknik ve ekonomik sistemlerdir. Kurumların sosyal sistem olması tüm sosyal yapılarda olduğu gibi kurumsal yapılarda da bazı törenlerin, kutlamaların, ayinlerin imge ve sembollerin olması kaçınılmazdır. Tören bir grubun amaçlarını gerçekleştirmesini kolaylaştıran simgesel eylemlerdir. Kurumsal anlamda törenler, kurum tarihi bakımından anlam ve önem taşıyan bir olaya kurumun verdiği önemi gösterme aracıdır. Törenlerin düzenleniş amacı, özel bir önem verilen bir düşünce ve davranışın sürekliliğini sağlamaktır. Törenler kahramanlar veya liderler tarafından ortaya konan kurumsal değer, kurumsal anlayış ve kurumsal faaliyetin kültüre dönüştürülme aracıdır. Törenler kurumun temel değerlerini, en önemli amaçlarını, kimlerin önemli olduğunu, kimlerin feda edilebileceğini açıklayan ve pekiştiren davranışlardır. Kurumsal yaşama ve kurumsal kültüre anlam kazandırır. Simge (sembol)ler. Simgeler grup için özel anlam taşıyan söz, biçim ya da eylemlerdir. Simgeler, fikirler, değerler ve duyguların kurum üyeleri arasında iletilmesini mümkün kılan biçimsel araçlardır. Simgeler kurumsal kültürlenmenin önemli aracıdırlar. Simgeler kurumsal aktiflerin ve çıkarların korunmasına yardımcı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

108 Kültür ve Davranışa Etkisi olur. Kurumun işareti olarak kullanılan objeler, logolar, flamalar, desenler, sloganlar, şarkılar, unvanlar, giysiler, vs. gibi birçok faktör, kurum içindeki fikirlerin, değerlerin ve duygusal anlatımların iletilmesini mümkün kılan ve göründüklerinden fazla anlam yüklü olan önemli kurumsal simgelerdir. Varsayımlar. Varsayım doğru kabul edilen yargı ve genellemeleri ifade eder. Varsayımlar, kuramsal sonuçlara ulaşabilmek için başlangıçta öyle oldukları kabul edilen öngörülerdir. Kurumsal kültür öğesi olarak varsayımlar, kurumu oluşturan birey ve gruplarca paylaşılan, kurumdaki insan unsuru, kurumsal ve çevresel sorunlar, insan ilişkileri ve eğilimi ile bütün bunlara ilişkin gerçek ve doğrunun doğasıyla ilgili temel yorumları içermektedir. Varsayımlar, kurum üyelerinin algı, düşünce, his, tutum ve davranışlarını yönlendiren, onların kurumsal yaşama ilişkin kabul ettikleri; iyi-kötü, doğru-yanlış, yararlı-yararsız, anlamlıanlamsız gibi ön kabullerini içerir. Normlar, kurumsal kültür içinde davranışları düzenleyen ve sosyal sistemi kurumsallaştıran öğelerdir. Kurumsal Normlar. Normlar, olması gerekenleri ifade eden ilkelerden her biridir. Bir başka tanımla normlar, kurumsal olarak kabul görecek tavır ve davranışlara ilişkin ortak beklentileri gösteren kurallardır. Gruptaki insanların ilişkilerini düzenler ve eylemlerine yön verir. Normlar, genellikle değerlerin biçimlenmiş halidir ve bir grubun tüm üyelerince paylaşılması halinde kolektif bir düzenleme aracı olur. Normlar, kurumsal kültür içinde davranışları düzenleyen ve sosyal sistemi kurumsallaştıran öğelerdir. Normlar, değerler gibi kurumsal iyi ve kurumsal kötünün çerçevesini belirleyen, doğru ve yanlışın sınırlarını gösterirler. Çalışanlara kurum içinde davranış kurallarını, kurum içiyle ve kurumun dış çevresiyle nasıl iletişim ve etkileşimde bulunacaklarının standartlarını belirler. Artifaktlar. Bir kurumda tüm görünürdeki, yani gözlemlenebilir davranış şekillerini ve kuralları ifade eder. Kurumda somut olarak algılanabilir, fenomen olarak değerlendirilebilir her tür unsur, artifakttır. Artifaktlar, somut algılanabilir ve anlaşılabilir biçimde var olan kategoriler ve kurumsal somut unsurlardır. Bir kurumun kültürünü diğerlerinden ayıran somut öğelerdir. Bir örgütün kültürünü tanımlamaya yardımcı olurlar. Artifaktlar, insanların işitebileceği, görebileceği ve hissedebileceği somut kurumsal unsurlardır. Hikâyeler ve efsaneler. Hikâyeler bir toplumun geçmişi, mevcut durumu ya da gelecekteki akışını etkileyecek olayları kapsar. Kurumsal değer ve inançları yerleştirmek amacıyla, kurumun tarihinden alınan yaşanmış olayların sözlü ifadesidir. Kurumsal kültür anlamında hikaye ve mitler, kurumlarda birey, grup ve alt kültür unsurlarının kurumun geçmişiyle ilgili önemli yararlılıklar göstermiş kahramanlar ve liderler hakkında kuşaklar arasında büyük bir övgü ve takdir duygusuyla anlatılan ve aktarılan olağanüstü nitelikteki inançlar, hikaye ve mitlerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

109 Kültür ve Davranışa Etkisi Kurumun tarihi. Bir kurumun kültürü, o kurumun tarihsel birikimi üzerinde inşa edilir. Bir başka ifadeyle kurum kültürü kurum tarihinin bir ürünüdür. Kurum kültürü tarihsel bir süreç içinde oluşur ve yine tarihsel bir süreç içinde değişkenliğe uğrar. Kurum tarihinden bağımsız bir kurum kültürü ortaya çıkmaz. KÜLTÜR TÜRLERİ Genel kültür, üst kültür veya alt kültür, maddî kültür ve manevî kültür, bireysel kültür, ulusal ve evrensel kültür gibi kültür türleri bulunmaktadır. Kültür sınıflaması farklı ölçütlere göre yapılır; kültürün yaygınlık derecesi, kültür öğelerinin birleşimi, kültürün oluşum biçimi, toplumların yaşam tarzları, dilleri, folklorları, bölgesel dağılımları, hatta bireylerin ekonomik durumları kültür sınıflandırmalarında etkili olur. Kültürleri; taşıyıcısına, egemenlik alanına, çıkış veya oluşum kaynaklarına, görünüş ve biçimine, kültürü belirleyen araca ve kullanım alanlarına göre ayrıma tabi tutabiliriz. Bu değişkenleri çoğaltmak, hatta kendi içinde sınıflandırmak mümkündür. Kültürün sınıflaması yapılırken çeşitli ölçütler esas alınır. Kültürün; genel kültür, üst kültür veya alt kültür, maddî kültür ve manevî kültür, bireysel kültür, ulusal ve evrensel kültür gibi türleri bulunmaktadır. KÜLTÜR TÜRLERİ Bireysel ve toplumsal kültür Milli ve evrensel kültür Genel kültür ve alt kültür karşı veya kontra kültür Maddi kültür ve manevi kültür Post figüratif, cofigüratif prefügüratif kültür Şekil 1. Kültür Türleri Bireysel Kültür ve Toplumsal Kültür Kültür bireysel ve toplumsal kültür olarak sınıflandırılabilir. Bireysel kültür, bireyin içine doğduğu genel kültürden aldığı somut ve soyut değerler bütünüdür. Toplumsal kültür veya genel kültür ise bir toplumu oluşturan bireylerin paylaştıkları duygu, düşünce, davranış ve inançlardan oluşan kalıplar, normlar ve değerlerin toplamıdır. Kısaca genel kültür bir toplumun topyekûn yaşam biçimidir. Kültür, toplumsal düzlemde bazen bilgi ve birikim şeklinde görülür. Kültürlü adam şeklindeki bir nitelendirme, bireysel kültür kavramını gündeme getirmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

110 Kültür ve Davranışa Etkisi Bireysel kültür bir tanımlamadan çok, bir nitelendirmedir. Bir yakıştırma ve kültüre bir sıfat eklemedir. Bireye, ait olduğu toplum tarafından kazandırılan bir kimliktir. Daha önce de ifade edildiği gibi bireysel kültür gibi bir tanımlamayı kabul etsek bile, bu toplumsal düzlemde farklı bir kültürü ifade ediyor ise toplumsal olarak hiçbir anlam ifade etmez. Bireyin kimliği, toplumun kültürü vardır. Bireysel kültür nitelemesi ancak ait olunan toplum içinde fonksiyoneldir ve bir anlam ifade eder. Milli (Ulusal) ve Evrensel Kültür Kültür özü ve içeriği itibarîyle özeldir; bireye ve topluma hastır. Törenler, alışkanlıklar, mimarî ve sanat eserleri, barınma ve giyinme biçimleri toplumlara örgüdür. Zira kültürün temelinde toplumsal farklılıklar bulunmaktadır. Bu nedenle evrensel kültür nitelendirmesi her şeyden önce kültürün özüne ve tanımına aykırı düşmektedir. Kültürün önemli öğeleri olan giyinme, barınma, eğlenme, yas ve sevinç ritüellerinin tümü, topluma hastır ve bunların evrensel niteliği yoktur. Ulusal kültürün dışında bilim, teknik, felsefe ve din gibi olguları kültür kavramının tanımı içinde değerlendirmek doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Bir Japon kültüründen bahsedilebilir; ancak bir Japon biliminden bahsedilemez. Evrensel kültür nitelemesi özellikle kendini merkezde ve dünyanın diğer toplumlarını ve kültürlerini daha aşağı bir konumda gören Batılı hâkim kültür tanımlamasıdır. Evrensel kültürden kastedilen Batılı ülkeler tarafından temsil edilen kültürdür ve bunun doğu toplumlarının kültürel kodlarıyla uyum içinde olmadığını söylemek gerekir. Evrensel kültür, bir çağa ve bir tarihsel döneme dünya ölçüsünde hâkim olan, diğer kültürlere baskın çıkan herhangi bir çoğul kültür dür. Evrensel kültür nitelemesi, Batı kültürünün egemen kültür anlayışının bir kültürel mirası olarak terminolojiye girmiştir. Genel (Milli) Kültür Bir milletin kültüründen söz edildiği zaman, burada söz konusu olan genel kültürdür. Genel kültür ayrımı, belli bir toplumda kültürün yaygınlık derecesine göre yapılır. Genel kültür, özel bir toplumun genel alışkanlıkları, değerleri, inançları, sanat ve mimarî şekilleri, kısaca somut ve soyut tüm değerlerini ifade eder. Her toplumun hem alt kültürü, hem de genel kültürü vardır. Tek tip kültürden oluşmuş toplumlara pek rastlanmaz. Bir toplumsal yapı ne kadar büyük olursa, genel kültürü oluşturan alt kültürdeki çeşitlilik o oranda fazla olur. Bir milletin kültüründen söz edildiği zaman, burada söz konusu olan genel kültürdür. Bir ülkenin veya toplumun hâkim/genel inançları, değerleri, davranışları, törenleri, sosyal ilişkileri ve paylaşılan davranış kalıpları genel kültürü oluşturan unsurlardır. Buna göre genel kültür, bir toplumun veya ülkenin, tüm sosyal gruplarında ülke coğrafyasının her yerinde benimsenen, geçerli olan ve yaşanan kültürdür. Genel kültür, toplumu oluşturan alt kültürlerin uyumlu birleşimi sonucunda ortaya çıkan bir üst kültürdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

111 Kültür ve Davranışa Etkisi Bütün karmaşık toplumlarda, sayısız alt kültür var olmuştur. Alt kültürlerin oluşmasında bölgesel iç göçlerin veya uluslar arası göçlerin etkisi büyüktür. Günümüzde sıklıkla göç olgusu yaşanmaktadır. Göçle birlikte insanlar, yaşam şekillerini de âdeta gittikleri yere götürürler. Fakat gittikleri yere uyum sağladıktan sonra büyük ölçüde kendi kültürlerinden uzaklaşırlar. Alt Kültür Kültür, bireyler bazında farklılıklar gösterdiği gibi gruplar bazında da farklılıklar göstermektedir. Kültür içindeki bu farklılıklar alt kültür olarak adlandırılmaktadır. Kültür bir değerler sistemidir. Bir toplumun genel kültürü, üst bir sistem olarak, çok sayıda alt kültür veya alt sistemden oluşur. Bunlar alt kültür unsurlarıdır. Alt kültür, bir topluma hâkim olan genel kültür veya üst kültürden farklılık gösteren ve azınlık gruplarınca benimsenen kültürdür. Alt kültür, genel kültürden veya üst kültürden tam bir kopma şeklinde değil, farklılaşma şeklinde ortaya çıkar. Kültürün unsurları, birbirleriyle genel olarak uyumlu bir bütün oluşturur. Alt kültür ile genel kültür arasında her zaman uyum olmayabilir. Uyumsuzluk genellikle alt kültürün karşı kültüre dönüşmesinden kaynaklanır. Göreli olarak küçük ve homojen kültürler dışında aynı genel kültürü oluşturan alt kültür unsurları arasında tam bir uyum söz konusu değildir. Göreli olarak küçük ve homojen kültürler dışında aynı genel kültürü oluşturan alt kültür unsurları arasında tam bir uyum söz konusu değildir. Genel kültürlerle bazı ortak yönlerinin yanında, önemli farklı yanları bulunan alt kültürler, genel kültürden kısmen farklı olabilirler. Alt kültürler, genel kültürün bazı hâkim değerlerini kapsar; fakat her alt kültürün kendisine özgü yaşam biçimi, değerleri ve normları vardır. Alt kültür unsurları bir sistem bütünlüğü çerçevesinde genel kültürü veya milli kültürü oluşturur. Bir toplumun genel kültürü içerisinde alt kültür unsurları; inanç farklılıkları, adetleri, farklı etnik yapıları, çeşitli sosyo ekonomik tabakalaşmalar ve coğrafî bölge farklılaşmalarıdır. Alt kültür-genel kültür çelişkisinin fazlalığı, toplumsal tabakalaşmayı artırdığı gibi toplumsal barışı bozan önemli bir faktördür. Etnik gruplar. Ülke içinde bulunan birçok etnik grup, ait oldukları grubun özelliklerine göre benzer biçimlerde giyinir, sanatsal etkinliklerde bulunur, müzik dinler ya da üretiminde bulunur ve kendi dilindeki gazete ve dergileri okurlar. Bu nedenle bu gruplarda aynı türden yaygın davranış biçimleri ve satın alma davranışları görülür. Etnik gruplar, kendi kültürel tanımlamaları için geçmişten seçilmiş ortak gelenekleri kriter alan, genelde endogamik gruplardır. Etnik grupların bilinen yapılarının bir sonraki kuşaklara taşınması, o grubun yaşaması anlamına gelmektedir. Coğrafî alt kültürler. Ülkenin farklı bölgeleri, fiziksel ve sosyal çevre, o bölgede oluşan kültürü etkiler. Bu özellikleri nedeniyle aynı bölgede yaşayan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

112 Kültür ve Davranışa Etkisi insanlar farklı davranışlar sergiler. Bu da coğrafî grupların bir alt kültür olarak değerlendirilmesine olanak sağlar. Coğrafî alt kültürleri belirlemede iki tür yaklaşımdan söz edilebilir. Geo-demografik yaklaşımda, bir ülkede benzer demografik karakterlere sahip olan bölgeler alt kültür olarak tanımlanır. Çünkü, her bir bölgenin kendine özgü değerleri vardır. Maddî Kültür ve Manevî Kültür Kültürün maddî ve manevî olmak üzere iki yönü vardır. Birincisi, insanın kendi eseri olan yapılar, teknikler, yollar, üretim ve ulaştırma vasıtaları gibi gözle görülür unsurlardan ibaret maddî kültür unsurlarıdır. İkincisi, bir milleti millet yapan ve onun öz şahsiyetini belirleyen örfler, adetler, kolektif davranışlar ve tutumlardan meydana gelen manevî kültür unsurlarıdır. Maddî kültür, toplumun yarar elde etmek amacıyla kullandığı her türlü araçlardan oluşur. Binalar, yollar, ulaşım araçları vb. maddî kültür unsurlarıdır. Manevî kültür ise toplumsal yaşayıştan kaynaklanan ortak duygu ve düşüncelerdir. Din, ahlâk, inançlar, töre, adet, örf, sanatlar vb. manevî kültür unsurlarıdır. Kültürün maddî ve manevî olmak üzere iki yönü vardır. Maddî ve manevî kavramlarının yönlendirmesiyle denilebilir ki insanların fizyolojik ihtiyaçlarını karşılayan araçlar maddî kültür unsurlarını oluştururken, onların psikolojik veya manevî ihtiyaçlarını karşılayan kültür araçları, manevî kültür veya değerler kültürü unsurlarını oluşturur. Bir başka ayrıma göre insanın doğayla mücadelesi sonucunda ortaya çıkardığı fiziksel faktörler maddî kültür iken; inanç ve değerleri, manevî kültür unsurlarını oluşturur. Karşı Kültür Hâkim kültürün genel özelliklerini reddeden ve onunla açıkça çatışmaya giren toplumsal grupları nitelendiren kültüre karşı kültür denir. Hâkim kültüre reddiye ve onunla çatışma özelliği ile alt kültürden ayrılmaktadır. Bir toplumda hoşgörü sınırlarını aşan, toplum norm ve değerleri ile çatışan, sosyo-ekonomik ve politik düzenin karşısında olan, genel kültüre uyum göstermeyen ve yerine göre direnen kültüre karşı kültür denir. Karşı kültürler, kimi alt kültürlerin genel kültüre karşı direnmelerinden, resmi veya gayri resmi olarak örgütlenmelerinden meydana gelir. Karşı kültürler, kimi alt kültürlerin genel kültüre karşı direnmelerinden, resmi veya gayri resmi olarak örgütlenmelerinden meydana gelir. Bu yüzden genel kültürle aralarındaki farklılığın fazla olduğu etnik dini ve siyasî alt kültürlerin karşı kültür oluşturma ihtimali daha yüksektir. Karşı kültürün en önemli kaynağı, bazı alt kültür unsurlarıdır. Bir üst sosyal sistem olarak kendi içerisinde çok sayıda alt kültürlere sahip olan toplum yapısında, çeşitli etkilere bağlı olarak bazı alt kültürler, genel kültürle veya diğer alt kültürlere uyumsuzluk içerisine girerek, karşı kültüre dönüşebilirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

113 Tartışma Kültür ve Davranışa Etkisi Post Figüratif, Cofigüratif ve Prefigüratif Kültür Bu kültür ayırımı, öğrenme zamanına göre yapılmıştır. Post figüratif kültür, sonradan öğrenilen kültürdür. Yani insanların atalarından öğrendiği kültürdür. Toplum üyeleri bu kültürü genellikle yavaş yavaş öğrenir. Daha çok ilkel toplumlarda geçerli olan bir kültürdür. Cofigüratif kültür (eşzamanlı oluşan kültür), bireylerin çağdaşları ile birlikte öğrendikleri kültürdür. Toplu yaşamda insanların birlikte olmaları sonucu öğrenilen kültür biçimidir. Prefigüratif kültür, yaşlıların gençlerden öğrendiği kültürdür. Yaşlıların, gençlerin yarattığı kültürel değerleri benimsemesi yani, yeni ve eski kültürün birleşmesidir Genel kültür, toplumu oluşturan bireylerin kültürlerinin toplamından mı ibarettir, yoksa genel kültür toplumu oluşturan bireylerin kültüründen farklı mıdır? Tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ ve TÜRLERİ Malinowski ye göre kültür değişmesi bir toplumun mevcut sosyal, maddî ve manevî yapısının bir biçimden başka bir biçime dönüşmesi sürecidir. İnsana ve topluma ait tüm değerler değiştiği gibi kültür de değişir. Evrende sabit bir şey yoktur; her şey sürekli bir akış ve oluş içindedir. Kültür de değişir, dönüşür ve bir halden başka bir hale girer. Kültür değişmesi, hâkim veya egemen kültürün kendisini değiştiren içsel ve dışsal faktörlerin etkisiyle kültürel yapıda meydana gelen değişimdir. Malinowski ye göre kültür değişmesi bir toplumun mevcut sosyal, maddî ve manevî yapısının bir biçimden başka bir biçime dönüşmesi sürecidir. Kültürel değişme fonksiyonel bir durumdur; sadece soyut veya manevî kültür öğeleriyle sınırlı değildir. Kültür değişmesi sonucunda bir toplumun siyasî, ekonomik ve sosyal yapısında gözle görülür değişmeler yaşanır. Kültürel değişme, toplumun genelinin veya bazı kurumlarının kültürel özelliklerinin kalıcı birtakım değişikliklere uğraması anlamına gelir. Ancak kültürel değişim hiçbir zaman kültürel başkalaşma anlamına gelmez. Kültürel değişimde kültürün asıl öğeleri korunurken, kültürel başkalaşmada kültürün asıl öğeleri de ortadan kalkar ve başka bir kültürel yapı ortaya çıkar. Kültür değişmeleri birçok faktöre bağlı olmasına rağmen, bunlardan daha önemlisi kültürün kendi içinde değişmesidir. Bu çerçevede kültür değişmelerine etki eden bazı faktörler vardır. Bunlardan belli başlı olanları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

114 Kültür ve Davranışa Etkisi Teknoloji Ve Ekonomik Faktörler Teknoloji, fizikî çevredeki işlenmemiş kaynakların toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak bir duruma getirmek için kullanılan araçlar ve yöntemlerdir. Teknoloji üretim için kullanılan yöntemler ve araçlardır. Teknoloji yardımıyla üretim araçları dönüştürülerek kullanım için yararlı hale getirilir. Teknoloji, fizikî çevredeki işlenmemiş kaynakları toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak bir duruma getirmek için kullanılan araçlar ve yöntemlerdir. Teknolojinin kullanılması salt bir fiziksel aracın veya âletin kullanılmasından ibaret değildir. Televizyonun, cep telefonları veya otomobilin toplum yaşamına girmesiyle birlikte Türk aile ve toplum yapısında önemli dönüşümler yaşandı. Bu dönüşüme veya değişime neden olan faktörlerden biri de söz konusu edilen teknolojilerin kullanılmasıdır. Dolayısıyla bir teknolojik aracı alıp onun kültürünü almamak mümkün değildir. Her teknolojik ürün, onu kullanana kendi kültürünü zamanla kabul ettirir. İnsanların ekonomik güçleri değiştikçe satın alma ve tüketim alışkanlıkları, zevkleri, arzuları, heyecanları kısaca yaşam biçimleri de değişir. Kültürün aynı zamanda bir yaşam biçimi olduğu dikkate alınınca ekonomik yapıda meydana gelen bir değişim, beraberinde kültür değişimini meydana getirir. Ekonomik yapıdaki değişim teknoloji gibi öncelikle kültürün maddi unsurları üzerinde etkili olur; ancak yaşamı maddi ve manevi olarak ayırmanın olanağı olmadığı için ekonomik veya teknolojik nedenlerle maddi kültür unsurlarında yaşanan bir değişim, kültürün maddi ve manevi yapısı üzerinde etki ederek kültürel değişime neden olur. Fiziki Çevre Faktörleri İnsanlar bir bakıma çevrelerinin ürünüdür. Çevresini değiştiren insanların yeme içme alışkanlıkları, yerleşim tarzları, kısaca yaşamın maddî unsurlarında önemli değişimler yaşanır. Bu değişimlerin diğer adı kültür değişmesidir. Çevresel faktörlerde yaşanan değişim ya köklü bir iklim değişimi sonucunda ya da göç nedeniyle olur. İklim değişimi gibi coğrafî şartlarda yaşanan değişim, insanların yeme, içme, barınma, giyinme gibi gündelik yaşamında önemli değişimlere neden olur; bütün bunlar kültürel değişmedir. Başka Kültürlerle Temas Adına bilgi veya iletişim çağı denilen bir dönemde toplumların birbirleriyle, daha doğru bir ifadeyle kültürlerin birbirleriyle teması hızla artıyor. Bu dönemde kültürel etkileşim, daha önceki dönemlerle karşılaştırılmayacak kadar hız kazanmış durumda. Kültürleri ve inançları belli bir coğrafyada tutmak kolay olmadığı gibi iletişim teknolojilerinin hızla geliştiği bir ortamda kültürel etkileşimin önüne geçmek de kolay olmamaktadır. Bir kültür başka bir kültürle temasa geçtiği zaman özellikle güçlü veya egemen kültür, göreli olarak daha zayıf kültürü etkisi altına almakta, ancak ondan da belli ölçüde etkilenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

115 Kültür ve Davranışa Etkisi Kültür, göreli olarak daha zayıf kültürü etkisi altına alır, ancak ondan da belli ölçüde etkilenir Bir kültür başka bir kültürle temas sağladığı zaman kültürün maddî unsurlarındaki değişimi manevî unsurlardaki değişim izler. Maddî kültürdeki bir değişimi manevî kültürdeki değişimin izleyememesi durumunda kültürel gecikmeden kaynaklanan bir kültürel açık ortaya çıkar. Ancak bu açık uzun süreli bir açık veya gecikme değildir. Aristo nun dediği gibi doğa boşluk kabul etmez gerçeğinden hareketle, kişi ya kültürün maddi unsurunu alıp ona göre yaşamaya başlar veya aldığı maddi unsuru kendisine benzeterek onu benimser (merdaneli çamaşır makinelerinin Anadolu köylerinde yayık olarak kullanılması gibi). Kültürün Kendi İçindeki Değişme ve Gelişmeleri Kültür tıpkı büyüyen, kökleşen ve serpilen bir çınar gibidir; bugünkü çınar dünkü çınar olmadığı gibi, bugünkü kültür de yarınki kültür değildir. Ancak kültürün kendi içinde değişmesi, zorunlu kültür değişmesinde olduğu gibi anî, köklü veya şiddetli olmadığı için tıpkı bir çınarın büyümesi gibi kolaylıkla fark edilemez. Ama bu fark edilememe durumu, kültürün değişmediğini göstermez. Kültürün kendi içinde değişmesi, kültür unsurlarının yavaşça değişmesi, sosyal değişmeye yol açar. Kültürleme, bireyin doğumundan ölümüne kadar toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde kendini düzenlemesi ve uyum yönünde çaba göstermesidir. Kültür değişmeleri konusunda önemli kavramlardan biri kültürleşme, kültürleme ve kültürlenmedir. Burada kültürleşme, insanın tüm yaşam evrelerini kapsayan bir süreçtir. Doğuştan ölüme kadar kesintisiz bir şekilde devam eder ve insanın zihinsel yapısında sürekli bir değişme olur. Kültürleşme, insanla çevresi arasındaki kültürel etkileşim sonucunda ortaya çıkar. İnsanın kültürel etkileşimi doğumla başlar ve ölümle sona erer. İnsanın yaşadığı kültürel çevre kendi değerlerini temsil ettiği ölçüde doyum sağlar. Kişiyi ödüllendiren kültürel davranışlar arttığı ölçüde kültürleşme fazla olur. Kültürleme, bireyin doğumundan ölümüne kadar toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde kendini düzenlemesi ve uyum yönünde çaba göstermesidir. Kültürleme kavramı anlam itibarîyle eğitimi de içermesine rağmen, eğitimden daha geniş bir anlama sahiptir. Özellikle okullarda kazandırılan eğitim, kültürlemenin sadece bir bölümünü oluşturur. İnsanlar okullarda formel eğitimin dışında gündelik deneyimleri sonucunda birçok şey öğrenir ve öğrendikleri onda bir kültürleme durumu ortaya çıkarır. Kültürlenme, farklı kültürler arasında etkileşim sonucunda ortaya çıkan bir kültürel değişime durumudur. Farklı bir kültürel çevrede yaşamaya başlayan bireyin kendi kültüründe bulunmayan yeni alışkanlıklar edinmesi kültürlenmedir. Özellikle göç durumlarında bir bireyin kendine özgü kültürü, karşılaştığı yeni kültürden etkilenerek değişimler meydana gelir. Bu değişimi sağlayan şey, karşılaştığı bu yeni kültürün öğeleridir. Bu karşılaşma durumunda kişi kendi kültürünü tümüyle dışlamaz, yeni kültürle kendi kültürü arasında bir bileşim meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

116 Kültür ve Davranışa Etkisi Kültür değişmelerinde önemli kavramlardan biri de kültürel yayılmadır. Kültürel yayılma belli bir kültürü bilinçli çabalarla başka topluma kazandırma çalışmasıdır. Geçmişte ve bugün misyonerler, tüccarlar ve diğer göçmen gruplar aracılığıyla yayılan popüler kültür, günümüzde ise özellikle kitle iletişim araçları aracılığıyla toplumların otantik kültürlerini ortadan kaldırarak kozmopolit bir küresel kültür ortaya çıkarmaktadır. Kültürel yayılma bir bakıma yeni bir kültür kazandırma faaliyeti değildir; aksine doğal ve toplumsal çevrenin denetimini kolaylaştırmak için yürütülen kültürsüzleştirme durumudur. Serbest Kültür Değişmesi Kültür değişmeleri iki şekilde olur. Bunlardan biri serbest kültür değişmeleri, diğeri zorunlu kültür değişmeleridir. Serbest kültür değişimi, farklı kültürel yapılara sahip toplumların karşılaşması durumunda yaptıkları kültürel alışveriştir. Serbest kültür değişimi aynı zamanda bir kültürün eğitim, teknolojik ve ekonomik gelişmeler sonucunda kendi içinde serbestçe değişmesi anlamına gelir. Serbest kültür değişmesi, insana ve topluma ait her şeyin değişmesi gibi doğal bir durumdur. Dışarıdan herhangi bir baskı veya dayatılmış durum söz konusu değildir; kültürün doğal değişme seyri içinde meydana gelir. Zorunlu Kültür Değişmesi Egemen bir kültürün daha zayıf bir kültürü etkisi altına alması, onu kendi içinde eritmesi şeklinde olursa buna asimilâsyon denir. Zorunlu kültür değişmesi, bir toplumun başka bir toplumu hâkimiyeti altına almasıyla, kendi değerlerini, inancını ve topyekûn kültürünü diğer topluma kabul ettirmesidir. Zorunlu kültür değişmesi bazen bir toplumda iktidar erkini ele geçirmiş bir grubun üstten aşağıya doğru, yabancı bir kültürü veya bunun belirli unsurlarını, çoğunluğa rağmen, toplumun geneline kabul ettirmeye çalışması şeklinde ortaya çıkar. Egemen bir kültürün daha zayıf bir kültürü etkisi altına alması, onu kendi içinde eritmesi şeklinde olursa buna asimilâsyon denir. Zorunlu kültür değişmeleri, çoğunlukla şu yollarla gerçekleşebilir: Bir toplumun, başka bir toplumu işgal etmesiyle kendi kültürünü zorla benimsetmesi (emperyalist yöntem), İktidar gücünü ele geçiren bir ihtilâlcı grubun sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasî anlayışlarını veya ideolojilerini topluma zorla benimsetmeye çalışması, Yönetici elit tabakanın devlet sisteminde yasal yollarla, toplumsal yapıda ise sosyal plânlama yoluyla bazı değişiklikler yaparak, ileri bir zamanda toplumsal yapıda bazı değişimlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlama. Zorunlu veya güdümlü kültür değişmesi, her zaman dışsal faktörlerden kaynaklanmaz; bazı durumlarda Çin de Mao nun kültür devrimleri sırasında yaptığı iktidardaki elit bir grubun kendi anlayışını aynı kültüre sahip sosyal gruplara zorla Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

117 Bireysel Etkinlik Kültür ve Davranışa Etkisi kabul ettirmeye çalışmasında olduğu gibi iç faktörlerden de kaynaklanabilir. Burada yönetim erkini (gücünü) ele geçiren bir grup, yabancı bir kültürü veya bir anlayışı toplum çoğunluğunun arzusunun tersine, o topluma zorla kabul ettirmeye çalışmasıyla ortaya çıkan, irade dışı bir kültür değişmesidir. Çevrenizde farklı alt kültürlerden gelen insanlarla konuşarak kendi alt kültürünüzle onlarınkiler arasındaki farkları ve söz konusu farklılığın kaynağını tespit etmeye çalışın. KÜLTÜR VE DAVRANIŞ İLİŞKİSİ Kültür bir bireyin her tür bilgisini, inancını değerlerini, alışkanlıklarını, tutum ve davranışlarını içine alır. Kültürle davranış arasındaki ilişkiden önce, kültürle inanç arasındaki ilişki üzerinde durmak gerekir. İnanç kelime anlamı itibarîyle bir düşünceye gönülden bağlı olmak demektir. Burada bağlanılan şey kültürde olduğu gibi maddî (servet, zenginlik, mevki makam) ya da manevî bir şey (statü, itibar, din) olabilir. Dolayısıyla kişinin inancı gereği değerli gördüğü tüm maddî ve manevî faktörler aynı zamanda onun kültürünün parçasıdır. Daha önce de ifade edildiği gibi kültür; bir bireyin veya bir toplumun sahip olduğu tüm maddî ve manevî değerlerinden oluşur. Kültür bir bireyin her tür bilgisini, inancını, değerlerini, alışkanlıklarını, tutum ve davranışlarını içine alır. Her toplumun kendine özgü inançları ve değerleri vardır ve bunlar o toplumun kültürünün öğeleridir. Bunlar aynı zamanda bir kültürü diğerinden ayıran manevî kültür unsurlarıdır. Bir kültür başarı göstermeyi yüceltirken, başka bir kültür adaletli veya kahramanca bir davranışı daha fazla yüceltebilir. Bir kültürde özgürlük serbestlik şeklinde anlaşılırken, başka bir kültürde özgürlük sorumluluk tarzında anlaşılır ve bütün bu anlayış farklılıkları kişinin inancına yansır. İnançlar ise davranışın temelinde yatan en önemli faktörlerden biridir. Bilindiği gibi davranışların arkasında tutumlar, tutumların arkasında ise inançlar vardır. İnançlar ve tutumlar kültüre göre şekil alır. Ne zaman, inançtan, değerden dolayısıyla kültürden bahsedilse akla ilk gelen kişinin davranışlarıdır. Birey doğumundan itibaren bir toplumun üyesi olarak inanç ve değer yüklenmeye yani kültürlenmeye başlar. Daha sonra da tüm tutum ve davranışlarında inançları, değerleri kısaca kültürü kendini gösterir. Kişinin bir şeyi benimsemesi veya reddetmesi kültürünün öğeleri olan inancı ve değerlerine göre olur. Bu nedenle davranışlardaki bireysel farklılıklar farklı değer sistemleriyle veya farklı kültürle açıklanabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

118 Özet Kültür ve Davranışa Etkisi Kültür genel olarak bir toplumun sahip olduğu maddî ve manevî değerlerinden oluşan bir bütündür. Toplumda mevcut her tür bilgi, ilgi, alışkanlık, değer yargıları, tutumlar, davranışlar, görüş düşünce ve tüm davranış şekilleri o toplumun kültürünü oluşturur. Buna göre kültürün iki genel boyutunun olduğu anlaşılmaktadır; bunlar maddî kültür boyutu ve manevî kültür boyutu. Maddî kültüre şekil veren temel faktörün de manevî kültür olduğu dikkate alınınca aslında kültürü oluşturan manevî değerler bütününün maddî (somut) alana yansımasıyla, kültürün manevî maddî boyutu ortaya çıkmış olur. Bu nedenle kültür denilince daha çok manevî kültürün akla gelebileceğini ileri sürmek mümkündür. Bir insan topluluğunun (millet) ortak inanç ve uygulamaları onun kültürünü oluşturur ve kültür bu yönüyle özel ve o millete has maddî ve manevî değerler bütününü ifade eder. Kültürü, insanların ve toplumların psikolojik dünyalarına ve somut deneyimlerine anlam vermelerini sağlayan değerler, tasarımlar, semboller ve simgeler bütünü olarak görebiliriz. Kültürler somut simgelerden, sembollerden ve deneyimlerden oluşur. Zaman içinde kabul edilme durumuna göre tüm topluma yayılır ve toplumların ve grupların davranışlarını, inançlarını, tutumlarını ve değerlerini oluşturur Kültür, toplumların tarihsel süreç içerisinde karşılaştıkları her tür ihtiyaçlarını çözmek amacıyla geliştirdikleri ortak/paylaşılmış çözümler bütünüdür. Kültür, toplumların ve grupların tecrübelerini, inançlarını, sanat anlayışlarını, ahlâkî ve hukuksal normlarını adet ve gelenekleri ile sosyal bir varlık olarak tüm değerlerini içeren bir kavramdır. Burada yapılan tanım oldukça geniş ve kapsamlıdır. Bir toplumun taşıdığı tüm değerleri ve ortaya koyduğu tüm eserleri kapsar. Kültür tanımında değer ve eser kavramları oldukça önemlidir. Buna göre yeni bir tanım yapacak olursak diyebiliriz ki kültür; bir toplumun sahip olduğu değerler ve ortaya koyduğu eserler bütünüdür. Bu tanım, kültürün içinde barındırdığı tüm maddî (somut) ve manevî (soyut) unsurları kapsayan geniş bir içeriğe sahiptir. Kültür değişmeleri sırasında bu iki boyutta değişmeler yaşanır; ancak maddî kültür unsurlarının değişimi manevî kültür unsurlarından daha hızlı ve kolaydır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

119 Ödev Kültür ve Davranışa Etkisi Kültür değişmesinde teknolojinin rolü nedir? 200 kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

120 Kültür ve Davranışa Etkisi DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Kültür konusunda aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Kültür, öğrenilir. b) Kültür, değişmezlik özelliğine sahiptir. c) Kültür, toplumsaldır. d) Kültür, kurallar sistemidir. e) Kültür, ihtiyaç gidericidir. 2. Gençlik çetelerinin oluşturduğu ortak davranış biçimleri aşağıdakilerden hangi kültür kapsamındadır? a) Genel kültür b) Alt kültür c) Maddî kültür d) Karşı kültür e) Önceden oluşan kültür 3. Bireyin doğumundan ölümüne kadar toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde kendini düzenlemesi ve uyum yönünde çaba göstermesine ne denir? a) Kültürleşme b) Kültürleme c) Kültürlenme d) Kültürel yayılma e) Kültürel değişme 4. Farklı kültürler arasında etkileşim sonucunda ortaya çıkan bir kültürel değişme durumuna ne denir? a) Kültürel yayılma b) Kültürleşme c) Kültürleme d) Kültürlenme e) Kültürel değişme 5. Hâkim kültürün genel özelliklerini reddeden ve onunla açıkça çatışmaya giren toplumsal grupları nitelendiren kültüre ne denir? a) Alt kültür b) Yan kültür c) Üst kültür d) Asimilasyon e) Karşı kültür Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

121 Kültür ve Davranışa Etkisi 6. Aşağıdakilerden hangisi kültürün özelliklerinden biri sayılmaz? a) Kültür, bireyseldir, kendini yetiştirmiş insana kültürlü denir. b) Kültür, çocukluktan başlayarak öğrenilir. c) Kültür, günün koşullarına göre değişebilir. d) Kültür, bir kurallar sistemidir. e) Kültür, teknoloji ile ilgilidir. 7. Büyüklerin yanında sigara içilmez şeklinde yerleşmiş olan kültür, aşağıdakilerden hangisi için örnek teşkil eder? a) Genel kültür b) Alt kültür c) Maddî kültür d) Karşı kültür e) Önceden oluşan kültür 8. Türk kültürü denildiğinde bu kavram hangi tür kültür kapsamındadır? a) Genel kültür b) Alt kültür c) Maddî kültür d) Karşı kültür e) Önceden oluşan kültür 9. Belli bir kültürü bilinçli çabalarla başka topluma kazandırmaya ne ad verilir? a) Kültürel yayılma b) Kültürleşme c) Kültürleme d) Kültürlenme e) Kültürel değişme 10. Yaşlıların gençlerin yarattığı kültürel değerleri öğrenip benimsemesine ne ad verilir? a) Prefigüratif kültür b) Postfügüratif kültür c) Cofügüratif kültür d) Birlikte değişme e) Kültürel aktarım Cevap Anahtarı 1.B, 2.D, 3.B, 4.D, 5.E, 6.A, 7.A, 8.A, 9.A, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

122 Kültür ve Davranışa Etkisi YARARLANILAN KAYNAKLAR Bilgiseven, A. K. (1995). Genel Sosyoloji, 5. Baskı, İstanbul: Filiz Kitabevi Cüceloğlu, D. (1992). İnsan ve Davranışı, 3. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi Doğan, Ö. (2000). Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi Erdogan, İ., (1997). İşletmelerde Davranış, İstanbul: İ.Ü.İsletme Fakültesi, Erdoğan, İ. (1975). Kültürün Yönetim Fonksiyonlarının Uygulanmasına Etkisi ve Faktör Analizi Yöntemi ile Bir Araştırma, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayını Erdoğan, İ. (2004). Popüler Kültürün Ne Olduğu Üzerine, Ankara: MEB Yayınları Erkal, M. E. (2006). Sosyoloji (Toplum bilimi), 13. Basım, İstanbul: Der Yayınları Eroğlu, F. (2010). Davranış Bilimleri,10. Basım, İstanbul: Beta Yayınları Fichter, J. (2002). Sosyoloji Nedir? (Çev. Nilgün Çelebi), İstanbul: Anı Yayıncılık Gökâlp, Z. (1994). Türkçülüğün Esasları, İstanbul: İnkilâp Yayınları Güvenç, B. (1996). İnsan ve Kültür, 7. Basım, İstanbul: Remzi Yayınları İzbul, Y. (2011). Kültür ve Kültürel Süreçler, [Erişim Tarihi: ] Latouche, S. (1993). Dünyanın Batılılaşması, (Çev. Temel Keşoğlu), İstanbul: Ayrıntı Yayınları Malinowski, B. (1990). İnsan Ve Kültür, (Çev: Fatih Gümüş), Ankara: Verso Yayınları Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, (Çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü), Bilim Ve Sanat Meriç, C. (1986). Kültürden İrfana, İstanbul: İnsan Yayınları Mills, C. W. (1979). Toplumbilimsel Düşün, (Çev., Ü. Oskay), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Moles, Abraham A. (1983). Kültürün Toplumsal Dinamiği, (Çeviren: Nuri Bilgin), İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Özbek, M. (2000). Dünden Bugüne İnsan, Ankara: İmge Kitabevi Özkalp, E. (1993). Sosyolojiye Giriş, 6. Baskı, Eskişehir: A.Ü.Yayını Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (1990), Kültür Kavramı, Cilt 2, İstanbul: Risale Yayınları Tezcan, M. (1997). Kültürel Antropoloji, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

123 Kültür ve Davranışa Etkisi Triandis, H. C. (1994). Culture and Social Behavior. New York: McGraw Hill Turhan, M. (1994). Kültür Değişmeleri (Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Teknik), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Türkdoğan, O. (1988). Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Yıldırım, H. (2001). Uygarlık, Kültür ve İnsanlık; [Erişim Tarihi: ], BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bowditch, J. L. and Buono, A. F. (2001). A Primer on Organizational Behaviour. (Fifth Edition). New York: John Wiley & Sons, Inc Bozkurt, G. (1985). Kültür Konusu ve Sorunlarımız, İstanbul: Remzi Kitabevi Cüceloğlu, D. (1997). İnsan ve Davranışı, İstanbul: Remzi Kitabevi Doğan, Ö.(1986). Kültür Bilimleri Ve Kültür Felsefesi, Ankara: Remzi Kitabevi Erinç, Sıtkı M. (1995). Kültür Sanat Sanat Kültür, İstanbul: Çınar Yayınları Güngör, E. (1980). Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, Ankara: Töre Devlet Yayınevi Malınowskı, B. (1990). İnsan ve Kültür, (Çev. M.Fatih Gümüş), Ankara: Verso Yayıncılık Turhan, M. (1994). Kültür Değişmeleri (Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Teknik), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Uygur, N.(1996). Kültür Kavramı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26

124 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÖĞRENME VE ÖĞRENME KURAMLARI Öğrenme Kavramı ve Anlamı Öğrenmenin Özellikleri ve Şekilleri Öğrenme Kuramları DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Öğrenme kavramını tanımlayabilecek, Öğrenme kuramlarını bilecek, Öğrenmenin insan yaşamındaki önemini kavrayabilecek, Öğrenme ilkelerini bilecek, Örgütsel öğrenme kavramını tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 6

125 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları GİRİŞ Öğrenme, bireyin zihinsel çabası veya deneyimlerine bağlı olarak ortaya çıkan ve davranışlarda kalıcı izleri olan değişmedir. Öğrenme sürecinde davranıştaki değişme, tekrar sonucu gerçekleşir. Sürecin sonucunda bireyin çevreye uyum yeteneği artar. Ayrıca öğrenme sürecinde birey pasif değil, aktif olarak rol oynar. Öğrenme bir süreci kapsar. Bireyle çevresi arasındaki etkileşim onda her zaman iz bırakmaz; ancak etkileşim öğrenme sağlıyorsa bireyin davranışlarında kalıcı etki olur. Kısaca etkileşimin öğrenme sağlayabilmesi için yaşantı eşiğine, yani kişinin farkındalık düzeyine hitap etmesi gerekir. Öğrenme kuramlarının üzerinde durduğu temel soru, öğrenmenin nasıl gerçekleştiğidir. Öğrenme kuramları bu soruyu farklı açılardan incelemektedir. Davranışçı öğrenme kuramı öğrenmeyi bir uyarıcı-tepki ilişkisi olarak görürken; bilişsel kuramlar öğrenmenin basitçe bir uyarıcı-tepki ilişkisinden farklı olduğunu, sürece organizmanın ve onun zihinsel fonksiyonlarının da dâhil olduğunu belirtmişlerdir. Davranışçı kuramlar, öğrenmeyi doğrudan gözlenebilen uyarıcı ile davranış arasındaki ilişki olarak tanımlamaktadır. Bilişsel kuramlar ise öğrenmenin içsel bir süreç olduğunu, doğrudan gözlenemeyeceğini savunmaktadırlar. ÖĞRENME KAVRAMI VE ANLAMI İnsanın öğrenmesini tanımlamak zordur; bu zorluğu yenmek için, pek çok çalışma yapılmakta ve kuramlar geliştirilmektedir. Öğrenme, bir değişim aracı ya da değişimin sonucunda varılan sonuçtur. Daha çok eğitim sürecinde bir keşif, bir aşamadır. İnsanın öğrenmesini tanımlamak zordur; bu zorluğu yenmek için pek çok çalışma yapılmakta ve kuramlar geliştirilmektedir. Öğrenmeye sistemli yaklaşım, öğrenme sürecinin sistemli bir süreç olduğunu varsayar. Öğrenme yeni alışkanlıklar kazanmak için herhangi bir durum karşısında tepkilerin düzenleniş süreci olarak tanımlanabilir. Öğrenme insan özelliklerinin sonradan edinilmiş bütün yanlarını kapsar. Öğrenme bilişsel bir süreçtir; dolayısıyla öğrenme sistemi, bilişsel sistemin bir benzeridir. İnsan öğreneceği davranışı önce anlar, sonra yorumlar, daha sonra da sınar. Sınama sonunda kendi gücüne dönüştürdüğü güçle düşünce üretir. Öğrenme, kurumsal düşüncelerden, uygulama ve tecrübelerden elde edilen bilgilerle insan inançlarını, değerlerini, tutum ve davranışlarını değiştirme sürecidir. Şu halde, öğrenme sonucu bilgi ve tecrübe birikimi olmaktadır. Öğrenme bilgi ve davranış kazanma sürecidir. Bilgi ise, bireyin dış dünyadaki olayları algılama, işleme, değerlendirme ve muhakeme etmesi sonucunda zihninde ürettiği anlam olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle bilgi, bir bireyin çevresindeki nesneler, olaylar veya varlıklarla olan etkileşimi sonucunda zihninde bu nesnelere Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

126 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları yüklediği anlamdır. Bu tanıma göre bilginin, dolayısıyla öğrenmenin oluşabilmesi için bilgiye ihtiyaç vardır. Öğrenme ancak bilgi sayesinde olur. Yapılandırmacı kurama göre bilginin elde edilmesi için aşağıdaki dört unsurun bulunması gerekir: Birey Öğrenme nesnesi (olgu veya olay), Birey ile nesne arasında etkileşim, Bireyin söz konusu nesneye yüklediği kişisel anlamdır. Öğrenme, kavram olarak değişme kavramını da içerdiğinden, davranıştaki her değişim sürecinde oluşan öğrenmeye, öğrenme süreci adı verilir. Öğrenme, insanın gözlemleri, deneyimleri veya okuma, dinleme ve izleme gibi çeşitli etkinlikleri sonucunda çevresine ait veriler toplaması ve o verilere zihninde bir anlam yüklemesi sürecidir. Bireyin öğrenme sürecine aktif olarak katılımlarını ve öğrenme etkinliklerinin onların tecrübe ve yaşantılarıyla ilişkilendirilmesini gerektirir. Öğrenmenin oluşabilmesi için bireyin yeni olayları veya olguları zihninde daha önce öğrendikleri ile ilişkilendirmesi gerekir. Crow a göre öğrenme, değişmeyi içeren bilgi, tutum ve alışkanlıkların kazanılmasıdır. Bireyin kişisel ve toplumsal uyumunu sağlar. Öğrenme, kavram olarak değişme kavramını da içerdiğinden, davranıştaki her değişim sürecinde oluşan öğrenmeye, öğrenme süreci adı verilir. Burton, öğrenmeyi, bireyde, çevresiyle etkileşimi sonucu oluşan, bir gereksinmeyi karşılayan ve onun çevresiyle baş edebilir hale gelmesini sağlayan bir değişim olarak tanımlamaktadır. Haggard a göre öğrenmeyi, yaşantının sonucunda davranışta meydana gelen değişmedir. Bilgi, beceri ve anlayış edinme; yeti ve yetenekleri geliştirme etkinliği olarak tanımlayabileceğimiz öğrenme, organizmada davranış değişikliği yoluyla kalıcı izler bırakan bir süreçtir. Öğrenme ile ilgili tanım ve açıklamalar, öğrenme eyleminin bazı ortak noktalarının olduğunu göstermektedir. Bunlar; Refleksleri, öğrenme sonucunda ortaya konan davranışlardan ayırmak gerekir. Yaşantı ürünü olması, Kalıcı olması, Davranış değişikliğinin meydana gelmesi, Bir süreci içermesidir. Öğrenme sonucunda kişinin davranışlarında kalıcı etkiler meydana gelir. Bilindiği gibi davranış organizmanın bir etkiye karşı bilişsel süreçler sonucunda ortaya koyduğu tepkidir. Bu davranışlardan bir kısmı öğrenmenin sonucunda ortaya çıkmaz; bilinçdışı olarak meydana gelir. Ayrıca bunlar eğitimle de değiştirilemezler. Örneğin, göz bebeğinin şiddetli ışıkta küçülmesi, az ışıkta büyümesi bilinç dışı hareketlerdir (refleks). Dolayısıyla bunları öğrenme sonucu kazanılan davranışlardan ayırmak gerekir. Bizim burada üzerinde durduğumuz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

127 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları öğrenme sonucunda ortaya çıkan ve doğuştan getirilmeyen davranışlardır. Refleksleri, öğrenme sonucunda ortaya konan davranışlardan ayırmak gerekir. Refleksler belli bir uyarıcı olmadan, organizmanın istem dışı hareketleridir. Öğrenme belli bir süreci kapsayan zihinsel bir etkinliktir. Bu süreçte öğrenmeyi etkileyen birçok faktör vardır. Her şeyden önce öğrenmenin olabilmesi için öğrenenin buna hazır olması gerekir. Bir organizmanın, istenilen davranışı göstermesi, daha doğru bir ifadeyle öğrenebilmesi için gerekli biyolojik alt yapıya sahip olması gerekir. Buna kısaca türe özgü hazıroluş denir. Öğrenme sürecini etkileyen diğer bir faktör de olgunlaşma durumudur. Öğrenmenin gerçekleşmesi için öğrenmenin içeriğine uygun bir olgunluk düzeyinde bulunmak gerekir. Öğrenmeyi etkileyen diğer bir faktör genel uyarılmışlık halidir. Organizmanın öğrenebilmesi için, uyarıcıları algılayabilmesi ve değerlendirebilmesi gerekir. Uyarılmak için öncelikle zihinsel uyanıklık düzeyinde bulunması ve uyaranların algı eşiğini aşması gerekir. Öğrenme sürecinde kişi önceki öğrenmelerinden etkilenir. Buna göre her yeni öğrenme öncekinin etkisinde gerçekleşir. Öğrenme sürecinde önceki öğrenmelerin sonrakileri etkilemesi, aktarım (transfer) olarak adlandırılır. Bu aktarımda bir alanda öğrenilmiş bilgi ve beceriler bir başka alandaki bilgi ve becerilerin öğrenilmesini kolaylaştırıyor ise buna olumlu aktarım, öğrenmeyi zorlaştırıyor ise olumsuz aktarım (olumsuz transfer) denir. Buna aynı zamanda ileriye ket vurma denir. Öğrenmeyi etkileyen bir diğer faktör ise zekâdır. İnsanların zekâ düzeyleri yükseldikçe, öğrenme hızları ve yetenekleri artar. Öğrenmenin aynı zamanda kişinin yaşıyla da ilgisi vardır. Yaş, belli bir davranışın sergilenebilmesi için biyolojik yapının uygun zaman dilimini gösterir. Dolayısıyla öğrenme için uygun yaşta olmak gerekir. Yaşın öğrenmeyi etkileyen bir faktör olması öğrenme hızıyla da ilgilidir. İnsanların genç yaşlarında öğrenme hızları ile yaşlılıklarındaki öğrenme hızları farklıdır. Öğrenme süreci aşağıdaki aşamaları kapsar: Anlama aşaması. Öğrenme süreci, öğrencinin kendisine gösterileni algılaması ile başlar. Önce öğrenen hedef davranışı iyi algılamalıdır. Hedef davranış, insanın trafik kurallarına uygun davranan bir yaya olmasıysa, bu hedefin ne olduğunu neye yaradığını, niçin gerektiğini ve benzeri yönlerini anlayabilmelidir. Yorumlama aşaması. Yorumlama aşamasında kişi, gösterilen hedef davranış ile öğretilenlerden algılayabildiklerini irdelemeye çalışır. Bu süreçte kişi; içinde bulunduğu koşulları tek tek gözden geçirir, bunları birbirleriyle karşılaştırır, dikkatini hedef davranışa, öğrenmeye ve parçalarına yöneltir; hedef davranış ve öğrendikleri ile yaşantıları arasında bağlantılar kurar, hedef davranış ve öğrendikleri arasında karar verir, yorumlama aşamasıyla öğrendiklerini sınar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

128 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Öğrenmenin imlerini yakalama. İm (ipucu, cue), öğrenmeyle gelen bir uyaranın, insana ne yapacağını, nasıl yapacağını üstü kapalı olarak gösteren ipucudur. İnsan, öğrenme sürecinde birçok uyaran alır. Bu uyaranlar, yapılacak tepkiyi üstü kapalı olarak imler. İmler, uyaranın parçalarıdır. Yorumlamada kararsızlık. Öğrenme sürecinin yorumlama aşamasında insan, kararsızlığa düşebilir. Kararsızlık, kimi kez insanı zorlayarak öğrenmeden vazgeçirebilir; bazen de yorumlama aşamasını gereğinden fazla uzun sürdürebilir. Yorumlama, öğrenme için ne ve nasıl yapılacağıyla ilgili kararların uygulamaya konulmasıdır. Öğrenmeyi sınama aşaması. Sınama, insanın sunulan bilgi, beceri ve tutumu öğrenmek için yaptığı gözlenebilir davranışlarıdır. Yorumlama, öğrenme için ne ve nasıl yapılacağıyla ilgili kararların uygulamaya konulmasıdır. Sınamayla insanın öğrenim görevini yorumlaması bitmiş değildir. İnsan, sınama aşamasında öğrendiklerini yorumlayarak yeni kararlar alır. Öğrenme sisteminin çıktısı. İnsan, öğrenme sürecinde anlama, yorumlama ve sınama aşamalarını geçerek, öğrenmenin ürününü (öğrenilen) elde eder. Öğrenmenin ürünü, öğrenen kişinin davranışlardaki değişimle kendini gösterir. ÖĞRENMENİN ÖZELLİKLERİ VE ŞEKİLLERİ Öğrenme sürecinde birey elde ettiği yeni bilgilere kendilerine özgü bir anlam yüklemektedir. Dolayısıyla bireyin öğrenmesi, kendisine sunulan bilgilerin ham biçimiyle değil bu bilgileri kendi zihninde yapılandırdığı biçimiyle gerçekleşmektedir. Bu çerçeveden bakıldığında, öğrenmenin doğasına ilişkin olarak, yapısalcı teori, aşağıdaki temel öğrenme ilkelerini ileri sürmektedir: Öğrenme aktif bir eylemdir. Pasif bir bilgi ve deneyim alma süreci değil aktif bir anlam oluşturma sürecidir. Öğrenme kavramsal bir değişmeyi içerir. Bireyin çeşitli kavramlar ile ilgili önceki anlayışını daha geçerli hale getirmek için onu yeniden yapılandırır. Öğrenme özneldir. Öğrenme bireyin öğrendiklerini çeşitli semboller, metaforlar, imgeler, grafikler veya modeller yoluyla içselleştirmesidir. Öğrenme durumsaldır. Çevresel şartlara göre şekillenir; öğrenciler, egzersiz yapmaktan ziyade, gerçek hayat problemlerine benzer nitelikteki problemleri çözmeyi öğrenirler. Öğrenme sosyaldir. Öğrenme, bireyin düşüncesini paylaşmak, bilgi alışverişinde bulunmak ve problemleri iş birliğine dayalı olarak çözümlemek üzere başkalarıyla olan etkileşimleri sayesinde gelişir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

129 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Öğrenme duygusaldır. Zihin ve duygu birbiriyle ilişkilidir; dolayısıyla öğrenmenin doğası; bireyin kendi becerileri hakkında sahip olduğu görüşler ve farkındalıklar, öğrenme amaçlarının açıklığı, kişisel beklentiler ve öğrenmeye karşı olan motivasyonundan etkilenir. Öğrenme, gelişimseldir ve bireyin sosyal, fiziksel, duygusal ve zihinsel gelişimi ile doğrudan ilgilidir. Öğrenmenin niteliği, öğrenme sürecinde önemlidir. Öğrenme işinin zorluk bakımından öğrenenin gelişimsel düzeyine uygunluğu, öğrenenin ihtiyaçlarıyla ilişkili olup olmadığı veya gerçek hayatla bağlantılı olup olmadığı gibi. Öğrenme gelişimseldir ve bireyin sosyal, fiziksel, duygusal ve zihinsel gelişimi ile doğrudan ilgilidir. Öğrenme süreklidir; belli bir yerde durmaz, sürekli olarak devam eder. Öğrenme, değişmek demektir; dolayısıyla öğrenme, bireyin kendi yaşantısı sonucunda bilgi, tutum ve davranış değişikliği olarak tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle öğrenme, bireyin çevresiyle etkileşimi sonucunda belli bir olgu, olay veya durum ile ilgili olarak bilgisini, anlayışını veya davranışını değiştirme sürecinden oluşur. Öğrenme, farklı faaliyetleri kapsar ve farklı öğrenme şekilleriyle oluşur. Öğrenme şekillerini aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: İnsan doğal olmayan uyarıcıya koşullanır ve doğal uyarıcıya gösterdiği tepkiyi yineler. Bu tepkiye koşullu tepki denir. Algılama yoluyla öğrenme. Bireyin dış dünyadaki nesneler hakkında duyu organları yoluyla duyumsadığı mesajların beyinde yorumlanması ve anlam kazandırılmasıdır. Ancak, bu mesajların anlamları, bireyin bilgiyi algılamasına bağlı olarak, her birey için farklı olabilir. Örneğin, Ayşe, çok fazla acılı biber sosu kullanılarak hazırlanmış bir yemeğin tadına baktığında, berbat diyerek bir bardak su için musluğa koşar. Aynı yemeğin tadına bakan Aslı ise, büyük bir hoşnutluk edasıyla gülümser ve harika der. Görüldüğü üzere, Ayşe ve Aslı nın acılı biber sosunun tadı hakkında algıları farklıdır. Gözlem ve taklit yoluyla öğrenme. Basit olarak bireyin çevresinde gelişen bir olayı veya davranışı gözlemlemesi ve onu olduğu gibi taklit etmesidir. Örneğin, babasının dişlerini fırçaladığını fark eden Hülya, Ben de aynısını yapmak istiyorum der. Babası Hülya ya bir diş fırçası verir ve şimdi beni seyret ve yaptığımı sen de yap der. Bu kişinin taklit yoluyla öğrenmesini sağlar. Model alma yoluyla öğrenme. Bu öğrenme, bireyin kendi çevresinde değerli olarak gördüğü bir tutumu veya davranışı örnek almasıdır. Örneğin, henüz ana sınıfında bulunan Filiz, sınıfındaki bir öğrencinin silgisini diğer bir öğrenciyle paylaşmasından ötürü öğretmen tarafından takdir edildiğini fark eder. Bu gözlemden hareketle Filiz, eşyalarını diğerleri ile paylaşmaya karar verir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

130 Tartışma Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Öğrenme tanımları ve anlamları açısından insanların öğrenme şekilleri ile, hayvanların öğrenme şekilleri arasındaki farkları öğrenme ve terbiye kavramları çerçevesinde tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. ÖĞRENME KURAMLARI İçinde bulunduğumuz uygarlığı yaratmak, daha önceki insanlardan daha zeki veya yetenekli olduğumuz için değil daha çok şey öğrenmiş olmaktan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle uygar toplumlar eğitim sistemlerini önemli bir ulusal strateji olarak algılar ve eğitim kalitelerini sürekli artırmak için çabalarlar. Öğrenme olgusunun tüm yönlerini açıklayan bir tek kuram henüz geliştirilmiş değildir. Öğrenme nedir ve nasıl gerçekleşmektedir? Bu soruları cevaplandırmak için çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bilim adamları öğrenme olgusunu açıklamak için çeşitli kuramlar geliştirmişlerdir. Bu kuramlarda öğrenme eyleminin hangi koşullarda ve ne şekilde meydana geldiğini açıklamaya çalışmışlardır. Her kuram öğrenme olgusunu farklı yönden incelemiştir. Kimi öğrenmeyi sadece davranışsal süreçlerle açıklarken, kimi bilişsel olarak, kimi öğrenmeyi bilgi işlem eylemi olarak görürken, kimi de nörofizyolojik olarak ele almaktadır. Öğrenme olgusunun tüm yönlerini açıklayan bir tek kuram henüz geliştirilmiş değildir. ÖĞRENME KURAMLARI Davranışçı Kuramlar Bilişsel Kuramlar Duyuşsal Kuramlar Norofizyolojik Kuram Davranışçı Kuramlar Davranışçı kuramlardan biri Ivan Pavlov a ( ) ait klasik koşullamadır. Rus fizyologu olan Pavlov fizyolojik araştırmalarının büyük bir kısmını köpeklerin koşullanmaları üzerine yapmıştır. Diğer birçok araştırmanın yapılmasında olduğu gibi Pavlov un araştırması da rastlantı sonucu ortaya çıkmıştır. Bir gün Pavlov, üzerinde araştırma yaptığı bir köpeğin, boş yemek çanağını görünce, kendisine yemek veriliyormuş gibi salgı ürettiğini gözlemiştir. Olayı daha Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

131 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları ayrıntılı olarak incelemek isteyen Pavlov, köpekler üzerinde koşullama deneyi yapmaya karar vermiştir. Klâsik koşullanma söz konusu kararın sonucunda yürütülen bir dizi araştırmayı kapsamaktadır. Bu araştırmalarda doğal uyarıcı ile koşullu uyarıcının beraber verildiği her durumda organizmanın iki uyarıcı arasındaki ilişkiyi öğrendiği görülmüş ve buna kazanma adı verilmiştir. Davranışçı kuramlar, öğrenmenin uyarıcı ile davranış arasında ilişki kurularak geliştiğini ve pekiştirme yoluyla davranışın devam ettiğini belirtir. Davranışçı kuramlar, öğrenmenin uyarıcı ile davranış arasında ilişki kurularak geliştiğini ve pekiştirme yoluyla davranışın devam ettiğini belirtir. Davranışçı öğrenme kuramı, öğrenmeyi organizmanın davranışında kalıcı değişikliğin olması şeklinde tanımlar. Bu kuramın üzerinde odaklandığı temel düşünce gözlenebilir davranışlar, uyaran-tepki ilişkisi, varsayımlar ve öğrenmenin çevresel faktörlerin sonucu olarak ortaya çıkmasıdır. Davranışçı yaklaşıma göre öğrenme, uyarıcıya karşı tepki göstermedir. Gözlenebilir ve ölçülebilir uyaranları ve tepkileri esas alan davranışçı yaklaşımda üç temel öğrenme süreci vardır. Bunlar klâsik koşullanma, edimsel koşullanma ve gözlem yolu ile öğrenmedir. Klâsik koşullanma, Pavlov'un zil sesi ve köpeğin tükürük salgılaması üzerine olan deneyleriyle geliştirdiği yaklaşımdır. Edimsel (Operant) Koşullanma ise organizmanın gösterdiği davranışın pekiştirilerek tekrar edilme olasılığının artacağı varsayımına dayanır. Operant koşullanma klâsik koşullanmadan farklı olarak, organizmayı çevresel faktörlerle etkileşim içinde görür. Gözlem Yoluyla Öğrenme veya diğer adıyla Sosyal Öğrenme kuramına göre ise insan davranışları sadece pekiştirmeler yoluyla biçimlendirilmez; aksine öğrenme bilişsel, davranışsal ve çevresel faktörlerin karşılıklı etkileşimleriyle gerçekleşen karmaşık bir süreçtir. Klâsik koşullama kuramı (Pavlov) Koşullanma, bir canlının yaşamını sürdürecek yiyecek, su gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasını güvenceye alan ışık, ses, koku gibi uyaranları öğrenmesidir. Koşullanma, bir canlının yaşamını sürdürecek yiyecek, su gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasını güvenceye alan ışık, ses, koku gibi uyaranları öğrenmesidir. Klâsik koşullanma şu varsayıma dayanır: Eğer insana ihtiyaçlarını karşılayan doğal uyarıcıyla birlikte doğal olmayan bir uyarıcı verilirse, bu uyarıcıya yapılan tepki ile insanın ihtiyacı karşılanırsa ve bu deney birçok kez yenilenirse, doğal uyarıcı verilmeksizin, doğal olmayan uyarıcı verildiğinde insan buna doğal uyarıcıymış gibi tepkide bulunur. Bu deney sonunda insan doğal olmayan uyarıcıya koşullanır ve doğal uyarıcıya gösterdiği tepkiyi yineler. Buna koşullu tepki denir. Davranışçı öğrenme yaklaşımı Ivan Petrovich Pavlov ve izleyicisi Amerikalı bilim adamı, John B. Watsona a dayanmaktadır. Bu yaklaşım öğrenmeyi, bir uyarı alma ve o uyarıya bir reaksiyon-tepki hazırlama olarak algılamaktadır. Pavlov, uyarıcı-tepki ilişkilendirme deneylerinde refleksif davranışların oluşmasında dış uyarıcıların etkili olabileceğini ortaya çıkarmaya çalışmıştır. Köpeklerle ilgili deneyinde, köpekleri beslediği zaman, onların salya ürettiğini fark eder. Köpekler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

132 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları yiyeceği görür görmez salya üretmektedirler. Pavlov, daha sonra köpeklere yiyecek verirken zil çaldığında ve bu durumu da birçok kez tekrar ettiğinde, artık köpeklerin yiyecek olmadan da sadece zil sesine (koşullu uyarıcı) bile salya salgıladığını fark eder. Dolayısıyla Pavlov a göre, köpekler zil sesine şartlanmışlardır. Pavlov un bu deneyi, davranışçı öğrenmede uyarıcı-tepki ilişkisini doğurmuştur. Klâsik koşullanmacılar, zil ile salya arasındaki bağı öğrenme olarak tanımlamaktadır. Klâsik koşullanmanın daha iyi anlaşılması için modeli açıklayan bazı kavramların bilinmesi gerekir. Bu kavramlardan biri, pekiştirmedir. Klâsik koşullanma yoluyla öğrenilenler sonradan ortadan kaldırılabilir. Klasik koşullanma kuramı nötr bir uyarıcının (zil sesi), doğal koşullarda bir tepkiyi meydana getirme gücünde olan bir uyarıcı (köpeye verilen et) ile birlikte verilmesi durumunda nötr uyarıcının, doğal uyarıcıyla aynı etkiyi (zil sesinin et olarak algılanması) göstermesidir. Burada aslında anlatılan şey, bir tür koşullu öğrenmedir. Daha açık bir anlatımla öğremenin hangi koşulda gerçekleştiğidir. Pavlov un yaptığı deneylere bakınca, aslında bir eşleştirme eyleminden farklı bir şey değildir. Bu da öğrenme değil terbiye kavramıyla açıklanmalıdır. Zira öğrenme dediğimiz özünde kavramları kavrama, bunlarla yeni düşünceler üretebilmedir. Bu yönüyle öğrenme insana has bir olgudur. Bu çerçevede hayvanların sadece terbiye edilmelerinden bahsedilebilir. Pavlov un deney düzeneğinde et, kokusu ve tadıyla tüm köpekleri uyaran koşulsuz yani doğal uyarıcıdır. Koşulsuz uyarıcılar, organizmayı doğal olarak uyarabilen ve organizmada tepkiyi otomatik olarak meydana getiren uyarıcıdır. Koşulsuz uyarıcıya karşı gösterilen tepki koşulsuz tepkidir. Koşulsuz tepki göstermek için koşullanmak veya koşullu bir uyarıcının (zil sesi) olması gerekmez. Organizma, koşulsuz uyarıcıya otomatik olarak koşulsuz tepki gösterir. Düzenekte ete tepkinin sonucunda ortaya çıkan salya, koşulsuz veya doğal bir tepkidir. Oysa zil sesi et ile ilişkilendirilmeyince veya eşleştirilmeyince sadece bir sestir ve köpek için nötr uyarıcıdır. Tıpkı yaşamında limonun ekşi ve ağzı sulandıran özelliğini bilmeyen birinin yanında limon yiyen birini izlerken ağzının sulanmaması gibi zil sesi de köpekte salyaya neden olmaz. Ancak belli bir zaman zil sesi etle birlikte çalınmaya başlayınca köpek zil sesiyle et arasında bir ilişki ve eşleştirme yapacağı için ilişki ve eşleştirmeden dolayı zil sesi eti hatırlatacak, nötr bir uyarıcı olmaktan çıkarak koşullu bir uyarıcı haline gelecektir. Koşullu uyarıcıya karşı gösterilen tepkiye ise koşullu tepki (zil sesinin salyaya neden olması) denir. Pavlov un deneylerinden de anlaşıldığı gibi, koşullu uyarıcılarla koşulsuz uyarıcılar arasında ilişki veya eşleştirmenin olabilmesi için bunların eşleştirilmesi gerekir, yani zil sesinin duyulması ile etin verilmesi aynı anda olmalıdır; aksi halde koşullu uyarıcı ile koşulsuz tepki arasında bir bitişiklik durumu olmazsa nötr uyarıcının (zil sesi) koşullu uyarıcı yeteneği olmaz. Klâsik koşullanmanın daha iyi anlaşılması için modeli açıklayan bazı kavramların bilinmesi gerekir. Bu kavramlardan biri, pekiştirmedir. Klâsik koşullama Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

133 Örnek Öğrenme ve Öğrenme Kuramları kuramında pekiştirme, koşulsuz uyarıcının meydana getirdiği etki (salya) dir. Hem koşulsuz uyarıcı hem de koşullu uyarıcı pekiştireç rolü görür. Pavlov düzeneğinde koşulsuz tepki (salya) doğal veya koşulsuz uyarıcıyla birlikte meydana gelir. Buna birincil pekiştireç denir. Pavlov koşullu tepkiyi (salya) meydana getiren koşullu uyarıcıya ise (zil sesi) ikincil pekiştireç adını vermektedir. Klâsik koşullanma kuramının diğer önemli kavramlarından biri sönme ve kendiliğinden geri gelmedir. Koşullanma sürecinde pekiştirilmeyen davranışlar zamanla söner. Nitekim öğrenme bir pekiştirmeyle (zil sesi-et eşleştirmesi) sağlandığı için pekiştirme yapılmazsa süreç tersine işler. Koşullu uyarıcı, uyarıcı olma yeteneğini kaybederek sönme olur ve koşullu tepki ortadan kalkar. Kendiliğinden geri gelme ise sönen bir koşullu tepkinin bellekten tümüyle silinmeden gerek duyulduğu zaman kendiliğinden (otomatik) geri gelmesidir. Olumsuz pekiştirmede, belli bir davranışı, kişiyi üzen rahatsız edici bir durumun ortadan kalkması izlerse, o zaman bu davranışın tekrarlanma olasılığı artar. Klâsik koşullamada ve genel olarak öğrenme eyleminin tümünde organizma, koşullu uyarıcı benzer durumlara da genelleyerek (tüme varım-indüksiyon) benzer uyaranlara da aynı koşullu tepkiyi gösterir. Buna uyarıcı genellemesi denir. Ancak daha uyanık bir bilinçle organizma, benzer uyarıcılar arasında ayrım yaparak genellemenin tersine bir eylem ortaya koyar. Koşullu uyarıcılar birbirine çok yakın olsa da organizma aralarındaki ayrımı fark ederek koşullu tepki göstermez. Buna ayırma denir. Koşullu uyarıcı ve koşullu tepki durumunda insanlar genellikle olumlu veya olumsuz durumları, alâkasız alanlara da yansıtırlar. Garcia etkisi denilen bu duruma göre kişi biri hakkında olumlu bir düşünceye sahip ise ondaki tüm tutum ve davranışları olumlu olarak görür. Klâsik koşullanma yoluyla öğrenilenler kalıcı mıdır? Her şeyden önce kabul etmek gerekir ki, klâsik koşullanma yoluyla öğrenilenler ortadan kaldırılabilir. Nitekim klâsik koşullanma yoluyla öğrenme bir organizmayı koşullu uyarıcı ile koşullu tepkide bulunmaya alıştırmadır. Başka bir alıştırmayla da klâsik koşullanma yoluyla öğrenilebilenler ortadan kaldırılabilir. Ayrıca bir uyarıcıyla sürekli karşılaşan organizma, uyarıcının şiddetinde ve özelliğinde değişiklik olmazsa, o uyarıcıya ünsiyet (alışkanlık) sağlar. Bunun sonucunda uyarıcı etkisini kaybeder. Jandarma Teşkilatı'nın 172. kuruluş yıldönümü kutlamalarında gösteri yapan Vida adlı narkotik köpeği, davetlilerden büyük alkış aldı. Gösteride Vida bir binek otomobilinin motor bölümüne saklanan esrar maddesini başarıyla bulurken, patlayıcı madde konusunda eğitilmiş bir köpek de bir kutu altına saklanan patlayıcı maddeyi buldu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

134 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Edimsel (Operant) koşullama kuramı (Skinner) Edimsel koşullanma, organizmanın belli bir uyarana karşı gösterdiği bir tepkinin pekiştirilerek tekrar gösterilme olasılığının arttırılmasıdır. Skinner, yalnız tepkilerin değil edimlerin de şartlanabileceğini ileri sürmüştür. Tepkiler belirli uyarıcılara gösterilir. Edimler ise çevresel uyarıcılardan bağımsız, içten gelen ve kendiliğinden yapılan hareketlerdir. Pavlov modelinde pekiştirme, bir davranışı kuvvetlendiren faktörlerdir. Operant şartlanmada olumlu sonuç veren bir edimin tekrarlanma olasılığını artırmak mümkündür. Bunun için edimin ödüllendirilmesi gerekir. Bu olumlu veya olumsuz pekiştirmelerle olabilir. Olumlu pekiştirmede, belli bir davranış kendiliğinden meydana geldiğinde bunu ileride davranışın tekrarlanma olasılığını artıran kıvanç verici bir olay izler. Buna ödül veya teknik terimle olumlu pekiştireç denir. Olumsuz pekiştirmede ise belli bir davranışı, kişiyi üzen rahatsız edici bir durumun ortadan kalkması izlerse, o zaman bu davranışın tekrarlanma olasılığı artar. Örneğin, kafeste kalmış bir kedi, kurtulmak için yaptığı çeşitli davranışlar sırasında rastlantı sonucu kafesi açacak manivelâya basarsa kafesin kapısı açılacak ve kedi sıkıntıdan kurtulacaktır. İkinci bir kere kafeste kapalı kaldığı zaman kedinin manivelâya basma davranışı gösterme olasılığı artar. Edimsel koşullanmanın temelinde yatan düşünce; pekiştirilen davranışlar devam ettirilirken, pekiştirilmeyen davranışların zamanla sönmesidir. Edimsel koşullanma kuramının; tepkisel davranış, edimsel davranış, tepkisel koşullanma ve edimsel koşullanma olmak üzere dört temel kavramı vardır. Kuramda tepkisel davranış, bir uyarıcı tarafından oluşturulan davranışlardır ve tüm refleksleri kapsar. Klâsik koşullamadaki koşulsuz uyarıcıya (et) gösterilen koşulsuz tepki (salya), edimsel koşullanma kuramında tepkisel davranış olarak görülür. Pigmalion etkisi, diğer kişiler hakkında hatalı görüşleri olan kişinin, kendi hatalı görüşlerini doğru biçimde değerlendiremeyeceği anlamına gelir. Kuramın ikinci temel kavramı edimsel davranıştır. Bir davranış sonuçları tarafından kontrol ediir. Davranıştan sonra kişi haz veya ödül duygusu yaşarsa davranış tekrar eder, aksi halde davranıştan sonra organizma acı veya elem duygusu yaşarsa, davranış tekrar etmez. Kuramın diğer bir kavramı olan tepkisel koşullama, Pavlov un klâsik koşullaması ile (koşullu uyarıcının koşullu tepkiye neden olacağı) aynı anlamdadır. Kuramın son kavramı olan edimsel koşullama, iki bakımdan incelenebilir. Bunlardan ilki, uyarıcı bir pekiştirici tarafından desteklenirse tepkiler de tekrarlanır. İkincisi ise uyarıcıları destekleyen her pekiştirme, edimsel tepkinin meydana gelme sıklığını artırır. Edimsel koşullanma kuramında iki temel kavram vardır ve bunlar kuramın anlaşılması bakımından önemlidir. Bunlardan biri kendini gerçekleştiren (doğrulayan) kehanet, diğeri de batıl davranışlardır. Kendini gerçekleştiren Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

135 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları kehanette kişi çevresindeki insanların kendine karşı tutumlarını olumsuz olarak değerlendirir ve buna göre davranır. Belli bir süre sonra diğer insanların ona karşı tutum ve davranışları gerçekten kişinin değerlendirmesinde olduğu gibi olumsuz olmaya başlar. Böylece kehanet gerçekleşmiş olur. Aslında ortada bir kehanet yoktur. Kişi çevresindeki insanların kendisini sevmediğini, kendisine karşı kötü davrandığını düşünürse, belli bir zaman sonra kendisi de algıladığı gibi davranmaya başlar. Bu durumda çevresindeki insanlar olumsuz davranır. Kendisinin değer görmediğini, sevilmediğini düşünen kişi, çevresindekilere olumsuz reaksiyon gösterecek, insanların söylediklerini negatif algılayacak, onlara şüpheyle yaklaşacaktır. Bir süre sonra da gerçekten çevresi tarafından dışlanan ve sevilmeyen bir insan haline gelerek şöyle bir bahane ileri sürecektir. Ben zaten sevilmediğimi biliyordum. Böylece kendi haklılığının pekiştiğini düşünerek kendi davranışları konusunda sağlıklı bir değerlendirme yapamayacaktır. Pigmalion etkisi de denilen bu kurama göre aslında sorunun temelinde bireyin yanlış benlik algısı vardır. Zira diğer kişiler hakkında hatalı görüşleri olan kişi, kendi hatalı görüşlerini doğru biçimde değerlendiremeyecek, aksine hatalı görüşleri doğrultusunda davranacaktır. Kendisi hakkında olumsuz benlik algısı olan kişi, kendisinin zor bir insan olduğunu, neşeli olmadığını düşünerek diğer insanların ona katlanmayacağını düşünecek ve diğer kişilere bu beklentiye uygun biçimde davranmaya başlayacaktır. Bitişik (bağlantı) kuramı (Watson - Guthrie) Watson, öğrenmenin insanın çocukluk, olgunluk ve yaşlılık dönemlerinde çevresindeki uyarıcılara gösterdiği tepkilerin birleşmesi sonucu koşullanma yoluyla ortaya çıktığını belirtmektedir. Bağlantı kuramı, insanın bir sorunu çözerken, sınamalara giriştiğini, sınamaların sonunda sorunun çözümüne yarayan tepkileri alıp, yaramayanları ayıkladığını, böylece sorunun çözümüne yarayan tepkilerin birbirine bağlanmasıyla öğrenmenin gerçekleştiğini savunur. Bağlantı kuramına göre öğrenme, sınamayanılma süreciyle olur. Bağlantı kuramında insanların uyaran-tepki bağlantılarını seçmesi ve engellerini ayıklaması önemlidir. Bu kurama göre öğrenmede dört etken önemlidir. Bunlar; dürtü, im, tepki ve ödüldür. Dürtü, insanın içinden gelen ve onu uyarana karşı tepkide bulunmaya iten güçtür. Dürtüler çoğunlukla temel güdülere dayanır. Ama uyarana yanıt vermede öğrenilmiş güdüler de etkilidir. İm. Uyarandan gelen ipuçlarıdır. İm, insanın dürtüsünü doyurmak için yapacağı tepkiyi yönlendirmesine, sınırlandırmasına ve tepkinin yapılmasına yardım eder. Tepki. İnsanın dürtüsünü doyurmak için uyarana verdiği yanıttır. Bu yanıtın doğru seçilmesi ve verilmesi gerekir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

136 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Ödül. İnsanın dürtüsünün doyurulmasıdır. İnsan dürtüsünü doyurduğunda içine düştüğü dengesiz durumdan kurtularak durulur ve rahatlar. Watson, öğrenmenin, insanın çocukluk, olgunluk ve yaşlılık dönemlerinde çevresindeki uyarıcılara gösterdiği tepkilerin birleşmesi sonucu koşullanma yoluyla ortaya çıktığını belirtmektedir. Watson a göre bir uyarıcıya en son gösterilen tepkiye benzer tepkiler, en sık gösterilen tepkilerdir. Buna göre Watson öğrenme sürecinde sadece bitişiklik ve sıklık ilkelerini kabul etmiş, pekiştireçlere veya ödüllendirmelere yer vermemiştir. Guthrie ye göre ise öğrenmenin en önemli hatta tek yasası bitişikliktir. Guthrie, bir uyarıcıya gösterilen tepkinin, aynı veya benzer uyarıcıyla karşılaşıldığında da gösterileceğini ileri sürer. Bağlaşımcılık (Thorndike) Edimsel veya araçsal koşullanmada öğrenme klâsik koşullanmadan ayrılır. Bilim adamları tutumla davranış arasında korelasyonun zayıf olduğunu belirtirler. Ancak uyarıcılarla davranış arasında tam bir korelâsyon veya bağlaşımcılığın olduğunu ileri süren Thorndike, uyarıcı ve davranışın birbirine nöronal (sinirsel) bir bağla bağlandığını savunur. Thorndike a göre öğrenmenin en temel ilkesi deneme-yanılma yoluyla yapılan öğrenmedir. Bu kuram daha sonra seçme ve bağlama yoluyla öğrenme olarak da ifade edilmiştir. Organizma, belli bir amaca ulaşmak istediğinde kendisini amaca ulaştıracak pek çok davranış sergiler; ancak bu davranışlardan bazıları onu amacına ulaştırmada diğerlerinden daha fazla katkı sağlarken, diğerleri onu amacına yaklaştırmaz veya uzaklaştırır. Daha sonraki zamanlarda organizma benzer uyarıcılarla karşılaşırsa kendisini amaca ulaştıran tepkileri seçer, ulaştırmayanları ise eler. Kişiye haz veren ve onu başarıya götüren tepkiler kalıcı olur. Thorndike a göre öğrenme, her şeyden önce büyük sıçramalarla kazanılmaz; küçük, istikrarlı adımlar sonucunda gerçekleşir. Edimsel veya araçsal koşullanmada öğrenme, klâsik koşullanmadan ayrılır. Deneysel çalışmalarla herhangi bir davranışın öğrenilmesinde her zaman uyarıcının tepki yaratmadığı, çoğu zaman kendiliğinden yapılan davranışlar olduğu ve bu deneme-yanılma türündeki davranışlar sonucunda tekrarlamaların yapıldığı belirtilmiştir. Bu tür koşullanmaya edimsel (çevre üzerindeki etkisi nedeniyle) veya araçsal koşullanma denilmiştir. Thorndike, köpekler ve kediler üzerinde sınamayanılma yoluyla öğrenme olgusunu araştırmış ve bu öğrenme sürecinde araçsal nitelik gösteren durumları saptamaya çalışmıştır. Hoşa giden yiyeceğin, öğrenmede araçsallık fonksiyonunu yerine getirdiğini gören Thorndike, çalışmalarını ilerleyen yıllarda insan üzerinde yoğunlaştırmış ve ulaştığı sonucu, Etki Yasası olarak adlandırmıştır. Edimsel koşullanma, öğrenme üzerinde kurulmuş ve davranışı belirleyen bir olgu olmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

137 Bireysel Etkinlik Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Sistematik davranışçı kuram (Hull) Bir mühendis olan Hull, öğrenmeyi matematiksel bir modelle açıklamaya çalışmıştır. Hull, kuram oluşturma anlayışında, varsayımsal veya mantıksal tümdengelim (dedüksiyon) yöntemlerini benimser. Hull a göre bir davranış sürecinde dışsal bir uyarıcı, duyu sinirlerinde etkiyi başlatır. Duyu sinirleri üzerindeki etki, uyarıcı ortadan kalktıktan sonra da birkaç saniye sürer. Hull, bu etkiyi uyarıcı izi olarak adlandırmaktadır. Davranışçıların geleneksel Uyarıcı - Tepki formülü, Hull ın modelinde Uyarıcı - Uyarıcı kalıntısı - Tepki şeklinde formüle edilir. Hull un üzerinde durduğu temel kavramlardan biri de duyusal uyarıcıların etkileşimidir. Bu önermeye göre bir tepki herhangi bir uyarıcının etkisiyle ortaya çıkmaz; aksine davranış birçok uyaranın etkisiyle ortaya çıkar. Öğrenme kuramları kapsamında çevrenizdeki insanlarla, hayvanların öğrenme veya terbiye şekliyle, insanların öğrenme şekilleri arasında fark olup olmadığını tartışabilirsiniz. Bilişsel Kuramlar Bilişsel kurama göre öğrenme süreci bir iç görüdür; doğrudan gözlenemez. İnsan pek çok davranışı koşullanarak öğrenir; ancak insan karmaşık davranışlarını bilişsel gücü ile kazanır. Bilişsel kurama göre öğrenme süreci bir içgörüdür. Doğrudan gözlenemez. Öğrenmenin sonunda insanın davranışlarında oluşan değişme gözlenerek, öğrenmenin olup olmadığına ilişkin bir kanıya ulaşılır. Tolman ve izleyicileri, öğrenmenin pekiştirme olmadan da gerçekleşebileceğini ve öğrenme için çaba göstermeye gerek olmadığını savunmuşlardır. Bilişsel öğrenme, öğrenme olgusunu aşağıdaki gibi açıklamaktadır: Yer öğrenme. Bireyin çevreyle ilgili mekânsal harita, ya da bilişsel harita oluşturmasıdır. Taklit ve örnek alma. Bireyin başka birini taklit etme ya da davranışlarını örnek almasıdır. Kavrama yoluyla öğrenme. Tipik bir kavrama deneyinde bir problem sorulur. Görünürde hiçbir ilerleme olmadan bir süre geçer, sonra çözüm birdenbire gelir. Bilişsel kuramcılar, öğrenme sürecinde U-T (uyarıcı-tepki) teorilerini kabul etmemektedirler. Bunlardan birisi olan Edward C. Tolman, öğrenmenin denemeyanılma deneyimleri ile değil sistemli ve amaçlı olduğuna yönelik araştırmalar yapmıştır. Burada uyarı ile tepki arasındaki ilişkilendirmeler, bilişsel süreçlerle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

138 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları gerçekleşmektedir. Bu modele göre öğrenme, uyarıcı-organizma-tepki üçlüsünün ardışıklığı ile olmaktadır. Bilişsel yaklaşım; kavrama yoluyla öğrenme, Geştalt yaklaşımı ve bilgi işlem yaklaşımı olmak üzere üç öğrenme sürecinden bahseder. Bilişsel kuramlar; Tolman ın geliştirdiği İşaretsel Öğrenme Kuramı, Wertheimer, Köhler ve Koffka nın geliştirdiği Gestalt Kuramı, Bandura nın geliştirdiği Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı ndan oluşmaktadır. Hayvanlar üzerinde yapılan deney sonuçlarını insanlara genelleyen davranışçı kuramcıların aksine, bilişsel kuramcılar, merkeze insanı koyarlar ve bazı zihinsel süreçlerin sadece insana özgü olabileceğini ileri sürerler. Bilişsel yaklaşım, öğrenmenin; uyarıcıların algılanması, kodlanması, yeni bilgilerin eskileri ile karşılaştırılması, belleğe depolama ve hatırlama gibi bilişsel süreçlerle gerçekleştiğini ileri sürer. İşaretsel öğrenme kuramı (Tolman) Bilişsel kuramlar, temelde davranışçı kuramlardan ayrıldığı için bilişsel kuram teorisyenleri davranışçılar gibi davranışları bölerek veya parçalayarak değil bir bütün olarak değerlendirir. Davranışçıların uyarıcı-tepki tarzındaki davranış formülü, bilişsel kuramcıların elinde uyarıcı-organizma-tepki şekline dönüşür. Tolman a göre davranışçıların davranışı küçük birimlere bölerek değerlendirmeleri, bütünü gözden kaçırma anlamına gelir. Çünkü davranış, amaca yöneliktir ve ulaşılacak amaç doğrultusunda değişikliğe uğrayabilir. Tolman a göre davranışı küçük birimlere bölerek analiz etmek, davranışın tam olarak anlaşılmasını engeller. Öğrenme, çevreyi tanıma ve keşfetme sürecidir. Organizma kazandığı her tür bilgiyi, birbirinden ayrı ve bağımsız birimler şeklinde değil birleştirerek organize edilmiş bilgi halinde saklar. Organize edilmiş bu bilgi türüne bilişsel harita denir. Organizma bilişsel haritalarını kullanarak kendini amaca ulaştıran yolu seçer; bu durum en az çaba ilkesi olarak adlandırılır. Tolman ın geliştirdiği bilişsel öğrenme kuramında öğrenme her zaman bilinçli ve iradî bir eylem olarak görülmez. Adına örtük veya gizli öğrenme denilen öğrenme türüne göre öğrenme, çoğu kez bilinçsizce ve farkına varmadan gerçekleşir. Yapılan araştırmalar, örtük öğrenmenin zihinsel imge veya bilişsel harita olarak depolandığını ve bunların da öğrenme olarak ortaya çıktığını göstermektedir. Organizma bilmediği bir durumla karşılaştığı zaman bu imge veya haritaları kullanır. Örneğin, kişi belli güdü durumlarıyla belli nesneleri ilişkilendiriyorsa buna kateksis öğrenme denir. Gestalt kuramı (Wertheimer, Köhler, Koffka) Gestalt kelimesi Almanca hep, bütün anlamına gelmektedir. Gestalt psikolojisi sadece öğrenme üzerinde odaklanmış bir psikoloji değildir. Gestalt kuramcıları aynı zamanda algılama üzerinde de durmuşlardır. Kuramın temelini oluşturan düşünce; bir organizma, kendini oluşturan parçaların örgütlenmiş bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

139 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları bütünüdür anlayışıdır. Organizmayı parçalayarak, onu fiziksel ve kimyasal elementlere indirgeyerek anlamak mümkün değildir. Çünkü her bütün kendisini oluşturan parçaların toplamından daha fazladır ve farklıdır. Gestalt kuramının temelini oluşturan düşünce; bir organizma, kendini oluşturan parçaların örgütlenmiş bir bütünüdür anlayışıdır. Gestalt kuramı aslında algılamanın nasıl olduğu üzerinde durur. Klâsik koşullanma kuramcılarının yaptığı gibi bütünü parçalarına indirgeyerek anlamanın mümkün olamayacağını ileri sürerler. Kuramın temel iddiası, bütün, parçaların toplamından farklı bir anlam ifade eder şeklindedir. Algılama sırasında birey, bütünü parçalarına ayrıştırarak değil onun tamamını bütünlük içinde algılar. Ayrıca kişinin algılama sırasında nesneleri, olayları ve olguları olduğu gibi değil kendinden bir şeyler katarak algıladığını ileri sürer. Algılanan ve gerçek (reel) durumun farkı, algılama sırasında bireyin algılarına kendinden bir şeyler katmasıdır. Gestalt psikologlarından Koffka ya göre insanlar gündelik deneyimlerini yaşarken, yaşantılar onun belleğini harekete geçirir. Çevresel uyaranların yaşantılarla deneyimlenmesi insan beyninde bir etki bırakır. Beyinde meydana gelen söz konusu etkinliği Koffka bellek süreci olarak adlandırmaktadır. Ancak Koffka ya göre bu etkinlik bir kez yaşanıp biten bir şey değildir. Bunun beyinde izi (hatırası) kalır. Bu ize Koffka bellek izi demektedir. Gestalt psikologlarından Köhler, içgörüsel öğrenme ve problem çözme yaklaşımını geliştirmiştir. İçgörüsel öğrenmenin ve problem çözmenin ilkeleri şu şekilde belirlenmiştir: Gestalt psikologlarından Koffka ya göre, insanlar gündelik deneyimlerini yaşarken, yaşantılar onun belleğini harekete geçirir. Problem çözme sürecinde ön çözümden çözüme geçiş, anî ve kesin bir şekilde gerçekleşir. İçgörü yoluyla edinilen deneyim, genellikle net ve hatasızdır. İçgörü yoluyla problem çözümü, uzun süre hatırlanır ve diğer problemlerin çözümüne uyarlanabilir. Daha zeki olanlar diğerlerine göre içgörüsel çözümde daha başarılıdırlar. Köhler içgörüsel öğrenme ve problem çözme yaklaşımı üzerinde dururken, Wertheimer iki farklı problem çözümünden bahseder. Bunlardan A türü çözümler, Gestalt ilkelerine dayalıdır ve içgörüseldir. Wertheimer burada, problemin temel yapısının anlaşılmasının öneminden bahseder. Wertheimer, problem çözümünün birey tarafından yapılması durumunda sonuçların kolaylıkla genellenebileceğini ve uzun süre hatırlanacağını ileri sürer. B türü çözümler ise anlamadan ezberlemeye, öğrenmeden bilmeye yöneliktir. Bu tarz bir öğrenme, esnekliğe sahip değildir ve kolaylıkla unutulur. Aslında birey bu B türü çözüme dayalı öğrenmede bir şey öğrenmiş olmaz; sadece bazı şeyleri bilmiş veya ezberlemiş olur. Gestalt psikolojisinde Zeigarnik Etkisi ve Ovsionkina Bulgusu olarak nitelendirilen iki temel yasa vardır. Bunlardan Zeigarnik etkisi, yarım bırakılan ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

140 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Gestalt psikolojisinde Zeigarnik Etkisi ve Ovsionkina Bulgusu olarak nitelendirilen iki temel yasa vardır. bitirilemeyen işlerin, olayların veya davranışların, tamamlanmış olanlardan daha kolay hatırlanmasına denir. İlk kez Rus psikolog Bluma Zeigarnik in ifade ettiği bu etki, bitmemiş işlerin ve ilişkilerin daha kolay, daha sık hatırlandığı üzerinde durur. Yarım kalan aşkların unutulmadığını, yarım kalan tatillerin daha fazla zevk verdiğini ve unutulmadığını açıklar. Kurama göre tamamlanmayan önemsiz şeyler, tamamlanan önemli şeylerden daha fazla hatırlanır. Araştırmalar bireyin tamamlanmamış işleri, tamamlanmış işlerden daha kolay hatırladıklarını göstermiştir. Bunun nedeni dürtünün davranışla tamamlanmamasından dolayı doyuma ulaşılamamış olmasıdır. Sosyal bilişsel öğrenme (Bandura) Sosyal öğrenme kuramı, insanın pek çok davranışını çevresinde bulunan insanların yaptığı davranışları öykünerek öğrendiğini savunur. Öykünme, örnek alınan bir insanın davranışlarının benzerlerinin yapılmasıdır. İnsanın öykünerek yaptığı davranış bir ihtiyacın doyurduğu ve çevresi tarafından beğenildiğinde ödüllendirilmiş olur. Ödüllendirme, öykünülen davranışa insanı koşullandırır. İnsan, koşullandığı bu davranışı yeri ve zamanı geldiğinde yineler. Bu yüzden öykünme bir koşullanmadır. Bandura ya göre bir kişinin gözlemleyerek öğrenmesi, kişinin sadece diğer kişilerin etkinliklerini basitçe taklit etmesi ile değil deneyimlediği olayları bilişsel olarak işleme tâbii tutması yoluyla olur. Kısaca Bandura ya göre gözlem yoluyla öğrenme ile taklit yoluyla öğrenme aynı şeyler değildir. Gözlem yoluyla öğrenmede bilinç daha uyanık veya daha işlevseldir. Davranışı pekiştirilen bireyin davranışlarını gözlemleyen kişilerin de benzer davranışları gösterme sıklığı artar. Sosyal bilişsel öğrenme kuramında öğrenme pekiştirme yoluyla olur. Buna göre davranışı pekiştirilen bireyi gözlemleyen kişilerin de benzer davranışları gösterme sıklığı artar. Aynı şekilde dolaylı ceza durumunda da, model alınan kişinin davranışlarının cezalandırılması, gözlemleyen kişilerde davranışlarını kurallara uydurma konusunda daha istekli davranmalarını sağlamaktadır. Bandura gözlenen davranışların, bireyi sadece bilgilendirmekle kalmayıp, aynı zamanda davranışı yapma konusunda güdüleyeceğini belirtir. Sosyal bilişsel öğrenme kapsamında Bandura aşağıdaki gibi bazı ilkeler belirlemiştir: Karşılıklı belirleyicilik ilkesi. Bu ilkeye göre bireyle çevre birbirini karşılıklı olarak etkiler; yani bireyle çevre arasında etkileşim vardır. Bireyin davranışı ve çevre, karşılıklı olarak etkileşim içersindedir. Bu etkileşimler, bireyin daha sonraki davranışları üzerinde de etkili olur. Sembolleştirme kapasitesi. Bandura, insanların, dünyayı olduğu gibi değil, bilişsel semboller veya temsilciler aracılığıyla tanımladıklarını belirtir. İnsan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

141 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları konuşurken ve düşünürken sürekli semboller kullanır. Dildeki kelimeler aslında sembollerdir. Dünyayı da nesnelerle birlikte algılarız. Nesneler ise soyut düşüncenin somut görüntüleri ve sembolleridir. Gözlem yoluyla öğrenmede dikkat, öğrenmenin temel faktörlerinden biridir. Öngörü ve dolaylı öğrenme kapasitesi. Her insan gelecek için plân yapar ve o plân doğrultusunda geleceği öngörmeye çalışır. Kişinin öngörü kapasitesi arttıkça, geleceği için plân yapabilme kapasitesi de artar. Dolaylı öğrenme kapasitesi insanların başkalarının davranışlarını ve bu davranışların sonuçlarını gözlemleyerek öğrenmesini ifade eder. Sosyal bilişsel öğrenme süreci, kişinin öğrendiklerini gözlemleri yoluyla öğrendiğini ve burada farklı süreçlerin etkili olduğunu belirtmektedir. Bunlardan biri Dikkat sürecidir. Gözlem yoluyla öğrenmede dikkat, öğrenmenin temel faktörlerinden biridir. Birey, model alacağı veya gözlemleyeceği uyaranlara dikkat etmedikçe, onları doğru biçimde algılayamaz; algılayamadığı zaman da öğrenme eylemi gerçekleşemez. Sürecin ikinci aşamasında hatırda tutma vardır. Bilgiyi İşleme (Duyuşsal) Kuramı Duyuşsal kuram, öğrenmenin nasıl gerçekleştiği ve doğasının nasıl olduğundan çok onun sonuçlarıyla ilgilidir. Bu kuram, kişinin sağlıklı benlik algısı ve ahlaki gelişimi gibi duyuşsal sonuçlarıyla ilgilenir. Bu nedenle öğrenmenin zihinsel, duyuşsal ve davranışsal sonuçlarının birbirinden ayrılmasının mümkün olmadığını ileri sürer. Kurama göre kişi çevresinden sürekli olarak kendisine ulaşan duyu uyaranlarını değerlendirip düşünsel, duyuşsal veya davranışsal tepkide bulunur. Öğrenme sürecinde algılamayı kodlama takip eder. Kodlama, kısa süreli bellekteki bilginin, uzun süreli belleğe belli sembollerle aktarılmasıdır. Kısa Süreli Bellek, sınırlı miktardaki bilgiyi, yine sınırlı bir zaman diliminde depolayan bellektir. Kısa süreli belleğin diğer bir işlevi de, depolanmış bilgilerle zihinsel işlemleri gerçekleştirmektir. Bu işlemlerden biri de bilginin yeniden organize edilerek ve uygun şekilde kodlanarak uzun süreli belleğe gönderilmesidir. Uzun süreli bellek, öğrenilmiş ve özümsenmiş bilginin uzun süreli olarak depolandığı bellektir. Kısa süreli bellekte bilginin korunması, zihinsel tekrar yapılmasına bağlıdır. Kısa süreli bellekte duyusal uyarıcılar nöronları uyardığı sürece bilgi korunur. Uyarıcıların nöronları uyarımı sona erdiğinde bilgi kaybolur. Bilginin uzun süreli bellekte korunması ise nöronlar arasındaki bağlantılarda (sinapslarda) morfolojik (yapısal) değişme ile gerçekleşir. Kısa süreli bellek, anısal bellek (episodik bellek) ve anlamsal bellek (semantik bellek) olmak üzere iki kısımdan oluşur. Anısal bellekte kişisel yaşantılar (otobiyografik bilgiler) depolanır. Bilgi işleme kuramına göre öğrenmeyi sağlayan süreçler şu şekilde işler: Çevredeki uyarıcıların alıcılar (duyu organları) yoluyla duyumsanması, Bilginin işlenerek duyusal kayıt altına alınması, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

142 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Duyusal kayda alınan uyaranların dikkat ve seçici algı yoluyla kısa süreli belleğe geçirilmesi, Bilginin kısa süreli belleğe kaydedilmesi, Bilginin tekrarlar yapılma yoluyla uzun süreli bellekte depolanması, Bilginin uzun süreli bellekten işleyen belleğe çağrılması veya hatırlanması, Bilişsel süreçler şeklindeki öğrenme dikkat, algılama, kodlama ve anlamlandırma basamaklarından oluşur. Bir davranışta bulunmak için bilginin işleyen bellekten tepki üreticisi olan kaslara gönderilmesi. Bilişsel süreçler şeklindeki öğrenme dikkat, algılama, kodlama ve anlamlandırma basamaklarından oluşur. Öğrenme etkinliği her şeyden önce dikkat etme süreciyle başlar. Dikkat olmadıkça çevredeki herhangi bir uyarıcının algılanması söz konusu olmaz. Dikkat olmayınca algı veya algılama olmaz. Çünkü bireye gelen çevresel uyarıcılar ancak dikkat ile algılanabilir; yani doğrudan algılanmaz. Algılama süreci, bireyin bilişsel ve zekâ düzeyi, geçmiş yaşantıları, inanç ve değerleri, güdülenme derecesi, kişiliği ve pek çok başka içsel faktörden etkilenir. Bu nedenle algılanmış bir tutum algı objesi objektif gerçek değil yapılandırılan gerçek tir. Öğrenme sürecinde algılamayı kodlama takip eder. Kodlama, kısa süreli bellekteki bilginin, uzun süreli belleğe belli sembollerle aktarılmasıdır. Öğrenme olayı özünde kişinin kendisini yeniden inşa etmesi olarak nitelendirilebilir. Her şeyden önce öğrenme için davranış, duyuş ve zihin değişmesi gerekir. Zihinsel yapı, kavrayış ve algılayış biçimi değişmedikçe davranış değişiminin fazla bir anlamı yoktur. Davranış değişimi olmadığı müddetçe zihnin değişmesi sadece entellektüel duyguları tatmine yarar. Duyuşsal değişme gerçekleşmediği sürece de kişiliğin değişmesi mümkün değildir. Duyuşsal öğrenme aşağıdaki süreci izler: Algılama: Belirli bir fikir, olay ya da uyarıcıya dikkat etme, bunlara karşı hoşgörülü olma ve belirli uyarıcıları diğerlerinden ayırarak seçme anlamına gelir. Tepkide bulunma: Uyarıcılarla ilgilenme ve onlara tepkide bulunmayı kapsar. Değer verme: Bir davranış, olay ya da olguya önem verme; bir değeri diğerlerine tercih etme ve bir değere kendini adama. Örgütleme: Farklı değerleri tutarlı bir değerler sistemi oluşturacak şekilde örgütleme. Bütünleştirme: Özümsenen değerlerle tutarlı bir yaşam felsefesi ya da dünya görüşü geliştirmedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

143 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Nörofizyolojik Kuram (HEBB) Kurama göre çocuk, rastgele bir şekilde birbiriyle ilişkilenmiş, karmaşık bir nöron ağı donanımı ile dünyaya gelir. Nöron ağları, duyusal yaşantılar yoluyla organize olur. Çevre ile etkileşim sırasında, nöronlar arasında rastgele bağlantılardan oluşan ağ şekillenerek, ağ sistemine yeni bağlantılar eklenir. Nörofizyolojik kurama göre, öğrenme beyinde limbik sistem adı verilen bölgede gerçekleşir. Beyin Temelli Öğrenme İlkeleri Sağ yarım küre sezgilerle ilgilidir. Beyin, öğrenmenin merkezi ve temel kaynağıdır. Beyin temelli öğrenme beyinde meydana gelir; dolayısıyla beynin genel yapısını ve öğrenme tarzını kavramak gerekir. Beyin sağ ve sol yarım kürelerden oluşur. Bu yarım kürelerin görevleri aynı değildir. Ancak bunlardan birinin diğerine bir üstünlüğü yoktur. Beyin işlerken her iki yarım küre birbiriyle etkileşim hallindedir. Örneğin, bir konuşma etkinliğinde dil için sol yarım küre, anlama için de sağ yarım küre önem taşır. Beynin sol yarım küresi zihinsel ağırlıklıdır, nesneleri ve adları hatırlama işlevi görür. Kelimeleri, kavramları beller ve onlarla düşünmeyi sağlar. İnsan duyguları sol yarım kürede kontrol edilir. Ayrıntıların fark edildiği bölgedir. Analitiktir; yazma ve konuşmada daha işlevseldir. Sağ yarım küre ise sezgilerle ilgilidir. Yüzleri hatırlar, daha çok görüntülerle düşünür. Beynin sağ ve sol yarım kürelerini dikkate alan ve zihinsel deneyimlere nörofizyolojik açıdan destek sağlayan nörofizyolojik kuramın öğrenme ilkeleri aşağıdaki gibi sıralanmaktadır: Beyin paralel bir işlemcidir. İnsan beyni düşünce, duygu ve imgeleme gibi farklı işlevleri eş zamanlı olarak işleme sokabilir. Öğrenme fizyolojik bir olaydır. Kalp, akciğer, mide veya böbrek gibi beyin de fizyolojik kurallara göre çalışır. Öğrenme nefes alıp-verme kadar doğal bir işlevdir ve onu engellemek veya kolaylaştırmak mümkündür. Etkin bir öğrenmenin sağlanabilmesi için beynin yenilik, keşif, problem çözme gibi alıştırmalarla zorlanması gerekir. Anlam yükleme, örüntüleme ile olur. Örüntüleme, elde edilen duyu verilerinden yararlanarak bilginin anlamlı biçimde organize edilmesidir. Beyin kendine göre anlamlı örüntüleri kabul ederken anlamsız olanları ise reddeder. Anlamsız örüntüleme, o sırada beynin algılamasına göre manasız bilgi parçalarıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

144 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Duygular örüntülemede önemli yer tutar. Öğrenme; beklenti, ön yargı, ilgi, öz saygı, eğilim, iletişim ve sosyal etkileşim ihtiyacı gibi duygulardan etkilenir. Beyin parça ve bütünü aynı anda algılar. Sağlıklı bir insanın matematik, müzik veya sanat öğretiminde beynin her iki yarım küresi, etkileşim halindedir. Bir konunun öğretilmesinde konunun parçaları ve bütünü karşılıklı etkileşimde bulunur. Öğrenme amaçlı ve amaçsız süreçlerden oluşur. Öğrenme ortamında kişi bilinçli olarak ve farkında olduğu şeylerden daha fazlasını öğrenir. Uyarıcılardan aldığı sinyallerin çoğu beyne farkında olmadan girer ve bilinçaltında yeni örüntüler kurarak öğrenmeyi başlatır. Öğrenme yeteneği zihni zorlayan faaliyetlerle artar, tehditle ketlenir. Beyin uygun düzeyde zorlandığında öğrenme de en uygun düzeye (optimum) ulaşır. Tehdit ise kaygıya neden olur ve kaygı öğrenme kapasitesini azaltıcı etki yapar. Hiçbir beynin öğrenmesi, diğerine benzemez. Öğretim, farklı beyin yapılarına hitap etmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

145 Özet Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Aristo, insan bilme eğiliminde ve öğrenme ihtiyacı olan bir varlıktır diyor. Öğrenme insan hayatının vazgeçilmez bir parçasıdır. Yeni doğmuş bir çocuk önce annesini tanır, tanımlar, onun kokusunu ve sesini algılar. Sonra anne sesi ile diğer sesler arasında ilişki kurar; sesleri seçici algı yeteneği ile sesler arasında ayrım yapar. Bütün bu süreçler öğrenmenin unsurlarıdır. Öğrenme çocukluktan başlayıp gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemleri olmak üzere kesintisiz biçimde devam eden bir süreçtir. Yaşamı sürdürme ve basit daha basit bir yaşamdan daha karmaşık bir yaşama geçiş için öğrenme bir zorunluluktur. Yapılan çeşitli araştırmalar öğrenmeye yönelik farklı bakış açılarının ve kuramların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Öğrenmenin sonunda öğrenende davranış değişiklikleri ortaya çıkar. Öğrenme, öğrenilenlerin bellekte saklanması, öğrenenin, öğrendiğini algılaması ve öğrendiği davranışı alışkanlığa dönüştürmesidir. Öğrenmenin diğer bir yönü ise öğrenme sürecine dayanan soyut bir etkinlik olmasıdır. Soyut tanımlar, bir etkiye karşılık gösterilen tepkinin, öğrenenin hafızasına yerleşmesidir. Bunlar öğrenmenin nasıl olduğu yönündeki tartışmaların sürdüğünü göstermektedir. Kısaca öğrenme ve öğretmeyle ilgili tartışmalar yeni değildir; zira bu ilgi insanlık tarihi kadar eskidir. Örneğin, Platon a göre bilgi insan zihninde depolanmış olarak doğuştan vardır. Platon, öğrenmeyi, insan ruhunun gördüklerini veya emdiklerini geri çağırma, hatırlama veya akla getirme süreci olarak ifade etmektedir. Platon için öğretme, bireye bu hatırlama sürecinde yardım etmektir. Ona göre birey daha önceden herhangi bir olay, olgu veya nesne hakkında herhangi bir şey bilmiyorsa, o bireyin o olguyu öğrenmesi imkânsızdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

146 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Koşullanma sürecinde nötr uyarıcının koşulsuz uyarıcı ile eşleştirilerek aldığı yeni hal aşağıdakilerden hangisidir? a) Tepki b) Koşulsuz uyarıcı c) Koşullu tepki d) Koşullu uyarıcı e) Koşulsuz tepki 2. Serap işe giderken köpek tarafından ısırılmıştır. Serap artık işe giderken köpeklerin olmadığı bir yol seçmekte ve gördüğü bütün köpeklerden korkmaktadır. Serap ın durumunu açıklayan kavram aşağıdakilerden hangisidir? a) Ayırt etme b) Genelleme c) Sönme d) Tepki genellemesi e) Tepki yoğunluğu 3. Aşağıdakilerden hangisi beynin sağ ve sol yarım kürelerini dikkate alan ve zihinsel deneyimlere nörofizyolojik açıdan destek sağlayan nörofizyolojik öğrenme kuramının öğrenme ilkelerinden biri değildir? a) Öğrenme fizyolojik bir olaydır. b) Anlam yükleme, örüntüleme ile olur. c) Duygular örüntülemede önemli yer tutar. d) Beyin parça ve bütünü aynı anda algılar. e) Öğrenme sadece amaçlı süreçlerden oluşur. 4. Aşağıdakilerden hangisi Köhler in içgörüsel öğrenme ve prolem çözme yaklaşımına göre öğrenme ve problem çözme ilkelerinden biri değildir? a) Problem çözme sürecinde ön çözümden çözüme geçiş, anî ve kesin bir şekilde gerçekleşir. b) İçgörü yoluyla edinilen deneyim, genellikle net ve hatasızdır. c) İçgörü yoluyla problem çözümü, uzun süre hatırlanır ve diğer problemlerin çözümüne uyarlanabilir. d) İçgörüsel öğrenmede kişiler arasında bir farklılık yoktur. e) Zeki olanlar diğerlerine göre içgörüsel çözümde daha başarılıdırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

147 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları 5. Bireyin, başka bir birey veya bir tutum objesi hakkında olumlu düşünceye sahip olması durumunda ondaki tüm tutum ve davranışları olumlu görmesi veya bir tutum objesi hakkında olumsuz düşüncelere sahip ise onunla ilgili her şeyi olumsuz görmesi şeklindeki genellemeye ne denir? a) Halo etkisi b) Garcia etkisi c) Genelleme etkisi d) Tümevarım etkisi e) Dedüksüyon etkisi 6. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme için bir koşuldur? a) Aşırı uyarılma b) İçgüdü c) Dikkat d) Güdü e) Geçmiş deneyimler 7. Koşullanmanın gerçekleşmesinin en önemli şartı aşağıdakilerden hangisidir? a) Nötr uyarıcı b) Koşullu uyarıcının miktarı c) Koşulsuz uyarıcının miktarı d) Koşulsuz uyarıcının organizma için hayatî önem taşıması e) Koşullu uyarıcı ve koşulsuz uyarıcı arasındaki zaman 8. Edimsel koşullanmada tepkinin tekrar ortaya çıkma olasılığını yükseltmek için organizmaya verilen ödüle ne ad verilir? a) Pekiştireç b) Güdü c) İhtiyaç d) Ceza e) Pekiştirme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

148 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları 9. Aşağıdakilerden hangisi bilgi işleme kuramına göre öğrenmeyi sağlayan süreçlerden biri değildir? a) Çevredeki uyarıcıların duyu organları yoluyla duyumsanması b) Bilginin işlenerek duyusal kayıt altına alınması c) Bilginin önce uzun süreli belleye kaydedilmesi d) Bilginin tekrarlar yapılma yoluyla uzun süreli bellekte depolanması e) Bilginin uzun süreli bellekten işleyen belleğe çağrılması veya hatırlanması 10. Bağlantı kuramına göre aşağıdakilerden hangisi insanların uyaran-tepki bağlantılarını seçmesi ve engellerini ayıklamasına etki eden faktörlerden biri değildir? a) Dürtü b) İm c) Ödül d) Tepki e) Kaçınma Cevap Anahtarı 1.D, 2.D, 3.E, 4.D, 5.B, 6.C, 7.E, 8.A, 9.C, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

149 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları YARARLANILAN KAYNAKLAR Altınışık, S. (2001). Öğrenme, Yönetim ve Organizasyon, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Arık, İ. A. (1995). Ögrenme Psikolojisine Giris. İstanbul: Der Yayınları. Bacanlı, H. (1997), Eğitim Psikolojisi, İstanbul: Alkım Yayınevi. Bacanlı, H. (2002). Gelişim ve Öğrenme, Ankara: Nobel Yayınevi. Başaran, İ. E. (2004). Örgütsel Davranış, Ankara: Bilim Kitap Kırtasiye. Baymur, F. B. (1994). Genel Psikoloji, 18. Baskı, İstanbul: İnkılap Yayınları. Bigge, N.L. and Shermis, S.S. (1999). Learning Theories for Teachers. Learning, 5th edition. Prentice Hall Inc. Longman Inc. Caine, N.M. and Caine, G. (2002). Beyin Temelli Öğrenme, (çev.: Gülten Ülgen), Ankara: Nobel Yayıncılık. Cüceloğlu, D. (2000). İnsan ve Davranışı, İstanbul: Remzi Kitabevi Erden, M. ve Akman, Y. (1996). Eğitim Psikolojisi: Gelişim, Öğrenme, Öğretme, Ankara: Arkadaş Yayınları Greenfield, S. (2000). İnsan Beyni, Bedenimizin Kumanda Merkezine Bir Gezi, İstanbul: Varlık/Bilim Yayınları. Morgan, C.T.(1995). Psikolojiye Giriş, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yayınları. Özden, Y. (2005). Öğrenme ve Öğretme, 7. Baskı, Ankara: Pegem A. Yayıncılık. Selman, E. (1995). Psikoloji Ders Kitabı, İstanbul: Fil Yayınevi. Şenel, F. (2003). Yeni Ufuklara: Beynin Gizemi. Bilim ve Teknik: Aylık Popüler Bilim Dergisi. Ülgen, G. (1995). Eğitim Psikolojisi, Ankara: Lazer Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Varış, F. (1998). Eğitim Bilimine Giriş, İstanbul: Alkım Yayınları. Yapıcı, M. (2008). Nörofizyolojik Öğrenme Eğitim Psikolojisi, Ankara: Anı Yayıncılık. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri, Ankara: Gazi Kitabevi Öğrenme Psikolojisi [Erişim tarihi, ] Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26

150 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bilen, M.(2002). Plândan Uygulamaya Ögretim. Ankara: Anı Yayıncılık. Charles, C.M. (2000). Öğretmenler için Piaget İlkeleri. (çev. G. Ülgen). Ankara: Pegem A. Yayıncılık Tic.Ltd. Şti. Demirel, Ö. (2004). Kuramdan Uygulamaya Egitimde Program Gelistirme. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Gömleksiz, N. (2004). Egitimde Strateji Yöntem ve Teknikler Ögretimde Planlama Uygulama Degerlendirme, Ankara: Nobel Basımevi. Güven, M.(2004). Öğrenme Stilleri ve Ögrenme Stratejileri Arasındaki İlişki. Eskisehir: Anadolu Üniversitesi Egitim Fakültesi Yayınları. Kazancı, O. (1989). Eğitim Psikolojisi Kuram ve İlkelerden Uygulamaya. İstanbul: Kazancı Matbaacılık. Selçuk, Z. (1996). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Semerci, M.(2001). Skinner ın Edimsel Koşullanma Kuramı. Semerci, M.(2001). Skinner ın Edimsel Koşullanma Kuramı. o_kuramlari/skinner.htm. [ Erişim tarihi: ] Sönmez, V. (2001). Program Geliştirmede Ögretmen El Kitabı. Ankara: Anı Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 27

151 HEDEFLER İÇİNDEKİLER DUYGULAR VE HEYECANLAR Duygu Kavramı ve Anlamı Duygular ve Heyecanlar Duygu Kuramları Duygusal Yaşantılar Duyguların Kontrolü ve Yönetimi DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Duygu kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, Duygu ve heyecan ayrımı yapabilecek, Duyguların sınıflandırmasını yapabilecek, Duyguların ifadesini bilecek, Duyguların kontrolünü öğrenebilecek, Duygusal yaşantıları kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 7

152 Duygular ve Heyecanlar GİRİŞ Tutum ve davranışları yönlendiren içsel durumlar olan duygular ve heyecanlar, insanı sürekli etki altında bırakır. Duygular kimi zaman korku, kimi zaman sevinç, kimi zaman telâş, kimi zaman arzu şeklinde ortaya çıkabilir. Bu duyguların insanın tutum ve davranışlarıyla yakından ilgisi vardır; ancak belirli duygusal durumlar belirli davranışlarla birlikte görülür veya belli davranışların ortaya çıkmasını sağlayan, belli duygusal durumlardır. Korku kaçma davranışına neden olurken, öfke saldırma, sevgi yaklaşma, telâş hazır bulunma davranışına neden olur. Duygu ve davranış birlikteliği, insanın çevreye uyumunu kolaylaştırır. Duygular sadece tutum ve davranışları değil düşünceleri de etkiler. Sevildiğini düşünen insanda sevinç duyguları, sevilmediğini düşünende üzüntü, özlendiğini veya arandığını düşünen insanda özlem duyguları oluşur. Başarı kazanan çocuğumuz veya bir yakınımız önce gurur duygumuzu harekete geçirir, sonra başarı için gösterdiğimiz fedakârlıkları düşünür ve bir kez daha mutluluk duyarız. Bir haber bekleriz; alamayınca merak eder, düşünürüz. Dolayısıyla bütün bunlar duyguların, düşüncelerin, tutumların ve davranışların insanın gündelik yaşamının organizasyonunda iç içe olduğunu gösterir. DUYGU KAVRAMI VE ANLAMI Duygu, bireyin ruh halinde biyokimyasal veya çevresel etkilerle oluşan karmaşık psikofizyolojik bir değişimdir. Duygu, bireyin ruh halinde biyokimyasal veya çevresel etkilerle oluşan karmaşık psikofizyolojik bir değişimdir. Duygu vücuttan dışa doğru yansıyan bir hareketi ifade eder. Duygu veya İngilizce adıyla emotion dışa doğru hareket anlamına gelir. Dış dünyadan gelen uyarıcılara veya vücudumuzdaki dürtülere doğuştan gelen, türe özgü belirli reaksiyonlar veririz. Bunlar önceden düzenlenmişlerdir. Duygular genel olarak kişinin yaşama uyum sağlamasını kolaylaştıran programlanmış davranış kalıplarıdır. Duygu dediğimizde anlaşılması gereken, uyarıcıya karşılık olarak gelen iç tutumdur. Bu tutum şiddetine göre davranışa dönüşür. Duygu sadece kişinin içsel durumundan kaynaklanan değişiklikler değildir; duygunun hissedilmesi de gerekir. Yani duygusal uyaran ile duygusal vücut hali arasında bağ kurulmalıdır. Duygular; algılar, psikolojik tepkiler ve bilinci de içeren, insanın genel psikolojik durumunu koordine eden içsel durumlardır. Duygular, bilincin etkisi olmadan, iç ve dış olaylara bir tepki olarak ortaya çıkan ve anlatılması zor olan elem veya haz duygusu yaratan psikolojik olgulardır. Yukarıdaki ifadelerden duygunun, kişinin içinde meydana gelen, içsel yaşantı ve dışsal göstergelerden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

153 Duygular ve Heyecanlar anlaşılabilen durumlar olduğu anlaşılmaktadır. Genel bir ifadeyle duygu, insanda psikolojik durumları ortaya çıkaran, türlü eğilimlere neden olan psikolojik hallerdir. Duygunun tanımlanmasının zorluğu, onun kapsadığı alanın genişliğinden kaynaklandığı gibi kavramın belirsizliğinden de kaynaklanmaktadır. Bu nedenle psikologlar ve felsefeciler duygu nun anlamı üzerinde tartışmaktadırlar. Felsefeciler duyguyu herhangi bir zihin, his, tutku çalkantısı ya da devinim veya uyarılmış zihinsel durum olarak tanımlarken; psikologlar duyguyu, bir his ve bu hisse özgü belirli düşünceler, psikolojik ve biyolojik haller ve bir dizi hareket eğilimi anlamında kullanmaktadırlar. Kaynaklarıyla, neden oldukları tepki biçimleriyle, kalıcı veya geçici oluşlarıyla yüzlerce duygudan söz edilebilir. Duygu kavramı, şiddeti az, ancak kalıcılığı görece fazla olan duygusal durumlar anlamına gelir. Duygular ve heyecanlar davranış ve yaşantıyla birlikte meydana gelir. Duygular, düşünceler ve devinimler gibi psikolojik hallerin birbirinden ayrılması güç olduğu gibi bunların birinin nerede başladığı, diğerinin nerede bittiğini belirlemek de kolay değildir. Aynı zamanda duygu, düşünce ve devinim arasında bir ilişki vardır. Duygular ve heyecanlar davranış ve yaşantıyla birlikte meydana gelir. Bilinçli davranışların arkasında her zaman duygular varken, bilinç dışı davranışlar daha sonra haz veya elem şeklinde çeşitli duygulara neden olur. Buna göre bilinçli bir davranış duyguların somutlaşmış ve dış âleme yansımış şeklidir. Burada sözü edilen haz ve elem duygusunun belli bir şiddeti, tonu ve ağırlığı vardır. İnsana haz veren duygular şiddetli olabildiği gibi, elem veren duygular da şiddetli olabilir. Bu her iki duygunun insan üzerindeki etkisi de şiddetine göre farklı olur. Haz ve elemin şiddeti arttıkça süresi de uzar. Kısaca insan haz ve elem gibi iki duygu durumu arasında yaşar. Duyguların en olumlu olanlardan ve bizi en çok mutlu kılanlardan, en olumsuz olanlara, yani bizde acı uyandıranlara kadar iki nokta arasında; şaşkınlık, merak, umut, heves, arzu ve bekleyiş gibi başka duygular da vardır. Duygular şiddetine göre gerilim uyandıranlar veya gevşek olanlar olmak üzere de sınıflandırılabilir. Duygular şiddetine göre gerilim uyandıranlar veya gevşek olanlar olmak üzere de sınıflandırılabilir. Örneğin, büyük bir arzuyla yaşanan bekleyiş durumu, insanda gerilimli bir duygu hali yaratır. Bu gerginliğin şiddetinin artması ve süresinin uzaması insanda temelinde psikolojik nedenlerin bulunduğu psikolojik rahatsızlıkların doğmasına neden olur. Şaşkınlık, ilgi, merak da çeşitli ölçülerde insan üzerinde tatlı bir gerginlik yaratır. Bütün bu ifadelerden duyguların insanda farklı şiddetlerde gerilim yarattığı anlaşılmaktadır. Bunlardan; sevinç, şefkat, merhamet, acıma, bağışlama, özlem gibi duygular şiddetine göre kişiyi mutlu ederken, korku, hüzün, telaş, endişe, kaygı gibi duyguların şiddetine göre kişiye hem gerilim hem de elem verir. Duyguların haz, elem ve yoğunluk gibi üç temel boyutunun bulunduğu anlaşılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

154 Duygular ve Heyecanlar Duyguların kişi üzerinde etkisi, kontrol edilmelerinin kolaylığı veya zorluğuyla ilgilidir. Güçlü duyguların baskı altına alınması veya kontrolü daha zordur. Bu duygular kişiyi kendine bağımlı kılar ve kişi yoğun duyguların etkisiyle benliği üzerindeki kontrolünü kaybeder. Duyguların bir diğer yönü de toplumsal kabulle ilgilidir. Dostluk, arkadaşlık, yardımlaşma gibi bazı duyguların açıkça ifade edilmesi toplumda hoş karşılanırken; düşmanlık, kıskançlık, korkaklık gibi duygular toplum tarafından hoş karşılanan duygular değildir. Duyguların bir diğer yönü de kişiler üzerindeki etkisinin farklı olmasıdır. Bir başka ifadeyle insanların duygusal tepkileri birbirinden farklıdır. Bazı kişiler aynı uyarıcıya karşı diğerlerinden daha fazla duygusal tepki gösterebilir. Bazı kişilerde dostluk, arkadaşlık, fedakârlık, özveri gibi duygular baskın iken ve bunlardan mutluluk duyarken; diğer bazılarında kıskançlık, korkaklık, çekemezlik, aç gözlülük gibi duygular daha baskındır ve bu tür duygular şiddeti oranında kişide elem duygusu oluşturur. İnsanlar huylarına ve mizaçlarına göre yani yaşadıkları duygusal durumun yoğunluğu, şiddeti veya kalıcılığına göre nitelendirilirler. Bazı insanlar daha neşeli, şen iken, diğerleri daha hüzünlü, öfkeli, kederli, endişeli veya kaygılı olabilir. Bazıları korkak, bazıları kahraman olabilir. Bütün bunlar kişiyi nitelendirmeye yarayan temel faktörün taşıdığı duyguların şiddeti olduğunu göstermektedir. Kısaca her insanda duygusal yaşamın kendine has özellikleri vardır. Bir insanın duygusal tepkilerinin genel özelliklerine huy denir. Huy heyecanlardan daha kalıcı ve sürekli olmakla beraber, insanda az çok geçici olan duygusal durumlar (mood) dır. Duygusal tepkilerin değişmeyen yanlarına ise mizaç denir. DUYGULAR VE HEYECANLAR Duyguların çok yoğun veya şiddetli olanlarına ve insanda gerginlik uyandıranlarına, heyecan denir. Duygular haz ya da elem verici, yoğun ya da ılımlı, gergin ya da gevşek olmalarına göre üç bakımdan nitelendirilebilir. Duyguların çok yoğun veya şiddetli olanlarına ve insanda gerginlik uyandıran duygulara heyecan denir. Bir başka tanımla şiddeti çok fazla olan, kısa süreli, bedensel belirtilerin eşlik ettiği duygusal durumlara heyecan denir. Heyecan sırasında bütün organizmada birtakım değişiklikler olur. Deride elektriksel tepkiler, kan basıncında azalma ve çoğalma, kalp çarpıntısı, ağız kuruluğu, nabzın hızında artış, titreme, göz bebeklerinin büyümesi, dikkat dağınıklığı gibi. Bunlar duyguların şiddetine göre kişi üzerinde gözlenen değişikliklerden bazılarıdır. Duygu ve heyecan kavramına yakın anlamı olan bir diğer kavram da tutku kavramıdır. Tutku, şiddeti ve sürekliliği fazla olan, insanın uyumsal davranışlarını bozabilen duygusal durumlardır. Örneğin, hız Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

155 Tartışma Duygular ve Heyecanlar tutkusu, aşırı hırs, kumar veya benzeri tutkular insanın sağlıklı bireysel ve toplumsal davranış gösterme yeteneğini bozan duygusal durumlardır. Heyecanlar üç düzeyde incelenebilir. Bu düzeyleri aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Öznel yaşantı düzeyi. Her insanın kendine özgü bir yaşamı vardır; bu yaşam onun öznel deneyimlerinden oluşur. Yani bir insan belli bir duyguyu veya heyecanı doğrudan tecrübe eder ve bu yaşantı onun için özneldir. Bu onun karanlık bölgelerini oluşturur. Yani kendisine açık, kendisinin dışında başka herkese karanlıktır. Dolayısıyla kendisinin dışında birinin doğrudan bilmesi olanaksızdır. Hüzün duygusu insanın gözünden süzülen iki damla yaş şeklinde ortaya çıkabilir. Duygusal davranış düzeyi. İnsan bazen acı, bazen öfke, bazen de hüzün duygusu hisseder. Hüzün duygusu örneğin insanın gözünden süzülen iki damla yaş şeklinde ortaya çıkabilir. Gözyaşları kişinin öznel deneyimlerinin, dış dünyaya yansımış davranış düzeyleridir. Gözyaşı, kişinin aslında ne gibi duygular içinde olduğunu gösterir; yani kişinin duygu durumu hakkında ipucu verir. Günlük yaşamda birinin duygularından bahsederken, çoğu kez gözyaşı kadar görünür olmayan duygusal davranış düzeylerinden yararlanırız. Duygusal yaşantı süresince bedende oluşan fizyolojik olaylar. İçinde bulunulan duygusal durum psikosomatik etkiler ortaya çıkarır. Örneğin, heyecansal yaşantıya göre kanın dolaşım hızında, kalp atış hızında, nabzın atış hızında, salgı bezlerinin ürettiği salgıların miktarında artışlar olur. Bu farklı heyecan düzeyleri, duygusal yaşantı sürecinde oluşan bedensel belirtilerdir. Heyecanlar karmaşık süreçlerdir; bunların meydana gelişinde merkez sinir sistemlerinin rolü olduğu gibi, beden iç organlarının da rolü vardır. Yüz hareketlerinden ve tensel belirtilerden insanın hangi heyecanın etkisinde olduğu anlaşılır. Duygusal yaşam ılımlı olduğu zaman beden üzerindeki etkisi zayıftır. Heyecanlar, bir bakıma çok yoğun ve şiddetli, kısa süreli duygulardır. Tıpkı güdüler gibi heyecanlar da, davranışların nedenleri arasındadır. Ancak güdüler içsel faktörlerle ortaya çıkarken, heyecanlarda uyarıcı dış çevreden gelir. Bazı durumlarda kişi kendisine çok fazla heyecan duygusu yaşatan beklenmedik bir durumla karşılaştığı zaman, organizmanın hem fiziksel hem de psikolojik durumu üzerinde gözlenen davranışlar ortaya çıkar. Daha duygusal olanların görece daha az duygusal olanlardan daha iyi insanlar olduklarını düşünüyor musunuz? Forumda tartışabilirsiniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

156 Duygular ve Heyecanlar DUYGU KURAMLARI Duyguların meydana gelişini ve insanın psikolojik ve fizyolojik yapısını açıklamak amacıyla farklı kuramlar geliştirilmiştir. Bu kuramlar James-Lange kuramı, Cannon Bard kuramı, Arnold-Linsey Kuramı, Bilişsel kuram ve Sosyobiyolojik kuramdır. James-Lange Kuramı Bedenimizin tepkisinin farkına vardığımız zaman fizyolojik değişikliklerle birlikte duygu durumu meydana gelir. Amerikan psikolog William James ve Danimarkalı psikolog Carl Lange ayrı ayrı yerlerde aynı yıl içinde aynı kuramı ortaya atmışlardır. Bu nedenle de bu kurama James-Lange kuramı denmiştir. Kuramın temel düşüncesi şudur: Bedenimiz, çevreden uyarıcılar alır ve belirli özelliklerine tepkide bulunur. Bedenimizin tepkisinin farkına vardığımız zaman fizyolojik değişikliklerle birlikte duygu durumu meydana gelir. Gözlerin büyümesi, tüylerin diken diken olması fizyolojik bir durum olarak kalmaz; aynı zamanda duygusal bir tepkiyle tamamlanır. Issız bir sokakta köpekle karşılaşan kişinin köpeği gördükten sonra vücudunda fizyolojik değişmeler meydana gelir ve ardından korku duygusu oluşur. Cannon Bard Kuramı Cannon-Bard kuramı, James-Lange kuramının eksiklerini giderme amacıyla geliştirilmiştir. Bu kuram da iki farklı psikolog tarafından ayrı ayrı yayınlarda ileri sürülmüştür. Bu nedenle her ikisinin adıyla anılmaktadır. Kuram hipotalamusun merkezi rolü üzerinde durulmuştur. Çevreden algılanan uyarıcılar hipotalamusu etkiler, hipotalamus fizyolojik değişiklikleri ortaya çıkararak sinir sistemini uyarır ve beyin kabuğuna sinirsel akımlar göndererek heyecan yaşantımızın farkına varmamızı sağlar. Görüldüğü gibi James-Lange kuramının eksiklerini gidermeyi amaçlayan bu kuramda duygular ve bedensel davranışlar aynı anda ortaya çıkmaktadır. Bilişsel Kuram Duygu kuramları içerisinde en çok kabul edilen kuram bilişsel kuramdır. Bilişsel kuram, hem günlük yaşantılarla hem de bilimsel deneylerle desteklenmektedir. Bu kurama göre bedenimizde olup biten fizyolojik değişikliklere, çevremizde bulunan uyarıcılar çerçevesinde anlamlı duygusal tepkiler veririz. Kurama göre bilişsel süreçler duyguların tanımlanmasında ve anlamlandırılmasında önemli rol oynar. Bu süreçte bedendeki fizyolojik değişikliklerin oluşmasında bireyin algıları ve anlayışı etkilidir. Çevredeki uyarıcıları algılayan birey, bu durumu çevredeki ipuçları eşliğinde yorumlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

157 Duygular ve Heyecanlar Sosyobiyolojik Kuram Sosyo-biyolojik kuram, insanın sosyal davranışının bir evrim sonucunda bu noktaya geldiği üzerinde durmaktadır. Sosyo-biyolojik kuram, insanın sosyal davranışının bir evrim sonucunda bu noktaya geldiği üzerinde durmaktadır. Buna göre sosyal davranışlar doğal bir seçim sürecinden geçerek bugünkü şeklini kazanmıştır. Bu kuramda, duyguların fizyolojik temelinin ne olduğu ve nasıl oluştuğu üzerinde durulmaz. Duyguların niçin devam ettiği ve insan yaşamında ne tür işlevleri olduğu üzerinde durulur. Sosyo-biyolojik kuram, duyguların, insanın çevresine uyum sağlamasına yardımcı olacağını ileri sürmektedir. Kurama göre her insanın duygularının uyumsal bir görevi vardır. Örneğin, kızgınlık, başkalarının saldırganlığına karşı kişiyi korur; haz, neşe ve mutluluk insanları birbirine yaklaştırır, sevgi ve coşku eşleşme davranışını kolaylaştırarak türün devamını sağlar. Duyguların Sınıflandırılması Duygu psikolojisi üzerine çalışanlar duyguları sınıflamaya çalışmışlar, ancak bunda kesin bir sonuca ulaşamamışlardır. Bununla birlikte duyguların sınıflandırılmasında birtakım görüşler ortaya çıkmıştır. Bunlardan bazıları, bedensel, ruhsal ve manevî olmak üzere üç duygu türünü kabul eden sınıflandırmalar olduğu gibi duyguların süresi, yoğunluğu ve şiddetini esas alan sınıflandırma da vardır. Diğer bir sınıflandırma ise duyguların göreceliği konusudur. Aynı duygular kişide aynı davranışlara mı neden olur veya aynı davranışların arkasında hep aynı duygular mı vardır? gibi soruların cevabı duyguların göreceliği sınıflandırmasının temelini oluşturur. Diğer bir duygu sınıflaması ise duyguların iyi veya yüce oluşu ile aşağı ve kötü oluşlarıyla ilgilidir. Kişiyi; iyiye, erdemli olana, güzele, doğruya, adaletli davranmaya sevk eden, sevgi, iffet, güven vs. gibi duygular yüce duygular olarak kabul edilirken; kıskançlık, korkaklık, nefret, utanmazlık, onursuzluk aşağı duygular olarak kabul edilmektedir. Duyguları sınıflama konusunda üzerinde uzlaşılabilecek ortak bir nokta bulunmamasına rağmen sekiz temel duygunun olduğu genellikle kabul edilmektedir. Bu temel duygular; korku, neşe, kızgınlık, hüzün, nefret, umut, yakınlık ve hayrettir. Bunların dışında yaşanan diğer duygular ise bu duyguların karışımıyla meydana gelen ikincil duygulardır. İnsana elem ya da haz veren duygular çok çeşitlidir. Bunlar; sevindirici, yasaklayıcı ve savunucu ile saldırıcı duygular olarak üç başlık altında toplanabilir. Sevindirici duygular, insanı haz veren davranışa yöneltirler ya da insana bir davranışın sonunda haz verirler. Bunlar sevgi, mutluluk, zevk, merak, doyum ve hoşlanma gibi duygulardır. Yasaklayıcı ve savunucu duygular ise korku, sıkıntı, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

158 Duygular ve Heyecanlar üzüntü, hüzün, keder, bıkkınlık, tiksinti, iğrenme gibi duygulardır. Sevindirici duyguların tersine insana elem verirler. Bu duygulardan uzak olmak için insan, bunlara götüren davranışları kendisine yasaklar veya bunları yaratacak durumlara karşı kendisini savunur. Yasaklayıcı ve savunucu duyguların şiddeti arttıkça kişiyi çöküntüye uğratır ve ona zarar verir. Saldırıcı duygular, insanı karşısındakine elem verecek bir tutum takınmaya, eylemde bulunmaya yönelten duygulardır. Duygular, haz ve elem verici duygular olarak da sınıflandırılmıştır. İnsanda heves, umut, arzu, istek, coşku, şefkat, sevgi gibi hisler uyandıran duygular insana mutluluk ve haz verirken; açlık, acı, hainlik, kıskançlık, öfke gibi duygular insanı rahatsız eden ve onda elem hissi uyandıran duygulardır. Duyguları ayrıca bedensel veya fiziksel duygular ve psikolojik veya ruhsal duygular olarak sınıflandırmak mümkündür. Adler, duyguları kısaca insanları birbirine yaklaştıran ve onları birbirinden uzaklaştıran duygular olarak sınıflandırmaktadır. Olumlu duygular; umut, heves, arzu, istek, heyecan, mutluluk, dostluk, fedekarlık, neşe, iyimserlik gibi insanı yaşama bağlayan, onun yaşam sevincini artıran duygulardır. Duygular, insanları nesnelere, olaylara veya olgulara yaklaştıran veya onlardan uzaklaştıran; düşünceleri takip etmeleri yönüyle, pozitif-negatif duygular olarak iki genel kategoride sınıflandırılabilir. Olumlu duygular; umut, heves, arzu, istek, heyecan, mutluluk, dostluk, fedekarlık, neşe, iyimserlik gibi insanı yaşama bağlayan, onun yaşam sevincini artıran duygulardır. Olumsuz duygular ise kişinin yaşam sevincini azaltan, onu yaşamdan soğutan, onda stres ve çeşitli gerilimlere neden olan; nefret, kıskançlık, kin, öfke, şiddet, çekemezlik düşmanlık, korku, cimrilik gibi duygulardır. Duyguları negatif ve pozitif olarak sınıflandırmanın yanında onları primer ve sekonder olarak da sınıflandırmak mümkündür. Primer duygular, doğuştan varolan kişinin yaşama uyum sağlamasını kolaylaştıran ve önceden düzenlenmiş duygulardır. Primer duyguların amacı; bedeni, kaç ya da savaş durumuna hazırlamaktır. Primer duyguların uyarılması için, uyaranın niteliğinden çok, belli özelliklere sahip olması önemlidir. Primer duygular bütün duygusal davranış yelpazesini tanımlamaya yetmez; bunlar sadece temel mekanizmalardır. Nesnel bir durumla karşılaşıldığı zaman primer duygular arasındaki bağlantılar kurulmaya başlandığı andan itibaren sekonder duygular ortaya çıkmaya başlar. Sekonder duygular, yaşama hazır cevaplar şeklindeki kontrol dışı primer duygulardan farklı olarak, bilinçli ve sistemli fikirlerle başlar. Bu fikirler, zihinsel imgeler şeklinde insan beyninde ifadesini bulur. Duyguların Özellikleri Duygular, özellikleri itibarîyle iki gruba ayrılır. Bunlardan biri temel duygular, diğeri karmaşık duygulardır. İnanç, kızgınlık, yaş, korku, aşk, heyecanlanma ya da neşe gibi duygular temel duygular iken; şevk, hayal kırıklığı veya yetersizlik gibi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

159 Duygular ve Heyecanlar duygular karmaşık duygulardır. Karmaşık duygular daha basit duyguların birleşiminden oluşur. Basit duygular daha tepkisel, kısa süreli olmasına rağmen, karmaşık duygular daha kurgusal, daha kalıcı ve uzun süreli yoğun duygulardır. Duygular hemen oluşmaz; kişilerin düşünce ve algılarında kendilerini belli eder ve aynı zamanda onların düşüncelerinden ve algılarından etkilenir. Duygular hemen oluşmaz; kişilerin düşünce ve algılarında kendilerini belli eder ve aynı zamanda onların düşüncelerinden ve algılarından etkilenir. Olup biten olayların algılanmasından, yorumlanmasından veya kişinin kendi içsel düşünce süreçlerinden, hayallerinden veya anılarından etkilenerek farklı yoğunlukta ortaya çıkar. Bazı özel duygular kişilerin olaylara bakış açısı ve onlarla ilgili yorumlarıyla ilgilidir. Duygular sinir uçları gibidir; ister elem ister haz versin, onlara dokunulursa kişi tepki gösterir. Duygular aslında kişiyi harekete geçiren temel unsurlardır. Duygusuz bir insanın elem veya haz hissi duymayacağı gibi bu kişinin belli bir davranışta bulunması da gerekmez. Duygulara dokunulmaz ve ifade edilmesine izin verilmez ise kişi kendini uyuşuk, yorgun, içe kapalı ve kaygılı hisseder. Düşüncelerin doğrusu ve yanlışı varken; duyguların doğru ya da yanlışı yoktur. Şiddetli veya zayıf, yoğun veya yüzeysel olabilirler ama doğru veya yanlış olmazlar. Algılar ve bunlara dayalı olarak ortaya çıkan yargılar duyguları yönlendirir. Duyguların arkasındaki algılar doğru veya yanlış olabilir; ama duygular yine doğrudur ve onların yanlışı olmaz. Kişinin hissettiği duygu doğru veya yanlış değildir; şiddetli veya zayıf, var veya yoktur. Bu nedenle birey kendinin ya da başkalarının duygularının farkına varabilir; ancak onları doğru veya yanlış olarak değerlendiremez. Duygular şiddetine göre bastırılır veya bastırılmaz; şiddetli duygular kolay kontrol edilemezken, göreli olarak zayıf duyguların kontrolü mümkündür. Olumlu duyguları kontrol etmek daha kolay iken, olumsuz duyguları kontrol etmek veya bastırmak daha zordur. Duyguları bastırmak için kişi zihnini bir şeylerle bilinçli olarak meşgul ederek olumsuz duyguları ya görmezlikten gelmeye ya da unutmaya veya bastırmaya çalışır; ancak yine de bunu başarmak kolay değildir. Algılar, düşünceler, inançlar bireyseldir ve kolay kolay başkasını etkisi altına alamaz. Algılar, düşünceler, inançlar bireyseldir ve kolay kolay başkasını etkisi altına alamaz. Bununla birlikte, duygular genellikle bulaşıcıdır. Birini düşünürken görmek insanda düşünce durumu oluşturmayabilir veya birinin algıladığını algılamak kolay olmayabilir; ancak düşmanlık hisleri olmadan birinin ağladığını gören birinin kendini üzgün hissetmesi veya ağlaması duyguların kolayca bulaştığını gösterir. Büyük bir başarıdan sonra sevinç ve heyecan duyan biriyle aynı duyguları taşımak beklenen bir durumdur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

160 Örnek Duygular ve Heyecanlar Kültür insanların ve toplumların davranışlarını etkilediği gibi duygu durumlarını da etkiler. Tıpkı şu şiirin mısralarında olduğu gibi: "hüzün ki en çok yakışandır bize / belki de en çok anladığımız biz ki sessiz ve yağız / bir yazın yumağını çözerek ölümü bir kepenek gibi örtüp üstümüze / ovayı köpürterek akan küheylan" Duyguların İfadesi Duyguları ifade eden davranışların bir kısmı kişinin kontrolünde ortaya çıkar. Duygular kendilerini ifade ediliş biçimleriyle ortaya koyar. Duyguları ifade etmenin temelinde farklı kültürler ve farklı diller vardır. Bazı dillerde duyguları ifade etmeninin basit şekilleri varken, bazı dillerde duygu ifade ayrımları karmaşıktır ve nüanslar önem kazanır. Özellikle farklı beden dilleri, duyguları farklı şekilde ifade etme aracıdır. Aynı zamanda duyguların her kültürde farklı ifade ediliş tarzı vardır. Her duygu taşıdığı değere göre farklı biçimde ifade edilmekte, kültürlerde değerler yaklaştıkça, onların ifade ediliş tarzı da birbirine yaklaşmaktadır. İnsan bir bakıma kültürel bir varlıktır ve her kültür farklı özellikleriyle diğer kültürlerden ayrılır. Dolayısıyla kişilerin kültürlerinin bir parçası olan duygularını ifade biçimleri kültürden kültüre farklılık gösterir. Nitekim Ekman ın yaptığı uzun süreli araştırmalar bütün kültürlerde aynı olan duyguların ifade biçimlerinin aynı olduğunu söylemektedir. Ekman a göre; mutluluk, üzüntü, öfke, korku, tiksinme, şaşkınlık gibi bazı temel duyguların ifadeleri bütün kültürlerde aynıdır. Duyguları ifade eden davranışların bir kısmı kişinin kontrolünde ortaya çıkar. Kişi duygularını ne ölçüde kontrol etse de, duygular çoğu zaman insan yüzünde kendisini gösterir. Beden dili, kültüre göre farklılık gösterse de beden dilinin bir parçası olan yüz ifadeleri kültüre bağlı olarak pek değişmez. Ancak beden dilinin diğer öğeleri olan jestler bir kültürden diğerine önemli değişiklikler gösterebilir. Ayrıca yüz ifadelerinin dışında, sesler ve konuşma biçimleri de duygu ifadesinin önemli araçlarıdır. Örneğin, insanlar genellikle öfkeliyken yüksek sesle konuşur ve bu yaklaşık tüm kültürlerde ortak bir ifade şeklidir. Kişinin hissettiklerini tanımlamasından sonra bu duyguları ifade etmesi önemlidir. Duyguları ifade etmek şu yollarla olabilir: Konuşarak ifade etmek, Yazarak ifade etmek. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

161 Duygular ve Heyecanlar Konuşarak ifade etmek. Duyguları ifade etmenin en iyi yolu, onları dinlemeye ve paylaşmaya hazır bir dost veya arkadaşla paylaşmaktır. Paylaşma sadece duyguları konuşmak değil onları dışa vurmaktır. Burada duyguların paylaşıldığı kişinin güvenirliği önemlidir. Güvenilir kişiyle tüm duygular kolaylıkla paylaşılır. Paylaşılan kişinin hem iyi bir dinleyici olması hem de önerilerde bulunma yeteneğinde olması önemlidir. Dinleyicinin pozitif dinleme yeteneğinde olmasına önem vermek gerekir. Duyguları ifade etmeyi öğrenme aslında onları başka biriyle paylaşmayı öğrenmeyle ilgilidir. Yazarak ifade etmek. Duygular çok mahrem, başkalarıyla paylaşılmak istenmiyorsa, yazarak duyguların oluşturduğu gerilimden bir ölçüde kurtulmak mümkün olabilir. Aksi halde kafaya takmak gibi bir durumla karşılaşmak kaçınılmaz olur ve kişi bu durumda olumsuz duyguların ömrünü uzatmış olur. Örneğin, tansiyon takip kartları tutanlar aynı zamanda bir duygu günlüğü de tutar ise olumsuz duyguların tansiyon üzerindeki psikosomatik etkisini görebilirler. Duyguların ifadesi konusu üç aşamalı bir süreci izler; bu sürecin ilk adımı duyguların nasıl tanımlanacağı ve ifade edileceği ile ilgilidir. İkinci adım kişide farkındalık oluştuktan sonra sıra duyguları tanımlama ve onları ifade etmeyi öğrenmektir. Duyguları ifade etmeyi öğrenme aslında onları başka biriyle paylaşmayı öğrenmeyle ilgilidir. Paylaşılacak biri yoksa duyguları ifade eden şarkılar mırıldanmak veya yazarak ifade etmek, duyguları dışa vurmanın bir yolu olarak düşünülebilir. Duyguları ifade etmenin üçüncü adımı ise öfke veya düşmanlık, sevgi veya muhabbet gibi ne tür duygular oluşuyor ise onların oluşmasına kaynaklık eden kişilerle iletişim kurmak, daha doğru bir ifadeyle onlarla yüzleşmek duyguları ifade etmenin üçüncü adımıdır. Bu adımlar kısaca aşağıda açıklanmıştır: Duyguları tanımlamak. Duygular aşağıdaki üç adımla tanımlanabilir: Bastırılmış duygulardan kaynaklanan belirtileri tanımlamak, Bedene dönmek, Duyguları kesin bir şekilde ayırt edebilmek. Bastırılmış duygulardan kaynaklanan belirtileri tanımlamak. İnsanın duygusal durumunu etkileyen ve bastırılmış duygulara bağlı gelişen belirtiler vardır. İnsan içinde tuttuğu, başkasıyla paylaşmak istemediği duygularını ne ölçüde kendi içinde yaşasa da, bunlar fiziksel veya psikolojik olarak kendini mutlaka belli eder. Bastırılmış duygular kendini; kaygı yoluyla, depresyonla, psikosomatik semptomlarla ve kas gerginliği ile belli eder. Kaygı. Birçok faktör kaygının oluşmasına neden olabilir. Bazen bir belirsizlik durumu, bazen beklenmedik olumsuz bir haber duymak, bazen istenmeyen biriyle karşılaşmak kaygının ortaya çıkmasına neden olabilir. Kaygının nedeni bilinen veya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

162 Duygular ve Heyecanlar belirli bir duygu durumu değilse, bu durumda bastırılmış, ifade edilmemiş bir duygu kaygının nedeni olabilir. İnsanın yaşadığı her duygu durumu bir bakıma boşaltılması gereken bir enerji yükü taşır. Kişi bu yükten kurtulmadıkça ve onun altında ezildikçe kaygı ile buna tepki vermeye başlayacaktır. Depresyon. Kişinin günlük yaşama uyumunu bozacak dereceye ulaşmış üzüntü, melânkoli veya keder durumudur. Kişinin ilişki ve etkinliklerini etkilemeyen, üzgün olma durumu depresyon değil, moral bozukluğudur. Klinik depresyon tıbbî bir teşhistir ve moral bozukluğundan farklıdır. Depresif kişi kendisini yorgun, üzgün, sinirli, motivasyonsuz ve apatik hissedebilir. Klinik depresyon, moral bozukluğu gibi normal üzüntü hissinden daha yoğun yaşanır ve kişinin gündelik yaşamını etkileyecek düzeyde çöküntü duygusu oluşturur. Peck, depresyonu sıkışmış duygular olarak tanımlamaktadır. Peck, depresyonu sıkışmış duygular olarak tanımlamaktadır. İnsanı üzen bazı kayıplardan ve acılardan sonra ağlamak veya kendini başka türlü ifade ederek boşalma olmadığı zaman kişi depresif bir duygu yaşayabilmektedir. Derin acı veya hüzün durumlarında bu duyguların vücutta oluşturduğu duygu durumunun boşaltılması gerekir. Ağlamakla veya kendini yürekten dinleyen biriyle iletişim kurarak, duygularını ifade ederek, depresyona karşı önlem alınabilir. Depresyon bazen şiddetli bir öfke duygusunun ifade edilmemesi durumunda da ortaya çıkabilir. Bu durumu Gestaltçı psikologlar, maskelenmiş kızgınlık duygusunun kişinin kendine yönelmesi sonucunda depresyonun ortaya çıkması şeklinde ifade etmektedirler. Eğer son zamanlarda yaşadığı belli bir kayıp olmadığı halde birey kendini depresif hissediyorsa, neye öfkelenmiş olduğunu kendine sormalıdır. Psikosomatik semptomlar. Psikosomatik, psikololojik kökenli olan, fiziksel hastalıklara verilen genel addır. Genellikle duyarlı A tipi kişiler olarak ifade edilen insanların temel rahatsızlıkları olan baş ağrısı, yüksek tansiyon ve ülser gibi rahatsızlıklar, kaygılı, öfkeli ve depresif kişilerin yaşadıkları rahatsızlıklar psikosomatik belirtilerdir. Bunlar daha çok ifade edilmeyen duygulardan kaynaklanır. Psikosomatik belirtiler kronik strese, yıllar boyu ifade edilmemiş duygulara vücudun ödediği bir bedeldir. İnsan üzerinde derin etkiler bırakan duyguları tanımlamak ve ifade etmeyi öğrenmek, pek çok psikosomatik semptomun azalmasını veya kaybolmasını sağlayabilir. Kas gerginliği. Gergin, sıkılmış kaslar, genellikle duyguların uzun süreli ifade edilmemesinin sonucu ortaya çıkan psikosomatik belirtidir. İnsan, duygularını ifade etmeyip kendi içinde yaşadığı zaman, bu duygular kasları sıkmaya veya daha gergin kasların oluşmasına neden olur. Kişi eğer engellenme ya da saldırganlık duygularının altında ise bu duygular onun boyun ve omuz kaslarında gerilmeye neden olabilirken; üzüntü ve hüzün göğüs bölgesi ve göz etrafında; korku veya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

163 Duygular ve Heyecanlar kaygı mide kaslarında gerilmeye neden olabilir. Ancak şu kadarını belirtmek gerekir ki hangi duygunun hangi kas grubuyla alâkalı olduğunu belirlemek kolay değildir; ancak herhangi bir kas grubundaki gerilme mutlaka bir duygu durumunun ortaya çıkardığı psikosomatik belirtidir. İnsan duygularını ifade etmeyip kendi içinde yaşadığı zaman, bu duygular, kasları sıkmaya veya daha gergin kasların oluşmasına neden olur. Bedene dönmek. Gündelik telâşlarla, sorunlarla, kaygı ve endişelerle uğraşmak ve bu olumsuz duyguların üstesinden gelmek durumunda olan insan, bu tür duygulara neden olan olumsuz olayları kafasına takarak olumsuz duyguları daha uzun süreli yaşamak durumunda kalmaktadır. İnsanın kafasına taktığı olumsuz duyguların kaynağıyla yüzleşmek için zihinsel süreçlerden kurtulup bedene dönmesi gerekmektedir. Kişi ancak bedene dönerek kendisiyle yüzleşebilir ve sorunlarının kaynağına inebilir. Kişinin zihinsel takınık durumdan kurtulup kendisiyle yüzleşebilmesi için aşağıdaki yöntemlerin kullanılması yararlı olabilir: Fiziksel gevşeme: Beden gergin ve kişinin kafası istemediği duyguların etkisi altında ise bu durum strese ve bedende gerilime neden olur. Kas geriliminden ve stresten kurtulmak için meditasyon ve diğer sporlarla gevşetilmesi yararlı olur. Şu anda ne hissediyorum. Bu sorunun cevabı kişinin kendisinde gerilim, kaygı, korku ve endişe gibi olumsuz duygular oluşturan durumla yüzleşmesini sağlar. Bilinmelidir ki tanınan ve bilinen düşman, bilinmeyen ve tanınmayan kadar tehlikeli değildir. Duyguları tanımak veya ayırt etmek. Herhangi bir his oluştuğunda, bu hissin kaynağının ne olduğunu veya duygunun ne tür bir duygu olduğunu tanımlamak onları tanımlamayı sağlar. Duygular olumlu ve olumsuz duygular olarak tanımlanabilir. Olumlu duygular. Dostça, eğlendirici, emin, güvenilir, emniyetli, ferahlatıcı, gururlu, güzel, harika, hevesli, affedici, anlayışlı, becerikli, canlı, cesaretli, cesur, destekleyici, heyecan verici, cömert, değerli, heyecanlı, hoşnut, huzurlu, kendine güvenen, kuvvetli, mutlu gibi duygular olumlu duygulardır. Olumsuz duygular. Dalgın, korkak, düşmanca, güvensiz, endişeli, huzursuz, inatçı, kararsız, kaygılı, kızgın, kötümser, küçük düşürülmüş, küçümseyici, nefret dolu, öfkeli, önyargılı, paniğe kapılmış, sabırsız, sıkılgan, sıkıntılı, sinirli gibi duygular ise olumsuz duygulardır. Olumlu ve olumsuz duyguların tanınması, duygu durumunun arkasındaki gerçek motivin anlaşılmasını sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

164 Bireysel Etkinlik Duygular ve Heyecanlar En çok hangi durumlarda sevindiğinizi ve hangi durumlarda hüzünlendiğinizi düşünerek kendinize daha yakından bakmaya çalışınız. DUYGUSAL YAŞANTILAR Duyguların insanın yaşantısıyla ilgili öznel bir yönü vardır. İnsanın bir duyguyu yaşaması salt ona özgüdür ve onun iç dünyasıyla ilgilidir. Bir insanın yaşadığı duyguları başkalarının tam olarak hissetmesi ve doğrudan bilmesi olanaksızdır. İnsanların duyguları korku, öfke ve mutluluk düzeyinde ele alınabilir. Korku doğal bir duygudur. Bir nesnenin veya olayın büyüklüğü, şiddeti, sesi veya görüntüsü insanda korku hissi oluşturabilir. Korkunun kaynağı ortadan kalkınca korkunun kendisi de ortadan kalkar. Çünkü korkunun çoğu öğrenme yoluyla kazanılır. Bireyler arasında farklı korku durumlarının olması, kişilerin farklı öğrenme alışkanlıklarından kaynaklanır. Her canlı, varlığını tehdit eden etkenlerden kaçınır. İnsan bilincinde bu kaçınma, korku algısıyla olur. Korku bu haliyle, kişinin varlığını, yaşamını sürdürmesine hizmet eden savunma sistemlerinin bir ön-uyarı mekanizmasıdır ve yaşamın sürdürülebilmesi için gereklidir. Korkunun, aşırı olması veya kontrolden çıkması, yaşamın normal biçimde sürdürülmesini zorlaştıran bir duygu durumu oluşturur. Bu durumda kişi, korkunun onu kaçınmaya zorlaması gereken durumlara yeterince tepki gösteremez. Bu durumda yaşamı bazı durumlarda düzenleyen ve doğal bir duygu olan korku, yaşamın düzenini bozan ve doğal olmayan fobiye dönüşür. Korkunun belli bir kaynağı ve nedeni varken, fobinin bir nedeninin olması gerekmez. Korku durumunda kişinin vücudu bazı tepkiler verir. Bu tepkilerden belli başlıları; yüzün kızarması, yüzde kaşınma ve yanma hissi, titreme, terleme, bulanık görme, nefes darlığı, ağız kuruluğu, yutkunma güçlüğü, mide bulantısı, bilinç kaybı, anî tansiyon düşüşü vb. Öfke. İnsanın algıladığı bir tehdit karşısında sergilediği düşmanlık duygusudur. Öfke duygusu vücutta birtakım psikosomatik değişikliklere neden olur. Örneğin, tansiyonun yükselmesi ve nabız hızında artış gibi. Öfke duygusu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

165 Duygular ve Heyecanlar altında olan bir insanda bu duygu kolaylıkla gözlenebilir. Öfke durumunda yaklaşık tüm kültürlerde insanlar bağırarak konuşurlar, göz bebekleri büyür, kaşları çatılır, yumruklar sıkılır, dişlerini gösterirler. Kısaca tehditkar bir yüz ifadesi sergilerler. Genellikle kavgalar, öfkeli bir insanın söz konusu tehditkar tutumlarını yansıtmasıyla ortaya çıkar. Öfke gösterilerinin amacı, kişinin tehdit olarak algıladığı duruma karşı koyma çabasıdır. Öfke kişinin davranışlarının kontrolünü kaybettiren bir duygu olduğu için öfkeli insanlar olayları tarafsız bir şekilde değerlendirme ve kontrol etme yeteneklerini kaybederler. O nedenle öfke, sorunların çözümünü kolaylaştırmak yerine daha da zorlaşmasına neden olur. Öfke uygun dozda ifade edildiği zaman doğal bir duygudur; ancak kontrolden çıkıp da kişiyi kontrol altına aldığı ve yıkıcı hale dönüştüğü zaman kişisel ve toplumsal ilişkilerde çeşitli sorunlara yol açar ve kişinin genel yaşam kalitesini düşürür. Pek çok kişisel ve sosyal sorunun kaynağında aşırı öfke veya öfke patlaması vardır. Pek çok kişisel ve sosyal sorunun kaynağında aşırı öfke veya öfke patlaması vardır. Öfke çeşitli nedenlerden kaynaklanabilir.öfkenin ortaya çıkmasına neden olan faktörler arasında; haksızlığa uğrama, engellenme, fiziksel veya psikolojik saldırıya maruz kalma, hayal kırıklığı, tehditler sayılabilir. Kişinin öfkelenmesi durumunda aşağıdaki beş boyut birbiriyle ilişkiye girer: Biliş. O andaki düşünceler ve zihinsel süreçlerdir. Duygu. Öfkenin yol açtığı uyarılmadır. İletişim. Öfkeyi çevreye yansıtma biçimidir. Etkileniş. Öfkeli iken hayatı algılama biçimidir. Davranış. Öfkeli insanın sergilediği davranışlardır. Öfke durumunda vücut çok hafif bir tepkiden hiddete kadar değişen farklı yoğunlukta tepkiler verir. Öfke de diğer duygular gibi fizyolojik ve psikolojik yani psikosomatik değişmelere neden olur. Öfke anî bir duygu olarak gelişmez; aksine bir süreç şeklinde ortaya çıkar. Bu sürecin aşamaları şunlardır: Fiziksel veya psikolojik uyaran(lar) duyguyu harekete geçirir, Düşük bir stres ve gerginlik başlar, Vücut enerjisini arttıran adrenalin salgısı artar, Kalp ve nabız sıklığı artar, Kan basıncı dolayısıyla tansiyon yükselir, Vücut ve zihin savaş ya da kaç tepkisi için hazırdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

166 Duygular ve Heyecanlar İnsanın fiziksel ve psikolojik sağlığını olumsuz yönde etkileyen öfkenin kontrol altına alınması ve yönetilmesi gerekir. Araştırmalar, öfke duygusunu yanlış biçimde boşaltmanın saldırganlığı daha çok arttırdığını ve öfke konrolünü sağlamada hiçbir yararı olmadığını göstermektedir. Öfke yönetimi için en uygun yöntem, öfkeyi neyin tetiklediğini bulmak ve kontrol altına almaya çalışmaktır. Mutluluk kişinin kendine ve topluma karşı görevini ifa etmekten kaynaklanan bir hoşnutluk ve esenlik halidir. Mutluluk. Bir ihtiyacın tatmini sağlandığında ya da hedefe ulaşıldığında duyulan hoş bir duygudur. Yaşamdan alınan uzun süreli tatmin duygusudur. Kişi yaşamdan ne ölçüde pozitif duygular alıyorsa o ölçüde mutludur. Bireyin ihtiyaçları ve amaçları sürekli değişir. Ulaşılan amaçların yerini yeni amaçlar, giderilen ihtiyaçların yerini başkaları alır. Mutluluğun kaynağı insan sayısı kadar farklıdır. Kimileri mutluluğu maddî bir alanda, kimileri manevî derinlikte arar. Kimileri ise mutluluğu hem maddi hem manevî alanda edinilebilecek bir ruhsal hal olarak görür. Mutluğun ancak manevî alanda gelişmekle elde edilebileceğini düşünen eski Yunan düşünürleri (Sokrat, Aristo, Platon) mutluluğu erdemin ödülü olarak görmüşlerdir. Peki, mutluluk nasıl elde edilir? Yukarıda da ifade edildiği gibi mutluluk kişinin kendine ve topluma karşı görevini ifa etmekten kaynaklanan bir hoşnutluk ve esenlik halidir. Dolayısıyla mutluluğun işlevsel yönü, kişinin kendine ve topluma karşı görevini yerine getirmenin sonucunda elde edilen bir duygu olmasıdır. Mutluluk duygusunun yaşanmasını sağlayan faktörlerden bazıları şunlardır: Sükûnete (durulum) ulaşmış bir psikolojik durum, Kişinin sadece kendisini değil, toplumun diğer fertlerini de yücelten bir değerler sistemi, Kişinin kendini değerlendirmesinde gerçekçilik, Çevredeki insanlarla dostluk ve fedekarlık temelinde yürüyen iyi ilişkiler, İnsana ve insanla ilgili her şeye karşı duyulan içten samimî bir sevgi. Mutluluğu sadece maddî faktörlerde arayan bu bakış açısı, manevî bir hal, yaşamdan elde edilen bir hoşnutluk durumu olarak gören bakış açısı tarafından reddedilmektedir. Manevî mutluluğu maddî hazzın önünde gören anlayışa göre ruhun dünyaya gelme amacı mutlu olmak değil, tekâmül etmektir. Mutluluk ise bir amaç değil, bir sonuçtur. Mutluluk maddî değerleri biriktirmekle elde edilemez; çünkü maddî değerler geçici olup, bir gün yok olacaklardır. Gerçek veya devamlı mutluluk ise kalıcı olmalıdır. Manevî değerlerin özelliği kalıcı olmalarıdır. Araştırmalar mutluluğun yaşla ilgisinin olduğunu göstermektedir yaşları arasındaki insanlar üzerinde yapılan bir araştırmada, en çok mutlu oldukları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

167 Duygular ve Heyecanlar yaşların hangisi olduğu sorulmuştur. Araştırmaya katılanların yüzde ellisi, 25-45; yüzde yirmisi, yaşlarının en mutlu yaşlar olduğunu bildirmişlerdir. Çocukluk ve son yetişkinlik evrelerinde mutlu olduklarını söyleyenlerin oranı daha düşük çıkmıştır. Bu insanlardan, ömürleri boyunca mutlu olduklarını söyleyenlerin oranı ise çok düşük çıkmıştır. DUYGULARIN KONTROLÜ VE YÖNETİMİ İnsan organizması bir makine düzeninde çalışmaz; kararsızlıklar ve düzensizlikler gösterir. Bazen öfkeli bazen mutlu, bazen sinirli, bazen sevinçli olabilir. Kısaca insan haz ve elem duyguları arasında birçok duyguyu kısa süreli aralıklarla yaşayabilir. Ancak burada önemli olan farklı duygular yaşayan insanların duygu durumlarını her zaman kontrol edilebilir sınırlar içinde tutmak, yani duyguları kontrol etmek ve yönetmektir. Duyguların yönetilmesinin temel amacı, duygusal durumun insanın denetimini ele geçirmesini engellemek için gerekli tedbirleri alarak vücudun fiziksel ve psikolojik sağlığını korumaktır. Bu aklın veya akılcı zihnin kontrolüyle olabilir. Duyguların kontrol edilip yönetilmesinde atılacak ilk adım, duygularını tanınmasıdır. Duyguların kontrolü ve yönetimi için öncelikle yapılması gereken şey kişide söz konusu duygusal durumu ortaya çıkaran duygu kaynaklarını veya faktörlerini tespit etmektir. Nasıl hastalıkların teşhisi tedavisinden önce geliyorsa, duyguların kontrolü ve yönetimi için de öncelikle söz konusu olan duygu durumuna neden olan faktörleri bulup daha sonra da bunları kontrol etmek ve sağlıklı bir yaşam sürmek için yönlendirmek gerekir. Duyguların kontrol edilip yönetilmesinde atılacak ilk adım, duyguların tanınmasıdır. Duygularını ve bunların kaynağını tanımamış birinin olumsuz duygularla başa çıkması söz konusu değildir. Duyguların kontrol edilip yönlendirilmesi, kısaca duygu yönetimi üç aşamalı bir süreci izler. Bunlar; duyguları tanıma, duyguların ifadesi ve duygu kontrolü veya yönetimidir. Duyguları tanımak. Duyguların kaynağı, yoğunluğu, türü bilindiği zaman kişi duyguyla davranış arasında bağlantı kuracak, dolayısıyla duyguların bireyi yönetmesine izin vermeden kendisi duyguları yönetebilecektir. Duygular, insana dışarıdan gelen uyarıcıların, içsel dünyasında oluşturduğu psikolojik hal olduğuna göre duyguları tanıma, bir duyguya hangi dışsal faktörün etki ettiğinin bilinmesi gerekir. İçten gelen mesajların (duyguların) farkında olmak, onları algılayabilmek ve yorumlayabilmek, mesajın kaynağı ile alıcısı arasındaki iletişimin sağlanması bakımından önemlidir. İster haz duygusu ister elem duygusu olsun, bu duyguların yönetilebilir veya kabul edilebilir düzeyde tutulması gerekir. Şüphesiz ne haz duygusu ne de elem Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

168 Duygular ve Heyecanlar duygusu her zaman kabul edilir duygular değildir. Elem duygusunun da, haz duygusunun da meşru bir biçimde yaşanması gerekir. İnsanların duyguları olduğu gibi toplumların da duyguları vardır. İnsan bir duyguyu çoğu kez toplumun kabul düzlemine, değer ve normlarına göre ifade eder. Duyguların ifadesinde önemli olan duyguların kime hangi yolla ifade edileceğidir. Duyguların yönetimi. Duyguların kontrolü veya yönetimi kişiden kişiye farklılık gösterse de, duyguların kontrol altına alınıp yönetilmesinin bazı kuralları vardır. Duygu yönetiminin altı basamaklı stratejinin birinci basamağı kişinin ne istediğini bilmesi ve aşırı duygu yoğunluğunun azaltılmasıdır. İkinci basamak, bireyin duygularına güvenmesi ve her tür duygunun yönetilebilir olduğunun kabul edilmesidir. Üçüncü basamak, duyguların verdiği mesajı algılamak, anlamak ve kabul etmektir. Duygular kabul edilmezse, onun tedavisi, kontrolü ve yönetimi mümkün olmaz. Dördüncü aşama, kişinin kendine güvenmesi ve olumsuz duygularını olumluya çevirebileceğine inanmasıdır. Beşinci aşama, ne kadar güçlü olursa olsun kişinin o duyguyu kontrol edecek gücü kendinde bulacağına inanması ve ona göre davranmasıdır. Altıncı basamak ise heyecan duyup harekete geçmek ve önceki tecrübelerden yararlanarak duyguları yönetilebilir düzeyde tutmaktır. Duyguların ifadesi. İster olumlu ister olumsuz duyguların kontrolünden kurtulmak için kişinin bunları başkalarıyla paylaşması anlamına gelir. Duyguların ifadesinde önemli olan duyguların kime hangi yolla ifade edileceğidir. Bir düşmanlık duygusu nasıl ifade edilebilir? Kızarak, bağırarak duyguyu ifade etmek, doğru bir yönetem değildir. Duygu kontrolü ve yönetimi, özellikle olumsuz duyguların kişinin fevri (patlayıcı) davranışlarını engellemesi ve kabul edilebilir (olgun) davranış gösterme yeteneğini artırma becerisidir. Buna kısaca duygusal olgunluk diyebiliriz. Duygusal olgunluğun en önemli özelliklerinden biri, duyguları kontrol edebilme yeteneğidir. Duruma ve zamana göre davranış ortaya koymak, duygusal olgunluktur. Duygusal olgunluğa ulaşmış insanların özellikle şunlardır: Kızgınlık ve öfke Korku ve kaygı, Üzüntü ve depresyon. Kızgınlık insanın olgun davranışlar ortaya koymasını engelleyen bir duygu durumudur. İnsanın bazı durumlarda kızgın olması da normal bir durumdur; ancak kızgınlığı bir yaşam biçimi haline getirmek doğru değildir. Kızgınlık ancak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

169 Duygular ve Heyecanlar doğru zamanda, doğru kişiye, doğru biçimde, doğru gerekçeyle ve doğru düzeyde ortaya konabilirse normal kabul edilebilir. Aksi halde kızgın, öfkeli bir insanın uzun süreli dostluklar ve arkadaşlıklar kurması bir yana, sağlıklı sosyal ilişkiler geliştirmesi de söz konusu olamaz. Çünkü insan ilişkilerinde haklı olmak değil, haklı kalabilmek önemlidir. Bu ancak kızgınlığın doğru biçimde kontrol edilip yönetilmesiyle mümkün olabilir. Öfkeyi doğru ifade etme becerisine öfke kontrolü denir. Öfkeyi doğru ifade etme becerisine öfke kontrolü denir. Öfke kontrolünün temel amacı, öfkenin kontrolünde veya etkisinde davranışta bulunmamaktır. Daha önce de ifade edildiği gibi öfke de doğal bir duygudur; burada ifade edilmeye çalışılan öfkenin doğal veya kabul edilebilir bir düzeyde kalmasını sağlamaktır. Aksi halde öfkenin kontrolüne giren kişi, saldırgan tavırlar göstermekten kendini alıkoyamaz. Öfkenin kontrolü veya yönetimi mümkündür; ancak bu nasıl veya hangi yöntemle yapılacaktır. Şüphesiz kişilerin öfkelenme nedenleri farklı olduğu gibi öfke kontrol yöntemleri de farklıdır. Bunun için öfkenin nasıl kontrol edileceğini gösteren pek çok yöntem vardır. Doğru yöntem kişinin öfke nedeni, öfke kaynağı ve öfkesini ifade etmesine göre değişir. Öfkeyi kontrol etmek için geliştirilmiş öfke kontrol yöntemleri vardır. Bunlardan genel olarak kabul edilenler; bilişsel, duyuşsal, iletişim, duygusal ve davranışsal öfke kontrol yöntemleridir. Bilişsel yöntemler. Öfkenin kontrolü konusunda öfkenin tanımlanması ilk adımdır. Tanımlanma, öfkeye neden olan faktörlerin neler olduğunu ve onlardan korunmanın nasıl olacağı konusunda ipucu verir. İkinci adımda ise öfke kontrol yöntemleri konusunda çeşitli alternatifler oluşturulur. Bu alternatifler arasında öfke kontrolüne yarayacak en uygun alternatif belirlenir ve sonra da bu alternatifin uygulanmasıyla öfke kontrol edilmeye çalışılır. Diğer bir bilişsel öfke kontrol yöntemi de öfkenin kontrolünde sonucun ne olacağını düşünmektir. Öfkenin daha büyük öfkelere neden olacak çarpıtmalarından kaçınmak, öfkeyi kontrol etmenin bir diğer yoludur. Öfke, kişinin sağduyusuna zarar veren bir durum olduğu için, sağduyusunu kaybetmiş bir insan öfkenin kontrolünde daha büyük sorunlar yaşayabilir. Bu nedenle öfkeyi büyütmeden kontrol altına almak gerekir. Diğer bir bilişsel öfke kontrol yöntemi de öfkenin kontrolünde sonucun ne olacağını düşünmektir. Öfkenin kişiyi nereye götüreceği, sonucun ne olacağını (öfkeyle kalkan zararla oturur) düşünerek öfkeyi sağduyu ile kontrol altına almak, etkin bir öfke kontrol yöntemidir. Duyuşsal kontrol yöntemleri (Biofeedback). Öfkenin kişinin vücudunda ne gibi psikosomatik etkilere neden olduğu düşünülerek kontrol edilmesine çalışılır. Biofeedback yönteminde kişi öfke durumunda vücudunda ne gibi tepkiler oluşuyor, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

170 Duygular ve Heyecanlar ne gibi belirtiler veriyor diye bakarak öfkeye neden olan düşünce ve davranışlardan uzak durulmaya çalışılır. Duyuşsal öfke kontrol yöntemlerinden biri de alternatif uyarılma oluşturmaktır. Öfke psikolojik ve fiziksel bir uyarılma durumu olduğu için, söz konusu uyarılmayı ortadan kaldıracak aksi başka bir uyarılma (örneğin, gevşeme, gülme, espri) biçimiyle öfkenin ortaya çıkardığı uyarılma ortadan kaldırılabilir. İletişimle öfke kontrol yöntemleri. Öfkeyi iletişimle kontrol etmenin ilk adımı, öfkeyi içinde yaşamamak, onu ifade etmektir. Gasp edilmiş haklarınızı düşünerek, uğradığınız vefasızlıklara yanarak, içinizde öfke biriktirmek doğru bir yaklaşım değildir. Öfke nasıl kişinin kendisini negatif duygularla doldurması (şarj) ise öfkeye neden olan duyguları kaynağına inerek başkasına anlatma (deşarj) öfke kontrol yöntemi olabilir. İletişimle öfkeyi kontrol etmenin bir diğer yolu yansıtmadır. Yansıtma kişinin kendi davranışının kabul edilemez olduğunu kabul etmesi, kendini de sorgulama becerisi göstermesidir. Bu süreçte, kabul edilemez görülen davranış üzerinde durulur. Durum net bir şekilde tanımlanır ve açıklanır. Öfkeyi kontrol etmenin belki de en etkili yollarından biri de kişinin kendisiyle iletişim kurması, yani öz eleştiri yapmasıdır. Kendini öfkelendiren durum karşısında acaba ben nerede hata yaptım, bu durumda benim de bir payım yok mu gibi sorularla kişinin kendisiyle yüzleşmesi, öfke kontrolünde önemli bir yöntemidir. Duygusal kontrol yöntemleri. Duygusal kontrol yöntemlerinin başında duyguların farkında olmak vardır. Yani önce teşhis, sonra tedavi gelir. Öfkeye neden olan asıl motivin ne olduğu, bu temel faktörün ne tür bir duyguya neden olduğu öncelikle teşhis edilir; sonra da bunun tedavisine (konrolüne) çalışılır. Davranışsal kontrol yöntemleri. Bir yolunu bulup öfkeli durumda iken kişinin nasıl davranışta bulunduğunun farkına varmasını sağlamak bir davranışsal kontrol yöntemidir. Bunu ya güvendiğiniz birine sorun, mümkünse sesinizi ve görüntünüzü kaydedin veya zaten kaydedilmiş ise izleyin ve öfkesiz olduğunuz bir zamanda kendinizi değerlendirin. Davranışsal öfke kontrol yöntemlerinden biri de davranış değiştirmedir. Bu yöntem, olumsuz davranışların daha olumlu olanlarla yer değiştirmesi demektir. Yalnız kalmak öfkeye neden oluyorsa sohbet ortamı oluşturmak, oturmak öfkeye neden oluyorsa yürüyüşe çıkmak, uykusuzluk öfkeye neden oluyorsa uyumaya çalışmak gibi yöntemlerle öfke kontrolü yapılmaya çalışılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

171 Özet Duygular ve Heyecanlar Duygu, insanın iç ve dış çevresinden gelen uyarıcıların, onda elem ya da haz türünden izlenimler yaratmasıdır. Coşku ise kamçılanmış, duyguya göre daha yoğun ve güçlü duygudur. Duyguya bakarak coşku, insanda daha yüksek bedensel ve ruhsal değişiklikler yaratır. Coşku insanın davranışını hızlandırır; ama aşırılaştığında davranışı dondurabilir. İnsan olgunluk çağına kadar haz ve elem türünden duygular yaşar. Duygu ve coşkular hem insanı davranışa yönelten bir güdü, hem de bir davranışın sonucunda elde edilen sonuç olabilirler. Ancak bir davranışın karmaşık süreci içinde duygunun, neden mi yoksa sonuç mu olduğunu ayırmak zordur. Kişi gündelik yaşamında haz ve elem duygusu arasında gidip gelir. Haz ve elem duygusal yaşamın iki yönü olarak ortaya çıkar. Bu iki uç duygunun arasında ise şaşkınlık, umut, umutsuzluk, merak ve bekleyiş gibi diğer birçok duygu vardır. Kısaca insan duygusal bir varlıktır. Duygusal yaşamın niteliği bakımından insanlar birbirlerinden farklılık gösterir. Bu farklılığın temelinde haz ve elem gibi iki zıt veya uç duygunun yaşanma düzeyi veya yoğunluğu vardır.az ve elem sarkacının haz ucuna yakın olanlar, neşeli, sevnçli, mutlu, huzurlu, coşkulu insanlar olarak tanımlanırken; aynı sarkacın elem ucuna yakın olanlar kederli, öfkeli, hüzünlü, gergin, stresli, karamsar ve kaygılı insanlar olarak tanımlanırlar. Daha önce de ifade edildiği gibi haz ve elem bir insanı başka bir insandan ayırır.duygusal yaşamın süreklilik gösteren özellikleri kişinin mizacını gösterir ve kişiler toplum içinde mizaçlarına göre tanınırlar. Duygular ve heyecanlar gündelik yaşamda farklı tonlarda, farklı yoğunlukta sürekli yaşanır. Her insan günün her anında, farklı bir duygunun kontrolündedir. Mutluluk verici bir durumla karşılaştığı zaman kişi mutluluk duygusunun, hüzün veren bir durumla karşılaştığı zaman hüzün duygusunun, öfkeye neden olan durumla karşılaştığı zaman öfke duygusunun, acı ve elem veren bir durumla karşılaştığı zaman da acı veya elem duygusunun kontrolündedir. Her zaman bu tür duygularla karşılaşmak gerekmeyebilir. Bazı durumlarda kişi kendisini mutlu eden veya onda haz duygusu oluşturan bir duyguyu hayal ederek haz duygusu, elem veya acı veren bir olayı hatırladığı zaman elem veya acı duygusu yaşayabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

172 Ödev Duygular ve Heyecanlar Duygularınızı kontrol etmede zorlandığınızı düşünüyor musunuz? Duygu kontrolü neden zordur? Cevabınızı 200 kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

173 Duygular ve Heyecanlar DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Bedensel fizyolojik değişikliklerin şekillenmesinde bireyin algıları ve anlayışlarının etkili olduğunu, uyarılan bireyin de bu durumu çevresindeki ipuçlarından yorumladığını savunan duygu kuramı aşağıdakilerden hangisidir? a) Bilişsel kuram b) Sosyobiyolojik kuram c) Cannon Bard kuramı d) Duygusal kuram e) Tepkisel kuram 2. Aşağıdakilerden hangisi bireyin yaşayabileceği 8 temel duygu durumundan biri değildir? a) Korku b) Nefret c) Acıma d) Hayret e) Umut 3. Aşağıdakilerden hangisi heyecanların incelenmesiyle ilgilidir? a) Öznel yaşantı düzeyi b) Genel yaşantı düzeyi c) Sosyal yaşantı düzeyi d) Bilişsel yaşantı düzeyi e) Grupsal yaşantı düzeyi 4. Aşağıdakilerden hangisi kişinin öfkelenmesi durumunda birbiriyle ilişkiye giren boyutlardan biri değildir? a) Biliş b) Duygu c) İletişim d) Refleks e) Davranış 5. Aşağıdakilerden hangisi mutluluk duygusunun yaşanmasını sağlayan faktörlerden biri değildir? a) Sükûnete (durulum) ulaşmış bir psikolojik durum b) Kişinin sadece kendisini değil, toplumun diğer fertlerini de yücelten bir değerler sistemi c) Bireysel çıkarlara fazla ilgi gösterme eğilimi d) Kişinin kendini değerlendirmesinde gerçekçilik e) Çevredeki insanlarla dostluk ve fedekarlık temelinde yürüyen iyi ilişkiler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

174 Duygular ve Heyecanlar 6. Aşağıdakilerden hangisi duygu kuramlarından biri değildir? a) James-Lange kuramı b) Cannon Bard kuramı c) Bilişsel kuram d) Sosyobiyolojik kuram e) Malow-Rogers kuramı 7. Aşağıdakilerden hangisi duyguların iletilmesinde belirleyici unsurlardan biri değildir? a) Jest-mimik b) Ses tonu c) Göz teması d) Samimiyet e) Aradaki mesafe 8. Aşağıdakilerden hangisi başarı gereksinimi yüksek olan bireylerde görülen bir durum değildir? a) İşlerin iyi olması için çabalarlar. b) Okul başarıları diğer öğrencilere göre daha yüksektir. c) Maaşa yapılan zam, güdüleyici bir etkidir. d) İnisiyatif kullanabilirler. e) Başarabilecekleri işlerin üzerinde olan işlerden kaçınırlar. 9. Aşağıdakilerden hangisi bastırılmış duyguların kendini ifade etme biçimlerinden biri değildir? a) Kaygı b) Depresyon c) Psikosomatik semptomlar d) Kas gerginliği e) Kontrolsüz sevinç 10. Aşağıdakilerden hangisi öfke sürecinde ortaya çıkan aşamalardan biri değildir? a) Fiziksel veya psikolojik uyaran(lar) duyguyu harekete geçirir. b) Yoğun stresle başlar. c) Vücut enerjisini arttıran adrenalin salgısı artar. d) Kalp ve nabız sıklığı artar. e) Kan basıncı dolayısıyla tansiyon yükselir. Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.A, 4.D, 5.C, 6.E, 7.D, 8.E, 9.E, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

175 Duygular ve Heyecanlar YARARLANILAN KAYNAKLAR Akarsu, B. (1987). Felsefe Terimleri Sözlüğü, Ankara: İnkılâp Kitabevi. Arkonaç, S. (1998). Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi, İstanbul: Alfa yayınları. Atkinson, Rita L., Atkinson, Richard C., Smith, Edward E., Bem, Darly J. and Nolen Hoeksema, Susan (2002). Psikolojiye Giris, (çev. Yavuz Alogan), Ankara: Arkadaş Yayınları. Barutçugil, İ. (2002). Organizasyonlarda Duyguların Yönetimi, İstanbul: Kariyer Yayıncılık. Başaran, İ. E. (2000), Örgütsel Davranış İnsanın Üretim Gücü, 3. Baskı, Ankara. Baymur, F. B.(2004). Genel Psikoloji, 18. Baskı, İstanbul: İnkılap Yayınları. Boydak, H. A. (2004). Beyin Yarım kürelerinin Gizemi, İstanbul: Beyaz Yayınları. Cüceloğlu, D. (1992). İnsan ve Davranışı, 3. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi. Damasio, A.R. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. New York: Harcourt Brace & Co. Goleman, D. (2000). İşbaşında Duygusal Zeka, (Çev.: Handan Balkara), İstanbul: Varlık Yayınları. Goleman, D. (2005). Duygusal Zekâ, (çev. Banu Seçkin Yüksel), İstanbul: Varlık Yayınları. Ozan, Gönül (2011) Duyguları Tanımak ve İfade Etmek [Erişim tarihi: ] Yeşilyaprak, B.(2003). Genel psikoloji, Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri, Ankara: Gazi Kitabevi. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi Anlamak, (Çev.: N. Ekrem Düzen), Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları. Restak, R. (2004). Mozart ın Beyni ve Savaş Pilotu, (Çev.: Solina Silahlı), İstanbul: Alfa Yayınları. Serol, T. (2000), Davranışlarımızın Kökeni, İstanbul: Say Yayınları. Yaylacı Özdemir, G. (2008). Kariyer Yaşamında Duygusal Zeka ve İletişim yeteneği, İstanbul: Hayat Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

176 HEDEFLER İÇİNDEKİLER İLETİŞİM İletişim Kavramı Ve Anlamı İletişimin Unsurları İletişim Süreci İletişim Türleri İletişimin Engelleri İletişim Engellerini Aşma Yolları Etkin İletişim DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İletişim kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, İletişim sürecini bilecek, İletişimin unsurlarını bilecek, İletişim türlerini bilecek, İletişim şekillerini bilecek, İletişim engellerini bilecek, İletişimin engellerini aşma yollarını öğreneceksiniz. ÜNİTE 8

177 İletişim GİRİŞ İnsanlar toplum halinde yaşayan sosyal varlıklardır. Sosyal varlık olmanın doğal sonucu iletişim kurmaktır. Hiçbir insan ve insan topluluğu, iletişimsiz yapamaz. Çünkü topluluk ayrı ayrı bireylerden oluşan bir koleksiyon değil, kişilerin etkileşim içinde olduğu sosyal bir yapıdır. İletişim, kişinin kendisiyle, kişiler arasında, gruplarda, örgütlerde ve kitleler düzeyinde mesaj aktarımı anlamına gelir. Daha kısa bir ifadeyle iletişim, kaynakla hedef arasında mesaj alışverişi olarak ifade edilebilir. İletişim, insanın kendini sosyal bir varlık olarak ifade etmesi için zorunludur. İnsan, çevresi ile iletişim kurarak yaşar. Onun her davranışı, konuşması, susması kısaca tüm tutum ve davranışları kendini ifade etme biçimidir. Kişi gündelik yaşamını çevresine mesaj iletmekle ve çevresinden mesaj almakla sürdürür. İletişim, mesaj üretme, iletme ve algılama sürecidir. İletişim kurmakta asıl amaç, anlaşılabilir mesajların gönderilmesi ve karşı tarafın tutum ve davranışlarında değişiklik yapmaktır. İnsan yaşamını iletişim kurarak sürdürür. Yaşam bir bakıma iletişim kurma serüvenidir. Normal zihinsel fonksiyonlara sahip olan bir insan, iletişim kurmadan yaşayamaz. İletişim, insanın bireysel ve sosyal yaşamının vazgeçilmez unsurudur. İnsan gündelik yaşamında diğer insanlarla, kurumlarla, kuruluşlarla, gruplarla veya kendisiyle iletişim kurarak yaşar. İLETİŞİM KAVRAMI ve ANLAMI İletişim, bireyler arasındaki ilişkiler sistemi olarak da tanımlanabilir. İletişim mesajın bir kanal aracılığıyla kaynak ile hedef arasında iletilmesidir. En kısa tanımı ile iletişim kaynakla hedef arasında mesaj alışverişidir. Mesaj paylaşma faaliyeti olan iletişim, kişilerin kendilerini ifade edebilme ihtiyaçlarının sonucunda ortaya çıkar. İletişim, bireyler arasındaki ilişkiler sistemi olarak da tanımlanabilir. İletişim, kişilerin amaçsız etkileşimleri olmaktan çok, bir etki oluşturmaya veya davranışa neden olmak amacıyla, mesajın kaynaktan hedefe aktarılmasıdır. Her insan iletişimi farklı biçimde algılar. Bir mesajı almak, yorumlamak ya da göndermek, insanın kişisel inanç ve değerleri tarafından etkilenir. İnsanoğlunun sosyal ilişkilerde başarısının arkasında, iletişim yeteneği vardır. Bu yetenek ona, soyut düşünebilme, ilkel bir yaşamı uygar bir yaşama dönüştürebilme olanağı sağlamıştır. Bilgi paylaşımı süreci olan iletişim, insanın kendini ifade edebilme ve kabul ettirmesinin yanında, kişinin bireysel, toplumsal ve iş yaşamını sürdürmesinin temel aracıdır. İletişim ihtiyaçtan kaynaklanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

178 İletişim Lâtince communicare fiilinden gelen iletişim kelimesi, dilimizde ortak kılma anlamına gelmektedir. İnsanların birbirleri ile anlaşmalarını sağlama süreci olan iletişimle ilgili farklı tanımlar yapılmıştır. İletişim bir mesaj alışverişidir; ancak burada açıklanması gereken şey mesajın ne olduğudur. Mesaj; bilgi, düşünce, duygu, inanç ve tutum, jest ve mimik gibi algılama sürecinde kullanılan her tür olgudur. İletişim aslında bir anlam arama çabasıdır. İletişim esas olarak simgeler aracılığıyla bir kişi ya da gruptan diğerine bilginin, düşüncelerin, tutumların veya duyguların iletimidir. İletişim, tarafların anlam yaratıp, anlaşmaya varabilmek amacıyla mesaj paylaşım sürecidir. Yukarıdaki tanımlarda da görüldüğü gibi, sosyal bilimlerde diğer tüm kavramlarda olduğu gibi iletişim kavramına da herkes tarafından kabul edilen bir tanım yapmak oldukça zordur. İletişim ister bilgiyi yaymak, ister eğitmek, ister eğlendirmek, ister etkilemek ya da sadece anlatmak amaçlı olsun, esas amaç bilgi vermektir. İletişimle bilgi, düşünce ve görüşler, kaynaktan hedefe aktarılır ve bu aktarma işlemi sözlü, yazılı ya da sözsüz iletişim tarzında olabilir. Sözsüz iletişim, sözlü iletişimi kapsamaz ancak, sözlü iletişimde sözsüz iletişimin bir unsuru olan beden dili, sürekli kullanılır ve ikisinin anlamlı bir biçimde kullanılması, sözlü iletişimin etkinliğini artırır. İLETİŞİMİN UNSURLARI İletişimin unsurlarını, temel unsurlar ve ikincil unsurlar şeklinde genel bir ayrıma tabi tutabiliriz. Kaynak, mesaj, kanal ve alıcı iletişimin temel unsurları iken kodlama, kod açma, algılama, değerlendirme, çevre ve geri bildirim iletişimin ikincil unsurlarıdır. İletişimin ikincil unsurları olmadan da iletişim kurulabilir ancak iletişimin etkinliğini artırmak için iletişimin ikincil unsurlarına ihtiyaç vardır. Aşağıda iletişimin kurulabilmesi için gerekli olan iletişim unsurları üzerinde durulmuştur. İletişimin unsurlarını, temel unsurlar ve ikincil unsurlar şeklinde genel bir ayrıma tabi tutabiliriz. Kaynak (Gönderici) Kaynak, iletişimin başlatıcısıdır; iletişimi başlatan veya iletiyi gönderendir. Kaynak olmadan iletişim kurulamaz. İletişim önce kaynağın zihnindeki düşünce şeklinde ortaya çıkar. Kaynak, sahip olduğu tecrübe ve bilgilere göre, mesaj oluşturur; yani mesajı iletmeden önce onu kod lar. Bir düşünceyi formüle eder ve mesaj halinde kanalı kullanarak alıcıya gönderir. İletişim, gönderici ve alıcı olmak üzere en az iki kişiyi gerektirir; bununla birlikte alıcı ikiden fazla olabileceği gibi göndericisi de ikiden fazla olabilir. İletişim ilişkisinin başlayabilmesi için öncelikle kaynağa ihtiyaç vardır. Çünkü kaynak beklediği bir davranışı gerçekleştirmek üzere, alıcı veya alıcılara mesaj iletir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

179 İletişim Mesaj (İleti) Mesaj, alıcı için bir uyaran olarak işlev gören uyarıcılardır. Mesaj kavramının birçok anlamı vardır. Örneğin, mesaj, herhangi bir yerde bir biçimde açığa vurulan sözcük ya da imgeyi ifade eder. Mesaj, göndericinin fikirlerinin ve isteklerinin sembollere dönüşmüş halidir. Sembollerin tek başlarına bir anlamları yoktur, anlamları gönderici ve alıcı yükler. Eğer alıcının verdiği ve göndericinin algıladığı anlamlar birbirlerine uygun ise tam iletişim söz konusu olur. Etkin bir iletişimin gerçekleşmesi için, önce iletişimin tam olması gerekir. Bunun için göndericinin sembollerini, alıcının tanıması gerekir. İletişim, kaynağın gönderdiği mesajın, alıcı tarafından algılanmasıyla kurulur. İletişim, kaynağın gönderdiği mesajın, alıcı tarafından algılanmasıyla kurulur. İletişimin görünür yönü genellikle mesajdır. Çünkü mesajın alıcıları ve iletişimin izleyicileri, öncelikle mesajı, mesajın anlamını, amacını ve etkisini algılamak durumundadırlar. Bu nedenle iletişimin ilk algılanan yönü olan mesajın iletişim türünü ve etkinliğini belirlemede önemli bir rolü vardır. Düşünce, duyu ya da bilginin kaynak tarafından kodlanmış biçimi olarak tanımlanan mesaj, bir duygu veya düşünceyi aktarmayı isteyen kaynağın ürettiği sözel, görsel ve işitsel simgelerden oluşur. Mesaj gönderilmeden önce oluşturulur, yani kodlanır. Bilginin, düşüncenin duygunun iletime uygun, mesaj haline getirilmesine kodlama denir. Kaynağın aklından geçirdiği düşünceler, alıcının anlayabileceği simgelerle kodlanarak, mesaja dönüştürülür. Kodlama basit bir el hareketinden, karmaşık bir matematik formülüne kadar çok geniş bir alanı kapsayabilir. Kodlama simgelerin anlama dönüştürülmesidir. Bir şey i temsil eden ama onunla doğal bir ilişkisi olmayan simgeler kodlanarak mesaja dönüştürülür. İletişimin etkinliği, mesajın alıcıya ulaşmasına değil, istenen biçimde ulaşmasına ve bir davranış değişikliği yapmasına bağlıdır. Mesajın yorumlanarak anlamlı bir şekilde algılanmasına kod açma denir. Kanal (Mesaj Yolu) Kanal fiziksel olabilir (ses, beden), teknik olabilir (telefon) ya da toplumsal olabilir (okullar, gazeteler vb.) Kanal, sinyali taşıyan herhangi bir fiziksel araçtır. Işık dalgaları görsel sinyalleri, hava dalgaları ise ses sinyallerini taşır. Kanal fiziksel (ses, beden), teknik (telefon) ya da toplumsal olabilir (okullar, gazeteler vb.). Kanal, mesajın göndericiden alıcıya iletildiği yoldur. Örgütlerde iletişim kanalları resmi ve gayri resmi olabilir. İşletme içindeki resmi iletişim kanalları; emir komuta zinciri, intranet, öneri/ şikâyet kutuları, dergi, bülten ya da toplantılar olabilir. Kanal, ışık dalgaları, radyo dalgaları, ses dalgaları, telefon kabloları ve sinir sistemi gibi mesajı taşıyan araçlardır. Etkin bir iletişim için kullanılan kanal, mesaja uygun olmalıdır. Mesajın bozulmadan iletilmesi uygun bir kanalla mümkün olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

180 İletişim Mesaj için uygun kanal, iletişim açısından önemli bir unsurdur. Örneğin, sözlü iletişimde kanal hava dır, telefon görüşmelerinde ise telefon hatları kanal rolü görür. Radyo ve televizyon iletişiminde kanal frekanslardır. İnsanların duyu organlarının her biri beyine giden iletişim kanallarıdır. Kanal, kaynak ve alıcı arasındaki bağdır. İnsanın beş duyu organı, onun iletişim kanallarıdır. İki kişinin konuşmasını sağlayan bir telefon sistemi de, başka bir örnek olarak gösterilebilir. Alıcı (Hedef) İletişimin gerçekleşmesi için en az iki kişiye ihtiyaç vardır. Bunlardan biri kaynak diğeri alıcıdır. İnsan kendisiyle kurduğu iletişimin dışında, tek başına bir iletişim kuramayacağına göre, mutlaka alıcı veya alıcılar gerekir. Kodlanmış mesajı alan ve kodunu açan kişi alıcıdır. Alıcı, mesajı taşıyan sembolleri algılayıp anlam vererek, iletişimi sonlandırır ya da kendisi bir mesaj göndererek gönderici konumuna geçer. İletişim süreci, gönderilen mesajı alıcının algılamasına kadar tamamlanmaz. Kaynak gönderdiği mesajın alıcı tarafından mutlaka alınmasını ister. İş iletişiminde ise alıcının mesajı alması yetmez, anlaması, kabul etmesi ve bir davranış gerçekleştirmesi gerekir. Alıcı, gönderilen mesajı alan kişidir. İletişim sürecinde, kaynağın gönderdiği mesaja hedef olan kişi, grup ya da kitleye alıcı denir. Örgütlerde gönderilen mesaj tek olmasına rağmen, aynı mesajın tek ya da çok alıcısı bulunabilir. Aynı şekilde bir mesajın bir veya birçok göndericisi olabilir. Kitle iletişiminde bir tek mesajın milyonlarca alıcısı olabilir. Mesajın alıcısı çoğaldıkça, mesaj aslından uzaklaşır ve iletişimde başlangıçta arzu edilen amaç gerçekleşmez. Kodlanmış mesajı alan ve deşifre eden kişi alıcıdır. Alıcının mesajla iletilen anlamı verip vermemesi birçok faktöre bağlıdır. Tam iletişim, hem kaynağın hem de alıcının kullanılan sembollerin anlamlarını bilip, onlara ortak anlam vermesi sayesinde kurulur. Kaynak gibi alıcının da iletişim kurma yeteneği; onun iletişim becerisine, tutumuna, tecrübe ve bilgisine bağlıdır. Filtre (Algılama) ve Değerlendirme Duyu organlarımıza ulaşan veriler/uyaranlar, algılama olmaksızın tek başlarına bir anlam ifade etmez. Algı kavramı genel anlamıyla duyu organları aracılığıyla alınan uyarıların (duyusal sinyal, simge, sembol) anlamlı bütünlük oluşturacak şekilde örgütlenmesi ve yorumlanmasıdır. Algı, duyu uyarıcılarının, duyu alıcılarına ulaşmasıyla başlayan ve algılanan duyunun tanınmasına, farkına varılmasına, kavranmasına, idrak edilmesine, tanımlanmasına kadar geçen fiziksel, nörolojik ve bilişsel süreçlerin tamamıdır. Algı, kişinin etrafında olup bitenlere tanıklığıdır. Algı, uyarıcının/duyunun alınmasıyla başlar ve tanımlanmasıyla biten alt süreçlerle tamamlanır. Algı idrak etmek ve içeriğine vakıf olmak anlamına gelir. Algı, algılanan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

181 İletişim şeyin gerçeğine ulaşmak, nesneyi tüm boyutlarıyla kuşatmak ve eşya ile doğrudan ilgi kurmaktır. Bu açıdan algı, mesajın tohum u ve öz ü olarak görülebilir. Duyu organlarımıza ulaşan veriler/uyaranlar, algılama olmaksızın tek başlarına bir anlam ifade etmez. Bunların bir anlam ifade edebilmeleri için verilerin algılanması gerekir. Bize ulaşan duyumlara algılama neticesinde tepkiler gösteririz. Önce mesaj filtre edilir. Filtre, göndericinin ve alıcının mesajları değerlendirmesidir ve burada devreye algılama girer. Algı, kişinin belli bir bilgiyi duyma, organize etme, anlama ve değerlendirmesidir. Geri Bildirim (Feed-Back) Geri bildirim, alıcı ve gönderici arasında geriye bilgi akışıdır. Bu sayede, gönderici mesajının anlaşılıp anlaşılamadığını öğrenir. Geri bildirimin olmadığı bir iletişim, tek yönlü iletişim iken; geri bildirimin olduğu iletişim, çift yönlü iletişim dir. Geri bildirim, bir tür kontrol mekanizmasıdır ve iletişim sürecini etkiler ve iletişim sürecinin son unsurudur. Alıcının, kaynağın mesajına verdiği yanıt, geri bildirim olarak adlandırılır. Kaynak, kendisine ulaşan mesajı değerlendirerek, mesajını yeniden düzenler ve iletir. Geri bildirim, iki yönlü iletişimin ortaya çıkmasının zorunlu bir unsurudur. İletişim süreçlerinde temel kültürel ve dil farklılıkları, iletişim problemlerine neden olur. Bu durumda, sağlıklı bir geri bildirimde bulunulamaz. Geri bildirim, mesajın içeriğine göre olumlu ve olumsuz olmak üzere iki kısma ayrılır. Olumlu (pozitif) geri bildirim bir davranışı zaten ilerlemekte olduğu yönde destekleyen ya da pekiştiren geri-bildirimdir. Örneğin, bir söylev sırasındaki alkışlar. Alıcı mesajı tam olarak algılar ve bunu kaynağa doğru biçimde gönderirse, buna pozitif geri bildirim denir. Olumsuz (negatif) geri-bildirim ise kaynağa mesajın amaçlandığı şekilde alınmadığını bildirmek suretiyle, düzeltici bir işlev gören geri bildirimdir. İletişimde mesaj alıcı tarafından anlaşılmıyor, eksik anlaşılıyor ve iletiliyorsa, buna negatif geri bildirim denir. İLETİŞİM SÜRECİ İletişim sürecinin öğelerini ve işleyişini açıklayabilmemiz için önce iletişimin süreç olduğunu açıklamamız gerekir. Toplum bilim sözlüğünde süreç, bir olayın düzenli olarak ve birbirini izleyen değişimlerle gelişmesi, başka bir olaya dönüşmesi olarak tanımlanmaktadır. İletişim de birkaç adımı gerektiren bir süreçtir. Süreç, göndericinin düşünceleri, duyguları veya görüşleri kodlamasıyla ve hedefe göndermesiyle başlar. İletişim süreci, bir mesajı herhangi bir kanalla gönderen gönderici veya kaynak, gönderilen mesaj veya ileti, mesajın gittiği kanal Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

182 İletişim ve mesajı alan hedef veya alıcı olmak üzere dört temel unsurdan oluşur. Bu unsurlardan biri eksik olursa, iletişim kurulamaz. İletişim süreci, kaynağın bir mesajı anlaşılır biçimde kodlayarak alıcıya göndermesiyle başlar. İletişim süreci, kaynağın bir mesajı anlaşılır biçimde kodlayarak, alıcıya göndermesiyle başlar. İletişim sürecinde kaynak, iletmek istediği mesajı, önce hedef tarafından algılanabilir ve anlaşılabilir işaretlere dönüştürür; yani kodlar. Kodladığı mesajı bir araç (sözel ve görsel) veya kanal aracılığıyla gönderir. Mesajı alan hedef, gönderilen mesajın kodunu açar, onu algılar; yani yorumlar ve bu yorumuna göre tepkisini kodlayıp geri gönderir (geri-bildirim). İletişim sürecinin dördüncü unsurunu, iletişim kanalı oluşturur. İletişim kanalı, mesajın göndericiden alıcıya doğru aktığı yolu ifade eder. Örneğin, sözlü ve yüz yüze iletişimde, mesaj atmosfer yoluyla alıcıya ulaşır. Telefon görüşmelerinde kanal telefon hatlarıdır. İletişim sürecinin önemli bir unsuru da çevresel faktörlerdir. Çevre faktörleri, mesajın iletişim kanalı içinden akışını etkileyen koşulları ifade eder. Örneğin, gürültü bir çevre koşuludur. Aynı şekilde, hava şartlarının radyo dalgaları üzerindeki etkisi de bir başka çevre koşuludur. Alıcı (hedef), iletişim sürecinin en önemli diğer unsurudur. İletişim gönderici ve alıcı arasında kurulur. Hedef, mesajı alan kişidir. Alıcının, mesajı taşıyan sembolleri algılaması ve geri bildirimde bulunması ile iletişim süreci tamamlanır. İletişim sürecinin son aşamasını geri-bildirim oluşturur. Geri-bildirim, alıcının, gönderilen mesaja cevabıdır. Bu cevap sayesinde, gönderici mesajının anlaşılıp anlaşılmadığını öğrenir. Şekil 1. Temel İletişim Süreci Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

183 İletişim İLETİŞİM TÜRLERİ İletişim türlerini; sözlü iletişim, sözsüz iletişim ve yazılı iletişim olmak üzere üç gruba ayırabiliriz. İletişim türlerini; sözlü iletişim, sözsüz iletişim ve yazılı iletişim olmak üzere üç gruba ayırabiliriz. Bir başka sınıflandırmaya göre iletişim; kişinin kendisi ile iletişimi, kişiler arası iletişim, grup iletişimi ve kitle iletişimidir. Bir diğer sınıflandırma iletişimi kaynak ve ortamı açısından ele almaktadır. Buna göre iletişim; kişisel iletişim, örgütsel iletişim ve kitle iletişimidir. Başka bir iletişim sınıflandırmasında ise iletişim; toplumsal ilişkiler sistemi olarak iletişim, kişiler arası iletişim, grup iletişimi, örgüt iletişimi ve toplumsal iletişimdir. Grup ilişkilerinin yapısına göre iletişim; biçimsel olmayan (informel) iletişim, biçimsel (biçimsel) iletişim, dikey iletişim ve yatay iletişimdir. Kullanılan kanallara ve araçlara göre iletişim; görsel ve işitsel iletişimdir. Kullanılan kodlara göre iletişim; sözlü iletişim, yazılı iletişim, sözsüz iletişim; zaman ve mekân boyutlarına göre iletişim; yüz yüze iletişim ve uzaktan iletişimdir. Sözlü İletişim Sözlü iletişim, konuşma dili olarak da adlandırılır. Sözlü iletişim; yüz yüze görüşmeler, toplantılardaki konuşmalar, sözlü sunumlar, halka hitaplar, telefonla yapılan görüşmeler, eğitim kursları, konferanslar, resmi konuşmalar, kurmay toplantıları, komiteler ve uyum programları gibi çeşitli biçimlerde yapılır. Sözlü ve sözsüz iletişim, iki temel iletişim kurma yöntemidir. Gönderici ve alıcı arasındaki konuşmanın her türü sözlü iletişimdir. Sözlü iletişim, yüz yüze interaktif biçimde olabileceği gibi radyo, televizyon ve telefonla da olabilir. Sözlü iletişim, primer (birincil) iletişim biçimidir. Sözlü iletişim, dil ve dil-ötesi olmak üzere, iki kısma ayrılır. Karşılıklı konuşmaları, hatta mektuplaşmaları, dil ile iletişim olarak kabul edebiliriz. Dil ile iletişimde kişiler, ürettikleri bilgileri birbirlerine iletirler. Dil ötesi İletişim ise, sesin niteliği ile ilgilidir; ses tonu, sesin hızı, şiddeti, hangi kelimelerin vurgulandığı, duraklamalar ve benzeri özellikler, dil-ötesi iletişim sayılır. Dil ile iletişimde, kişilerin ne söyledikleri, dil-ötesi iletişimde ise, nasıl söyledikleri önemlidir. Sözsüz İletişim Sözcükler, iletişimin birincil araçlarıdır. Sözlü iletişimde kullanılan sözcükleri destekleyen daha birçok öğe vardır. Bu öğelere, ikincil mesaj kanalları denir. İkincil mesaj kanalları sözsüz iletişim kanallarıdır. Jestler, hareketler, materyal kullanımı, zaman ve mekânın kullanımı, sözsüz iletişimin önemli unsurlarıdır. Beden dili olarak da adlandırılan sözsüz anlatımlar, insanlığın tarihiyle birlikte başlamıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

184 İletişim Yapılan araştırmalar, kişilerin karşılıklı konuşmalarında mesajın %35'inin sesli, %65'nin ise, sessiz kanallarla iletildiğini göstermektedir. Sözsüz iletişim, iletişimin temel türlerinden biridir. İletişimin birincil aracı dildir; fakat mesajın gönderilmesinde ve alınmasında, iletişime katkı sağlayan başka faktörler de vardır. Sözsüz iletişim, iletişimin temel türlerinden biridir. İletişimin birincil aracı dildir; fakat mesajın gönderilmesinde ve alınmasında, iletişime katkı sağlayan başka faktörler de vardır. Sözsüz iletişim veya vücut dili yoluyla; elbiseler, mekân kullanımı, kelimelerin vurgulanış biçimi, jest ve mimikler, göz hareketleri ve göz teması mesaj iletimine yardımcı olur. Yüz ifadesi, göz hareketleri, duruş, giyimkuşam, ses özelikleri sözsüz iletişim araçlarıdır. Sözsüz iletişim, en ilkel toplumsal davranış olarak tanımlanan beden dilinin ortak ifadesidir. Sözsüz iletişim, beş temel fonksiyona sahiptir. Bunlar; sözsüz jestlerle sözlü mesajı pekiştirmek amacıyla kullanılan olumlama hareketleri veya tekrar, yine jestlerle kafayı olumsuz anlamda sallayarak yalanlama veya aksini iddia etme, sözlü mesajın yerine geçebilecek bir davranışta bulunma, gözlerle mesaj iletme bu türe girer. Mesajın anlamını tamamlama ve mesajı vurgulama da bir sözsüz iletişim biçimidir. İnsanlar, genellikle üç biçimde sözsüz iletişim kurarlar. Bunların ilki mekân kullanımıdır. Daha üst düzeyde olanların kullandıkları mekânlar, statü ve otorite durumlarını gösterecek biçimde tasarlanır. Sözsüz iletişimin ikinci türünü beden dili oluşturur. Konuştuğumuz sırada birinden uzaklığımız, beden diliyle iletilmiş bir mesajdır. Yakın temas, samimiyeti veya düşmanlığı akla getirdiği gibi göz teması, pozitif veya negatif hisleri iletmenin aracı olarak kullanılır. Vücut ve kol hareketleri, konuşmada duraksama ve elbise beden dilinin önemli unsurlarıdır. Sözsüz iletişimin üçüncü unsuru ise dil yoluyla betimlemedir. Betimlemede, mesajın asıl anlamlarının yanında, yan anlamlarının üzerinde durulur. Yazılı İletişim Yazılı iletişim, sözlü iletişime göre, alıcının onu okuması, yorumlaması ve cevaplandırması nedeniyle gecikmeli olarak kurulur. Yazı, insanın ve toplumların geçirdiği kültürel evrim sürecinin ürünüdür. Yazının icadı, bürokrasinin kurulmasına ve gelişmesine katkıda bulunmuş ve aynı zamanda yazı, hem din kurumunun hem de devletin siyasal örgütlenme biçiminin üzerinde önemli etkide bulunmuştur. Yazı, merkezi bürokrasi ve taşra örgütleri arasında toplumsal yaşamın temel ilkelerinin, siyasî otorite tarafından eşgüdümlenmesi olanağı sağlamıştır. Yazılı hukuk kuralları, geleneklere dayalı hukuksal düzenlemelerin, yerel özelliklerinin ve faklılıklarının aşılmasında ve evrensel norm halini almasında önemli rol oynamıştır. Yazılı iletişim, sözlü iletişime göre alıcının onu okuması, yorumlaması ve cevaplandırması nedeniyle gecikmeli olarak kurulur. Yazılı iletişimi yeniden düzenlemek ve onu sürekli korumak olanaklıdır. Görüşmelerde sözlü iletişim ile birlikte, çoğu kez bunların yazılı olmasına da dikkat edilir. Alıcı söylenenleri yeniden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

185 Tartışma İletişim okuyarak duyduklarından emin olmaya çalışır. Yazma belli bir zaman alsa bile, sözlü iletişimde var olan birçok problem, yazılı iletişimde yoktur. Sen ne kadar bilirsen bil, senin bildiğin karşı tarafın anladığı kadardır diyen Mevlana nın bu sözünü etkin iletişim açısından forumda tartışabilirsiniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. İLETİŞİMİN ENGELLERİ İletişim engelleri, mesajın iletilmesini ve alınmasını engelleyen tüm faktörlerdir. İletişim engelleri, mesajın iletilmesini ve alınmasını engelleyen tüm faktörlerdir. İletişim sürecinde iletişimin etkinliğini engelleyen pek çok faktör vardır. Bu faktörlerden bir kısmı iletişimin yapıcı engelleri, diğerleri de bozucu engelleridir. Gönderilen mesajı sürekli reddetmek ve ona olumsuz geri bildirimde bulunmak, bozucu iletişim engeli olduğu gibi onu sürekli kabul etmek ve mesaja katkıda bulunmamak da bir iletişim engelidir. Mesajın uygun zamanda ve uygun yapıda kodlanması ve iletilmesi için özen göstermek, yanlış bir şey yapmamaya veya konuşmamaya çalışmak ise yapıcı bir iletişim engelidir. İletişimin bozucu engeller aşağıdaki faktörlerden kaynaklanır: İnsanların iletişime olan ihtiyaçlarının farkında olmamaları, İnsanların iletişimin önemini yeterince kavrayamamaları, İnsanların etkin iletişim yöntemlerini bilmemeleri. İnsanlar arasında etkin iletişimin en önemli engellerinden biri, mesajı anlamadan önce onu yargılama ve değerlendirmeye kalkmaktır. Bu durum çatışmaya, zıtlaşmaya, anlaşmazlıklara, bazen de aşırı ve anlamsız bir uyumculuğa neden olur. Etkin iletişim, bir mesajın açıkça iletilmesi, alıcının da onu etkin dinlemesi ve algılamasıyla gerçekleşir. Kişisel İletişim Engelleri İletişimin kişisel engelleri, gönderici ve alıcının mesajı kodlarken, gönderirken veya kod açarken gerekli dikkati göstermemelerinden kaynaklanan engellerdir. Bunlar; alıcının mesajı yanlış anlama ve yanlış yorumlaması, belirli ön kabuller Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

186 İletişim nedeniyle mesajı yanlış değerlendirme, konuşmacıya karşı ilgi eksikliği ve göndericiye karşı gösterilen güvensizlik gibi engellerdir. Kişiler arasında etkin iletişimin gerçekleşmesini engelleyen faktörlerden biri sözcüklere boğulmadır. Mesajı algılayamama da diğer bir kişisel iletişim engelidir. Kişiler arasında iletişim sürecinin istenilen biçimde gerçekleşmesini engelleyen faktörlerden biri sözcüklere boğulma (verbalizm)dır. Kaynak, hedefle paylaşmak istediği düşünceyi, bilgiyi, haberi veya bir duyguyu hedefin anlayacağı biçimde iletmezse, bu durum kişisel iletişim engeli oluşturur. Anlatılanların karıştırılması diğer bir kişisel iletişim engelidir. Kaynak, düşüncelerini aktarmada yalnızca sözlü ya da yazılı sözcükleri kullanırsa, hedef anlamını hiç ya da iyi bilmediği sözcükleri, önceden bildiği ya da onlara benzeyen sözcüklerle karıştırabilir. İletişimin bu yoldan engellenişi, diğer araçların desteği olmadan yalnızca sözlü iletişim kullanılması durumunda daha çok görülür. Mesajı algılayamama da diğer bir kişisel iletişim engelidir. Kaynak, sözlü anlatım sırasında hedefin algı hızını hesaba katmadan ve anlayıp anlamadığını gözlemeden, mesajlarını peş peşe iletirse, hedef daha ilk cümlenin anlamını kavrayamadan, ikinci, üçüncü ve izleyen diğer cümlelerle karşı karşıya kalır. Sonuçta alıcı başlangıçta bir iki cümleden sonra anlatılmak isteneni izleyemeyecek ve iletişim engellenecektir. İlgi duymama da bir kişisel iletişim engelidir. Bir iletişim sürecinde alıcının ilgi duymaması, ya konuyu önceden bilmemesinden ya da o zamana kadar hiç uğraşmamış olduğu ve zor sandığı yabancı bir konuyla karşılaşmasından doğabilir. Kaynağın anlattıkları, hedefin bildiği, zor sandığı ya da hiç bilmediği konularsa ve yalnızca sözcüklerle, monoton bir biçimde anlatılıyorsa, hedef, bilmediği konuyu dinlemek istemeyeceği gibi bildiği bir konunun tekrarını da, dinlemek istemeyecektir. Dinlememek ise iletişimin önündeki en önemli engeldir. Fiziksel çevrenin verdiği rahatsızlıklar da iletişim sürecinin engelidir. İletişim ortamındaki aşırı sıcaklık veya soğukluk, havanın nemli olması, kötü ışık düzeni ve gürültülü çevre, iletişimi engelleyen fiziksel etmenlerden bazılarıdır. Diğer bir kişisel iletişim engeli ise fizyolojik ve psikolojik rahatsızlıklardır. Hedefin fizyolojik veya psikolojik rahatsızlığı, çok üzüntülü veya çok sevinçli olmak gibi, süreci bütünlük içinde algılayamaması durumları da, iletişimin kişisel engelleridir. İnsanların kişisel arzu ve istekleri, değer yargıları, kültür yapıları, bilgi düzeyleri, içinde bulundukları duygusal ortam, alışkanlıkları, zevkleri ve tutkularının birbirinden farklı olması durumunda, iletişimin birçok kişisel engeli ortaya çıkar. Kişisel farklılıklar, kaynak açısından mesajı kodlarken, alıcı açısından onu algılarken ortaya çıkar. Kişisel farklılıklar, kaynağın kullandığı sembolleri etkilerken, alıcının Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

187 İletişim mesaja göstereceği tepki psikolojik, duygusal, kültürel kısaca kişiliğinden bağımsız değildir. İletişimin kişisel engellerinden en önemlilerinden biri, algılama farklılıklarıdır. Algılama farklılığı, dışsal ve içsel olmak üzere iki faktörden kaynaklanır. Dışsal faktörler; düzlem farklılığı, yoğunluk, hareketlilik, tekrarlama, yenilik, benzerlik gibi faktörlerdir. İçsel faktörler ise kişilik, ihtiyaçlar, amaçlar, motivasyon, değerler ve tutumlar, geçmiş tecrübeler ve alışkanlıklar, algılama konusundaki içsel unsurlardır. Algılama, iletişim sürecinde önemli rol oynar. Çünkü her mesaj göndericinin algılaması sonucunda oluşur ve algılama iletişim sürecinde filtre görevi görür; yani bir iletişim engelidir. Bireylerin içinde bulunduğu psikoloji, algılamanın kişisel engellerini oluşturur. Herhangi biriyle iletişim kurduğumuz zaman, duyduğumuz veya anladığımız şey, geniş ölçüde bizim kişisel tecrübelerimize bağlıdır. Alıcı, göndericinin ilettiği her mesajı tam olarak algılayamaz. Bu, mesaja gereği kadar önem ve değer vermemekten kaynaklanabilir. Bunun dışında, alıcının göndericiye olan güveni, inancı, tutumu göndericiden gelecek mesajları farklı şekilde yorumlamasına neden olur. Bu nedenle, gönderici mesajını kodlarken bazı önemli hususları ses tonu ile mesaj yazılı ise altını çizerek, bazı ifadeleri tekrarlayarak yahut başka biçimlerde yeniden ifade ederek alıcıya göndermeli ve onun dikkatini önemli semboller üzerinde yoğunlaştırmalıdır. Herhangi biriyle iletişim kurduğumuz zaman, duyduğumuz veya anladığımız şey, geniş ölçüde bizim kişisel tecrübelerimize bağlıdır. Bize söyleneni duymak yerine, mesajı kendimize göre algılarız. Bir mesajı aldığımız zaman, genellikle onu geçmişte tecrübe ettiğimiz benzer bir mesajla karşılaştırırız. Duyduğumuz yeni bir mesaj, hiçbir zaman salt anlamıyla algılanmaz; önceden edindiğimiz tecrübe ve bilgilerimizin etkisinde kalarak onu algılarız. Böylece yeni bir mesaj, eski bir tecrübenin gölgesinde algılanır. Dil ve Anlatım Güçlükleri Sözcüklerin anlamı, kelimelerde değil, onların kullanımındadır. Dil, iletişimin temel unsurudur. Dil karmaşık biçimde kullanılırsa, iletişim engeline yol açar. Bu nedenle iletişimde basit, yalın ve açıklayıcı bir dil kullanılmalıdır. Konuşmacı mümkün olduğu kadar dinleyicinin diliyle konuşmalıdır. Dil ve anlatım bozukluklarından kaynaklanan iletişim problemi semantik bir problemdir. Strauss and Sayles e göre dil temelde gerçekleri ve hissedilenleri ifade etmede sembol kullanma yöntemidir. Bazı durumlarda aynı kelime, farklı insanlar için farklı anlamlara gelebilir. Sözcüklerin anlamı, kelimelerde değil, onların kullanımındadır. Kelimeleri kendi anlamlarının dışında kullandığımız zaman onların anlamı, yani doğru iletişimin anlamı, empati derecesine bağlıdır. Kelime anlamını, alıcının algılama yeteneğine göre kazanır. Dil farklılığı, iletişimde bireysel algılamayla yakından Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

188 İletişim ilgilidir. Bir mesajın doğru ve tam olarak iletilebilmesi için kullanılan kelimelere gönderici ve alıcının aynı anlamı vermesi gerekir. Dilde önemli engellerden biri de, jargon kullanımıdır. Tüm mesleklerin, farklı bilimsel disiplinlerin, kendilerine özgü bir dili (jargonu) vardır. Bir mesajın iletilmesinde göndericinin seçtiği kelimeler ve genel anlamda kullandığı dil, iletişimin kalitesini belirler. Çünkü dil bir düşüncenin iletilmesinin veya bir görüntünün tasvirinin temel unsuru; anlamın bozulmasının veya yorumlanmasının temel aracıdır. Gönderici birkaç biçimde dili kullanarak anlaşılmazlığa neden olur. Konfüçyüs ün Bana dünyanın yönetimini bir günlüğüne verselerdi, ilk yapacağım iş kelimelerin anlamlarını sabitleştirmek olurdu; çünkü her çatışmanın arkasında kelimelere verilen farklı anlamlar yatmaktadır sözü, mesajın kodlanmasında ve algılanmasında, anlam birliğinin önemini ortaya koymaktadır. Kelimelerin farklı algılanmaları, anlaşmanın temel unsuru olan dilin, çatışmanın temel kaynağına dönüşmesine neden olmaktadır. Tüm meslek ve iş kollarının, kendi özel dili vardır. İnsanların belli bir meslekî teknik dille iletişim kurmaları, jargon olarak bilinir. Jargon aynı teknik, kavramsal çerçeveye sahip olanlar bakımından oldukça etkilidir; ancak teknik kavramları bilmeyenler için bir iletişim engelidir. Teknik kavramları insanların çoğu anlamaz ve bu nedenle teknik bir jargon kullanmak, önemli bir dil engeli olarak ortaya çıkar. Her dil engeli, mesajın anlamında kaymalara neden olur ve onun doğru anlaşılmasını engeller. Dil ve anlatım güçlüklerinin ortadan kaldırılması için takip edilecek birkaç adım vardır. Bunları aşağıdaki gibi gösterebiliriz: Mecaz, istiare ve teşbih sanatlarına fazla yer verilmemelidir. Kısa kelimeler, uzun kelimelere; kısa cümleler, uzun cümlelere tercih edilmelidir. Cümlenin anlamına katkısı olmayan kelime, cümle içinde bulunmamalıdır. Cümleler hedefe göre kurulmalı, jargondan uzak durulmalıdır. Olumlu anlamları olan sözcükler seçilmelidir. Dil ve anlatımdan kaynaklanan iletişim engellerinin asıl nedeni, birçok kelimenin, çoğu zaman farklı anlamlarda kullanılması ve hedefin bunları farklı anlamlandırmasıdır. Bütün bu açıklamalardan anlaşılıyor ki, gerek dilin yapısal yetersizliği, gerekse terminolojik yetersizlikten doğan dil güçlükleri, iletişimin etkin kurulmasını engellemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

189 Örnek İletişim Elden gelen taş değmez bana İlle dostun gülü yaralar beni. Pir Sultan Abdalın bu dizelerini iletişimde önemli olan mesajın kendisi değil, onun şekli ve gönderendir sözü açısından düşündüğümüzde iletişimin cümle kurmak değil, yürek teması kurmak olduğu anlaşılır. Dinleme ve Algılama Yetersizliği İletişimin etkinliğini sadece gönderici belirlemez, aynı zamanda alıcının dinleme ve algılama yeteneği de belirler. İletişim, gönderici ve alıcı arasında mesaj alışverişidir; dolayısıyla iletişimin etkinliğini sadece gönderici belirlemez, aynı zamanda alıcının dinleme ve algılama yeteneği de belirler. Etkin bir dinleme, aktif dinleme olarak ifade edilir. Aktif dinlemede, hedef, kelimelerin pasif bir alıcısı değildir; aynı zamanda duyduklarını hissetmeye ve gerçekleri algılamaya özel önem gösterir ve konuşmacının etkinliğinin artmasına yardımcı olur. Aktif dinleme, konuşmacı açısından, alıcının söylenenleri kavramasını gerektirir; aktif dinleme, aynı zamanda bir empatik dinleme biçimidir. İletişimin dinleme ve algılamadan kaynaklanan engelleri; atlama, savsama (omission), çarpıtma (distortion) ve aşırı anlam yükleme (overload)dir. Atlama, mesajın bazı kısımlarını silmektir. Atlamada, alıcı mesajı bir bütün olarak kavrayamaz; sadece kavrayabildiklerini alır ve diğerlerini geçer. Çarpıtmada ise, alıcı mesajın anlamını değiştirmeye çalışır. Çarpıtma dikey iletişimde olduğu gibi yatay iletişimde de olur. Çarpıtma, amaç ve değerlerin farklılığından kaynaklanır. Bilgi Eksikliği Göndericinin mesajın içeriğini dolduracak kadar bilgili olmaması durumunda da, iletişim engeli ortaya çıkar. Yetersiz bilgi, iletişim sürecinde, kaynak ile hedef arasında engel oluşturur. Gönderilen mesajı anlamayan biri, duruma göre ya anlamadığı yerleri aklından doldurur ya da ilgisi dağılıp başka şeyler düşünmeye başlar. Alıcının mesajı kavramak bakımından yeterli düzeyde bilgi sahibi olmaması durumunda, alıcı, mesajın bazı bölümlerini atlar, yok sayar ya da çarpıtır. Bütün bunlar iletişim sürecinin önemli engelleridir. Hedef bazen bilgi eksikliğinden dolayı verilen mesajı anlamaz ve anlamış gibi davranarak bilgi eksikliğini gizlemeye çalışır. Göndericinin mesajın içeriğini dolduracak kadar bilgili olmaması durumunda da, iletişim engeli ortaya çıkar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

190 İletişim Bilgi eksikliğinden dolayı, ne dediğini anlamadım demek güçtür. Bunu hem kendimize, hem de karşımızdakine bir hakaret sayarız. Bunu söylememek için mesajı anladığımızı göstermeye çalışırız. Yeterince kavranmayan bir mesajı anlamış gibi görünmek ya atlamadır ya da çarpıtma. Bazen mesajı anlamadığımız halde, anladığımızı sanmamız da mümkündür. Göndericinin bilgi eksikliğinden dolayı, iletişim engelinin ortaya çıkmaması için mesajının içeriğini bilmesi gerekir. Cinsiyet ve Kültür Farklılıkları İletişimde cinsiyet farklılığının bulunması, mesajın anlamında çeşitli bozulmalar, kadın ve erkek arasında anlaşmazlıklar ve anlam sapmalarına neden olur. Mesaj iletiminin cinsiyete göre farklı olduğu diğer bir beden dili öğesi de, dokunmadır. Dokunma dostluğu ve kişiselliği sembolize eder. Kadınlarla erkekler arasında ortak bazı beden dili özellikleri vardır. Bunun yanında cinsiyete göre, kültürden kültüre değişen farklı sözsüz iletişim yöntemleri de bulunmaktadır. Cinsiyet farklılıkları, özellikle geleneksel toplumlarda önemli bir iletişim engelidir. Kadınlarla erkekler arasında görüşme engelleri, görüşmeler sırasında sosyal mesafe, cinsiyetten kaynaklanan iletişim engelleridir. Farklı cinsiyette olmanın farkında olmak, bir iletişim engelidir. İletişimde cinsiyet farklılığının bulunması, mesajın anlamında çeşitli bozulmalar, kadın ve erkek arasında anlaşmazlıklar ve anlam sapmalarına neden olur. Erkekler ve kadınlar, çocukluklarından beri farklı eğitim alarak büyürler. Bu durum, yaşam konusunda farklı tutum ve bakış açıları, farklı iletişim biçimleri geliştirmelerine neden olur. Araştırmalar, iletişimde kadın ve erkeklerin bazı farklılıklarının olduğunu göstermektedir. Kadınlar konuşma ve samimî bir dil kullanma konusunda daha duyarlı iken; erkekler konuşmayla birlikte dilde statü ve bağımsızlık öğelerine daha fazla yer verirler. Kız ve erkek çocukların yetiştirilme biçimi, özellikle geleneksel toplumlarda önemli farklılıklar gösterir. Geleneksel toplumlarda kız çocuklarının beden dilini kullanmaları, geleneksel değerlerle sınırlandırılır. Erkeklerin beden dilini kullanmalarına göreli olarak daha fazla izin verilir. Bu nedenle iletişimde kadın ve erkekler farklı iletişim biçimleri geliştirirler. Örneğin, kadınlar yüz yüze iletişimde karşılıklı oturarak iletişim kurmayı tercih ederken, erkekler yan yana oturarak, rahat bir ortamda aynı noktaya odaklanarak iletişim kurmayı isterler. Mesaj iletiminin cinsiyete göre farklı olduğu diğer bir beden dili öğesi de, dokunmadır. Dokunma dostluğu ve kişiselliği sembolize eder. Dokunma bazen yakınlık göstermenin bir ifadesi iken, bazı durumlarda mesafeli, resmi davranmanın bir gereği olarak mesaj taşır. Bu yönüyle dokunma, bir statü ve güç gösterisi olarak kullanılır. İnsanlar daha yüksek statüde olanlara dokunmada bir ayrıcalık görürler. Dostluk ve yakınlığı gösterme amacıyla dokunmada, geleneksel kültürün etkisinde olanlar daha sınırlı davranırlar. Göreli olarak erkeklerin buradaki inisiyatif alanı daha geniştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

191 Bireysel Etkinlik İletişim İnsanlar arasında anlamların değişimi olan iletişim, kültürel farklılıklar tarafından da engellenir. Bir düşünce, kodlama sırasında semboller ve dil aracılığıyla yeniden yorumlanır. Kod çözme sırasında da mesaj tekrar yorumlanarak, yeni bir anlama kavuşur. Bu anlamı, alıcı belli bir biçime göre kodlar; ancak iletişimde kullanılan semboller ve dil, bireyin bilgi birikimine ve kültürel yapısına bağlıdır. Yönetici, farklı kültürlerden gelen gönderici ve alıcıyı anlama ihtiyacı duyar. Sırf nazik davranışınızdan dolayı en zor işlerinizin görüldüğü veya nazik olmayan davranışınızdan dolayı olumsuz tepki aldığınız oldu mu? Cevabınız olumlu ise iletişim becerinizi gözden geçirmeniz gerektiğini düşünüyor musunuz? İletişimin Psikolojik Engelleri İnsanlar genellikle kendi inançları ile çatışan mesajları ya inkâr eder ya da reddederler. Bazen inkâr etmediği mesajı ön yargılarına uydurmak için mesajın şeklini değiştirir veya dönüştürür. Çoğu kez iletilen bilgi, alıcının bilgisiyle çatışır. İleti, alıcının inancına uygun değilse, alıcı onun geçerliliğini reddeder, dahası onu çarpıtır, unutmaya çalışır veya duyduğunu saptırır. İletişimin engeli olarak, sadece alıcının kişisel tecrübesi değil, aynı zamanda göndericinin anlatım biçimi ve psikolojisi de iletişim engeli olabilir. Kaynağın verdiği mesaj, alıcı tarafından alınmak istenmediğinde, iletişim engellenir. Buna tıkanık iletişim denir. Tıkanık iletişimde mesajlar genellikle alıcısız kalır. Bu durumda, alıcı dinlediklerini anlamsız olarak değerlendirir. Alıcı fiziksel olarak var olmasına rağmen, psikolojik olarak orada değildir. Etkin iletişimi engelleyen diğer bir insan ilişkileri faktörü, kişilerin farklı duygusal yapılarıdır. Duyguların iletilmesinde, kelime karmaşasından doğan bazı güçlükler vardır. Bu nedenle, bir yönetici diğer kişilerin duygularını öğrenmek istediği zaman, onların ne söylediklerinden çok, nasıl davrandıklarına dikkat eder. Mesajda birincil faktörlerin yanında, ikincil faktörlerin de üzerinde durur. İletişimde genel kanaat şudur: İnsanlar kendilerini kelimelerle iyi ifade edemezler. Kelimeler çoğu kez duyulanları, hissedilenleri açıklamaya yetmez. Bu durumda insanlar, iletişimin ikincil unsurlarını harekete geçirerek, kendilerini açıklamaya çalışırlar. Eğer, sözlerle hareketler çelişiyorsa, bu durumda bedenin dili, sözcüklerin dilinden daha gerçekçidir. Dikkat dağınıklığı, iletişim sürecinde önemli bir psikolojik engeldir. Dikkati dağınık olan biri, göndericinin mesajını anlamaz; çünkü hedef o sırada başka şeyler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

192 İletişim düşünmektedir. Mesajı duyar; ancak algılayamaz. Dikkat dağınıklığını aşmanın en iyi yolu, etkin dinleme alışkanlığı kazanmaktır. İletişim sürecinin iki temel unsuru olan gönderici ve alıcı, aynı zamanda etkin iletişimi engelleyici olabilir. İLETİŞİM ENGELLERİNİ AŞMA YOLLARI İletişim engellerinin aşılması, iletişim engelleri olarak belirtilen durumların ortadan kaldırılmasıyla gerçekleştirilmiş olur. İetişim engellerini ortadan kaldırmak için şu yöntemlerin kullanılması gerekir: Kaynak, sözlü mesajı alıcının anlayacağı ve algılayabileceği biçimde iletmelidir. Mesaj, alıcının ilgisini çekecek gerçek ve çekici örneklerle desteklenmelidir. Mesaj, alıcıyı etkileyecek türden bir kanalla gönderilmelidir. Kaynak ve alıcının fiziksel ve psikolojik rahatsızlıkları giderilmelidir. Mesajın anlaşılıp anlaşılmadığı geri bildirimle kontrol edilmelidir. İletişimin kişisel ve çevresel engelleri; teknik faktörlerden, çevresel faktörlerden ve bireysel faktörlerden kaynaklanabilir. İletişim engelleri, iletişim etkinliğini engelleyen faktörlerdir. Etkin yönetimsel iletişim becerisi, söz konusu engellerin ortadan kaldırılmasına yardımcı olabilir. İletişim engellerini ortadan kaldırmanın en etkin yolu, öncelikle engelin farkına varmak ve sonra da onu ortadan kaldırmaktır. İletişimin Kişisel ve Çevresel Engellerini Aşmak İletişimin kişisel ve çevresel engelleri; teknik faktörlerden, çevresel faktörlerden ve bireysel faktörlerden kaynaklanabilir. İletişimin engellerini aşmak için önce bu engellerin nelerden kaynaklandığını tespit etmek gerekir. Sonra, aşağıdaki yöntemlerle iletişimin engelleri ortadan kaldırılmaya çalışılır. Algılama farklılıkları ve yetersizliği. İnsanlar farklı inanç, düşünce, kültürel yapı ve tecrübeye sahip oldukları için aynı mesajı farklı algılayabilirler. İletişimde farklı algılamadan kaynaklanan engelleri ortadan kaldırmanın yolu, empatik iletişim kurmaya çalışmaktır. Algılama engeli genellikle seçici algılamadan kaynaklanır. Algılama seçiciliği, alıcının mesajın dinlemek istediği kısımlarını dinleyip, mesajın geri kalanına kendini kapatmasıdır. Algılama seçiciliği etkin iletişim için bir engeldir. Dil farklılıklılarını ortadan kaldırmak. Jargonun, teknik terimlerin gereğinden fazla kullanılmadığı, doğal ve yalın bir dil, söz konusu engeli ortadan kaldırmaya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

193 İletişim yardımcı olur. İletişimde bir dil engeli ortaya çıktığı zaman, gönderici alıcıları soru sormaya teşvik etmeli, açık olmayan noktaları açıklamaya çalışmalıdır. Duygusal reaksiyonları ortadan kaldırmak. İletişimin duygusal engelleri varsa, onları aşmanın en iyi yolu, iletişim problemine neden olan duyguları anlamaya çalışmak ve her insanın farklı duygusal özelliklerinin olduğunu kabul etmektir. Eğer kişiler agresif davranıyor ise, onları ilgilendiren konularda onlarla ortak bir paydada buluşmak, iletişimin engelini ortadan kaldırmaya yardımcı olabilir. Sözlü ve sözsüz iletişim arasındaki uyuşmazlığı aşmak. Sözlü ve sözsüz iletişim arasındaki uyuşmazlığı ortadan kaldırmanın anahtarı, göndericinin yanlış anlaşılmaya neden olacak söz ve davranışlarının farkına vararak, onların iletilmesine engel olmaktır. Jestler, yüz ifadeleri, tavırlar ve diğer temel sözsüz iletişim faktörleri, gönderilen mesaja uygun olmalıdır. Güvensizliği ortadan kaldırmak. Güvensizliği ortadan kaldırmanın hiç şüphesiz en etkin yolu, güven yaratmaktır. Güvenilirlik; bireyin dürüstlüğü, adalet duygusunun gelişmişliği, iyi niyeti, yetenekleri, sorumluluk duygusu ve diğerleri tarafından iyi tanınma gibi özelliklerinin sonucunda ortaya çıkar. Başarılı bir iletişim için, mesajın bazı durumlarda birkaç kez tekrarlanmasına veya yazılı iletişimde önemli kısımların altının çizilmesine pekiştirici denir. Ağdalı ifadelerden kaçınmak. Ağdalı ifadelerden kaçınmak, alıcının mesajın kodunu tam olarak çözerek, onu doğru anlamasına yardımcı olur. Ağdalı ifadeden kaçınmak, mesajın iletilmesi sırasında ortaya çıkan belirsizliği azaltarak, gürültüyü etkisiz hale getirir. Alıcının duygu dünyasını ayarlamak. İletişim kurduğunuz zaman, niyetinizi açıklamanız gerekir. Bir şey söylemeye veya onu özel biçimde söylemeye ihtiyacınız olur; fakat mesajınızı karşı tarafa göre ayarlama gereği duyarsınız. Böyle durumlarda mesaj alıcının duygu dünyasına göre ayarlanarak, iletişim engeli ortadan kaldırılmaya çalışılır. Geri bildirim kullanmak. Geri bildirim, etkin bir iletişim için gereklidir ve bilgi elde etme sürecidir. İletişimde geri bildirim, kaynağın gönderdiği mesajı, alıcının yorumlayarak tekrar kaynağa iletmesidir. Pekiştirme kullanmak. Mesaj birkaç farklı biçimde, karşı tarafa iletilir. Başarılı bir iletişim için, mesajın bazı durumlarda birkaç kez tekrarlanmasına veya yazılı iletişimde önemli kısımların altının çizilmesine pekiştirici denir. Yazılı iletişimde pekiştirici kullanımı, sözlü iletişimde beden dilinin yerine geçer. Basit bir dil kullanmak. İletişimde basit bir dil kullanımının önemi açıktır; fakat çoğu insan kendini açıkça ve jargon kullanmadan ifade etmez. Dilin gücü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

194 İletişim karmaşık kullanımında değil, ortalama insanlar tarafından bile kolaylıkla anlaşılmasındadır. Sözleri davranışlarla desteklemek. İletişim, sadece etki ortaya çıkarmaz, aynı zamanda güven de sağlar. Bir mesaj, sözden ibaret kalmamalıdır; mesajın gereğine uygun bir davranışın ortaya çıkmasına da yardımcı olmalıdır. Yüz-yüze iletişim kurmak. Yüz yüze iletişim en etkin iletişim biçimidir. Bunun nedeni, göndericinin alıcıdan direkt geri bildirim alma olanağına sahip olmasıdır. Eğer gerekiyorsa, mesajda ve ona karşı gösterilecek tepkide, bir değişim olanağı vardır. İletişimde farklı kanallar kullanmak. Bazı mesajlar, çeşitli biçimlerde gecikme tehlikesine uğramadan çabucak ve yazılı olarak iletilmek durumundadır. Dinleme Becerisi Geliştirmek Empatik dinleme, tanım olarak kişinin iç dünyasını anlayarak onun gözüyle dünyayı görebilme çabasıdır. Dinleme duymaktan farklıdır. Duyma, sesleri fiziksel olarak algılamaktır. Dinleme ise, seslerin anlamını zihinsel olarak belirlemekle ilgilidir. Dinlemek bir saygı gösterisidir. Karşısındaki kişi tarafından dinlenen birinin özgüveni artar, kendisiyle barışık mutlu bir kişi olma olasılığı yükselir. Dinleyebilmek için önce beynimizin gönderilen mesajları algılaması gerekir. Her şeyden önce mesajı almaya önyargısız hazır olmak gerekir. Bu ancak empatik dinleme sayesinde olabilir. Beynimiz çevreden gelen uyarıları, beş temel duyusuyla algılar, çevreden gelen uyarıcılardan bazılarına daha fazla ağırlık verir ve diğerlerini geri plâna iter. Bir başka deyişle beynimiz mesajları seçerek algılar. Empatik dinleme, tanım olarak kişinin iç dünyasını anlayarak onun gözüyle dünyayı görebilme çabasıdır. Bu süreç kişinin davranış duygu ve düşüncelerini yargılamadan, onun kişisel bağlamı içinde onu anlamayı ve yorumlamayı içerir. Onun söylediklerini, onun gözüyle anlamaya çalışmaktır. Empatik dinlemeyi karşı taraf hissettiğinde kişi kendisini güvende hisseder. İşitme ve dinleme arasında büyük fark vardır. İyi bir dinleyici, karşısındaki insanı yargılamadan dinlemeyi bilir. Yargılama sadece sözle olmaz; yüz ifadeleri, bedenin duruşu, sesin tonu, söylenmeyen düşünceler ile de insanlar birbirlerini sürekli yargılarlar. Dinlemenin etkinliği etkin sessizlik le olur. Bunun için önce dinlemeye hazırlanmalı, dinlemenin özel çaba gerektirdiği kabul edilmeli, ön yargılardan arınmalı, dinleme pozisyonu dikkatli bir biçimde seçilmeli, not alınmalı, mesaja odaklanılmalı, telâşlı olunmamalı, açık fikirli ve ilgili olunmalı, empatik davranılmalı, anlatılanlarda kelimelerin gücünden daha fazla anlam aranmalı, temel noktalar aranmalı, söz kesilmemeli, ilâve bilgi istenmeli ve dinleme her tür ön yargıdan arınmış olarak yapılmalıdır. Dinleme duymaktan farklıdır. Duyma, sesleri fiziksel olarak algılamaktır. Dinleme ise seslerin anlamını zihinsel olarak belirlemekle ilgilidir. Dinleme hem kişi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

195 İletişim içi hem de kişiler arası bir etkinliktir. Bir kişi bir mesajı başka birinden aldığı zaman onu yorumlar ve diğer kişiye onu nasıl algıladığını gösterir. İnsanın aldığı mesaja geri bildirimde bulunmayıp, onun üzerinde bazı değerlendirmeler yapması, kendisi ile iletişim sürecine girdiği anlamına gelir. Etkin bir dinleme için öğrenilebilir on temel beceri öğesi vardır. Bunları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: Konuşmayı kesin; hiçkimse konuşarak dinleyemez, Konuşmacıya kolaylık sağlayın, onun rahatlamasını sağlayın, Dikkatleri dağıtan şeyleri ortadan kaldırın, Sabırlı olun, başka hiç kimse ile iletişim kurmaya çalışmayın, Kendinizi rahat ve hafif tutun, başka bir şeyle oyalanmayın, Soru sorun, konuşmacının mesajını başka sözcüklerle açıklayın, Konuşmayı bırakın, bu aşamada konuşmak çok çekici olabilir ancak bunu yapmayın, konuşmacının sözünü bitirmesini bekleyin. Aktif dinlemede dinleyici sözlü, sözsüz ve diğer tüm iletişim unsurlarına dikkat eder. Dinlemenin türleri vardır. Bunlardan biri aktif dinlemedir. Aktif dinlemede dinleyici konuşmacının mesajını tamamlamaktan sorumludur. Burada iletişim sürecinde dinleyicinin rolü, konuşmacının mesajını pasif bir biçimde algılamak değildir. Aktif dinlemede dinleyici sözlü sözsüz ve diğer tüm iletişim unsurlarına dikkat eder. Aktif ve pasif dinlemenin yanında dinleme; ayırıcı, kapsayıcı, empatik ve eleştirel dinleme olarak da sınıflandırılır. Ayırıcı dinlemede, sözcüklerin cümle içindeki kullanımından kaynaklanan anlamlar bulunmaya çalışılır. Şekil 8.2. Dinleme Türleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

196 İletişim Kapsayıcı dinlemede asıl amaç, mesajın anlamını ortaya çıkarmaktır. İşle ilgili konferanslara, tartışma gruplarına katılma ve iş sunumlarını dinlemede kapsayıcı dinleme bir ihtiyaçtır. Kapsayıcı dinleme sırasında dinleyici, konuşmacıyı veya mesajı yargılama yoluna gitmez. Etkili kapsayıcı dinlemede konuşmacının söylediklerini anlamak için geniş bir sözcük dağarcığına sahip olmak gerekir. Dinleyici söylenenleri tam anlamak için sorular sorar. Empatik dinlemede dinleyici, konuşmacının sözlerini kritik etmeden, konuşmacının söyledikleri üzerinde düşünmesine izin verir. Empatik dinlemede amaç, konuşmacıyı dinleyicinin desteklediği bir dinleme gerçekleştirmektir. Etkili empatik dinleme, etkin bir ayırıcı ve kapsayıcı dinlemeyi de gerekli kılar. Empatik dinlemede dinleyici, mesajı konuşmacının bakış açısından algılamaya çalışır. Empatik dinleyiciler, mesajın duygusal boyutunu duyabilirler, düşünce ve konularla olan ilişkisini kurabilirler. Empatik dinlemede amaç, konuşmacıyı dinleyicinin desteklediği bir dinleme gerçekleştirmektir. Eleştirel dinlemede, iletilen mesaj belli bir değerlendirmeye tabi tutularak dinlenir. Bu tür dinlemede insan, mesajı yargılayarak ikna olmaya çalışır. Bu tür dinlemede mesaj mantıksal çerçevelerden geçirilerek ve söylenenlere kanıtlar aranarak dinlenilir. Eleştirel dinleme aktif bir dinleme biçimidir. Geri bildirimde bulunmak bakımından bilimsel içerikli dinlemelerin eleştirel dinleme olması gerekir. Sözün gümüş, dinlemenin altın olduğu düşüncesinin altında yatan ana fikri, herhâlde bu atasözünde aramalıyız. Empatik dinleme biçiminde dinleyici, konuşmacının sözlerini değerlendirmeye tabi tutmadan, onlar üzerinde düşünür. Empatik dinlemede, konuşmacıyı destekleyici dinleme söz konusudur. Destekleyici dinleme, konuşmacının kendini daha iyi ifade etmesine katkı sağlayan bir dinleme biçimidir. ETKİN İLETİŞİM Etkin iletişim kurabilmek için bazı koşulların yerine getirilmesi gerekir. Etkin iletişim, mesajı mümkün olduğu kadar göndericinin gönderdiği anlama yakın biçimde hedefe tam olarak iletmekle mümkün olur. Etkin iletişim, anlam düşüncesine ve anlamların tutarlılığına bağlıdır. Etkin iletişim, alıcının algılayabileceği şekilde mesajı ona iletmekle, mesajın tam olarak algılanması ve gerekli tepkinin gösterilmesiyle sağlanır. Etkin iletişim kurabilmek için bazı koşulların yerine getirilmesi gerekir. Etkin bir iletişim kurmadan önce iletilecek mesaj, iyice araştırılmalıdır. Her iletişimin doğru bir amacı olmalıdır. İletişim plânlamasında ilgili olanlara danışmak, onların görüşlerine başvurmak gerekir. İletişimin etkinliğini artırmak için mesajın içeriği kadar tonlamasına da özel önem verilir. Etkin iletişim bir süreçtir ve iletişimin tamamlanması gerekir. Etkin bir iletişim şu unsurları kapsar: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

197 İletişim Bilinen ve geniş kapsamlı bir iletişim yapısının oluşturulması, Çeşitli görevler yüklenmiş kişiler arasındaki ilişkilerin kurallarla belirlenmesi, İnsanlar arasındaki ilişkilerin, uyumlu bir şekilde birbirine bağlanması. Etkin iletişim, hem kaynağın, hem de alıcının kullanılan sembollerin anlamlarını bilip, onlara ortak anlam vermesiyle kurulur. Etkin iletişim, hem kaynağın hem de alıcının kullanılan sembollerin anlamlarını bilip, onlara ortak anlam vermesiyle kurulur. Kaynak ve hedefin mesaja aynı anlamı vermeleri etkin iletişim değil, tam iletişimdir. Tam iletişim, etkin iletişim için gereklidir; ancak yeterli değildir. Etkin iletişim, kaynağın gönderdiği mesajın hedefte bir davranış değişikliğine neden olmasıdır. Kaynağın mesajı, hedefi mesaj doğrultusunda yönlendiriyorsa etkin iletişimden söz edilebilir. İster sözlü, ister yazılı olsun, iletişimin asıl amacı hedefte bir davranış değişikliği ortaya çıkarmaktır. İletişimde etkinlik, mesajın eksiksiz ve anlamını kaybetmeden, kısaca kodlandığı şekilde alıcıya ulaşmasıdır. Buna göre iletişim etkinliğinin aşağıdaki gibi beş temel amacı vardır: İletilecek mesajın kodlanması ve iletilmesi, Mesajın kodunun çözülmesi ve filtre edilmesi, Mesajın algılanması ve değerlendirilmesi, Mesajın kabul edilmesi, Mesaj doğrultusunda alıcının harekete geçmesi. Yukarıda sayılan unsurlar dikkate alındığında, iletişimin asıl amacı, kaynağın gönderdiği mesajın, alıcı tarafından kodunun çözülüp algılanması değil, mesajın içeriği doğrultusunda alıcının tepkide bulunmasının sağlanmasıdır. Kısaca alıcının mesaja göre olumlu geri bildirimde bulunmasını sağlamak için onun ikna edilmesi gerekir. Buna göre etkin iletişim aslında ikna edici bir iletişimdir. İnsanları ikna etmek inandırıcı olmaya bağlıdır. İnsan davranışlarını belirlemede güç ilişkileri son derece sınırlıdır. İnanç, tutum ve davranış değiştirmede ikna daha kalıcıdır. Bir atı zorla suya götürebilirsin ama zorla su içiremezsin diyen İngiliz atasözü iknanın önemini mükemmel bir biçimde vurgulamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

198 Özet İletişim İnsan ilişkilerinin sürdürülmesi için iletişim zorunludur. Bir bakıma iletişim, insanın yaşamını sürdürmesinin zorunlu bir unsurudur. İletişim, yaşamı anlamlandırma sürecidir. İnsan bu anlamlandırma sürecinde kendisiyle, başkasıyla veya grupla iletişime girer ve gündelik tecrübelerinde pek çok etkinliği iletişim kurarak gerçekleştirir. Bugün iletişim alanında kullanılan tekniklerde hızlı ve önemli gelişmeler yaşanmaktadır. İletişim alanındaki gelişmeler, bireysel, örgütsel ve ülkeler arasında kurulan iletişim ağları sayesinde veri iletimini kolaylaştırmakta ve iş yapma yöntemlerinde köklü değişikliklere neden olmaktadır. İletişim, insanın kendini sosyal bir varlık olarak ifade etmesi için zorunludur. İnsan, çevresi ile iletişim kurarak yaşar. Onun her davranışı, konuşması, susması, kısaca duruşu kendini ifade etmesidir; yani mesaj iletmesidir. İletişim, anlam üretme, iletme ve algılama sürecidir. İletişimin asıl amacı, anlaşılabilir mesajların gönderilmesi ve karşı tarafın tutum ve davranışlarında değişiklik yapmaktır. İnsan yaşamını iletişim kurarak sürdürür. Yaşam bir bakıma iletişim kurma serüvenidir. Normal zihinsel fonksiyonlara sahip olan bir insan, iletişim kurmadan yaşayamaz. İletişim, insanın bireysel ve sosyal yaşamının vazgeçilmez unsurudur. İnsan gündelik yaşamında diğer insanlarla, kurumlarla, gruplarla veya kendisiyle iletişim kurarak yaşar. Bireysel, örgütsel ve toplumsal yaşam biçimlerinde iletişim bir ihtiyaçtır. Bir sosyal yapı içinde iletişime ihtiyaç göstermeyen hiçbir iş yoktur; çünkü iletişim, insanların birbirlerini anlamaları için gerekli olan bir köprüdür. Köprünün bir ayağında kaynak, diğer ayağında alıcı (hedef) bulunur. İletişim, bu iki ayak arasındaki mesaj alışverişidir. İletişimi kaynaktan, alıcı veya alıcılara mesajın iletilmesi olarak düşünmek doğru değildir; çünkü mesajı gönderen kişinin genellikle bir amacı vardır. Kaynak, gönderilen mesaj doğrultusunda hedefin bir davranışta bulunmasını bekler. Hedefin göstereceği davranış ise mesajı alma biçimine ve mesajın alınma derecesine bağlıdır. Mesajı gönderenin (kaynak) istediği davranışın, alıcı tarafından gösterilmesi halinde etkin iletişim gerçekleşir. İnsan ister tek başına, ister toplumla birlikte yaşasın, amacına iletişim kurarak ulaşabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

199 İletişim DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi geri bildirimin amaçlarından değildir? a) Mesajın anlaşıldığının bildirilmesi b) Mesajın alındığının bildirilmesi c) Mesaja uyumlu davranış gösterildiğinin bildirilmesi d) Mesajın algılandığının bildirilmesi e) Mesajın anlaşılmadığının bildirilmesi 2. Aşağıdakilerden hangisi kişiler arası iletişimi engelleyen faktörlerden biri değildir? a) Sözcüklere boğulma b) Anlatılanların karıştırılması c) Mesajı algılayamama d) Mesajın uzun olması e) Fiziksel çevre engelleri 3. Dinleyicinin konuşmacının sözlerini kritik etmeden, konuşmacının söyledikleri üzerinde düşünmesine izin veren dinleme biçimine ne denir? a) Empatik dinleme b) Savunucu dinleme c) Eleştirel dinleme d) Yargıç tarzı dinleme e) Kapsayıcı dinleme 4. Aşağıdakilerden hangisi dil ve anlatım güçlüklerinin ortadan kaldırılmak için takip edilecek adımlardan biri değildir? a) Mecaz, istiare ve teşbih sanatlarına fazla yer verilmemelidir. b) Kısa kelimeler, uzun kelimelere; kısa cümleler, uzun cümlelere tercih edilmelidir. c) Cümlenin anlamına katkısı olmayan kelime, cümle içinde bulunmamalıdır. d) Meslek dili (jargon) ile konuşulmalıdır. e) Olumlu anlamları olan sözcükler seçilmelidir. 5. Aşağıdakilerden hangisi etkin dinleme becerileri öğelerinden biri değildir? a) Konuşmacıya kolaylık sağlamak b) Dikkatleri dağıtan şeyleri ortadan kaldırmak c) Eleştirel dinleme yapmak d) Kendini rahat tutmak e) Soru sormak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

200 İletişim 6. Aşağıdakilerden hangisi iletişim sürecinin unsurlarından biri değildir? a) Gönderici b) Mesaj ve mesaj kanalı c) Geri bildirim d) Gürültü e) Alıcı 7. Beden dili açısından aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Beden dili sözlü iletişimin bütünleyicisidir. b) Sözlü iletişim her ülkenin konuştuğu dile göre değiştiği halde, beden dili her kültürde aynıdır. c) Beden dilinde makro hareketler kontrol edilebilirken, mikro davranışlar kontrol edilemez. d) Beden dili sayesinde karşımızdakinin davranışlarından düşüncelerini anlayabilmemiz mümkün olur. e) Her toplum kendi kültürüne göre farklı beden dili geliştirmiştir. 8. Aşağıdakilerden hangisi iletişimin temel amaçlarından biri değildir? a) İletilecek mesajın kodlanması ve iletilmesi b) Mesajın kodunun çözülmesi ve filtre edilmesi c) Mesajın algılanması ve değerlendirilmesi d) Mesajın kabul edilmesi, e) Alıcının bilgilendirilmesi 9. Aşağıdakilerden hangisi iletişimin engellerini aşmak için kullanılacak yöntemlerden biri değildir? a) Algılama farklılıkları ve yetersizliği b) Dil farklılıklılarını ortadan kaldırmak c) Duygusal reaksiyonları ortadan kaldırmak d) Sözlü ve sözsüz iletişim arasındaki uyuşmazlığı aşmak e) Güven duygusunu ortadan kaldırmak 10. Aşağıdakilerden hangisi kişiler arası iletişim sürecinin istenilen biçimde gerçekleşmesini engelleyen faktörlerden biri değildir? a) Sözcüklere boğulma b) Anlatılanların karıştırılması c) Mesajı algılayamama d) Aşırı ilgi e) Fiziksel çevrenin verdiği rahatsızlıklar Cevap Anahtarı 1.C,2.D,3.A,4.D,5.C, 6.D, 7.B, 8.E, 9.E, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

201 İletişim YARARLANILAN KAYNAKLAR Champoux, J. E. (1996). Organizational Behavior. New York: West Publishing Company. Dökmen, Ü. (1999). İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul: Sistem Yayınlar. Erdoğan, İ.(1983). İşletmelerde Davranış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Eren, E. (1998). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım Aş. Gordon, J. (1997). Organizational Behavioral, Boston: Allyn and Bacon, Inc. Gökçe, O. (1998). İletişim Bilimine Giriş, Ankara: Turhan Kitapevi Basım Yayın Gürgen, H.(1997). Örgütlerde İletişim Kalitesi, İstanbul: Der Yayınları. Hall, R.H. (1977). Organization Structure and Process, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs. Mary, M. (1987). Business Communication: Strategy and Skill, NJ: Prentice Hall Inc. Mutlu, E.(1994). İletişim Sözlüğü, Ark Yayınevi. Preston, P. (1989). Communication for Managers, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs. Tutar, H., (2010). Örgütsel İletişim, 2. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık. Tutar, H., Y., M. Kemal (2010). Genel İletişim Kavramlar ve Modeller, 7. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Goldhaber, G. M. (1990). Organizational Communication. Dubuque, IA: Wm. C. Brown. Griffin, R. W. (1993). Management, International Student Edition, London: Houghton Mifflin Company. James, A. F. Stoner and Wankel, Charles (1996). Management. New Jersey: Prentice-Hall A. Division of Simon & Schuster, Inc., Englewood Cliffs. Penley, L. E., Alexander E. R., Jernigan, I. E., Henwood, C. I. (1991). Communication Abilities of Managers: The Relationship of Performance, Journal of Management, 17 (1), Stephan, C.(1998). Etkili İnsanların Yedi Alışkanlığı.5. Basım. Varlık Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26

202 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ALGILAMA VE ALGI YASALARI Algılama ve Algı Kavramı Algılama Süreci Algı Türleri Algıların Özellikleri Algı Yasaları Algılama ve Atfetme (Yükleme) DAVRANIŞ BİLİMLERİ Doç.Dr.Hasan TUTAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Algı kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, Algı ve benzer kavramları kavrayabilecek, Duyu, Duyum, Algı ve Algılama ayrımı yapabilecek, Algı türlerini bilecek, Algıların özelliklerini bilecek, Algı yasalarını öğrenecek, Algılama ve atfetmeyi kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 9

203 Algılama ve Algı Yasaları GİRİŞ Bireyin çevresinde olup bitenlere tepki vermesi için önce çevreden gelen uyarıcıları algılaması gerekir. Organizmayı etkileyen herhangi bir faktöre uyarıcı denir. Ses, renk, koku, tat gibi uyarıcılar beyni uyarır ve algılama sürecini başlatır. Çevresel uyarılar duyu organları vasıtasıyla duyumsanır ve kişi buna göre tepkide bulunur. Çevreden gelen birçok uyarıcı olmasına rağmen bunların hepsi algılanmaz. Örneğin, karanlıkta kişi göremez; belli bir desibelin üstünde ve altındaki sesleri duyamaz; mor ötesi ve kırmızı altı ışınlar çıplak gözle görülemez; normal olarak sesin titreşimi saniyede yirmiden az yirmi binden fazla olduğunda duyulamaz. Eşikler, insandan insana değiştiği gibi aynı kişide farklı zamanlarda birbirinden farklı algı eşikleri de olabilir. Algılama sadece uyarıcılarla ilgili bir durum değildir; yani algılama sadece dışsal faktörlere (uyarıcı) bağlı değildir; aksine içsel ve dışsal faktörlerin etkileşimiyle olur. Algılamayı etkileyen içsel faktörlerden biri, aynı olguyu farklı biçimlerde algılamaya neden olan kişiliktir. Kişilik, insanın kendi duygu ve davranışlarının bir bütün oluşturmasıdır. Kişilik her kişiye özgü özelliklerin tümüdür ve algı objesi değişmese bile kişilik, algılamayı etkileyen önemli bir faktördür. Algılamayı etkileyen diğer bir faktör zekâ ve yetenektir. Bunlar bireyin kapasitesini belirler. Zekâ ve yetenek farklılıkları, algılamanın farklı olmasına neden olur. ALGILAMA VE ALGI KAVRAMI Algılamanın olması, mutlak eşiğin üzerinde bir duyumsamanın olmasına bağlıdır. Algılama, uyaranların duyumsanması işlemine verilen addır. Algılama, duyu ve duyum aracılığı ile meydana gelir. Alıcıların dış çevreden duyular vasıtasıyla aldığı uyaranları sinirsel enerjiye çevirmesi sürecine algılama, ortaya çıkan ürüne de algı adı verilir. Beyne gelen duyu verilerinin beyinde işlenerek belirli bir yapı ve organizasyona sokulma işlemidir. Algılamanın olması mutlak eşiğin üzerinde bir duyumsamanın olmasına bağlıdır. Mutlak eşik organizmanın tepkide bulunabilmesi için gerekli en küçük uyarıcı şiddetidir. Uyarıcıda meydana gelen değişikliğin fark edildiği en küçük miktar ise fark eşiği olarak adlandırılır. Duyuların mutlak eşik değerleri vardır. Örneğin; görme karanlık bir gecede 1 km uzakta mum alevi; işitme, sessizlikte 6 m mesafedeki saatin işleyişi; tat, 8 lt suda erimiş bir çay kaşığı şeker; koku, 6 odalı bir evde bir damla parfüm kokusu; dokunma, 1cm yükseklikten düşen bir sineğin kanadının yanağa değmesidir. Algılar ihtiyaçları, güdüleri ve tutumları etkilediği gibi, ihtiyaçlar, güdüler ve tutumlar da algılamayı etkiler. Aynı şekilde algılamanın bir fizyolojik bir de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

204 Algılama ve Algı Yasaları psikolojik boyutu vardır. Bu nedenle farklı kültürel değerlere ve sosyo-ekonomik özelliklere sahip insanların algılama düzeyleri farklı olmaktadır. Duyu süreçleri. Birey duyu organlarıyla çevresindeki çeşitli uyarımlara ulaşır. Çevre uyarımları duyular vasıtasıyla alınıp bilinçte değerlendirildiği zaman, algılama gerçekleştirilmiş olur. Simgesel süreçler. Simge, bir obje veya durumu temsil eden işarettir. Örneğin, limon resmi görülünce ekşi tadı algılanıp kişinin ağzının sulanması, simge temelli bir algılama örneğidir. Duygusal süreçler. Algılamanın duygusal süreçlerinde, uyarımın taşıdığı mesaj ve bilgiyi aşan bir anlam üzerinde durulur. Örneğin, bir olayı ya da nesneyi algılarken onun yalnız bellekteki geçmiş izlenimleri ve simgeleri birleştirilmekle kalmaz, başka anlamlar üretilmeye çalışılır. Kişinin görme, duyma, koklama, dokunma, düzenleme yeteneği algılama derecesini etkiler. Algılama iki biçimde karşımıza çıkar; deneysel algılamalar ve zihinsel algılamalar. Deneysel algılamalar, duyu organları yoluyla algıladıklarımız; zihinsel algılamalar ise altıncı hissimizle algıladıklarımızdır. Birinci algılamayı sayısal, fiziksel ve maddi özellikler meydana getirirken; ikincisini oluşturmak ve elde etmek daha zordur. Zihinsel algılamaları sağlamak için karşı tarafın algılamasındaki sınırları, engelleri bilmek ve mesajı buna göre vermek gerekir. Davranış biçimlerini akıl ve mantıktan çok duygular yönetir. Algılama, insana ulaşan bütün uyarıları biçimlendiren iki yönlü bir süreçtir. Şekil 1. Beynin algılama Bölgeleri Algılama sürecinde kişi iç ve dış uyarımları fark eder. Bu fark etme sürecinde dışsal faktörler (algılanan nesnenin büyüklüğü, şekli, rengi, kokusu) ve içsel faktörler (kişinin deneyimi, kültürü, inançları, karakter yapısı, duyguları, beklentileri, ihtiyaçları) devreye girer. Kişinin görme, duyma, koklama, dokunma, düzenleme yeteneği algılama derecesini etkiler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

205 Algılama ve Algı Yasaları Her duyumla birlikte bir algılama ortaya çıkar; bununla birlikte psikolojik olayların en yalın öğeleri, duyumlar değil, algılardır. Çevreden gelen etkiler duyu organlarını uyarır, böylece meydana gelen sinir akımı, beyne ulaşır ulaşmaz duyum olayı ile birlikte bir algılama meydana gelir. Algılama sürecinde duyumlar anlamlı bütünler halinde kavranır. Algılamada beyne iletilen uyarımlar, önce gruplar halinde örgütlenir ve sonra da bir anlam kazanır. Uyarıcıya anlam kazandırma süreci algılama iken, algılamanın sonucunda ortaya çıkan ürüne ise algı denir. Algılama anında beyin, bireyin içinde bulunduğu psikolojik veya fiziksel durumdan etkilenir. Aç insanın yiyeceği gördüğü sıradaki algısı ile tok insanın algısı farklıdır. Algı kişinin beklentileriyle, geçmiş deneyimleriyle, diğer duyu organlarından gelen başka duyuları, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katmasıyla, duyuları seçme, bazılarını ihmal etme, bazılarını kuvvetlendirmesiyle, duyulara bazı eklemeler ve çıkarmalar yapmasıyla oluşur. Sevdiği biriyle karşılaşan bir insanın insan objesi algısı ile sevmediği biriyle karşılaşanın insan algısı aynı değildir. Duyu uyaranın saf hali iken, algı kişinin psikolojisinden etkilenerek duyunun insan beyninde kazandığı yeni biçimdir. Algı (percept, sense) kavramı genel anlamı ile duyu organları aracılığıyla alınan uyaranların (duyusal sinyal, simge, sembol) anlamlı bütünlük oluşturacak şekilde örgütlenmesi ve yorumlanmasıdır. Algı, duyu uyarıcılarının, duyu alıcılarına ulaşmasıyla başlayan ve algılanan duyunun tanınmasına, farkına varılmasına, kavranmasına, idrak edilmesine ve tanımlanmasına kadar geçen fiziksel, nörolojik ve bilişsel süreçlerin tamamıdır. Algı, kişinin etrafında olup bitenlere tanıklığıdır. Algılar çok boyutlu etkileşimli bir düzlemde gerçekleşir. Algılar çok boyutlu etkileşimli bir düzlemde gerçekleşir. Algı, uyarıcının alınmasıyla başlar ve tanımlanmasıyla biten alt süreçlerle tamamlanır. Algı, idrak etme, uyaranın içeriğine vakıf olma, bir etkiye maruz kalma ve ona tepki gösterme olgusudur. Algı, algılanan şeyin gerçeğine ulaşmak, olayı ve olguyu tüm boyutlarıyla kuşatmak ve ilgi kurmaktır. Algı, algılanan şeyin gerçeğine ulaşmak, onu bütün boyutları ile kavramaktır. Algıların alınma sürecine algılama denir. Duyu organlarına ulaşan uyarıcıların (ses, koku, renk, ısı vb.) farkına varılması algıdır. Algıların analiz edilip yorumlanması, örgütlenmesi, sistemleştirilmesi süreci ise algılamadır. İnsan zihni uyarıcıların bir kısmını algılayarak seçici algı yeteneği gösterir. Algıda seçicilik adı verilen süreci belirleyen kişinin inanç, değer, ihtiyaç, istek ve beklentileridir. Algıların araçlarla iyileştirilmesi mümkündür. Teleskop ve mikroskop görme, telefon işitme yeteneğini artırabilir. Bütün bunlar algıların gerçekliğin dışında oluşabildiğini, farklı bir forma dönüştüğünü, ancak hiçbir zaman gerçeklikten bağımsız olarak ortaya çıkmadığını gösterir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

206 Algılama ve Algı Yasaları Algılar duyular sayesinde olur ancak algılama (perception) genellikle duyularla karıştırılır. Algılar duyular sayesinde olur ancak algılama (perception) genellikle duyularla karıştırılır. Oysa algılama, duyudan (sense) daha karmaşık ve daha geniş bir anlam içeriğine sahiptir. Duyularla birlikte yorumlamayı (interpretation) kapsar. Duyular algının yapı taşlarıdır. Ancak algılama sadece duyulara bağlı fizyolojik bir süreç değildir. Sezgilere bağlı algılamalar vardır ki bunların algılanması için daha önce açıklandığı gibi herhangi bir uyarıcıya gerek yoktur. İnsan düşünme yoluyla hayali olarak algılar arasında gerçek olmayan bağlar kurabilir. Uyarıcı sürekli ise ve enerji düzeyinde bir değişiklik meydana gelmiyor ise duyu organı uyarıcıya uyum sağlar ve tepkide bulunur; böylece algıda süreklilik oluşur. Örneğin tabak, bardak, çatal ve kaşıklardan oluşan kurulu bir masayı algılarken, sadece gözün retinasına düşen verilere dayanılmış olunursa, masanın üzerindeki tabaklar uzaktayken oval, yaklaşınca yuvarlak gözükürdü. Bardaklar uzaktan küçük, yakından büyük olurdu. Bu durum algı dünyasında içinden çıkılmaz bir karmaşa yaratırdı. Beyin karmaşayı algısal değişmezlerle çözerek önlemektedir. ALGILAMA SÜRECİ Algılama süreci genel olarak iki aşamadan oluşur; bunlardan ilki seçici dikkat, diğeri de organizasyondur. Seçici dikkat dış dünyadan gelen uyarıcıların tamamının beyne ulaşmayarak bunlardan bazılarının seçilerek algılanmasıdır. Algısal seçimi etkileyen değişkenlikler, algılayan uyarıcıyla ilgili özellikler ve ikincisi de algılayan bireyle ilgili özelliklerdir. Algısal seçimi etkileyen uyarıcıyla ilgili değişkenler, dış dünyadaki uyarıcılar, bazı özelliklerine göre dikkat çeker ve sonra da algılanır. Algısal seçimi etkileyen algılayıcıyla ilgili değişkenler ise kişinin beklentilerini, o durumda bulunan uyarıcılardan hangisini seçeceğini önemli ölçüde etkiler. İnançlar ve değerler de kişinin algısını etkiler. Algılama sürecinde bireyin beklentileri, deneyimleri, ihtiyaçları, eğitim düzeyi, toplumsal ve kültürel etkenler sürece dâhil olur. Algılama sürecinde bireyin beklentileri, deneyimleri, ihtiyaçları, eğitim düzeyi, toplumsal ve kültürel etkenler sürece dâhil olur. Gelen duyuları seçme, bazılarını ihmal edip bazılarını güçlendirme, aradaki boşlukları doldurma ve beklentilere göre anlam verme faaliyetleri bu aşamada gerçekleşir. Dolayısıyla algılama, öğrenme ve deneyimlerin sürece dâhil olduğu karmaşık işlemler dizisidir. Algılama, algısal beklentilerin etkisi altındadır. İnsan deneyimlerine dayanarak hem nesnel hem de sosyal çevre içinde beklenti geliştirir ve beklentiler algılama sürecini etkiler. Özellikle, ait olunan kültür, içinde bulunulan ortam, inançlar ve ihtiyaçlar algısal beklentileri etkiler. Bu nedenle algılamalar, mutlak gerçekler değildir. Herkesin algılaması kendi gerçeği ni oluşturur. Duyu organları, algılamanın araçlarıdır. İnsan, iç ve dış çevresinden gelen uyarıcılarla karşı karşıya kalır; bunları duyar ve kaydeder. Kaydettiği ilk izlenimi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

207 Algılama ve Algı Yasaları yorumlar. Yorumlarının doğruluğu geri bildirimle denetlenir ve uyarıcılar yolu ile gelen etkiyi anlam a veya davranış a dönüştürür. Böylece tutumlar ve davranışlar algılara göre biçimlenir. Aristo algılayan veya algılayıcı kavramını hem algılama yeteneğinin güç ve potansiyeline sahip olan anlamında hem de şu anda algılama fiilini gerçekleştiriyor olan anlamında kullanmaktadır. Algılama, hem belirli bir algı, güç veya yetisine sahip olma hem de belirli bir algı fiilini (algılama) gerçekleştiriyor olma demektir. Aristo ya göre duyu yetisi, yanmaya hazır olan bir maddeye benzer ve faaliyetine başlamak için de ilk ateşlemeyi (algılamayı) başlatacak bir ateşleyiciye (uyarıcı) ihtiyaç vardır. Şekil 2. Algılama süreci Algılama bir süreçtir ve yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi beş aşamadan oluşur. Bu aşamalar uyarıcı, duyu, izlenim, dönüt ve anlamadır. Algılama süreci algılanan nesnenin, olayın niteliğine göre kısa ya da uzun sürebilir. Bu aşamaların süresi, oluşumu, algılamanın sağlamlığı bakımından önemlidir. Algılama aşamaları ve olası engeller aşağıdaki gibi açıklanabilir: Uyarıcı (stimulus). Algı bir uyarıcıyla başlar. Uyarıcı, organizmayı etkileyen çevresel etkendir. Deriye batan iğne, göze çarpan ışık, desen, renk ve şekil, kulağa gelen sesler birer uyarıcıdır. Uyarıcılar kişinin duyumsama yeteneğini harekete geçiren faktörlerdir. Uyarıcılar, mekanik veya kimyasal olabilir. Söz konusu fiziksel ve kimyasal değişiklikler (uyarıcılar) yeteri kadar kuvvetli olursa, duyu organlarını etkiler ve algılamayı başlatır. Algılama sürecinin sonucunda algılar ortaya çıkar. Algılama bir süreçtir; bu sürecin en başında algılanan şey açısından bakınca uyarıcılar vardır. Uyarıcılar, organizmanın duyu verileri vasıtasıyla algıladığı her şeydir. Uyarıcı algılamanın nesnesidir; onlar sayesinde algılama olur. Uyarıcılar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

208 Algılama ve Algı Yasaları duyu organlarını harekete geçiren temel faktörlerdir. Bunlar bazen ses, bazen renk, bazen sertlik hissi olabilir. Uyarıcıların algılanabilmesi duyuları uyarmasıyla olabilir. Uyarıcı, insanın dış çevresinden olduğu gibi iç çevresinden de gelebilir. Dış ve iç çevreden gelen herhangi bir uyaran olmadan algılama süreci başlayamaz. Biliş sisteminde uyaranlar, daha çok karmaşıklaşarak yanında bilgi, beceri, tutum gibi girdiler getirir. Uyarıcının alınabilmesi için uyarcıyı alacak olan duyu organındaki alıcıların yeterince duyarlı olması gerekir. Duyu organlarının alıcı gözelerince alınan uyarıcılar, beyindeki duyu merkezine sinirlerle taşınır. Bireyin duyu organlarından duyu merkezine giden sinirler sağlıklı olmadığında, duyum süreci engellenir. Bazen uyarıcı olmasına rağmen algılama olmaz. Örneğin bilmediğimiz dili konuşan birinin cümlelerini algılayamayız. Duyu. Duyular, alıcı hücrelerin dış çevreden aldığı fiziksel enerjiyi, sinirsel enerjiye çevirmesiyle oluşur. Bu sinirsel enerji beyinde işlenir ve işlemin sonucunda algısal ürün ortaya çıkar. Dokunulan bir cismin sert-yumuşak, soğuk-sıcak olarak algılanması gibi. Burada sertlik veya sıcaklık duyu verisinin yani uyarıcının algı sürecinin sonunda (algılama) tanımlanması veya kodlanmasıdır. Bazen uyarıcı olmasına rağmen algılama olmaz. Örneğin, bilmediğimiz dili konuşan birinin cümlelerini algılayamayız. Çünkü duyu organları sesleri bir sinirsel enerji olarak beyne taşımasına rağmen, beyin kendisine taşınan her şeyi algılama başka bir ifadeyle işleme yeteneğine sahip değildir. Aksi halde beynin her problemi çözmesi, her soruya cevap vermesi gerekirdi. Beynin duyular vasıtasıyla aldığı uyarıcıları algılayamayacağını anlaması da bir tür algıdır. Duyu organlarımızın beyne gönderdiği duyusal veriler beyin tarafından işlenir. Yani duyu verisinin belli fark eşiğinin üzerinde olması durumunda beyin bunları işler (algılar). Şekil 3.Dilin tat alma bölgeleri Çevreden organizmaya ulaşan bütün fiziksel uyarıcılar, duyu organlarında kimyasal ya da elektriksel değişikliklere sebep olur. Bu değişikliklerin meydana getirdiği sinir akımının belli sinir yollarından geçerek beyne ulaşmasına duyum denilmektedir. Bu fizyolojik bir olay olarak kabul edilir. Çevreden gelen bu etkilerin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

209 Algılama ve Algı Yasaları duyulabilmesi yetisine de duyu denir. Duyu, alıcı hücrelerin dış çevredeki fiziksel enerjileri yakalayarak sinirsel enerjiye çevirmesiyle oluşur. Dış dünyadaki mesajları organizma duyu organları aracılığıyla alır. Duyu olgular hakkında bir tür işlevdir. Algı ise, nesnelerin görünüş özelliklerini ve mekânda yer alma biçimlerini yansıtır. Algının duyudan farklılığı; duyu duyu organlarının gerçek bir işlevidir ancak algı bir yönelim durumudur. Organların sağlıklı işlev görmesi durumunda duyu farklılığı söz konusu değilken, algı farklılığı her zaman mümkündür. Algılar duyular üzerine kuruludur; duyular algıya temel oluşturur. İnsana çevresinden pek çok fiziksel güç etkide bulunur. Algılar duyular üzerine kuruludur; duyular algıya temel oluşturur. İnsana çevresinden pek çok fiziksel güç etkide bulunur. Bu fiziksel güçlerden alınanlar, uyarıcıdır ve duyuya dönüşür. İnsan, bu etkilere karşılık olarak yaptığı tepkilerin, verdiği yanıtların değerini yine duyu organlarıyla algılar. Algı kelimesi genellikle anlam yakınlığı nedeniyle duyuyla karıştırılır. Duyu, duyular vasıtasıyla eşyadan beğenme, beğenmeme, iyi, kötü, önem veya önemsizlik gibi birtakım etkiler almadır. Duyu, uyarıcıların duyu organlarımız üzerinde bıraktığı etkidir. Algı ise bu etkinin zihnimizde aldığı şekil, etkiye verdiğimiz anlamdır. Duyu derecesi, az veya çok şiddetli olmasıyla ölçülür. Algı ise hemen her zaman duyuya ihtiyaç duyar, aynı zamanda duyusal etkileri kavramayı sağlayan faaliyetlerin tümüdür. Duyu, duyu organlarıyla insanın zihinsel süreçleri kullanarak kurduğu izlenimle algı arasındaki bilinç olgusudur. Duyu, duyu objelerinin duygusal uyarımlar aracılığıyla alınmasını, örneğin, bir ağacın gözle görülmesini, bir sesin kulakla işitilmesini ve bir kokunun burunla koklanmasını gösterirken, algı duyuyu meydana getiren bu nesneleri/şeyleri bilmeyi gösterir. Duygu bir tasarım, duyu bir etkinin sonucudur. Örneğin, sevinç bir duygu, açlıksa bir duyudur. Bu bakımdan, şiirsel tasarımlar dışında, duygunun insan bedeninde bir yeri yoktur, ama duyunun belli bir yeri vardır; insanın karnı acıkır, ama sevincin yeri belli değildir. İzlenim. Kimi zaman duyu organları algılamaya yetecek güçte duyu alamazlar. Çevreden gelen uyarıcılar, anlamaya yetecek güçte olmadığında insanda yalnızca bir izlenim bırakırlar. İzlenim, uyarıcıların tam anlaşılmamış etkileridir. Bulanık, yetersiz olan izlenimler, çevreden gelen uyarıcıları yanlış algılamaya yol açabilir. Geri bildirim. İnsanın izlenim aşamasında, belirsizlikten, yanılgıdan ve ön yargıdan kurtulmak için edindiği duyuyu yorumlayarak değerlendirmesidir. Bu değerlendirmenin sonunda insan, edindiği duyudan geri bildirim alır. Geri bildirimler, insanın ilgisinin yeniden duyuyu yaratan uyarıcıların kaynağına yönelmesini sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

210 Tartışma Algılama ve Algı Yasaları Anlama. Anlama aşamasıyla algılama süreci tamamlanır ve ortaya algı çıkar. İnsan, bir anlama ulaştığında davranışına temel olacak bir algıyı edinir. İnsanın anladığı, yanlış da olabilir. İnsanı gerçek olmayan algılara iten nedenler şunlar olabilir: İletişimde algı konusunun önemi, tüm soyutlamaların aslında bir algı süreci olmasından kaynaklanmaktadır. - Duygusal yeğleme. İnsan, beğendiği, sevdiği, hoşlandığı nesneleri, olayları, bulanık ortamda bile olumlu (iyi, güzel, doğru) yönde algılar. - Ketleme. İnsan, görmek istemediği, özellikle utanç duyduğu nesnelerden, olaylardan gelen uyaranları, ketleyerek duymama eğilimi gösterir. - Kümelendirme. İnsan, çevresinde olan nesneleri, olayları, insanları, ak ile kara gibi zıt kümelere ayırdığında (kategorize etme), kendini bu ayırımdan birine yanlı görüp, diğerine ilişkin algılarını olumsuzlaştırma eğilimi gösterir. - Yaşantıyı karıştırma. İnsan, geçmişte edindiği algılarını, aynı ya da benzer olaylara, nesnelere ilişkin son algılarıyla değiştirebilir; bu değişiklik yanlış da olabilir doğru da olabilir. - Alışkanlık. Sürekli algılanan olaylara, nesnelere karşı oluşturulan alışıklık, olay ya da nesne değişse bile, ayrımına varılmadan, eskisi gibi algılanmaya yol açabilir. - Ortamın etkisi. Aynı uyaran, farklı ortamda farklı algılanabilir. Sonuç olarak algılamanın doğru ve gerçek olması için dış uyaranların insanın duyu/algı organlarına kadar gelmesini engelleyecek fiziksel engelin olmaması gerekir. Algılamanın ve anlamanın doğruluğu için fiziksel engelin bulunmaması yeterli değildir. Gerçek ile algı arasında farklılığın neden kaynaklandığını forumda tartışabilirsiniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. ALGI TÜRLERİ Algıları iç ve dış algı şeklinde sınıflandırabiliriz. Algılama için uyarıcıya ihtiyaç vardır. Ancak uyarıcı olmadıkça algılamanın olamayacağını söyleyemeyiz. Algılama Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

211 Algılama ve Algı Yasaları için her zaman dış uyarıcıların olması gerekmez; benliğin bilinç aracılığıyla kendi durumu ve eylemleri hakkında elde ettiği bilgi veya uyarıcılar vardır ki bunların algılanması için kişinin iç melekeleri devreye girer. Bunlara iç algı denir. Nesnelerin insan aklında meydana gelen şekilleri ve görüntüleri vardır. Bunlara dış algı denir. Dış algı, dış dünyadaki nesnelerin insan zihnindeki resimlerine ilişkin algıdır. Bu tür algılar gerçektir ve gerçeğin görüntüleridir. Bununla birlikte algılar farklı kültürel bağlamlarda farklı biçimlerde ortaya çıkar. Dış algılar, hayaller, geçmişteki izlenimlerin tamamlanmasından ve kendi içinde bütünleşmiş duyulardan oluşur. Algıları iç veya dış algı olarak ayrıma tabi tutmamızı sağlayan, duyunun kaynağıdır. Algılar aşağıdaki gibi dörtlü bir ayrıma tabi tutulabilir: Algılama için uyarıcıya ihtiyaç vardır; ancak uyarıcı olmadıkça algılamanın olamayacağını söyleyemeyiz. Duyu algısı. Eşyaya ait özelliklerin duyu organları aracılığıyla alınarak nitelik, nicelik, yer ve durum gibi kategoriler hakkında bilgi sahibi olunmasıdır. Hayal algısı. Eşyayı, yine duyu algısındaki özellikleriyle, fakat bu kez ortada eşya olmadan, onun gözden uzak olarak hayal edilmesi ve hatırlanışıyla ilgili algılardır. Vehim ve tikel algı. Duyulara ilişkin tikel anlamların algısıdır. Akıl algısı. Tikel veya tümel bütün soyut anlamların algısıdır. Algılama sürecinde sezgiler de önemli rol oynar. Sezgi, dolaysız kavrama anlamına gelir. Sezgi, insanın içine işleme, içine doğma, düşünmeden anlama, düşünmeden bilme, bilinç dışı kavrama yeteneğidir. Sezgi, insanın bilişsel süreçleri kullanmadan, çıkarımsal olmayan bir yolla derinden ve içe doğan bir meleke ile olayların bilincine varmasıdır. İnsanın duyu organlarıyla duyamadığı ama sezdiği bazı olgular vardır. Telepati bunlardan biridir. Şekil.4. Çevre, Algılama, Eylem Döngüsü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

212 Algılama ve Algı Yasaları İnsan, duyu süreçleri bağlamında iç ve dış algılar yoluyla çevresindeki olayları değerlendirir. İnsanın çevresel duyuları algılaması sırasında yararlandığı dış algı lar (görme, duyma, dokunma) kişinin duyu organları sayesinde algıladığı duyulardır. Dış algılarla birlikte, duyu organlarıyla algılayamadığı algılar da vardır. Bunlara iç algı lar denir. İç algılar, insan sezgileriyle ve öngörüleriyle (basiret) ilgili algılardır. Bir diğer algı türü öz algıdır. Bunlar iç ve dış algı arasında sentez kuran algılardır. Nesne algılanması dış algılar yoluyla oluyorsa önemli ölçüde öğrenmeye dayanır. İletişimde algı konusunun önemi, tüm soyutlamaların aslında bir algı süreci olmasından kaynaklanmaktadır. Bazen algılama gücü, algılama eylemi ve bu algının sonucu olarak meydana gelen bilgi anlamlarında kullanılan zihinsel/entelektüel algı, genel olarak bir fiilden etkilenmeyi ve ona karşı tepkide bulunmayı anlatır. İster bireysel yaşamda ister örgütsel veya sosyal yaşamda insan kendisiyle ve dış dünyayla etkileşimini algılar aracılığıyla kurar. İnsanın olayları sağlıklı değerlendirebilmesini algılarının sağlamlığı, doğruluğu, reel olana uygunluğu belirler. Buna göre algılamanın sağlamlığı; Gerçek izlenimlere, Doğru, gerçek duyulara, Gerçek algılara, Gerçek algılama yeteneğine bağlıdır. Algı, uyaranların meydana getirdiği, hatırlattığı veya telkin ettiği duyular yoluyla nesnelerin bilinmesidir. İnsan uyaranları iki şekilde algılayabilir; tecrübe ve zihinsel olarak. Algı bu yönüyle duyularla şekillenen bütün zihni yapıyı, hayallerin bütün çağrışımını ve birikimini kapsar. ALGILARIN ÖZELLİKLERİ Algılama sürecinde bir tek uyarana değil, uyaran gruplarına tepkide bulunuruz. Algılama sürecinde duyusal bilgi, nesnelere dönüştürülerek algılanır. Örneğin, vücudun herhangi bir yerinde basınç duyumu yürüyen bir böcek (nesne) olarak, bir değneğin yere düşmüş gölgesi, değneğin görünmediği yerden düz bir sopa olarak algılanır. Bunlar insanın, duyu ve uyarıcıyı bir şekle, forma, nesneye dönüştürerek algıladığını gösterir. Bu dönüştürme sürecinde, kişinin bilgisi ve tecrübeleri etkili olur. Nesne algılanması dış algılar yoluyla oluyorsa önemli ölçüde öğrenmeye dayanır. Öğrenmenin yanı sıra, uyarıcıların nesneler şeklinde örgütlenmesi eğilimi, insanların duyu organları ve sinir sistemlerinin doğuştan gelen (innate) bir yeteneği ve özelliğidir. İç algılar için öğrenme veya tecrübeye ihtiyaç yoktur; burada sezgiler devreye girer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

213 Algılama ve Algı Yasaları İnsan çevreden uyaranlar yoluyla aldığı tüm duyuları algılamaz. Bunlardan bazılarını seçerek algılar. Aksi halde zihinsel süreçlerde içinden çıkılmaz bir karmaşa oluşurdu. Algılamanın özelliklerinden biri seçici olmasıdır. Zihinsel süreçlerin sağlıklı işleyişi bakımından algının seçici olması yaşamsal bir öneme sahiptir. Algıların seçici olmaması durumunda, insan beyni uyaranların tamamını işleyemeyecek, böylece algılama süreci tamamlanmamış olacaktı. İnsan gündelik yaşamında sayılamayacak kadar çok sayıda uyarıcıyla karşı karşıya kalır. Ancak bunlardan sadece algılamak istediklerini algılar. Buna seçici algılama denir. Seçici algılama seçici maruz kalma, seçici dikkat ve seçici hatırlama unsurlarından oluşur. Burada seçici maruz kalma kişinin ihtiyaçları, alışkanlıkları ve tutumları ile uyumlu olan uyarıcılara kendini açık hale getirmesidir. Seçici dikkat ise kişinin ihtiyaç ve isteklerini karşılayan uyarıcıya karşı dikkatinin daha uyanık olmasıdır. Alıcı Gözle Bakma ifadesi, seçici dikkati göstermektedir. Algılamanın bir diğer boyutunu ise seçici hatırlama oluşturur. Şekil 5.Büyüklük değişmezliği Algılamanın bir diğer özelliği de derinlik ve uzay algılamasında ortaya çıkar. Algılama sürecinde bir tek uyarana değil, uyaran gruplarına tepkide bulunuruz. Buna algılamada örgütleme denir. Bir nesneden bir değil pek çok uyaran gelir. Örneğin, bir portakaldan renk, şekil ve koku uyaranları birlikte gelir. Sonra bu uyaranlar anlamlı bütünler halinde örgütlenir. Bir ağaca baktığımızda tek tek yaprakları ve dalları değil, ağacı görürüz. Aynı şekilde bir kişiye baktığımız zaman onu göz, kaş, saç ve burun olarak değil Salih, Saliha veya Ali olarak görürüz ki buna algılamada örgütleme denir. Zihindeki tasarımlar, algılama sürecinde belli birtakım duyumlar alır, bunları tanımlar ve yorumlar. Bu nesneleri çeşitli nitelikleri ile bir kez öğrendikten sonra bunlarla farklı zamanlarda ve durumlarda karşılaştığımız zaman veya onlara farklı açılardan baktığımız zaman farklı görünmelerine rağmen biz onları hep aynı görürüz. Bu olguya algısal değişmezlik denir. Bir nesne gözden uzaklaştıkça küçülür Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

214 Algılama ve Algı Yasaları ama biz onu hep aynı büyüklükte görürüz. Tanıdığımız birinin bizden uzaklaştıkça görüntüsü küçülmesine rağmen onu hep aynı büyüklükte algılarız. Buna büyüklük değişmezliği denir. Nesne kendisine bakıldığı açıya göre farklılaşmasına rağmen onu daima aynı biçimde görürüz. Bu değişmezliğe biçim değişmezliği denir. Algılamanın bir diğer özelliği de derinlik ve uzay algılamasında ortaya çıkar. Yüksekliği, genişliği ve derinliği ile üç boyutlu olan dünyanın hep üç boyutlu algılanmasıdır. Raftaki bir kitabın sadece sırt kısmı görünmesine rağmen biz onu hep eni boyu ve derinliği olan tam bir kitap olarak algılarız. Diğer bir değişmezlik türü, renk ve parlaklık değişmezliğidir. Alışık olduğumuz nesnelerin renkleri gölge ve güneş alma durumuna göre değişse de, renkleri hep aynı algılanır. Algılamayı etkileyen diğer bir değişmezlik özelliği örgütleme yeteneğidir. Herhangi bir sözcükte harflerin yerleri değişse de onları örgütleyerek doğru biçimde algılarız. Algılamayı belirleyen uyarıcı özelliklerine ilişkin etkenlerin yanında, algılayana ilişkin özellikler de vardır. Algılamada değişmezliği sağlayan diğer bir etken şekil-zemin algısıdır. Şekilzemin algısı nesnelerin üzerinde bulundukları ortamdan ayrı olarak algılanmasıdır. Değişmezliği etkileyen diğer bir etken gruplamadır. Gruplamada, çeşitli ipuçlarından yararlanılır. Gruplama sayesinde, farklı zamanlarda algılanan uyarıcılar, anlamlı gruplar halinde bir araya getirilir. Uyarıcılar bir araya getirilerek bir bütünlük kazandırılır. Diğer bir değişmezlik algısı, tamamlamadır. Duyu organlarını etkileyen uyarıcılar arasında boşluklar tamamlanarak algılanır. Bu sayede anlamsız uyarıcılar anlamlı bütüne dönüşmüş olur. Algılamayı belirleyen uyarıcı özelliklerine ilişkin etkenlerin yanında, algılayana ilişkin özellikler de vardır. Herkesin eşit bir algılama yeteneği yoktur ve söz konusu eşitliği bozan çeşitli etkenler vardır. Bunları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: İhtiyaçlar. İnsan ihtiyacına yönelen bir varlıktır. İhtiyaç insanların uyarıcılara tepki verme, onları algılama durumlarını etkiler. Aç bir insanın dikkatini eğlence programları çekmediği gibi, uyku ihtiyacı olmayan birinin otellere dikkat etmesi beklenemez. Beklentiler. Hayatta sadece ihtiyaçlar değil aynı zamanda istekler ve beklentiler de vardır. İnsanların dikkatleri, beklentileri üzerinde daha fazla yoğunlaşır. Hayattan bir beklentisi kalmamış birinin yatırım plânları yapması beklenmediği gibi aşırı iş yoğunluğu içinde olan birinin, tatil programı yapması da beklenemez. İlgiler. İnsanların beklentileri ilgileriyle yakından ilişkilidir. Otomobil merakı olmayan, otomobillere ilgi duymayan birinin otomobil fuarlarını gezmesi beklenemez. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

215 Algılama ve Algı Yasaları Öğrenme, bilgi ve deneyim. Bunlar algılamayı kolaylaştıran etkenlerdir. İnsan, uyaranlara; bilgilerine, deneyimlerine ve yeteneklerine göre tepki gösterir. Trafik uyarıcılarının ne anlama geldiğini bilmeyen birinin, bunlara doğru bir tepkide bulunması beklenmez. Algı alanı. Belirli bir süre içinde ayırt edici tepki gösterilen çevre, özellik ve varlıkların tümüne algı alanı denir. Algı dayanağı. Bir tutumun, inanç ya da eylemin arkasında yatan ve bunları denetleyen, sınırlandıran değerler ve anlamlar bütünüdür. Farklı toplumsal normlara sahip iki kişi aynı durumla karşılaştığında bu durumu farklı algılar. Algılamanın diğer bir özeliği de algı yanılmalarıdır. Bunlar nesnelerin, olayların veya olguların olduğunun (gerçeğin) dışında algılanmasıdır. Algı yanılmaları illüzyon ve halüsinasyondan ibarettir. İllüzyon(yanılsama),uyarıcıların hatalı algılanması sonucunda algının yanlış olmasıdır. İllüzyon basit bir algı hatası değil algılamanın hatalı olması sonucunda ortaya çıkan yanlış algıdır. İki şekilde oluşur. Fiziksel illüzyon ve psikolojik illüzyon. Fiziksel illüzyon nesnenin şeklinden başka bir şekilde algılanmasıdır. Ponzo İllüzyonu. Uzaklık ipuçlarının kişiyi yanıltmasıdır. Linear perspektifteki derinlik ipuçları ve yatay planın yüksekliği, mesafe ipuçları sağlayıp ikisi de eşit uzunlukta olsa da yukarıdaki çizginin daha uzakta ve daha uzun algılanmasına yol açar. Şekil 6.Ponzo illüzyonu Hallüsinasyon(Sanrı). Bir uyarıcıyı bulunmadığı halde varmış gibi algılamaktır. Olmayan şeyleri görmek, olmayan sesleri işitmek gibi dayanaksız algılamadır. Genellikle ateşli hastalıklar, alkol, uyuşturucu vb uyarıcılar hallüsinasyonlara neden olur. Hallüsinasyonlar bir hastalığın ortaya çıkardığı anormal durumlardır. Yukarıda da ifade edildiği gibi illüzyon için mutlaka bir dış uyarıcıya ihtiyaç varken hallüsinasyon için bir dış uyarıcı zorunlu değildir. İllüzyon normal her insanda görülebilirken hallüsinasyon genellikle ateşli hastalıklarda ve akıl hastalarında Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

216 Algılama ve Algı Yasaları görülür. Normal insanlarda aynı durum aynı illüzyonu meydana getirirken, farklı insanların farklı halüsinasyonları vardır. Şekil 7. Fiziksel illüzyon Phi (Fi) Fenomeni. Art arda gelen durgun uyarıcıların hareket ediyormuş gibi algılanmasıdır. Algılara ilişkin bir diğer özellik ise imkânsız algılardır. Beyin nesnenin tekil parçalarından gelen bilgiyi seçer ama bu bilgi yorumlanmak için var olan zihinsel şemalarımızla eşleştirildiğinde üç boyutlu şekil tuhaf bir şekil olarak ortaya çıkar. ALGI YASALARI İllizyon basit bir algı hatası değil, algılamanın hatalı olması sonucunda ortaya çıkan yanlış algıdır. İnsan dış dünyasını tanıyabilmek için duyu organlarına ihtiyaç duyar. Ancak, duyu organlarının sıradan işleyişi, algılama için yeterli değildir. Örneğin, insan yorgun bir anında bakar fakat göremez, dinler işitemez. Aslında onun duyu organları uyarılırsa, ilgisini çeken bir durum olursa, sonuç çok daha başka olabilir. Bir olay, durum kişiyi motive ediyorsa, motifin derecesine göre kişi kendisini o uyarıcıya odaklar, onu dikkatle gözleyip inceler ve izlenimlerini hafızasına yerleştirir. Kişinin kendisini motive eden varlık ya da olayı gözleyebilmesi için yapmış olduğu seçme faaliyetine dikkat denilmektedir. Dikkat, bilincin açıklık ve işlevsellik derecesi, insanın algılamaya hazır oluş düzeyidir. Dikkat, duyuları algılamayı sağlar. Buna göre dikkati, duyu organlarının bilinci bir uyarana yönlendirmesi olarak tanımlayabiliriz. Tanımlar dikkatin, zihinsel ve bedensel yeteneklerin, uyaran üzerinde yoğunlaşma durumu olduğunu göstermektedir. Dikkat bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde ortaya çıkabilir. Bilinçli olarak ortaya çıkan dikkat, bilişsel süreçlere bağlıdır; oysa bilinç dışı dikkat yüksek bir sese, bir hareketliliğe veya parlak bir ışığa yönelebilir. Dikkat bir fark etme durumudur ve dış dünyanın fark edilebilmesi, algıyla başlar ve algı için dikkat bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

217 Örnek Algılama ve Algı Yasaları başlangıç ve ön koşuldur. Dikkat algılama sürecini başlatır. Bilinçli veya bilinçsiz olarak, yönlendirmenin veya bilinç dışı bir uyaranın etkisiyle ortaya çıkabilir. Dikkat, bir seçme faaliyetidir. İnsanın bir şeye dikkat edebilmesi, seçici algılarının devreye girmesiyle olur. Seçme faaliyetinin başlaması için uyaranın olması yetmez. Uyaranlar algılama için yeterli olsaydı, herkesin aynı nesneden veya olaydan aynı sonucu çıkarması gerekirdi. Oysa algılama sürecinde devreye kişisel özelliklere dayalı sübjektif yorumlar girer. Kişinin yorum biçimini, eğitimi, kültürü inancı ve değerleri etkiler. Her gün haberlerde algı yanılmalarına sıklıkla rastlanır. İşte onlardan biri: Erzurum Tekman`da su samuru avına çıkan bir kişi, av için pusuya yatmış kardeşini su samuru zannederek öldürdü. Algılama sürecinde dikkat bir seçim faaliyeti olarak ortaya çıkar. İnsanın seçim yeteneği üzerinde birçok faktörün etkisi vardır. Bunlar iç ve dış faktörler olarak iki grupta incelenebilir: Algılama sürecinde önemli bir faktör olarak değerlendirilen dikkatin bir tek boyutu veya türü yoktur. Dış faktörler. Kişinin sosyal ve fizikî çevresinden algıladığı faktörlerdir. Günümüzde daha çok reklâmcılık tekniği, bu tür uyarıcılarla insanların dikkatini geniş ölçüde etkilemektedir. Bu konuda dikkati etkileyen başlıca faktörler; uyarıcının durumu, şiddeti, büyüklüğü, devamlılığı, hareketliliği, tekrarı, ayrılmış ve farklı oluşudur. İç faktörler. Bunlar insanları bir seçim faaliyetine yönelten ve içten gelen güç/güdü kaynaklarıdır. Özellikle fizyolojik ve psiko-sosyal kaynaklı motiflerdir. Bu faktörler insanın kültürüne, eğitimine, alışkanlıkları ve sosyal yaşantısına bağlıdır. İçsel faktörler; açlık, susuzluk, cinsiyet gibi fizyolojik temelli güdüler olabildiği gibi heyecanlar (sevgi, kin-nefret, öfke, korku), ilgi ve beklenti gibi psikolojik ve sorumluluk bilinci gibi toplumsal nedenler de olabilmektedir. Dikkati hazırlayan dış faktörler kişinin eğitimine, yaşına ve tecrübesine göre farklılık gösterse bile, iç faktörler tümüyle doğal dürtülere göre şekillendiği için bunlar açısından kişiler arasında fazla bir değişiklik söz konusu değildir. Algılama sürecinde önemli bir faktör olarak değerlendirilen dikkatin bir tek boyutu veya türü yoktur. Farklı dikkat türlerinden bahsedilebilir. Bunları aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

218 Algılama ve Algı Yasaları İlgi dikkati. Ortaya çıkması için bilinçli bir tercih gerektirmeyen dikkat türüdür. İnsanın özel ilgisi ve merak duygusu bu tür dikkatin oluşumunu sağlar. İlgi ya da merak insanlarda genetik faktörlerden, kültür ve eğitimin etkisinden kaynaklanabilir. Kişilik özelliklerinin sonucu olarak insan bilinçli bir çaba harcamadan uyarımlara karşı daha dikkatli olabilmektedir. Bilinçli dikkat. Bu durumda zihinsel faaliyetin bir hedefi vardır ve insanın bir düşünce sürecinde özel bir gayret göstermesi, zihinsel çaba harcaması gerekir. Burada insan kendi arzusu ve iradesiyle gözlediği olay, durum, nesne ya da kişiye dikkatini yöneltmektedir ve zihinsel yönden aktif durumdadır. Bilinçli olmayan dikkat. İnsanın elinde olmadan bazı olay, durum ya da kişilerle ilgili uyarımlar, onun dikkatini çeker. Örneğin, insanın çok sevdiği veya nefret ettiği insanlar kalabalıklar içinde herkesten daha fazla dikkatini çeker. Erken fark etme veya dikkat etme üstünlüğü, bilinç dışı nedenle ortaya çıkar. Duyu organları tarafından algılanan uyarıcıların zihinsel süreçler tarafından formlara dönüştürülmesi, belirli kurallar çerçevesinde olur. Seçicilik bireyin yapısına ve uyaranın yapısına ilişkin faktörlere göre değişir. Uyarıcı yapısına ilişkin etkenler, duyu organlarını etkileyen çok sayıda uyarıcıdan hangilerine dikkat edeceği ile ilgilidir. Dikkati ve dikkat yoluyla algılamayı belirleyen uyarıcı ve bireysel özelliklere ilişkin etkenleri aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: Duyu organları tarafından algılanan uyarıcıların zihinsel süreçler tarafından formlara dönüştürülmesi, belirli kurallar çerçevesinde olur. Şiddet ve büyüklük. Bir uyarıcının şiddeti ve büyüklüğü arttıkça uyarıcının algılanma yeteneği artar. Parlak bir ışık solgun olanına göre, yüksek bir ses, kısık olanına göre daha kolay algılanır. Kontrast. Kendisiyle birlikte algılanan diğer uyarcıların bulunduğu bir ortamda kontrast oluşturan bir uyarıcının algılanma olasılığı daha yüksektir. Kız öğrenciler arasında başka bir kız öğrencinin algılanması, erkek öğrenciler arasındaki bir kız öğrencinin algılanmasından daha zordur. Hareket. Uyarıcıların hareket halindeki bir nesneden gelmesi, sabit bir nesneden gelmesinden daha fazla dikkatleri çeker (uyarıcı etkisi yapar). Bu nedenle, vitrinlerde nesneleri hareketli ortamlarda sergilemenin uyarıcı etkisi daha fazladır. Tekrar ve pekiştirme. Uyarıcının algılama gücünü artıran diğer bir faktör, tekrarlar ve pekiştirmedir. Ancak tekrarın çok fazla olması, rutinleşme, monotonlaşma etkisi oluşturduğu için, zamanla algılamayı zorlaştırabilir. Uygun zamanda yapılan tekrarlar, fark etmeyi kolaylaştırır. Farklılık ve yenilik. İnsanlar, farklılıkları, aykırılıkları ve gariplikleri sıradan olanlardan daha erken algılar. Bir kişi için sıra dışı olan bir uyarıcı, rutin ve alışılmış olandan daha erken algılanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

219 Algılama ve Algı Yasaları Değişmezlik. Algının bir başka özelliğidir. Asılı bir duvar saati, farklı açılardan bakınca şekil değişimine uğramasına rağmen, değişmezlik algısı sayesinde her yerden daire şeklinde görülür. Açı farklılığı, şekli gerçekte elips hale getirmesine rağmen değişmezlik algısı, insanın onu her zaman daire şeklinde görmesine neden olur. Bu durum uyarıcıların şekillerinin beynimizde yeni baştan yorumlanmasından kaynaklanır. Algının nasıl işlediği ve algılamaya esas teşkil eden faktörler algı yasalarını oluşturmaktadır. Algı Gestalt psikologlarına göre bir örgütlemedir. Bu örgütleme bütüncül bir yapıyı ifade eder ve bütün parçalardan farklı bir yapı oluşturur. Gestalt psikologları algı yasalarını bütünün parçaların toplamından daha farklı ve büyük olduğu ilkesine göre tanımlayarak, algı yasalarını aşağıdaki gibi açıklamaktadırlar: Zemin-şekil yasası. Her tür algıda bir zemin ve bu zeminden önce göze çarpan bir şekil bulunur. Algılamada zemin üzerinde dikkati çeken şekli görür ve onu algılarız. Burada zemin-şekil yer değiştirebilir ve dikkat ettiğimiz nesne şekil olurken diğer uyarıcılar zemini oluşturabilir. Algının nasıl işlediği ve algılamaya esas teşkil eden faktörler algı yasalarını oluşturmaktadır. Yakınlık yasası. Organizma bir alan içinde bulunan nesneleri birbirine yakınlıklarına göre gruplayarak algılar. Buna yakınlık yasası denir. Yakınlık, zamanda yakınlık ve mekânda yakınlık olmak üzere iki şekilde incelenebilir. Örneğin, müzikteki notalar zamanda yakınlık algısına göre algılanır. Zaman içinde birbirine yaklaşan ya da uzaklaşan vuruşları ayrı ayrı değil bir melodi olarak algılarız. Mekân algısı. Mekân algısı, mekân içinde birbirine yaklaşan nesnelerin bir bütün olarak algılanmasıdır. Yağan yağmurda tek tek damlaları değil yağmurun kendisini algılarız. Ormandaki ağaçları tek tek değil ormanın kendisini görürüz. Bunlar mekânda yakınlık algısıdır. Süreklilik yasası: Organizma anî, birdenbire olan değişikliklerden çok, sürekliliği algılar. Peş peşe yanıp sönen lâmbaları dönüyormuş gibi görmek, algılamada süreklilik yasasından dolayıdır. Aynı yönde giden birimler, çizgiler birbiri ile ilişkili olarak algılanırlar. Süreklilik algısında organizma devam eden bir etkinliği algılama eğilimindedir. Anî olarak meydana gelen olaylar süreklilik algısını olumsuz etkiler. Benzerlik yasası: Organizma birbirine benzeyen uyarıcıları gruplayarak algılar. Buna benzerlik yasası denir. Benzerlik yasası hem görsel hem de işitsel uyarıcılarda geçerlidir. Örneğin, sarışın birini gördüğümüzde kuzey ülkeleri, esmer birini gördüğümüzde ise aklımıza Afrika gelir. Koreliler de çekik gözlü olmasına rağmen aklımıza önce Japonlar gelir. Bunun sebebi benzerlik algısıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

220 Bireysel Etkinlik Algılama ve Algı Yasaları Tamamlama yasası: Tamamı görülmeyen nesneler bütün olarak algılanır. Tamamlama yasası nesneleri tamamlama olduğu gibi olayları da tamamlama konusunda insanı yönlendirir. Tanıdığımız ancak tamamını görmediğimiz nesneleri zihnimizde tamamlarız. Tamamını bilmediğimiz nesneleri veya olayları zihnimizdeki izlenimlere göre tamamlarız. Pragnaz yasası: Gestalt psikologlarının algı yasaları ile ilgili en kapsamlı yasaları Pragnaz Yasası dır. Bu yasaya göre; her psikolojik olayda anlamlı, tam ve basit olma eğilimi vardır. İnsanlar nesneleri, olayları, uyarıcıları bütün olarak algılama eğilimindedir. Denge durumu yasası; organizmanın iyi biçim, iyi şekil, iyi bütün görme eğilimindedir. Bu yasaya göre birbirine yakın ve benzer uyarıcılar birlikte algılanır. Basitlik Yasası. Basit parçalar daha kolay algılanır. Diğer unsurlar eşit olduğu halde, birey basit, düzenli bir şekilde organize edilmiş figürleri daha kolay ve daha erken algılama eğilimindedir. Bu yasa, algılanan nesne öyle olmasa bile algılamanın simetrik, düzenli, düzgün olan iyi bir biçime, şekle, bütüne doğru olduğunu göstermektedir. Çevrenizdeki insanların algı yanılmalarına dair sorular sorarak, algının iletişimde ve insan ilişkilerinde önemini kavramaya çalışın. ALGILAMA VE ATFETME (YÜKLEME) Yükleme, algılanan insanın davranışlarına bakarak onun içsel durumunu tanımak ve davranışlarının nedenlerini bilmek için nedensel çıkarsama yapmadır. Atfetme (attribution), kişinin kendisinin veya başkasının davranışlarını yorumlaması ve onlara anlam yüklemesidir. Yükleme, algılanan insanın davranışlarına bakarak onun içsel durumunu tanımak ve davranışlarının nedenlerini bilmek için nedensel çıkarsama yapmadır. Atfetme veya diğer adıyla yükleme insanların bir olayın niçin ve neden kaynaklandığı üzerinde varsayımlarda bulunarak, ilişkilerden anlam çıkarmasıdır. İki insan birbiriyle iletişim kurarken, söylediklerinin arkasındaki niyeti anlamaya çalışır. Başka bir ifadeyle, insan karşısındakinin gözleyebildiği davranışlarına bakarak göremediği içsel (ruhsal) durumuna ilişkin çıkarsama yapar. Algılama sürecinde algılanan uyaranlara anlam yükleme anlamına gelen atfetme sürecinde insan genellikle aşağıdaki soruların cevabını bulmaya çalışır: Çevrede tanık olduğumuz şeylerin anlamı nedir? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

221 Algılama ve Algı Yasaları İnsan davranışlarında iç veya dış nedenlerin etkisi nedir? Çevrede olup bitenlerin mantıklı bir temeli var mıdır? Yükleme (attribution), kişiler hakkındaki izlenimlere dayanır. İnsanlar, güdüleri, niyetleri ya da kişiliği içsel nedenlerle ve çevrenin fiziksel şartları gibi dışsal nedenlerle yorumlar. Bu yorumlardan çoğu algılamaya veya izlenime değil, yüklemeye/ atfetmeye dayalıdır. İlişki kurulan insan davranışlarının kaynağı olan amacını kestirmek kolay olmadığı gibi, insanın davranışlarının nedenlerini kestirmeden sağlıklı ilişki kurmak da kolay değildir. İnsanlar birbirleriyle iletişimlerinde çeşitli çıkarsamalarda bulunurlar. Çıkarsama olmadan kurulan ilişkiler yüzeyseldir. Bu çıkarsamanın doğru olabilmesi için ilişkiye dayanak olan davranışların şu özelliklerinin olması gerekir: Davranış tutarlı (consistency) olmalıdır. Koşullar ne olursa olsun sürekli yapılan davranışlara anlam yüklemek pek yanıltıcı olmaz. Bir davranışın bir kez yapılması, süreklilik göstermemesi, ardındaki nedeni kestirmeye yetmez. İnsanlar, güdüleri, niyetleri ya da kişiliği içsel nedenlerle ve çevrenin fiziksel şartları gibi dışsal nedenlerle yorumlar. Davranış belirgin (distinction) olmalıdır. İnsanın belli bir etkiye, belli bir tepki göstermesi, tepkisine anlam yüklenmesini kolaylaştırır. İnsan, aynı durum ya da aynı etki karşısında aynı tepkiyi gösterdiğinde, davranışın nedeni daha iyi kestirilebilir. Böyle bir davranış belli bir duruma özgü olur ve başka davranışlardan ayırt edilebilir. Davranış başkalarınca da yapılabilir olmalıdır. Aynı duruma ya da aynı etkiye başka insanlar da aynı tepkiyi gösterdiğinde, aynı davranışı gösterme konusunda insanlar arası genel bir görüş bulunduğunda, ilişki kurulan insanın yaptığı davranışın ardındaki amacı kestirmek daha kolaydır. Davranış insanın yalnız başına olduğunda da yapılabilir olmalıdır. İnsanın içtenlikle yaptığı davranış, yalnız başına olduğunda yaptığıdır. Başkalarının etkisi olmadan yapılan davranışın ardındaki nedenler daha doğru kestirilebilir. Yüklemeye ilişkin sayılan bu özellikler, algılamanın salt, uyaranlarla veya mesajlarla sınırlı olmadığını göstermektedir. İnsanlar iletişimle muhataplarının asıl amaçlarını da çıkarsamaya çalışırlar. Söylenenden asıl söylenmek istenen, dil den dil ötesi bulunmaya çalışılır. İnsan etkileştiği insanın söylediklerinden çok yaptıklarına bakarak, sözlerle eylemler arasındaki ayrımları ortaya çıkarmaya çalışır. Bu süreçte ortaya çıkan tüm farklılıklar yüklemeden kaynaklanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

222 Özet Algılama ve Algı Yasaları Algılama, organizmanın çevresinde olup bitenleri anlamlandırması, değerlendirmeler yapması için uyarıcıların duyu verileri şeklinde beyne ulaşmasıyla başlayan ve söz konusu uyarıcıların tanınması, tanımlanması ve değerlendirilmesiyle yani algılanmasıyla süren ve sürecin sonunda bir şekil, desen, sertlik, yumuşaklık, soğukluk, sıcaklık şeklinde bir algıyla biten süreçtir. Algılama, duyu organları ile elde edilen her tür uyaranın beyinde şekillenmesi ve görünüm kazanmasıdır. Tanımdan da anlaşıldığı gibi algılama sadece bir tanıma ve tanımlama değildir; aynı zamanda uyaranların yorumlanması, karşılaştırılması ve değerlendirilmesiyle oluşan bir süreçtir. Algılama sürecinde uyaranlara yorum karıştığı için uyaran farklı, algı ise daha farklıdır. Başka bir ifadeyle gerçek ile algının farklı olması, süzgeçten geçirme nedeniyledir. Süzgeçten geçirme duyuların algıladığı uyaranların seçilmesi ve yorumlanarak algılanmasıdır. Algılama sürecinde kişi, uyarıcı ile önceki bilgileri arasında bir uyumlaştırma yapmaya çalışır. Bu nedenle uyumlaştırma sürecinde gerçek, kişinin algılamasının etkisinde kalarak farklılaşır. Kişi, uyarıcıyı eski bilgilerine dayanarak yorumladığı için aynı uyarıcı farklı kişiler tarafından farklı biçimde algılanır. Kişide o uyarıcıya dair eski bir veri veya bilgi yoksa uyumlaştırma-uyarlama yapılamaz. Algılamanın yapılabilmesi, duruma veya nesneye ait bir kanaatin olmasına bağlıdır. Uyumlaştırma sürecinde birey, uyaranlara bazı eklemeler veya çıkarmalar yapar. Bunun nedeni durumun kişinin istediği gibi algılanmasını sağlamaktır. Yalan ifadeler bu ekleme ve çıkarmanın örneklerdir. Algılamayı kolaylaştıran çeşitli faktörler vardır. Büyüklük bunlardan biridir. Büyük nesneler küçüklerden daha fazla dikkati çeker ve algılamayı kolaylaştırır. Zıtlık da algılamayı kolaylaştıran diğer bir faktördür. Birbirine zıt renkler, şekiller, nesneler daha çok ilgi çeker. Algılamayı etkileyen diğer bir faktör ise tekrardır. Tekrarlanan uyaranlar bir kez görülenlerden daha fazla dikkati çeker. Tekrarlar algılamayı kolaylaştırdığı gibi öğrenmeyi de kolaylaştırır; ancak rutin tekrarlar yeterince uyarılmaya neden olmadığı için algılamayı azaltır. Algılamayı kolaylaştıran diğer bir faktör hareketli cisimlerin hareketsiz olanlara göre daha fazla dikkati çekmesidir. Algılama bazen illüzyon ve halüsinasyon gibi algı yanılmalarıyla bozulur. Bu nedenle çoğu kez uyarıcı farklı, algı farklıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

223 Algılama ve Algı Yasaları DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. İnsanın olayları sağlıklı değerlendirebilmesini algılarının sağlamlığı ve doğruluğu belirler. Buna göre algılamanın sağlamlığı aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? a) Gerçek izlenimlere b) Gerçek duygulara c) Gerçek algılara d) Algılama yeteneğine e) Zihinsel yeteneklere 2. Uzaklık ipuçlarının kişiyi yanıltmasına ne denir? a) İllüzyon b) Halüsinasyon c) Ponzo etkisi d) Phi (fi) fenomeni e) Algı yanılması 3. İnsan duyu organlarıyla çevresindeki çeşitli uyarımlara ulaşır. Çevre uyarımları duyular vasıtasıyla alınıp bilinçte değerlendirildiği zaman algılamanın gerçekleşmesine ne denir? a) Duyu süreçleri b) Simgesel süreçler c) Algı süreçleri d) Öğrenme süreçleri e) Kavrama süreçleri 4. İnsanın olayları sağlıklı değerlendirebilmesi algılarının sağlamlığı, doğruluğu, reel olana uygunluğu ile ilgilidir; buna göre aşağıdakilerden hangisi algılamanın sağlamlığı ile ilgili değildir? a) Gerçek izlenimlere dayanma b) Doğru, gerçek duyulara dayanma c) Öğrenmeye dayanma d) Gerçek algılara dayanma e) Gerçek algılama yeteneğine dayanma 5. Aşağıdakilerden hangisi bir çıkarsamanın doğru olabilmesi için, ilişkiye dayanak olan davranışların taşıması gereken özelliklerden biri değildir? a) Davranış yarar sağlayıcı olmalıdır b) Davranış tutarlı olmalıdır c) Davranış belirgin olmalıdır d) Davranış başkalarınca da yapılabilir olmalıdır e) Davranış insanın yalnız başına olduğunda da yapılabilir olmalıdır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

224 Algılama ve Algı Yasaları 6. Aşağıdakilerden hangisi algı türlerinden biri değildir? a) Hayal algısı b) Görüş algısı c) Duyu algısı d) Akıl algısı e) Vehim algısı 7. Herkesin eşit bir algılama yeteneği yoktur ve algılamada eşitliği bozan çeşitli etkenler aşağıdakilerden hangisidir? a) İhtiyaçlar b) Beklentiler c) Alışkanlıklar d) Bilgi ve deneğim e) İlgiler 8. Gestalt psikologlarına göre aşağıdakilerden hangisi algı yasası değildir? a) Zemin-şekil yasası b) Yakınlık yasası c) Süreklilik yasası d) Benzemezlik yasası e) Pragnaz yasası 9. Aşağıdakiletrden hangisi algı sürecinin unsurlarından biri değildir? a) Uyarıcı b) Duyu c) İzlenim d) Kavrama e) Anlam 10. Aşağıdakilerden hangisi dikkati ve dikkat yoluyla algılamayı belirleyen uyarıcı ve bireysel özelliklere ilişkin etkenlerden biri değildir? a) Şiddet ve büyüklük b) Kontrast c) Hareket d) Tekrar ve pekiştirme e) Benzerliklerden yararlanma Cevap Anahtarı 1.E, 2.C, 3.A, 4.C, 5.A, 6.B, 7.C, 8.D, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

225 Algılama ve Algı Yasaları YARARLANILAN KAYNAKLAR Akbaba, S. (2006). Öğrenme Psikolojisi, İstanbul: Aydan Matbaacılık. Barutçugil, İ. (2002). Organizasyonlarda Duyguların Yönetimi, İstanbul: Kariyer Yayıncılık. Başaran, İ. E. (2000). Örgütsel Davranış İnsanın Üretim Gücü, 3. Baskı, Ankara. Baymur, F. B. (1994). Genel Psikoloji, 18. Baskı, İstanbul: İnkılap Yayınları. Cüceloğlu, D. (1992). İnsan ve Davranışı, 3. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi. Erdoğan, İ. (1983). İşletmelerde Davranış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Gordon, J.(1997). Organizational Behavioral, Boston: Allyn and Bacon Inc. Luthans, F. (1992). Organizational Behavior, 6. edition, McGraw Hill International Editions. Mehmet, S. (2005). Sosyal Psikoloji, Ankara: Seçkin Yayıncılık. Morris, C. G. (2002) Psikolojiyi Anlamak, (Çev.: N. Ekrem Düzen), Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları. Özkalp, E. ve Kıral, Ç. (1997). Örgütsel Davranış, Eskişehir: Etam A.Ş. Matbaası Saydam, A. (2006). Algılama Yönetimi, 2. bsk, İstanbul: Rota Yayınları Silah, M. (2005). Sosyal Psikoloji, Ankara: Seçkin Yayıncılık. Teber, S. (2000). Davranışlarımızın Kökeni, İstanbul: Say Yayınları. Tutar, H. (2009). Algılama Yönetimi, Ankara: Seçkin Yayınları. Yeşilyaprak, B. (2003). Genel psikoloji, Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri, Ankara: Gazi Kitabevi. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Arkonaç, S. (1998). Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi, İstanbul. Barlı, Ö.(2007) Davranış bilimleri, İstanbul: Aktiv Yayınevi. Boydak, H. A. (2004). Beyin Yarımkürelerinin Gizemi, İstanbul: Beyaz Yayınları. Eroğlu, F. (2000). Davranış Bilimleri, 5.basım, İstanbul: Beta Yayınevi. Erol, E. (2009). Yönetim ve Organizasyon, 9. Basım İstanbul: Beta Basın Yayın Dağıtım. Goleman, D.(2000). İşbaşında Duygusal Zeka, (Çev.: Handan Balkara), İstanbul: Varlık Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

226 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KİŞİLİK Kişilik Kavramı Kişiliği Belirleyen Faktörler Kişilik Kuramları Kişiliğin ve Kişisel Farklılıkların Ölçümü DAVRANIŞ BİLİMLERİ Prof.Dr.Ömer Faruk İŞCAN Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kişilik kavramını açıklayabilecek, Kişiliği belirleyen faktörleri anlayabilecek, Kişilik kuramlarını kavrayabilecek, Kişiliğin ve kişisel farklılıkların ölçümünü değerlendirebileceksiniz ÜNİTE 10

227 Kişilik GİRİŞ Bireylerin fiziksel görünümlerine bakılarak yapılan ayrımın bir benzeri kişilik özelliklerine bakılarak da yapılabilir. Her birey kendine özgü bilgi, beceri, yetenek, tutum, değer, algılama şekli ve kişiliğe sahiptir. Bu olguların hepsi açısından bireyler birbirlerine benzemekte ya da farklılaşmaktadır. Bir başka ifade ile bireyler fiziksel özelliklerine bakılarak nasıl ayırt edilebiliyorsa, kişilik özellikleri ortaya konarak da böyle bir ayrım gerçekleştirilebilir. Bu ise diğer tüm kavramların yanı sıra kişilik kavramının da her açıdan ele alınması ya da incelenmesi gereken bir kavram olduğu anlamını taşımaktadır. Özellikle insanın sosyal bir varlık olduğu ve diğerleri ile bir arada yaşadığı düşünülürse, bu birlikteliği kolaylaştırmak açısından kişilik kavramını ve bu noktada bireyler arasındaki farklılıkları anlayabilmek son derece önemlidir. Kişiliğin altı çizili bu önemi, olguyu davranış bilimlerinin önemli bir inceleme konusu haline sokmuştur. Davranış bilimleri açısından kişilik kavramı, insanın bireysel davranışı için temel oluşturan bir kavramdır. Bu nedenle bireysel davranışı anlayıp açıklayabilmenin yolu, kişilik kavramından ve psikoloji bilim dalı içerisinde bununla ilgili mevcut sistematik bilgi birikimi bulgularından yararlanmaktan geçmektedir. Bu içerik çerçevesinde bu bölümde kişilik olgusu ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır. Öncelikle kişilik kavramı tanımlanacak ve kişiliği belirleyen faktörler açıklanacaktır. Daha sonra ise kişilik kuramları, kişilik tipleri ve kişiliğin ölçülmesi konularına değinilecektir. KİŞİLİK KAVRAMI Kişilik, insanların kendilerini ve diğerlerini nasıl gördüklerini ve değerlendirdiklerini, diğerlerini nasıl etkilediklerini, iç ve dış ölçülebilir özelliklerinin neler olduğunu ve birey-durum etkileşiminin nasıl gerçekleştiğini açıklayan bir kavramdır. Bu içeriğin genel yapısı kişilik kavramının tanımlanmasını da son derece güç hale sokmaktadır. Bu genel yapı içerisinde kişiliği tanımlama çabaları ortaya çok farklı tanımlar çıkarmaktadır. Kişileri fiziksel özelliklerinin yanı sıra zihinsel özelliklerini değerlendirerek ayırmaya çalışmak hepimizin günlük yaşantımız içerisinde sıklıkla yaşadığı bir durumdur. Hepimiz bu tür durumları fark eder ve dile getiririz. Örneğin, insanları ayrıştırmak için birisinin diğerlerine göre daha aksi, hayat dolu, öfkeli ya da kitaplara düşkün olduğunu söyleriz. Bunu yaparken söz konusu kişinin mental yapısının ya da kişiliğinin özü olarak bize yansıyan ya da gördüğümüz durumu tanımlayan kelimeler kullanırız. Bu kelimeleri ayrıca kişilerin davranışlarını tahmin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

228 Kişilik etmek için de kullanırız. Ancak bunların tümü bireyin kişiliğini anlama ve açıklamada yetersizdir. Çünkü bu değerlendirmelerin hepsi son derece subjektiftir. Psikolojide kişilik, günlük yaşamda kullandığımızdan çok daha derin anlamlar taşımaktadır. Kişilik, insanların dünyayı nasıl görüp yorumladığını ve ona nasıl tepki verdiğini yansıtan bir kavramdır. İnsanların bireyler olarak farklılaşmasının mihenk taşını oluşturmaktadır. Psikoloji bilimi subjektif değerlendirmelerin ötesine geçerek psikolojik yapıyı, süreçleri ve organizasyonunu keşfetmek amacıyla kuramsal ve deneysel çalışmalar gerçekleştirmiştir. Kişiliği tanımada ölçüm aracı davranıştır. Bir başka deyişle kişilik, davranışsal açıdan tanımlanabilir. Kişilik, farklı durumlarda insanı tutarlı bir şekilde davranmaya iten bir güç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu doğrultuda kişilik, bireyin davranışını etkileyen ve görece olarak dengeli olma özelliğine sahip bir özellikler seti şeklinde tanımlanmaktadır. Bu özellikler seti, insanı başkalarından ayıran, bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerin bir bütünüdür ve kişinin gelecekteki davranışlarını tahmin etmede temel teşkil etmektedir. Kişiliğin bir özellikler seti olması, bir yapı ve dinamiği kapsadığını, bir başka deyişle kişiliğin davranışlar arasındaki ilişkiyle şekillenen bir bütün ya da sistem olduğunu ifade etmektedir. Bu sistemi tanıma ya da tanımlamada çeşitli teknik yöntemlerle ölçümü yapılabilecek yegâne olgu davranıştır. Bu ise kişiliğin davranışsal açıdan tanımlanabileceği gerçeğinin altını çizmektedir. Ayrıca bir özellikler seti olarak kişilik, başkalarıyla etkileşim içerisinde öğrenme yolu ile gelişir ve değişir. Bireyin özelliklerinin ne ölçüde dengeli ve devamlı olduğu noktasında tartışma olsa da, yukarıda ifade ettiğimiz tanım psikolojide kişiliğe ilişkin ortak bir görüş olarak ifade edilebilir. Böyle bir tanımın iki önemli anlamı olduğu söylenebilir. Birincisi, kişiliğin dengeli ve devamlı (sürekli) olması, kişilik özelliklerinin belirlenmesinin mümkün olduğunu ifade etmektedir. İkinci olarak, eğer bu özellik ya da nitelikler belirlenebilirse bu durumda bunlar kişinin davranışlarını tahmin etmede kullanılabilir demektir. Psikoloji biliminde bireyin kişiliğini tanımlamada iki ayrı yaklaşımdan söz edilmektedir. Bunlardan birincisi insan kişiliğinin temel yönlerini tanımlayıp, kişisel özellikleri ölçmek için yol ve yöntemler tasarlamaya çalışan kural koyucu (nomotetik) yaklaşımdır. İkinci yaklaşım ise bireyin kendine özgülüğü ya da eşsizliği üzerinde durmakta ve bireyi entegre bir bütün olarak değerlendirmektedir. İdiyografik yaklaşım olarak kavramsallaştırılan bu yaklaşım kişiliği analiz ederken belirli kanun ve sınıflandırmalara dayanmadan, öznel ve bireysel deneyimleri ön plana çıkarmaktadır. Bu iki yaklaşım arasındaki en önemli farklılık, kişiliğin doğal mı yoksa çevresel bir oluşum şeklinde mi meydana geldiği noktasında ortaya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

229 Kişilik çıkmaktadır. Bu konuya kişiliği oluşturan faktörler açıklanırken daha ayrıntılı bir şekilde değinilecektir. Kişilik tanımının ilk planda belirtilmesi gereken bir özelliği, kişiliğin bireye özgü ya da emsalsiz bir olgu olmasıdır. Kişiliğin emsalsizliği, onun bireyi diğerlerinden ayıran ve kendine özgü kılan davranışsal özelliklerin bir bütünü olduğunu ifade etmektedir. Bu özellikler kişinin bireysel gelişim süreci boyunca, onun yaşantısının bir sonucu olarak diğerlerinden farklı şeyler yaşayıp öğrenmesinin sonucudur. Davranış bilimlerinde davranış, tutum ve kişilik kavramları karşılıklı etkileşim içierisindeki olgular olarak değerlendirilmektedir. Kişilik tanımının göze çarpan bir diğer özelliği, bireyin diğerlerinden farklı olarak şekillenen özelliklerinde ortaya çıkan tutarlılıktır. Bir başka ifade ile kişiliğin tutarlılığı, bu özelliklerin zaman içerisinde bir süreklilik göstermesi gerektiği anlamını taşımaktadır. Bu süreklilik elbette ki değişmezlik anlamına gelmemektedir. Ortam ve koşullara bağlı olarak kişilik, zaman içerisinde yavaş da olsa değişebilmektedir. Bu değişim ifade ettiğimiz gibi ani bir değişim değil; davranış, tutum ve kişilik arasında kişinin tüm yaşantısı boyunca devam eden karşılıklı etkileşimle ortaya çıkan yavaş bir değişimdir. Davranış, tutum ve kişilik kavramları davranış bilimlerinde birbirinden bağımsız olarak ele alınamayan kavramlardır. Psikolojik işlevsellik olarak da ifade edilen bu durum, kişilik ve davranışlar arasındaki etkileşimi ve bu etkileşimin sürekliliğini vurgulamaktadır. Bir başka ifade ile kişinin yaşamındaki gelişim süreci boyunca yönelimleri, amaçları ve bunlara bağlı olarak ortaya çıkan davranış, tutum ve kişiliği arasında karşılıklı etkileşime dayalı bir ilişki söz konusudur. KİŞİLİĞİ BELİRLEYEN FAKTÖRLER Psikoloji bilimi içerisinde kişiliğin kaynağına ilişkin tartışmalar halen daha devam etmektedir. Kişilik doğuştan gelen bir özellik mi yoksa zamanla çevresel etkenler ve deneyimle kazanılan bir nitelik midir? Gen mi çevre mi (nature versus nurture ) tartışması olarak da bilinen bu konuda her iki görüşün taraftarları da kişiliğin kalıtsal ya da çevresel faktörler tarafından belirlendiğine dair güçlü savlar ortaya koymaktadırlar. Bu derin tartışmaların ışığında gelinen noktada hem kalıtsal hem de çevresel faktörlerin kişiliğin oluşumunu etkileyen faktörler olarak benimsendiğini söylemek mümkündür. Bu değişkenler arasındaki ilişki Şekil 10.1 de özetlenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

230 Kişilik Şekil 1.Kişiliği Belirleyen Faktörler Arasındaki İlişki Kaynak: Martin, J., Fellenz, M. (2010). Organizational Behaviour&Management. Hampshire: Cengage Learning. Kalıtsal Faktörler Ayrı ortamlarda yetişen tek yumurta ikizlerinin benzer özellikler taşıması kalıtımın kişilik üzerindeki etkisinin en açık kanıtıdır. Kalıtım, bireyin doğuştan elde ettiği fiziki yapı, cinsiyet, güzellik, kas ve refleks kapasitesi, enerji düzeyi, biyolojik ritim gibi anne babadan devralınan biyolojik, fizyolojik ve psikolojik özelliklerdir. Kişiliğin oluşumunda kalıtsal faktörler etkili olmaktadır. Bu duruma ilişkin en önemli kanıtlar ayrı ortamlarda yetişen tek yumurta ikizlerinin incelenmesi sonucu elde edilmiştir. Bu incelemer, farklı ortamlarda yetişen ikizlerin yeme-içme alışkanlıklarından giyim tercihlerine ve kişisel alışkanlıklara kadar pek çok noktada benzer özellikler taşıdıklarını ortaya koymaktadır. Kalıtsal faktörlerin kişilik üzerindeki etkisinin kolay anlaşılır bir etki olmadığını ifade etmek gerekir. Son dönemde elde edilen kanıtlar kişiliğin kalıtsallığının hem doğrudan kalıtsal faktörlerden hem de kişinin kalıtsal yapısıyla çevre arasındaki etkileşimden kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Belki de bu, kalıtımın kişiliğin gelişminde söz konusu olabilecek değişim aralığını belirlediği ve çevresel etkilerin de bu aralık içerisindeki noktanın ortaya çıkmasında devreye girdiği anlamına gelmektedir. Kişilik ve davranış üzerinde kalıtsal faktörlerin etkisi ile çevresel faktörlerin etkisi arasındaki etkileşim daha da karmaşık olabilmektedir. İnsan beyni üzerinde yapılan deneyler, belirli bir kültürel yapıda yaşamak gibi pek çok deneyimin beyindeki değişimi ve beynin fiziksel unsurları ile işlevsel yapısını etkilediğini ortaya koymaktadır. Bu bulguların kişilik psikolojisi açısından anlamı henüz tam olarak ortaya çıkarılamamıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

231 Örnek Kişilik Çevresel Faktörler Bireyin içinde bulunduğu çevrenin kişiliğin gelişimini etkilediği kabul edilmektedir. Kişiliğin oluşumunu etkileyen çevresel unsurlar üç ayrı başlık altında incelenebilir: Aile, toplum ve kültür, deneyim. Aile Hayatın ilk yıllarında bireyin sosyalleşme sürecinde ailenin payı büyüktür. Bireyler doğumla birlikte belirli bir ailenin parçası haline gelirler. Aile, bir noktada bireyi daha geniş anlamda topluma takdim eden bir aracı konumundadır. Bu noktada anne-baba ve kardeşler bireyi içinde yaşanılan kültürün davranış standartlarına alıştırmada önemli roller üstlenmektedirler. Bu etki, yalnızca çekirdek aile üyeleri ile sınırlı kalmayıp büyük anne ve baba, amca, teyze, hala, kuzen gibi geniş aile fertleri ile de ortaya çıkabilmektedir. Ailenin bireyin kişiliğinin gelişimine etki etme yolları çok çeşitlidir: Belirli bir davranış kalıbının benimsenmesini teşvik eden anne-babalık tarzı ve aile fertlerinin çocukla etkileşimi, Ailenin yaşlı fertlerinin gençler için birer rol modeli olması ve bu doğrultuda yaşlı aile fertlerinin davranışlarının taklit edilmesi, Aile büyüklüğü, yapısı, doğum sırası, ekonomik durum, din ve coğrafi bölge gibi aileyi çevreleyen koşullar. Toplum ve Kültür Bireyin içerisinde doğduğu ve yetiştiği çevrenin davranış norm ve modelleri noktasındaki standartları kişiliğin oluşumu ve gelişimi üzerinde etkili olmaktadır. Bu etki mahalle ve okul gibi görece somut farklılıklarda kendini belli edebileceği gibi toplum ya da kültür gibi daha soyut temellerde de ortaya çıkabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

232 Örnek Örnek Kişilik Batı kültürleri, bireysel farklılıkları ve bireyselleşmeyi vurgularken Asya kültürleri toplumsal değerleri daha fazla ön plana çıkarmaktadır. Bu içerik çerçevesinde batı kültürlerinde rekabet ve başarı gibi unsurlar daha önemli olurken doğu toplumlarında başkaları ile iyi geçinme ve uyumlu olma gibi özelliklere daha fazla değer atfedilmektedir. Sonuç olarak her toplumsal yapı içerisinde bireyler toplumsallaşma ya da sosyalizasyon süreci aracılığı ile o toplumsal kültüre uygun kişilik özelliklerine sahip olma yönünde teşvik edilmektedir. Bununla birlikte, bu tür kültürel ve sosyal özelliklerin aynı kültür içerisinde bireyler üzerindeki etkisi farklı olabilmektedir. Bir başka deyişle bu etkinin bireyler üzerindeki yansıması noktasında zengin bir değişkenlik söz konusu olabilmektedir. Deneyim Bireyin ait olduğu arkadaş grubu ya da diğer sosyal gruplar ve yaşamın ortaya çıkardığı genel deneyim ve tecrübeler de kişiliğin gelişmesine etki etmektedir. Kişilik gelişiminin en köklü ve kapsamlı olduğu dönem ergenlik çağlarıdır. Okul çağlarındaki bir çocuğun diğerleri tarafından taciz edilmesi ya da sürekli hor görülmesi, kişiliğin gelişimini olumsuz bir şekilde etkileyebilecektir. Üç yaşlarında kişiliğin ham haliyle görece olarak istikrar kazanmaya başladığı kabul edilmektedir. Kişilik zamanla değişmeye ya da gelişmeye devam etmekle birlikte bu değişimlerin en köklü ve büyük olduğu dönemler çocukluk ve ergenlik çağlarıdır.bu durum oldukça normaldir. Çünkü çevresel, gelişimsel ve kimliksel oluşumlar büyük ölçüde bu dönemlerle özdeşleşmektedir. Kişiliğe ilişkin araştırmalar, kişilik değişiminin ergenlik döneminden sonra azaldığını ve ellili yaşlarla birlikte en yüksek denge noktasına ulaştığını ortaya koymaktadır. Bu noktadan hareketle kişilik özelliklerinin özellikle yetişkinlerde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

233 Kişilik oldukça devamlı ve dengeli olduğu ancak deneyimlerin ve çevresel faktörlerin kişilikte birtakım değişiklikleri ortaya çıkarabileceği sonucuna varabiliriz. KİŞİLİK KURAMLARI Nomotetik kuramlar, kalıtsal faktörlerin üzerinde dururken; idiyografik kuramlar kişiliği birey-çevre etkileşiminin bir fonksiyonu olarak görmektedir. Kişiliğe ilişkin araştırmalar iki farklı açıdan hareketle gerçekleştirilmektedir. Psikolojideki bu farklı bakış açıları nomotetik (kural koyucu) ve idiyografik (bireysel) yaklaşımlar olarak belirtilmektedir. Nomotetik kuramlar kişiliği, özelliklerin belirlenmesi ve ölçümü aracılığı ile ortaya koymaya çalışırken bu süreçte kişilik testlerini kullanmakta ve kalıtsal faktörlerin kişiliğin en önemli belirleyicisi olduğunu varsaymaktadır. İdiyografik kuramlar ise kişiliği tanımlamada her bireyin eşsizliğinin dikkate alınması gerektiğini savunmaktadır. Bu kuramlar testlerin kişiliği ölçmede sınırlı bir değere sahip olduğunu belirterek buna gerekçe olarak da kişiliğin, bireyin özgörüşü (self-concept) açısından tanımlanması gerektiğini göstermektedir. Dolayısıyla idiyografik kuramlar bünyesinde kişilik, birey ile içinde yaşadığı çevre arasındaki dinamik etkileşimin bir fonksiyonu olmaktadır. Yine de bu ayrım bütün kişilik kuramlarını kapsayan bir farklılık noktası değildir. Bir başka ifade ile nomotetik ve idiyografik yaklaşımların ikisini birden bünyesinde barındıran kuramlar da mevcuttur. Bu tür kuramlar genelde alanda yapılan ve bu iki ayrımdan herhangi biriyle özdeşleştirilemeyen kişisel katkılar sonucunda ortaya çıkmıştır. Eysenck in Kişilik Kuramı Eysenck, kişiliğin önemli boyutlarını belirlemek için gerçekleştirdiği çalışmalar sonucunda kişiliğin iki önemli boyutu olduğu görüşünü ileri sürmüştür. Bunlar dışa dönüklük-içe dönüklük ve nevrotiklik-dengelilik şeklindedir. Her iki boyut açısından bireyin kişiliğinin ölçek üzerinde hangi noktada yer aldığı testlerle ortaya çıkarılmaktadır. Bu doğrultuda dışa dönüklük canlı, yaşam dolu ve sosyal olmak gibi özelliklerle ortaya çıkarken; içe dönüklük ise utangaç, sessiz ve çekingen gibi özelliklerle kendini belli etmektedir. İkinci boyutun birinci uç noktasını oluşturan nevrotiklik de tedirginlik, mutsuzluk ve duygusal denge yoksunluğu gibi nitelenen bir kişilik yönüne işaret etmektedir. Ölçeğin öbür ucunda yer alan dengelilik ise dingin, sakin, güvenli ve duygusal açıdan dengeli bir kişilik yönünü yansıtmaktadır. Eysenck, bu iki boyutu dört geleneksel mizacın oluşturulmasında temel olarak kullanmıştır. Bunlardan ilki iyimser ve tez canlıdır. Bu mizaç tasasız, umutlu, anı yaşayan, kolay yorulabilen ve de direnci düşük, değişim yönelimli ve oyun Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

234 Kişilik oynamayı seven insanları tarif etmektedir. Soğukkanlı mizaç, duygusuz görünümlü, sakin, ilişkilerinde makul ve dirençli kişisel özelliklerini temsil etmektedir. Melankolik; bencil, tedirgin, kötümser, ilişkilerinde güvensiz ve şüpheci kişileri kapsarken öfkeli ise atılgan, aceleci, çabuk öfkelenen ancak karşıt görüşler olması durumunda hemen yatışabilen, genellikle kısa süreli kızgınlıklara sahip, tez canlı ama devamlılığı düşük, diğerleri görüşlerine katılmadığında rencide olan kişileri tanımlamaktadır. Şekil de özetlenen Eysenck in kişilik boyutları ve bunlar arasındaki ilişki iki uçlu, yatay ve dikey iki boyut üzerinde değerlendirilmiştir. Catell, kişilik gelişimi açısından öğrenme olgusunun altını çizmekte ve bu noktada bireyin içinde bulunduğu çevresel koşulların önemine işaret etmektedir. Şekil 2.Eysenck in Kişilik Tipleri Kaynak: Rollinson v.d., 1998 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

235 Kişilik Cattell in Kişilik Kuramı Cattell, Eysenck gibi testler ve çoklu istatistiksel yöntemler kullanarak oluşturduğu kişilik modelinde, kişiliğin bireyin günlük yaşam içerisinde belirli bir durum ya da ortamda ne yapacağını belirleyen faktörler bütünü olduğunu ifade etmektedir.catell in oluşturduğu 16 Kişilik Faktörü Tablo de özetlenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

236 Kişilik Tablo 1.Cattell in 16 Kişilik Faktörü FAKTÖR SOL ANLAMI SAĞ ANLAMI Yakınlık Ağırbaşlı, kişilere bağımlı olmayan, soğuk Yakın ve sıcak, sempatik ve insanlara karşı özenli Düşünme Somut Soyut Duygusal Denge Tepkisel, duygusal açıdan değişken Duygusal açıdan dengeli, uyumcul, olgun Başatlık Uyumlu ve çatışmadan kaçınan Başat, iradeli, iddialı Canlılık Ciddi, kendini zapteden, dikkatli Canlı, doğal, hayat dolu Kural Bilinçliliği Çıkarcı, uyuşmaz Kural bilincine sahip, görev duygusu olan Sosyal Atılganlık Utangaç, tehditten çekinen, cesaretsiz Sosyal olarak atak, risk alan, pişkin Duyarlılık Faydacı, nesnel, duygusuz Duyarlı, estetik ve duygulu Uyanıklık Zihin Meşguliyeti Güvenen, şüpheci olmayan, kabul eden Pratik, çözüm odaklı, somut İhtiyatlı, şüpheci, açıkgöz Soyut, yaratıcı, ideal odaklı Gizlilik Açık sözlü, dobra, doğal Gizliliğe önem veren, ketum, açığa vurmayan Endişelilik Kendine güvenen, endişesiz, gönlü rahat Endişeli, rahatsız, kaygılı Değişime Açıklık Gelenekçi, alışkın olduğuna bağlı Değişime açık, deneyci Özgüven Grup yönelimli, diğerlerine bağlı Özgüvenli, tek başına, bireyci Mükkemmelcilik Düzensizliğe tahammüllü, titiz olmayan, esnek Mükemmelci, örgütlü, bireysel disipline sahip Gerilme Rahat, gevşek, sakin, sabırlı Gergin, yüksek enerjili, sabırsız, hareket yönelimli Kaynak: Martin ve Fellenz, 2010 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

237 Kişilik Cattell in 16 Kişilik Faktörü ölçeğinin farklı formatları mevcuttur ancak bu test genellikle her bir faktöre uygun bir dizi ifade içermektedir. Her bir faktör için verilen cevaplar, daha sonra 1 ile 10 arasında bir sayıya çevrilmekte ve böylelikle bireyin kişilik özellikleri açığa çıkarılabilmektedir. Beş Büyük Faktör Kuramı Kural koyucu yaklaşımların gerçekleştirdiği araştırmalar, beş faktörlü bir yapının kişiliği açıklayabileceği sonucuna varmıştır. Beş Büyük Faktör Kuramı olarak bilinen bu kuramın kavramsallaştırdığı boyutlar şu şekildedir: Kişiliği açıklamada tüm dünyada en yaygın olarak kullanılan kuram beş büyük faktör kuramıdır. Dışa Dönüklük: Bu faktör bir uçta sempatiklik ya da cana yakınlıkla iddialılığın diğer uçta ise çekingenlik ve utangaçlığın olduğu bir özellik taşımaktadır. Dışadönük bireylerin, olumlu duygusal durumlar yaşaması daha olasıdır. Duygusal Denge: Kendinden emin ve güvenli olmaktan öfkeli, kaygılı ve bunalımlı olmaya kadar geniş bir aralığı ifade eden boyuttur. Duygusal dengesi düşük ya da nevrotik kişilerin olumsuz duygusal durumlar ve aşırı stres yaşama olasılığı daha yüksektir ve bu kişilerin genel olarak hayata bakışı negatiftir. Uyumluluk: Bireyin birlikte çalışmayı sevmek, hoşgörülü olmak ve diğerlerine güvenmekle huysuz, kavgacı ve saldırgan olmak arasında nerede yer aldığını ifade eden faktördür. Uyumluluğu yüksek bireyler diğerleri ile iyi geçinirler, daha naziktirler ve iyi birer takım oyuncusudurlar. Sorumluluk: Bir uçta sorumluluk sahibi olmak, öz disipline ve azme sahip olmak gibi özellikler, diğer uçta ise güvenilmezlik, plansızlık ve düzensizlik gibi niteliklerin yer aldığı faktördür. Deneyime Açıklık: Kişinin yeni deneyimlere ne ölçüde açık olduğunu ifade eden faktörün bir ucunda yaratıcılık, açık fikirlilik ve meraklılık gibi özellikler yer alırken diğer uçta ise ilgisizlik ve dar görüşlülük gibi özellikler göze çarpmaktadır. Birey bu beş faktörün her biri için ölçeğin iki zıt kutbu arasında bir yerlerdedir. Bu modelin kişiliğin yapısını tanımlamada ve bireylerin karakterlerini ya da bireysel özelliklerini belirlemede evrensel uygulanabilirliğe sahip olduğu belirtilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

238 Kişilik İdiyografik Kuramlar İdiyografik kuramlar, kişiliğin eşsizliği üzerinde durarak sosyal dünyanın bireyin zihninde anlamlandırıldığını vurgulamaktadır. Dünyayı neden-sonuç ilişkileri içeren bir yapıda gören kuralcı yaklaşımların aksine idiyografik kuramlar sosyal dünyanın onu yaşayan bireylerin zihninde yaratıldığı ya da anlamlandırıldığı fikrini savunmaktadır. Bunun sonucunda da bireyler arasında yaşanan sosyal dünyayı kavramsallaştırma noktasında farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bireysel davranışı anlamak için öncelikle bireyi ve onun sosyal dünyayı değerlendirme biçimini anlamak gereklidir. Bu noktadan hareketle idiyografik kuramlar, ortak özelliklerin belirlenmesi ve ölçümünden çok kişiliğin benlik gelişimi yönü üzerinde daha fazla durmaktadır. Kuralcı yaklaşımlar kişiliğin ölçümüne yönelik olarak pek çok araç sunarken idiyografik yaklaşımlar bireylerin ve onların kişiliklerinin eşsizliğini vurgulamaktadır. Bu nedenle idiyografik kuramlar eşsiz olan kişilik özelliklerini anlayabilmek için bireyin kendini içinde yaşadığı dünya ile nasıl ilişkilendirdiğini ve bireyleri diğerlerinden ayıran kişisel özelliklerin neler olduğunu anlamak gerektiğini vurgulamaktadır. Kısacası bireyleri tanımlayıp belli bir kişilik modelini ya da ölçüm aracını kullanarak karşılaştırabilmek amacıyla kişilikler arasındaki benzerlikleri ortaya çıkarmaya çalışan kuralcı yaklaşımların tersine idiyografik kuramlar, bireyin eşsizliği ve diğerlerinden farklı olan özellikleri üzerinde durmaktadır. Charles Cooley, kişilik tartışmalarına ayna benlik kavramı ile katkı sağlamıştır. Cooley, davranışın etkileşimci doğasına dikkat çekerek benliğin bu etkileşim sürecinin sonucu olarak geliştiğini ifade etmektedir. Buna göre birey kendini diğerlerinden kendine ilişkin edindiği izlenimlerle değerlendirmektedir. Bireyin başkalarının kendisine ilişkin düşünceleri, değerlendirmeleri ve tepkilerini algılaması ile benlik şekillenmekte ve bir noktada birey başkalarının gözünde ne isem oyum diye düşünmektedir. Bu noktada ayna benlik, bireyin sosyal çevresinin ona yansıttığı davranış ve tepkiler sonucu oluşan kendi resmi olarak kavramsallaşmaktadır. Bu şekilde çevresindeki insanlarla etkileşimle kim olduğunu anlamaya çalışan birey, kişiliğini içinde bulunduğu çevreyle uyumlu hale getirmeye ve çevreye uyum sağlamaya çalışmaktadır. Charles Herbert Mead de bu anlayışa genelleştirilmiş başkası kavramını eklemiştir. Bu kavram benlikte var olan iki unsuru yansıtmak amacıyla kullanılmaktadır. Bu unsurlar bireyin eşsiz ve spontan (kendiliğinden) yönleri ve toplum içerisinde yaşanılan deneyimler sonucu ortaya çıkan öğrenme süreci ile içselleştirilen norm ve değerlerdir. Bu çerçevede genelleştirilmiş başkası, bireyin kişiliğinin, toplumun kendisi için sahip olduğu beklentiler paralelinde geliştiği anlayışına işaret etmektedir. Diğerleri ne der? cümlesiyle de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

239 Kişilik örneklendirilebilecek bu bakış, bireyin davranışlarını ve kişiliğini toplumun beklentileri ile oluşan ortak perspektifle şekillendirdiğini belirtmektedir. Carl Rogers ise kişilik gelişiminde temel amacın farklılaşmamış benlik algısından farklılaşmış bir benlik algısına doğru ilerleme olduğunu ifade etmektedir. Pek çok açıdan bu durum Rogers ın insancıl bakış açısının ve insanların temel amacının potansiyellerini bütünüyle gerçekleştirmek olduğu düşüncesinin bir yansımasıdır. Rogers a göre özbenlik bireyin yalnız kendine ait algılarını ve çevresiyle ilişkiler kapsamındaki algıları ve bunlara yüklenen değerleri içermektedir. Bu bakış açısının önemli bir anlamı deneyimler nedeniyle bireysel benlik ve sosyal benlikte yaşanan değişimlerle kişiliğin de değişime açık olduğudur. Erikson da kişiliği tüm yaşam boyunca sürekli bir biçimde değişen ve gelişen bir olgu olarak değerlendirmektedir. Ona göre birey çeşitli yaşam safhalarından geçtikçe çözülmesi gereken gerilimler ya da çatışmalar yaşar. Örneğin, yaşları arasında birey, kimliği ve rolleri arasında bir gerilim yaşar. Bu çatışmaları başarıyla çözen bireyler sağlıklı bir kişilik gelişimi ortaya koyarken bu aşamalarda çözülemeyen sorunlar ileride daha büyük sıkıntılara yol açabilir. Bu modelde bireysel farklılık kavramı ve benliğin gelişimi arasında açık bir bağlantı vardır ve bu bağlantı zaman içerisinde ortaya çıkan dinamik ilişkiler yumağı bütününde gerçekleşmektedir. Freud un Psikoanalitik Kuramı Freud a göre davranışın ve kişiliğin temelleri bilinçaltındadır. Bir başka ifade ile ona göre bilinçaltı güdüler, davranışın en önemli belirleyicisidir. Birey, içgüdüsel dürtüleri ile sosyal engeller arasında kalarak bir iç çatışma yaşar ve kişilik de bu çatışmanın sonucunda oluşur. Bu bakış açısı ile bir yetişkinin herhangi bir davranışı, bilinçaltında bastırdığı ama hala daha çarpıtılmış ve önemli etkiye sahip birtakım anıların yansıması olabilmektedir. Freud, bireysel davranışın id, ego ve süperego arasındaki etkileşimle elde edilen denge sonucunda ortaya çıktığını savunmaktadır. Freud a göre kişiliğin id, ego ve süperego şeklinde kavramsallaştırılabilecek üç yönü vardır: İd: Bireyin içgüdüsel ve bilinçsiz olarak kabul edilen istek, arzu ve duygularını içerir. Dürtü şeklindeki bu istek ve duygular kişilik sisteminin en ilkel yapısıdır. Hazzın çok önemli olduğu bu alan, bireylerin doğuştan getirdikleri ve öncelikli olarak tatmin etmeleri gereken biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçlardan oluşmaktadır. Birey bu alanda isteklerinin anında ve tam olarak doyurulmasını ister. Sosyal sınırlamalardan etkilenmeyen id bencil, bireysel ve mantıksızdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

240 Kişilik Ego: Bireyin istekleri (id) ile yapması gerekenler (süperego) arasında bir arabulucu işlevi görür. Bir başka ifade ile id in isteklerini süperego ya uygun hale getirmeye çalışır. Bu alanda bir önceki alanın aksine gerçekçi bir bakış açısı vardır. Bütün arzu ve ihtiyaçların tatmin edilemeyeceği kabul edilir. Engellemelere karşı hoşgörü söz konusudur. Özetle bu alanda birey mantıklı, gerçekçi ve hoşgörülüdür. Ego, arabuluculuk işlevini etkin bir şekilde yerine getiremezse bireyde zihinsel gerilim ve çatışma ortaya çıkar. Düzenli çalışan ego ise sağlıklı bir zihinsel yapı ve davranışlarda tutarlılık sağlar. Süperego: İçselleştirilmiş kültürel ve sosyal normları temsil eden içsel, eleştirel ve ahlâkileştirici otoriteyi ifade etmektedir. Ulaşılması gereken idealleri ve mükemmeli kapsayan süperego, bireyin toplumsal kurallara uyarak topluma ayak uydurmasını sağlamaya çalışır. Süperego, bireyin davranışlarını toplumun beklenti ve kuralları çerçevesinde kontrol eder. Süperego, istenmeyen davranışların ortaya çıkması durumunda bireyin suçluluk duyması gibi mekanizmalarla cezalandırma gerçekleştirirken olumlu ya da istenen davranışların ortaya çıkması halinde ise gururlanma ve takdir gibi ödüller kullanır. Freud a göre bireysel davranış id, ego ve süperego arasındaki dengenin sonucunda ortaya çıkmaktadır Freud, bireysel davranışın id, ego ve süperego arasındaki etkileşimle elde edilen denge sonucunda ortaya çıktığını savunmaktadır. Bu doğrultuda sağlıklı bir birey ego tarafından kontrol edilirken, dış kontrole maruz kalmaktan dolayı bir gerginlik yaşayan nevrotik (dengesiz) bir kişi süperego tarafından ve kendi kişisel isteklerinin esiri olan bir psikopat (ruh hastası) ise id tarafından yönlendirilecektir. Birey bu üç unsur aracılığı ile çevresi ile ilişki ve etkileşimini yönetmektedir. Freud, id ile süperego arasındaki çatışmayı dengelemek amacıyla egonun geliştirdiği birtakım savunma mekanizmalarından bahsetmektedir. Bu savunma mekanizmaları bireyin yaşadığı iç çatışmaları çözmesine yardımcı olmakta ve bu savunma mekanizmalarının bilinmesi bireylerdeki akılcı olmayan pek çok davranışın anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Ego savunma mekanizmalarının başlıcaları şunlardır: Yüceltme: İdden gelen isteklerin kabul edilebilir bir içeriğe dönüştürülmesini anlatmaktadır. Örneğin; saldırganlık, cinsellik gibi belli bazı ilkel dürtülerin açığa çıkmasının uygun olmadığı koşullarda, kişinin bu enerji birikimini güzel sanat yapıtları, spor ve iş başarıları gibi eylemlere yönelterek olumlu bir biçimde kullanması gibi. Bastırma: Bilinç eşiğine ulaşan ve uygun olmayan istek ve düşüncelerin otomatik olarak bilinçdışı alana yönlendirilmesidir. Bir başka deyişle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

241 Kişilik Savunma mekanizmaları bireyin karşı karşıya bulunduğu çatışmaları çözmesine yardımcı olmakta ve davranışın anlaşılmasına kaktı sağlamaktadır. bastırma, istenmeyen duygulanım, anı ya da dürtülerin bilinçten uzaklaştırılması durumudur. Eğer o düşünce gerçekleştirilecek olsa, kişinin kendisi ve çevresi tarafından olumsuz karşılanabileceği, bunun sonucunda kaygı ve gerilime yol açabileceği için o düşünce bilinçaltına hapsedilir. Örneğin kötü bir çocukluk dönemi ve ebeveynleri ile önemli sorunlar yaşayan bireyler, ebeveynlerinden bahsetmekten rahatsız olabilirler. Yadsıma (İnkâr): Kişi sorunun bilinçli olarak dayanılamayan, acı veren, rahatsız eden istek, gereksinim, duygu ve düşünce gibi yönlerinden uzaklaşmak için olayın varlığını kabul etmez, önemsemez, bunlarla ilgili bilgi edinmekten kaçınır, görmezden gelir. Başlangıçta bu durum kişinin hissettiği sıkıntıyı azaltsa da olaya yönelik gerekli tedbir ve çareleri planlamayıp zarar görmesine ve gerçeklerden uzak kalmasına yol açabilir. Hastalığı olup tedavi görmesi gereken bir kişinin, hastalığını kabul etmemesi bu duruma örnek olarak verilebilir. Yansıtma: Kendinde ya da kendisi ile ilgili durumlarda varolan istenmedik ya da katlanılamayan bir özelliğin, karşısındaki kişiler ya da durumlarda var gibi algılanılmasıdır. Bu kişiler kendi hataları olmasına karşın başkalarını suçlarlar. İnsanlara güvenmeyen birinin, diğerlerini güvensiz bulması örnek olarak düşünülebilir. Karşıt Tepki Oluşturma: Suçluluk duygusu yaratan tehlikeli istekler çok yoğun olduğunda bunların baskı altında tutulması da güçleştiğinden kişi, bu isteklerinin tam karşıtı olan bilinçli tutum ve davranışlar geliştirerek kendini korumaya çalışır. Böylece kişi, içsel dürtülerine kesin engeller koyarak baskı mekanizmasını pekiştirir ve olumsuz dürtülerini bilinç düzeyinden uzak tutmuş olur. Karşılık görmediği için nefrete dönüşen bir aşk bu savunma mekanizmasına örnek olarak verilebilir. Gerileme: Bu durumda birey id ve süperego arasındaki sorunun çözümünü daha önceki gelişim dönemlerinde tatmin sağladığı davranış örüntülerini tekrar ederek gidermeye çalışmaktadır. Bu durum çocuklarda, yeni bir kardeşleri olduğunda idrar, dışkı tutamama ya da bebeği kıskanarak onun gibi davranma şeklinde görülebileceği gibi büyük düş kırıklıklarında, hastalık geçiren kişilerde ya da yatılı okul öğrencilerinin eve dönüşleri sırasında daha çocuksu davranışlar şeklinde görülebilmektedir. Yalıtma (İzolasyon): Bu savunma mekanizması, bir yaşantı ile ilgili duygusal yönlerin ayırt edilerek tekdüze ve renksiz hale getirilmesidir. Örneğin kişi, geçmişte bir yakınını kaybettiği trafik kazasını, sanki olay başkasının başından geçmiş gibi duygusuz bir biçimde anlatabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

242 Kişilik Yapma Bozma: Geçmişte yapılan ve uygun görülmeyen bir şeyin hiç yapılmamış hale getirilmeye çalışılmasıdır. Günlük yaşamda sık sık özür dilemeler bu savunma mekanizmasının tipik bir örneğidir. Jung un Kuramı Freud un öğrencisi olan Jung, Freud dan farklı olarak bireyin kişiliğinin yalnızca geçmiş yaşantısı dikkate alınarak düşünülemeyeceğini, kişilik oluşum ve gelişim sürecinde bireyin geleceğe yönelik amaçlarının da önemli olduğunu ifade etmektedir. Jung, üç farklı kişilik düzeyinden bahsetmektedir: Bilinç düzeyi, bireysel bilinçdışı düzey ve ortak bilinçdışı düzey. Bilinç Düzeyi: Kişiliğin bu yönü bireyin gerçeği, günlük yaşam içerisideki deneyimleri sonucunda benimsemesini sağlamaktadır. Kişisel Bilinçdışı Düzey: Bu düzey her kişiliğin bireyselliği olgusuna dayalıdır ve bireyler arasındaki farklılıklar kapsamındaki karmaşık boyutlardan oluşmaktadır. Bir başka deyişle her insan ya bilince hiç ulaşamayan ya da ulaştıktan sonra çatışma yarattığı için bastırdığı duygu, dürtü ve düşüncelerden oluşan kendi kişisel bilinçdışı düzeyine sahiptir. Ortak Bilinçdışı Düzey: Tüm insanların sahip olduğu ortak bilinçdışı alanı ifade etmektedir. Bu alan kalıtımla geçmiş ve sosyal olarak türetilmiş evrensel deneyimleri kapsamaktadır. Her birey kişiliğinin içinde böyle bir yön taşımaktadır. Kişiliğin oluşumunda geçmişten gelen ve bireylerin kalıtım yolu ile sahip oldukları davranış şekillerinin de önemli bir payı bulunmaktadır. Jung a göre bilgiyi elde etme ve değerlendirmede duyuş, sezgi, düşünme ve hissetme şeklinde farklı yaklaşımlar mevcuttur. Jung un teorisinde kişilik farklılıkları içe dönüklük ve dışa dönüklük şeklindeki uç noktalar bağlamındaki işlevlerde gözlenmektedir. İçe dönüklükte zihinsel fonksiyonlar içsel ve subjektif dünyaya yönelirken dışa dönüklükte ise zihinsel işlevler dış ve objektif dünyaya yönelmektedir. İçe dönük kişiler, utangaç, çekingen, duygusal çatışma durumunda kendi içine kapanan ve iç hayatlarıyla fazlasıyla ilgili olan kişilerdir. Dışa dönükler ise atılgan, girişken, ilgileri dışa dönük ve duygusal sorunlarını diğerleri ile konuşabilen kişilerdir. Bu noktadan hareketle Jung a göre kişilerin bilgiyi elde etme ve değerlendirme şekillerine bakıldığında dört farklı yaklaşımdan ya da zihinsel işlevden söz etmek mümkündür: Duyuş, sezgi, düşünme ve hissetme. Duyuş: Bireyin kapsamlı bilgi tabanını sistemli, somut ve yapısal bir yolla çözmeye çalışmasını ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

243 Bireysel Etkinlik Kişilik Sezgi: Rutin faaliyetlerden hoşlanmayan, belirlilik ve sınırlılıklardan çok olasılıklarla ilgilenmeyi tercih eden bireyleri anlatmaktadır. Düşünme: Sorun çözmede diğerlerinin duygularını sürece dâhil etmeden, mantık ve akıl olgularını kullanma şeklindeki yaklaşımdır. Hissetme: Etraflarında sosyal uyum ve birlikteliğe önem veren, diğerleri ile iyi geçinen ve etraflarında sevilen kişileri anlatan yaklaşım biçimidir. Bu tanımlamalar ışığında Jung un oluşturduğu çerçevede iki yönün olduğunu; duyuş ve sezginin çerçevenin birinci yönünün uç noktalarını oluşturduğunu, ikinci yönde ise düşünme ve hissetme şeklinde kavramsallaştırılabilecek iki uç noktanın var olduğunu söyleyebiliriz. Bu bilişsel tarzlar Şekil de özetlenmektedir. Jung, bireyin farklı yaklaşımlarının duyuşsezgi ve düşünmehissetme noktasındaki konumundan kaynaklandığını belirtmektedir. Şekil 3. Jung un Bilişsel Tarzları Kaynak: Martin ve Fellenz, 2010 Arkadaşlarınızın kişiliğini beş faktör kuramı na göre değerlendirmeye çalışın. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

244 Kişilik KİŞİLİĞİN VE KİŞİSEL FARKLILIKLARIN ÖLÇÜMÜ Kişiliği ölçmede amaç kişiliği değerlendirmek ya da bireyin kişiliğini oluşturan çeşitli davranışsal özellikleri hakkında bilgi edinmektir. Yukarıda ele aldığımız kişilik kuramlarının pek çoğu birtakım ölçüm araçları ile kişiliğin ölçülebileceğini ifade etmektedir. Kişiliği ölçmek amacıyla tasarlanan araçlar kişinin belirli durumlardaki koşul ve uyarıcılarla olan ilişkilerini sistematik bir biçimde gözlemleyen ölçüm araçlarıdır. Bu şekilde geliştirilen araçlarla bireyin kişilik özellikleri bilindiğinde davranışları tahmin etmek mümkün olmasa da kişiliğe ilişkin olarak elde edilen bilgilerin genel olarak davranışların tahmininde önemli bir yol gösterici olduğu söylenebilir. Kişiliği ölçmek amacıyla kullanılan yöntemler üç başlık altında incelenebilir: Objektif testler, projektif testler ve davranışsal ölçümler. Objektif Testler Bu tür testler bireyin önceden hazırlanmış bir ifade setindeki maddelere doğru, yanlış ya da evet, hayır şeklinde cevap vermesi ile gerçekleştirilen testlerdir. Kişilik ölçümünde yaygın bir şekilde kullanılan objektif testler, kişiliğin farklı yönlerini ölçmek amacıyla tasarlanmış ölçüm araçlarıdır. Örneğin Minesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri sıkça kullanılan objektif testlerden biridir. Çok yönlü bir ölçüm aracı olan bu test, kişiliğin farklı özelliklerinin yanı sıra ruhsal birtakım bozuklukları da ortaya çıkarmayı amaçlayan bir kişilik görüntüsüdür. Daha önce açıkladımız Beş Büyük Faktör de NEO Kişilik Envanteri adlı objektif test tarafından ölçülmektedir. Objektif testlerde bireyin cevapları daha önce belirlenmiş ve standardize edilmiş değerlerle kıyaslanarak bireyin kişilik yapısına ilişkin bir görüşe varılmaya çalışılır. Bu testlerin objektif olarak nitelenmesinin sebebi çeşitli kategoriler altındaki ifadelere verilen cevapların doğrudan sayılarak derecelendirilebilmesi ve daha sonra sonucun diğer bireylere ait ölçümlerle kıyaslanabilmesidir. Projektif Testler Projektif testlerde bireylere, soyut bir şekil ya da resim gösterilmekte ve bireylerden ne gördüklerine ilişkin tanımlamalar yapması istenmektedir. Objektif testlerin aksine bireyler bu testlerde uyarıcılara ilişkin tepkilerini özgürce ortaya koyabilirler. Bu tür testlerin gerekçesi her bireyin aynı dürtüye, kişiliğinin kendine özgü boyutlarını yansıtacak ölçüde farklı tepki vereceği düşüncesidir. Kökeni dışa yansıtma anlamına gelen projeksiyon kelimesinden gelen bu testler bireylerin istemediği ya da kabul etmediği duygu, düşünce ve iç güdülerinin kendileri farkında olmadan bilinç dışı mekanizmalarla ortaya çıkarılmasını amaçlamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

245 Örnek Kişilik Dolayısıyla bu testlerdeki odak noktası bireyin açıkça belirtmek istemediği hususları ortaya çıkarmaktır. Objektif testler herkes tarafından uygulanabilecek standart ölçüm araçları sunarken projektif testlerin uzmanlar tarafından uygulanması gereklidir. Rorschach Testi. kişiliğin ölçümünde yaygın bir şekilde kullanılan projektif testlerden biridir. Bu testte 10 kart üzerine basılmış simetrik mürekkep lekeleri bireylere teker teker gösterilmekte ve ne algılandığı sorulmaktadır. Etkin sonuç alınabilmesi için bu konuda tecrübeli ve bilgili kişiler tarafından gerçekleştirilmesi gereken test sonunda bireylerce verilen cevaplar, testin çok sayıda ve çeşitli kişilik özelliklerine sahip kişilere uygulanması sonucu elde edilen standart normal değerlerle kıyaslanmakta ve bireyin kişilik özellikleri açığa çıkarılmaktadır. Projektif testlerin bir başka örneği de Tematik Algı Testidir. Farklı kişi ve durumları gösteren resimlerin bulunduğu testte bireyden her resim için bir öykü anlatması istenmektedir. Testin temel varsayımı, bireyin kendini resimdeki kişiyle özdeşleştirerek, onu tarif ederken kendi duygu ve düşüncelerini yansıtacağıdır. Standart bir puanlama sistemine sahip olmayan Tematik Algı Testinde, testi uygulayan kişi bireyin anlattıklarına yoğunlaşarak, gizlenmiş duygu ve düşünceleri belirlemeye çalışır. Davranışsal Ölçümler Kişilik, davranışsal ölçümler aracılığı ile de ölçülebilir. Bu tür ölçümler kontrol altındaki durumsal koşullarda bireyin sergilediği davranışı gözlemlemeyi içeren kişilik değerleme araçlarıdır. Bir kişinin sosyalliğini test etmek amacıyla bir partide yaklaşıp konuştuğu yabancı kişileri saymak bu tür bir ölçümdür. Davranışsal ölçümlerde davranış bir şekilde derecelendirilmekte ve bu derecelendirme sonucunda da bir kişlik endeksi ortaya çıkmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

246 Özet Kişilik Bireyi tanımlayan görece dengeli özellikler seti şeklinde tanımlanan kişilik, insanların kendilerini ve diğerlerini nasıl gördüklerini ve değerlendirdiklerini, diğerlerini nasıl etkilediklerini, iç ve dış ölçülebilir özelliklerinin neler olduğunu ve birey-durum etkileşiminin nasıl gerçekleştiğini açıklayan bir kavramdır. Hem kalıtsal hem de çevresel faktörlerin kişiliğin oluşumunu etkileyen faktördir. Kişiliğin oluşumunu etkileyen çevresel unsurlar; aile, toplum ve kültür ve deneyim olarak ifade edilmektedir. Kişiliğe ilişkin araştırmalar kişilik kuramlarını ortaya çıkarmıştır. Psikolojideki bu farklı bakış açıları nomotetik (kural koyucu) ve idiyografik (bireysel) yaklaşımlar olarak sınıflandırılmaktadır. Nomotetik kuramlar kişiliği, özelliklerin belirlenmesi ve ölçümü ile ortaya koymaya çalışırken idiyografik kuramlar ise kişiliği tanımlamada her bireyin eşsizliğinin dikkate alınması gerektiğini savunmaktadır. Diğer taraftan Eysenck, kişiliğin önemli boyutlarını belirlemek için gerçekleştirdiği çalışmalar sonucunda kişiliğin iki önemli boyutu olduğu görüşünü ileri sürmüştür. Bunlar dışa dönüklük-içe dönüklük ve nevrotiklik-dengelilik şeklindedir. Her iki boyut açısından bireyin kişiliğinin ölçek üzerinde hangi noktada yer aldığı testlerle ortaya çıkarılmaktadır. Kişilik kuramlarının pek çoğu birtakım ölçüm araçları ile kişiliğin ölçülebileceğini ifade etmektedir. Kişiliği ölçmek amacıyla kullanılan yöntemler üç başlık altında incelenebilir: Objektif testler, projektif testler ve davranışsal ölçümler. Objektif testler, bireyin önceden hazırlanmış bir ifade setindeki maddelere doğru, yanlış ya da evet, hayır şeklinde cevap vermesi ile gerçekleştirilen testlerdir. Projektif testlerde bireylere, soyut bir şekil ya da resim gösterilmekte ve bireylerden ne gördüklerine ilişkin tanımlamalar yapması istenmektedir. Davranışsal ölçümlerde ise kontrol altındaki durumsal koşullarda bireyin sergilediği davranışı gözlemlemek esastır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

247 Kişilik DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Eysenck e göre melankolik bir bireyin aşağıdaki özelliklerden hangisine sahip olması beklenemez? a) Kaygılı b) Antisosyal c) Hırçın d) Konuşkan e) Ketum 2. Aşağıdakilerden hangisi Beş Büyük Faktör Kuramına ait kişilik boyutlarından biri değildir? a) Dışa dönüklük b) Duygusal Denge c) Uyumluluk d) Sorumluluk e) Mükemmelcilik 3. Bireyin sosyal çevresinin ona yansıttığı davranış ve tepkiler sonucu oluşan kendi resmi aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilmektedir? a) Ego b) İd c) Süperego d) Ayna benlik e) Genelleştirilmiş başkası 4. İnsanlara güvenmeyen birinin diğerlerini güvensiz bulması aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisine örnek olarak düşünülebilir? a) Yüceltme b) Bastırma c) Yadsıma d) Karşıt tepki oluşturma e) Yansıtma 5. Bireylere bir resim, soyut bir şekil ya da resmin gösterildiği ve bireylerden ne gördüklerine ilişkin tanımlamalar yapmalarının istendiği testler aşağıdakilerden hangisidir? a) Projektif testler b) Objektif testler c) Davranış ölçümü d) Analitik testler e) Zekâ testleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

248 Kişilik 6. Aşağıdakilerden hangisi kişiliği belirleyen çevresel faktörlerden biri değildir? a) Kalıtım b) Aile c) Toplum d) Kültür e) Deneyim 7. Oluşturduğu kişilik modelinde kişiliğin bireyin günlük yaşam içerisinde belirli bir durum ya da ortamda ne yapacağını belirleyen faktörler bütünü olduğunu ifade eden aşağıdakilerden hangisidir? a) Eysenck b) Catell c) Erikson d) Cooley e) Mead 8. Sosyal dünyanın onu yaşayan bireylerin zihninde yaratıldığı ya da anlamlandırıldığı fikrini savunan ve kişiliğin eşsizliğini vurgulayan kuramlar aşağıdakilerden hangisidir? a) Kalıtımcı kuramlar b) Nomotetik kuramlar c) İdiyografik kuramlar d) Kuralcı kuramlar e) Analitik kuramlar 9. Aşağıdakilerden hangisi bireyin istekleri ile yapması gerekenler arasında bir arabulucu işlevi görür? a) Ego b) İd c) Süperego d) Ayna benlik e) Genelleştirilmiş başkası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

249 Kişilik 10. NEO Kişilik Envanteri aşağıdakilerden hangisine örnek olarak verilebilir? a) Projektif testler b) Objektif testler c) Davranış ölçümü d) Analitik testler e) Zekâ testleri Cevap Anahtarı 1.D, 2.E, 3.D,4.E, 5.A, 6.A, 7.B, 8.C, 9.A, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

250 Kişilik YARARLANILAN KAYNAKLAR Bacanlı, H., İlhan, T., Aslan, S. (2009). Beş Faktör Kuramına Dayalı Bir Kişilik Ölçeğinin Geliştirilmesi: Sıfatlara Dayalı Kişilik Testi, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(2), ss Erkal, B. (2002). Kişilik Psikolojisi ve Kişilik Kuramları. Enver Özkalp (Ed.) Davranış Bilimlerine Giriş. (ss ). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Eroğlu, F. (2006). Davranış Bilimleri. İstanbul: Beta. Greenberg, J., Baron, R.A. (2000). Behavior in Organizations. New Jersey:Prentice Hall. Huczynski, A., Buchanan, D. (2001). Organizational Behaviour. New Jersey:Prentice Hall. Martin, J., Fellenz, M. (2010). Organizational Behaviour&Management. Hampshire: Cengage Learning. Nelson, D.L., Quick, J.C. (2002). Understanding Organizational Behavior. Ohio: South-Western Publishing. Rollinson, D., Broadfield, A., Edwards, D.J. (1998). Organisational Behaviour and Analysis. New Jersey:Prentice Hall. Şimşek, Ş., Akgemci, T., Çelik, A. (2003). Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış. Konya: Yaşar Ofset. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri. Ankara: Gazi Kitabevi. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Caspi, A., Roberts, B.W., Shiner, R.L. (2005). Personality Development: Stability and Change, Annual Review of Psychology, 56. ss.453:484. Doidge. N. (2007). The Brain that Changes itself. London: Viking. Gölbaşı (Cömert), Ş. (2004). Sociological Paradigms and Organizational Analysis" (Gibson Burrell ve Gareth Morgan, Heinemann Educational Books Ltd., UK, 1979) Book Review, Yönetim Bilimleri Dergisi, 2(2), ss Schwartz, J.M., Begley, S. (2002). The Mind and the Brain. New York: Regan Books. Vecchio, R.P. (1992). Cognitive Resource Theory: Issues for Specifying a Test of the Theory, Journal of Applied Psychology, 77, ss Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

251 HEDEFLER İÇİNDEKİLER GRUPLAR Grup Kavramı Grup, Yığın, Kategori, Takım Farklılıkları Grup Türleri Gruba Girme Nedenleri Grup Oluşumu ve Gelişimi Grup Dinamikleri DAVRANIŞ BİLİMLERİ Prof.Dr.Ömer Faruk İŞCAN Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Grup kavramını açıklayabilecek, Grup, yığın, kategori ve takım kavramları arasındaki farklılıkları anlayabilecek, Grup türlerini tanımlayabilecek, Gruba girme nedenlerini kavrayabilecek, Grup oluşumu ve gelişimi sürecini bilecek, Grup dinamiklerini değerlendirebileceksiniz. ÜNİTE 11

252 Gruplar GİRİŞ Grup insanların günlük yaşam ve deneyimlerinde önemli yer tutan olgulardandır. Sosyal bir varlık olan insan zamanının önemli bir bölümünü gruplar içerisinde geçirmektedir. Sosyal yaşamı bir bina olarak düşünecek olursak gruplar, bu binanın yapı taşını oluşturmaktadır. Gruplar birey davranışını belirlemede etkin rol oynadığından davranış bilimlerinde önemli bir inceleme başlığıdır. Biçimsel (formel) ya da biçimsel olmayan (informel) yollarla oluşturulan gruplar, birey davranışını belirlemede etkin rol oynaması açısından, davranış bilimlerinin önemli bir inceleme konusudur. Bir grubun üyesi olmak bireyin davranışı üzerinde çok güçlü bir etki yaratabilir. Buna karşılık grubun davranış biçimi de çok açık bir şekilde onu oluşturan bireylerin davranışlarından etkilenmektedir. Bu önemi nedeniyle grupların oluşumlarının ve işlevlerinin bilinmesi, sosyal yaşam içerisinde insan davranışlarının açıklanabilmesi açısından son derece önemlidir. Grup olgusunun bu öneminden hareketle bu bölümde öncelikle grup kavramı tanımlanacak, yığın ya da takım gibi benzer nitelikteki kavramlardan farklılıkları açıklanacaktır. Daha sonra ise grup türleri, gruba girme nedenleri ve grup dinamikleri gibi başlıklar ele alınacaktır. GRUP KAVRAMI Sosyal bilimlere ilişkin pek çok kavram ve olgu açısından olduğu gibi grup kavramı için de evrensel kabul gören bir tanım yapmak neredeyse imkânsızdır. Sosyal psikolojinin bakış açısı ile grup olgusu değerlendirilecek olursa, aşağıdaki özelliklere sahip herhangi sayıdaki insan topluluğuna grup denilebilir: Birbiriyle etkileşim halinde olma, Psikolojik olarak birbirlerinin farkında olma, Kendilerini bir grup olarak algılama, Belirli beklenti ya da amaçlara ulaşma dürtüsüyle etkileşimde bulunma. Bu özellikleri bir arada düşünecek olursak grup olgusunu, belli amaçlar ve bunları gerçekleştirme çabası çerçevesinde toplanmış, belli kurallara göre, belirli bir süre karşılıklı sosyal ilişki ve etkileşimde bulunan, en az iki kişiden oluşan, görece sürekli birey topluluğu şeklinde tanımlayabiliriz. Bu tanımlamayı temel aldığımızda aynı yer ve zamanda bir arada olan her insan topluluğunun grup olmadığı ortaya çıkmaktadır. Bu doğrultuda örneğin, bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

253 Gruplar kuyrukta ya da bir süpermarket kasasının önünde bekleyen insanlar bir grup olarak değerlendirilemez. Bu insanlar kuyrukta bekleme deneyimini paylaşıyor olabilir ve bu süreçte birbirleriyle etkileşimde de bulunabilirler. Ancak bu durumda söz konusu etkileşim ortak bir amaca yönelik olmadığı gibi, bu insanların kendilerini bir grup olarak görmediği de açıktır. Grupların önemli özelliklerinden birisi birey sayısının yüzyüze iletişimi olanaklı kılacak ölçüde az olmasıdır. İkinci olarak grup olgusu, iki ya da daha fazla kişiyi içermekle birlikte, grup üyelerinin etkileşiminin olması gerektiği gerçeği, grubu oluşturan üye sayısının çok fazla olamayacağı anlamına gelir. Bu noktada büyük bir binada yaşayan ya da büyük bir iş yerinde çalışan herkes bir grup olarak değerlendirilemez. Çünkü örneklerde grup tanımında yer alan grup üyelerinin birbirleriyle etkileşim içinde bulunma koşulu yerine gelmemektedir. Ayrıca bu örneklerde tüm bireyler psikolojik olarak birbirlerinin farkında da değillerdir. Dolayısıyla hem büyük bir bina hem de büyük bir iş yeri muhtemelen birden fazla tanımlanabilen gruptan oluşmaktadır. Üçüncü olarak gruplar kendilerine has iletişim biçimi ve rol yapılarına sahiptir ve genelde yüz yüze gerçekleşecek şekilde iletişim ve etkileşimi mümkün kılacak ölçüde az sayıda insan olması gereklidir. Bu süreç içerisinde ortak bir amacı gerçekleştirmek için etkileşimde bulunma olgusu, grup üyelerinin paylaşılan bir kimliğe sahip olması sonucunu doğurmaktadır. Tablo 1.İyi İşleyen, Etkin bir Grubun Özellikleri İyi İşleyen Etkin Grupların Özellikleri Ortam gerilimsiz, rahatlatıcı ve gayrı resmidir. Grubun görevi üyeler tarafından iyi anlaşılmış ve kabul edilmiştir. Üyeler birbirlerini iyi dinlemektedir, çoğu üye grubun görevine yönelik etkin tartışmalarda bulunmaktadır. Üyeler, duygu ve düşüncelerini açıklamaktadır. Çatışma ve uyuşmazlık fikirler ve yöntemlere ilişkindir; insanlar ya da kişiliklere ilişkin değildir. Grup, süreç ve işlevlerinin farkında ve bilincindedir. Kararlar genel olarak çoğunluk oyuyla değil, oy birliği ile alınmaktadır. Eylemler kararlaştırıldığında açık bir görev dağılımı yapılmakta ve bu dağılım üyeler tarafından kabul edilmektedir. Kaynak: Nelson ve Quick, 2002 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

254 Örnek Gruplar GRUP, YIĞIN, KATEGORİ VE TAKIM FARKLILIKLARI Ortak beklenti ve amaçlara sahip insanlar olarak grup üyeleri arasındaki etkileşimin sürekliliği grubun ayırt edici bir özelliğidir. Grup, ortak beklenti ve amaçlara sahip insanlardan oluşmaktadır. Grup üyeleri arasında süreklilik temelinde bir etkileşim söz konusudur. Yığın ise geçici bir nedenle, kısa bir süreliğine bir arada olan insan topluluğudur. Bu noktada grup olgusunu tanımlarken ifade ettiğimiz bir kuyrukta ya da bir süpermarket kasası önünde bekleyen insanlar yığın örnekleridir. Bu insanlar arasında bir etkileşim söz konusu olsa da grup kavramının önemli özelliklerinden özel, birleştirici değer, norm ve ideolojilerin, manevi ögelerin, grup dinamiğinin ve duygusal ortamın varlığı bu örneklerde söz konusu değildir. Kategori ise benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlardan oluşmaktadır. Bu kavramsallaştırma grup olgusunun içerdiğinden çok daha soyut ve genel bir birlikteliği ifade etmektedir. Yaş, cinsiyet, gelir ya da etnik köken temelinde oluşturulabilecek kategorilerde birbirleriyle herhangi bir etkileşim olmayan ancak bir şekilde ortak bir özelliğe sahip insanlar söz konusudur. Bu insanlar arasında kategorik oluşumun ötesine geçilerek bir etkileşim, ortak amaç, farkındalık gibi bir grubun olmazsa olmaz özellikleri tesis edilirse, kategoriden gruba doğru bir geçiş söz konusu olabilir. Bir ülke ya da şehirdeki kadınlar bir kategori iken, bu kategori içerisinde kadın hakları örgütleri bünyesinde bir araya gelen kişiler bir grubu oluşturmaktadır. Grup kavramı ile ilişkili bir başka olgu ise takımdır. Grup, ortak beklenti ya da amaçlara sahip insan topluluklarını ifade ederken, takım kavramı ortak bir amaca, performans hedeflerine ve karşılıklı sorumluluk anlayışı içerisinde geliştirdikleri bir yaklaşıma sahip, birbirini tamamlayıcı becerileri olan küçük sayıdaki insan topluluklarını nitelemektedir. Grup olgusunda bireysel liderlik, bireysel sorumluluk ve bireysel çıktılar ya da performans esasken, takım olgusunda paylaşılan liderlik, ortak sorumluluk ve toplu ya da müşterek çıktılar söz konusu olmaktadır. Bu doğrultuda takım, gruba göre daha somut yönelimli, odak noktası daha sınırlı ve belirli olan insan topluluğunu ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

255 Gruplar GRUP TÜRLERİ Grup kavramına ilişkin ifade ettiğimiz açıklamalar değerlendirildiğinde, grup olgusunun sosyal yaşam içerisindeki en önemli ve kapsamlı konulardan biri olduğu takdir edilecektir. Bu kapsamlı ve önemli yapıdan hareketle, birçok grup türünden söz etmek mümkündür. Bunlar; birincil ve ikincil grup, biçimsel ve biçimsel olmayan grup, iç ve dış grup, üyelik grupları, referans grupları ve diğer gruplar şeklinde ifade edilebilir. Birincil ve İkincil Gruplar Gruplar, grup üyeleri arasındaki sosyal etkileşimin doğası temel alınarak ayrıştırıldığında, birincil ve ikincil gruplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Birincil gruplar, üyeleri arasında birincil, bir başka deyişle yüz yüze ve samimi ilişkilerin olduğu gruptur. Birincil gruplarda üyeler arasında yardımlaşma, dostluk ve sevgi bağları güçlüdür. Üyeler bizlik duygusuna sahip olduğundan, grup dayanışması üst seviyededir. Yüz yüze ilişkilerin esas olduğu birincil grupların sayısı, yüz yüze ilişki gerektirmeyen ikincil gruplara kıyasla daha azdır. Aile, arkadaşlık ve komşuluk birincil gruplara örnek ilişkiler olarak verilebilir. İkincil gruplar ise birincil grupların dışındaki her türlü, büyük çaplı, önemli, biçimsel (resmi-formel) gruplardır. İkincil grupların üyeleri, birbirleriyle çıkar duygusu ile etkileşimde bulunurlar. Dernek veya sendika üyeliği, yüz yüze öğrencilik, belli bir iş yerinde çalışma gibi durumların hepsi ikincil gruplara örnektir. Bu tanımlamalar dikkate alındığında küçük veya alt gruplara birincil grup, daha büyük gruplara ise ikincil grup denildiği anlaşılmaktadır. Birincil gruplar, ikincil gruplara kıyasla sayıca daha azdır. Bu durum tanımından da anlaşılacağı gibi birincil grupların yüz yüze ilişkiler içermesinden kaynaklanmaktadır. Birincil gruplarda üye sayısı daha azdır. Genel olarak bireylerin sosyal yaşamın ne olduğunu öğrendikleri gruplar olarak da ön plana çıkan birincil gruplar içerisinde bireyler güven duygusunun ön planda olduğu sıcak ve samimi ilişkilere sahiptir. Bu sıcak ilişki ortamı birincil grup üyelerine duygusal destek sağlarken, diğer taraftan da birincil gruplar, üyelerinin toplumsallaşma sürecine katkı sağlayarak onların uyumunu kolaylaştırır ve toplumsal kontrolü mümkün hale getirir. Birincil gruplar daha çok geleneksel ya da modern öncesi toplumsal yapılarda grup olgusunu açıklarken, ikincil gruplar özellikle gelişmiş toplumsal yapılarda günlük yaşam içerisinde son derece önemli bir yer işgal etmektedir. İşbölümü ve örgütlenmenin yüksek olduğu toplumsal yapılarda ikincil grupların çoğaldığı görülmektedir. Gelişmiş toplumsal yapılarda bireylerin yaşamı ve ilişkileri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

256 Örnek Gruplar büyük ölçüde ikincil gruplar içerisinde geçmektedir. Banka, işletme, sendika gibi ikincil grup örneklerinin hepsinde bireyler birtakım tanımlanmış roller üstlenmekte ve bireylerin hak ve yükümlülükleri biçimsel ya da resmi olarak kayıt altına alınmaktadır. Bireyler ikincil gruplar çerçevesinde sadece belirli görevlerle ilgili olarak bir araya gelirler ve bu gruplar içerisinde yüz yüze ilişkiler çok kısıtlıdır. Biçimsel ve Biçimsel Olmayan Gruplar Bireyin gruba katılışı açısından grup olgusu değerlendirildiğinde gruplar, biçimsel ve biçimsel olmayan gruplar şeklinde ikiye ayrılabilir. Biçimsel (formel) gruplar, belirli amaçları gerçekleştirmek maksadıyla biçimsel bir şekilde oluşturulmuş, yazılı kurallar çerçevesinde işleyen gruplardır. Biçimsel olmayan (informel) gruplar ise yazılı kurallarla değil, grup üyeleri arasındaki sosyal etkileşimin sonucunda ortaya çıkan oluşumlardır. Biçimsel olmayan gruplar, bireylerin kendi kişisel zevk, tercih, beğeni, hayata bakış açısı gibi faktörler açısından seçerek oluşturdukları gruplardır. Birincil ve ikincil grup ayrımı sosyal etkileşimi baz alırken biçimsel ve biçimsel olmayan gruplarda belirleyici olan grubun oluşum şeklidir. Üniversitede Davranış Bilimlerine Giriş dersini alan bütün öğrenciler biçimsel bir grubu oluştururken, bu öğrenci grubu içerisinde bireylerin çeşitli ölçütleri değerlendirerek bir araya gelerek oluşturacakları arkadaş grupları biçimsel olmayan gruplar şeklinde ortaya çıkacaktır. Biçimsel gruplar, üyeleri arasında görev dağılımı olan, yapılandırılmış, işler ve ilişkilerin açık şekilde belirtildiği, yasal ve biçimsel yetki altında belli görevleri yerine getirmek için kurulurlar. Ancak biçimsel yapılanmalar bireylerin tüm ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz olduğu için ortaya biçimsel olmayan gruplar çıkar. Bu gruplar, biçimsel gruplar içerisinde üyeler tarafından görece daha az örgütlü bir biçimde oluşturulan, sosyal değerlerin bütünleşip pekiştiği, kişiye kabul, takdir gibi araçlarla sosyal doyum sağlayan, genel olarak kültürel değerlerin korunup sürdürüldüğü gruplardır. Genel olarak biçimsel gruplar, ikincil gruplarla, biçimsel olmayan gruplar da birincil gruplarla özdeşleştirilse de ayrım ölçütünün farklı olduğunun altını çizmekte fayda vardır. Birincil ve ikincil grup şeklinde gerçekleştirilen ayrımda ölçüt, grup üyeleri arasındaki sosyal etkileşimdir. Biçimsel ve biçimsel olmayan grup ayrımında ise önemli olan grubun ne şekilde oluştuğudur. Biçimsel gruplar, biçimsel yollarla Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

257 Gruplar belirlenen bir rol dağılımı ve etkileşim öngörürken, biçimsel olmayan grupların oluşumu insanın sosyal ihtiyaçlarından hareketle doğal bir seyir ya da akışla ortaya çıkmaktadır. İç ve Dış Gruplar Dış grup, iç grupta yer almayan herkestir. İç grup, bireyin ait olduğu, etkileşimde bulunduğu ve bizlik duygusunu paylaştığı bir sosyal gruptur. Dış grup ise bireyin kendini bir parçası olarak görüp değerlendirmediği ya da ait olmadığı gruplardır. Grup iç ve dış kavramsallaştırmalarının ne anlama geldiğini belirleyerek fiziksel ya da sembolik olarak sınırların oluşumu ve muhafazasını sağlamaktadır. Bu oluşum bir işyerindeki küçük, biçimsel olmayan arkadaş grubu olarak ortaya çıkabileceği gibi hemşerilik ya da etnik köken temelinde de şekillenebilir. İç gruplarda kimlik; hikâye, akide, tören ya da ayin v.b. sosyal uygulamalar şeklindeki sembolik işaret ya da belirleyicilerle oluşturulmaktadır. İç grubu oluşturan bireylerin grup dışındakilere karşı duyduğu düşmanca diyebileceğimiz duygular, kendi grupları için bir benlik oluşturabilmektedir. Bir başka ifade ile dış gruptakiler pek çok açıdan iç gruba kıyasla düşük seviyedeki düşmanlar olarak görülmektedir. İç grup için kendi aralarındaki her şey en iyi ve en uygun, dış gruplarda olan ise kötü ve tahammül edilemezdir. Bu doğrultuda iç grup üyeleri tarafından dış gruptakiler aptal, bencil, hilekâr, saldırgan, kötü niyetli gibi sıfatlarla nitelendirilmektedir. Her sosyal grup kendisi ve diğerleri arasında sınırlar oluşturur ancak iç grupların oluşum sürecinde kaynaşma ya da bağdaşımlık (cohesiveness) en üst seviyededir. Bu noktada iç grupların üç temel özelliği olduğu söylenebilir: Üyeler kendilerini dış gruptan ayırmak için unvan, lakap ve dış semboller (kıyafet gibi) kullanmaktadır. İç grup üyeleri dış gruptakilerle çatışma ya da rekabet ortamı algılamaktadır. Bu rekabet ya da çatışmanın şiddeti grubun kendi iç bağlılığını artırıcı bir işlev görmektedir. İç grup üyeleri kendi gruplarındaki bireyler için olumlu, dış gruptakiler için ise olumsuz klişelere (stereotype) başvurmaktadır. Üyelik Grupları ve Referans Grupları Üyelik grupları, kişilerin üyesi oldukları ve içinde etkileşimde bulundukları gruplardır. Bireyin kendi statüsünü tanımlamak için geliştirilmiş bu gruplara aile, çeşitli politik, dini ya da sosyal gruplar örnek olarak verilebilir. Bu tanıma göre bireyler birden fazla gruba aynı anda üye olabilirler. Referans grupları ise birey için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

258 Örnek Gruplar Referans grupları bireylerin üyesi olmadıkları ancak kendilerini özdeşleştirdikleri gruplardır. geçerli olan tutum ve davranışların oluşumunu sağlayan ve bir anlamda bireyin ideali olan gruplardır. Bireyler bu gruba üye olmayı sosyal itibar kazandıran bir unsur olarak değerlendirdikleri için kendilerini bu grupla özdeşleştirmekte, bireysel değer ve normlarını bu gruba uydurmaktadır. Üyelik gruplarının aksine referans grupları bireylerin hâlihazırda üyesi olmadıkları ancak olmak istedikleri gruplardır. Bu gruplar bireyin çevresini algılamasında şekil verme işlevi görmektedir. Kendisini psikolojik olarak grupla bağdaştırma arzusundaki birey, peşin sosyalleşme göstererek gruba ait davranış biçimini uygulamaya çalışır. Bir işyerinde şef ünvanı ile çalışan bir kişi için terfi etmek istediği müdürler grubu onun için bir referans grubu olabilir. Referans grupları bireyin toplum içerisindeki statüsü değiştikçe farklılaşmaktadır. Kimi zaman da bireyler aynı anda birkaç referans grubunu kendilerine örnek edinebilmektedirler. Diğer Gruplar Yukarıda ifade ettiğimiz temel sınıflamalar dışında başka grup türlerinden de söz etmek mümkündür. Bunlardan biri grup üyelerinin sayısını temel alan küçük ve büyük gruplar şeklindeki sınıflamadır. Küçük gruplar, az sayıda üyesi olan ve üyeleri arasında yoğun etkileşimin bulunduğu gruplar olarak tanımlanırken; büyük gruplar üye sayısı çok olan, ilişki ve etkileşimleri daha sınırlı ve resmi olan gruplardır. Bu gruplarda daha çok ikincil ilişkiler söz konusudur. Grubun birliktelik süresine göre ise gruplar geçici ve sürekli gruplar olarak ikiye ayrılabilir. Geçici gruplar somut ya da belirli bir amacı, kısa bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştirmek üzere bir araya gelen kişilerden oluşmaktadır. Geçici gruplar, mevsimlik işçiler ya da bir izci grubu örneklerindeki gibi amaçlanan elde edildiğinde son bulan gruplardır. Sürekli gruplar ise genel olarak ömürleri üyelerinin ömürlerinden fazla olan uzun süreli gruplardır. Büyük ölçekli bir işletme ya da aile gibi gruplar sürekli gruplara örnek olarak verilebilir. Bireyin gruba katılışını ölçü aldığımızda grupları bireyin kendi iradesi ile katıldığı gruplar ve bireyin irade dışı katıldığı gruplar olarak ikiye ayırabiliriz. Bireyin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

259 Gruplar kendi iradesi ile katıldığı gruplar, gruba giriş çıkışın bireylerin iradesine bağlı olarak serbest olduğu gruplardır. Kulüpler ya da dernekler bu tür gruplara örnektir. Bireyin irade dışı katıldığı gruplar ise bireyin içine doğduğu ya da doğal yolla katıldığı gruplardır. Örneğin, aile gruplarında bu tür bir katılım gözlenmektedir. Bunlar dışında gruplara ilişkin yapılan önemli bir ayrım da Ferdinand Tönnies tarafından yapılan cemaat cemiyet sınıflamasıdır. Buna göre cemaat, zaman içerisinde yavaş yavaş meydana gelen ve bireyleri arasında duygu ve düşünce birliği olan gruplardır. Cemiyet ise kişisel olmayan, rasyonel ve özgür ilişkilere dayalı gruplardır. Cemaat üyeleri arasında sıcak, samimi, yürekten ve duygusal ilişkiler mevcutken; cemiyet olgusunda ırk, etnik köken, sosyo ekonomik statü gibi daha genel birtakım ölçütler olduğundan, ilişkinin niteliği daha soğuk ve mesafelidir. Düşünce ve duygu benzerliğine dayalı her grup cemaat gruplarına örnek olarak verilebilirken, genel olarak bir ülke toplumu ya da bir şehrin halkı cemiyet olgusunun örnekleri olarak ifade edilebilir. GRUBA GİRME NEDENLERİ İnsanların sosyal varlık olmaları gerçeğinden hareketle gruba üye olma isteğinin çok temel birtakım ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olduğu söylenebilir. Bireysel olarak gruba girme nedenleri farklılaşmakla birlikte genel olarak bu nedenleri Şekil 11.1 de gösterildiği gibi; güvenlik, ekonomik ihtiyaçlar, sosyal ihtiyaçlar, öz saygı ve ortak ilgiler şeklinde sıralayabiliriz. Bireylerin gruba girmesinin ardındaki en önemli sebep insanın sosyal bir varlık olarak diğerleri ile ilişki ve etkileşime ihtiyaç duymasıdır. Şekil 1.Gruba Girme Nedenleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

260 Bireysel Etkinlik Gruplar Güvenlik ihtiyacı, bütün insanların en temel ihtiyaçlarından biridir. Bir başka deyişle tüm insanlar, gerçek olsun ya da olmasın dış tehdit algılamalarına karşı kendilerini güvence altına alma ihtiyacı duyar. Bu noktada devreye giren gruplar, bireylerin bu ihtiyacını gidererek, onların kendilerini güvende hissetmelerini sağlar. Bireylerin bir gruba girmelerinin önemli sebeplerinden birisi de ekonomik ihtiyaçlardır. Bu doğrultuda örneğin, bir iş yerinde çalışma isteği temelde ekonomik ihtiyaçları giderme olgusundan hareketle ortaya çıkan bir istektir. Ya da bir iş gücü içerisinde çalışanların işverenle toplu pazarlık edebilme amacıyla bir araya gelerek çeşitli gruplar oluşturması da ekonomik ihtiyaç temellidir. Ayrıca kişisel mutluluk sağlama yolunda sevgi ve ait olma gibi sosyal ihtiyaçların tatmininde de gruplar önemli bir işlevi yerine getirmektedir. İnsanlar saygın bulunan gruplara üye olmaktan gurur duymaktadır. Sosyal varlık olarak insanlar diğerleriyle ilişki kurmak ve anlamlı dostluklar edinmek isterler. Bireylerin gruplara üye olmalarının en temel sebeplerinden birisi bu tür sosyal ihtiyaçları gidermektir. Buna ilaveten gruplara üye olmak bireylerin öz saygılarını geliştirmelerine de yardımcı olur. Kendileri için önemli ve anlamlı olan grupların üyesi olduklarında bireyler kendilerini daha anlamlı, önemli ve değerli hissetmektedir. Bazı gruplar ise grup üyelerinin belirli bir alandaki ortak ilgileri doğrultusunda ortaya çıkmaktadır. Gruba üye olmak, bireyi yalnızlık duygusundan kurtarıp onun daha güçlü olmasını sağlar ve ona güven kazandırır. Birey, bir gruba üye olarak saygınlık, itibar, statü ve tanınma gibi sosyal değerler de kazanır. Kısacası grup bireyin yaşama gücünü artırır ve sosyalleşmesini sağlar. Çevrenizde resmi olmayan grupları görmeye ve insanların hangi gerekçelerle bu grupların üyesi olduğunu belirlemeye çalışın. GRUP OLUŞUMU VE GELİŞİMİ Hem biçimsel hem de biçimsel olmayan gruplar için dört gelişim aşamasının varlığından söz edilebilir. Bunlar: Karşılıklı kabul, karar, motivasyon ve bağlılık, kontrol ve yaptırım aşamalarıdır. Demografik çeşitlilik ve fay hattı ya da bir gruptaki potansiyel kırılma noktaları, grup gelişim süreci kapsamındaki anlam oluşturma, alt grup oluşum kalıpları ve grup çatışmasının doğası gibi olguları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

261 Gruplar tahmin etmede önemli değişkenler olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla bu dört aşamalı grup gelişim süreci her zaman tanımlandığı ölçüde düzgün ve sıralı bir şekilde gerçekleşmeyebilir. Karşılıklı Kabul Grup gelişiminde ilk aşama karşılıklı kabul aşamasıdır. Bu noktada odak noktası üyeler arasındaki kişisel ilişkilerdir. Üyeler bu aşamada birbirlerini güven ve duygusal rahatlık gibi ölçütler açısından değerlendirmektedir. Etkin grupların hemen tamamının en önemli yapı taşlarından birisi güvene dayalı bir ilişkidir. Şayet güçlü kişilikler diğer grup üyeleri üzerinde hâkimiyet kurma ve grup gündemini belirleme çabası içerisine girerse güç, etki, etkileme ve otoriteye ilişkin konular da bu aşamada ortaya çıkabilir. Otorite konusu da güven ve kabul ile ilişkili olan kişiler arası bir konudur. Grup üyeleri karşılıklı güven ve kabul açısından rahatlatıcı bir seviyeye ulaştıklarında artık grubun amacına ve görevine odaklanabileceklerdir. Karar Verme Karar verme aşaması grubun niye var olduğunun tanımlandığı bir belirleme olgusunu kapsadığından otorite konusu daha ön plandadır. İkinci aşamada karar verme ve planlama olguları gerçekleşmektedir. Burada artık odak noktası kişiler arası ilişkilerden grubun amacına yönelik olarak yapılması gerekenlerin kararlaştırılmasına kaymaktadır. Daha somut olarak grup bu aşamada niye var olduğuna, neyi, nasıl gerçekleştireceğine karar vermelidir. Grubun gelişim sürecindeki planlama aşaması olarak da değerlendirilebilecek bu aşamada, otoriteye ilişkin konular daha sık gündeme gelmektedir. Karar vermek ya da plan yapmak bir iradeyi belirleme olgusunu kapsamaktadır. Gündeme gelen otoriteye ilişkin sorular ise genel olarak şu şekilde özetlenebilir: Grubun hangi işinden kim sorumlu olacaktır? Grubun bir lidere ya da sözcüye ihtiyacı var mıdır? Motivasyon ve Bağlılık Grup gelişiminin üçüncü aşamasına gelindiğinde grup kişisel ve grup görevine ilişkin pek çok sorunu çözüme kavuşturmuştur. Bu noktadan sonra grup, üyelerin dikkatini amacı gerçekleştirme yolunda bireysel motivasyona ve diğer grup üyelerini teşvik noktasına çekmeye çalışmaktadır. Bazı grup üyeleri faaliyete geçme olgusuna odaklanarak grubun amacına yönelik yapılması gerekenlerin uygulamaya geçirilmesini sağlamaya çalışırlar. Diğer üyeler ise destek olma, teşvik etme ve yapılan katkıları takdir etme gibi koruma işlevleri aracılığı ile grubun motivasyonuna ve bağlılığına katkıda bulunurlar. Bu aşamada odak noktası uygulama ve başarı elde etme başlıklarıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

262 Gruplar Motivasyon ve bağlılığa yapılan vurgu, teşvik etme ve sorgulama gibi araçlarla ya da kolaylaştırma ve iş paylaşımı gibi olgularla kendini göstermektedir. Ayrıca bu aşamada gerekirse grubun amacını gerçekleştirmesine yönelik olarak ikinci aşamada yapılan planlar gözden geçirilip değiştirilmektedir. Motivasyon ve bağlılık aşamasında uygulama ve başarma olguları ön plandadır. Kontrol ve Yaptırımlar Bu aşamaya gelindiğinde grup artık olgun, etkin, verimli ve üretken bir birim haline gelmiştir. Gerekli kişiler arası ilişkiler geliştirilmiş, grubun görevine yönelik kararlar verilerek görev dağılımı ve otorite konuları belirlenmiştir. Bir başka ifade ile grup bu süreci başarı ile gerçekleştirmiştir. Olgun bir grupta; açık ve net bir amaç ya da görev, üyelerce iyi anlaşılan bir davranış normları dizisi, yüksek düzeyde bağdaşımlık (coherence) ve lider-izleyen ilişkisi açısından açık ama esnek bir statü yapısı vardır. Olgun bir grup, üyelerini onların belirli davranışlarına tepki olarak kullanılan olumlu ya da olumsuz birtakım yaptırımların kesintisiz uygulanması ile kontrol edebilen gruptur. Grup üyeliğinden birilerinin ayrılması ya da yenilerin gruba dâhil edilmesi ile grup üyeliği değiştiğinde ise, yeni üyelerin uyumunu sağlamak ya da kaybedilen üyelerin eksikliğinin üstesinden gelmek için grup gelişim aşamasının başlangıcındaki adımlar yeniden uygulanabilir. GRUP DİNAMİKLERİ Grup olgusu, aynı amaçlar etrafında kümelenen bireyleri ve bu bireylerin etkileşim süreçlerini kapsayan bir nitelik göstermektedir. Bu süreçleri etkileyen faktörler grup dinamikleri olarak adlandırılmaktadır. Grup dinamikleri bir grup içerisindeki sebep-sonuç ilişkileri, grupların oluşumu ve işleyişleri, grubun herhangi bir kısmında meydana gelen bir değişikliğin diğerleri ve grubun bütünü üzerinde meydana getirdiği etki ve tepkiler şeklinde de ifade edilebilir. Esasında grup dinamiği kavramı, grup içerisinde var olan güçlerle ilgili bir kavramdır. Bu güç sadece grup içi etki ve tepkileri kapsayan bir güç olmayıp aynı zamanda grubun dış koşullara bağlılığını ve diğer gruplarla ilişkilerini de içermektedir. Grup dinamiğini etkileyen faktörler Tablo de özetlenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

263 Gruplar Tablo 2. Grup Dinamiğini Etkileyen Faktörler Fiziksel Çevre Bireysel Çevre Sosyal Çevre Fiziksel unsurlar Grup üyelerinin biyografik özellikleri Grup bileşimi Alan Grup üyelerinin yetenek ve ilgileri Grup yapısı Uzaklık İletişim ağları Büyüklük Grup üyelerinin kişilik özellikleri Kaynak: Coşkun, 2009 dan uyarlanmıştır. Hedef çevresi Grup olgusu bir arada olmaya ilişkin birtakım kurallar gerektirmektedir. Bu grup kuralları grup içerisinde bireysel iradenin ikinci planda olduğu ya da grup eylemlerinin bireysel eylemleri yönlendirdiği anlamını taşır. Grubun potansiyel gücünü ve bu gücün harekete geçirilebileceğini belirten grup dinamiğinde somut gösterge grubun etkinliğidir. Bu etkinlik grup dinamiğini açıklarken birey-grup etkileşimini de gösterir. Grup dinamiklerini, grubun etkileşim süreçlerinde devreye giren faktörler olarak düşündüğümüzde, grup normları ve grup yapısı olgularının grup dinamikleri içerisinde ön plana çıktığını söyleyebiliriz. Grup Normları Normlar çoğunlukla her davranış açısından değil, grup için önemli davranışlar açısından geliştirilir. Her grup, üyelerinin davranışlarına kılavuzluk eden birtakım normlara sahiptir. Normları, grup üyeleri tarafından uygun görülen davranış kalıpları olarak tanımlayacak olursak, normların bireylerin davranışlarına rehberlik eden bir kabul edilebilir davranışlar dizisi olduğunu ifade edebiliriz. Grubun amaçlarına ulaşma yolunda işlevlerini düzgün bir şekilde yerine getirebilmesi için, grup üyeleri arasında nelerin, nasıl yapılacağına ilişkin bir anlaşma ve uyum olması gerekir. Grup, üyelerinin her birinin grup normlarını benimsediğini varsayar. Norma uygun davranış grup tarafından takdir görüp ödüllendirilirken, norma aykırı davranıştan duyulan rahatsızlık ise çeşitli şekillerde üyelere aktarılır. Grup üyeleri arasında inanç, özgürlük, hak ve ödevlerde dengeyi sağlayan bu normlar grup disiplinini oluşturur. Bireysel güç, grup gücü içine yedirilerek ortaya konur ya da güçsüzlük grup gücü ile giderilir. Yani grup ve birey sürekli birbiriyle etkileşim halindedir. Grup normlarının dört önemli işlevi yerine getirdiğini belirtebiliriz: Grup üyelerinin faaliyet ya da eylemlerinin tahminini mümkün kılar. İnsanlar hem bireysel rol performansları hem de diğerleriyle ilişkiler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

264 Gruplar açısından kendilerinden ne beklendiğini bilir. Normlar sayesinde rol dağılımı noktasındaki belirsizlikler yaşanmaz ve grup zaman kaybetmeden işlevlerini düzgün bir şekilde yerine getirebilir. İkinci olarak normlar grubun merkezi tutum, değer ve inançlarının somut açıklamalarıdır. Bu durum bir bakıma grubun kendi imajını grup dışına yansıtır. Bir başka deyişle normlar dışarıdakiler açısından grubun doğasına ilişkin işaretler taşır. Üçüncü olarak normlar grubun yaşamını sürdürmesine, sürekliliğine katkı sağlar. Örneğin, normlar, grup üyelerinden herhangi birinin grubun bütünlüğünü tehdit etmesi durumunda hizaya sokulması gerektiği noktasında grup üyelerinin çoğunluğunun görüş belirtmesini sağlar. Dördüncü olarak normlar grubun sorunsuz bir şekilde işleyişine engel olacak önemli konu ve sorunları önleyici bir işleve sahiptir. Grup içerisinde karşıt görüşlere sahip hizipler olabilir. İşte grup içerisinde geliştirilen normlar birtakım önemli hususlara ilişkin grubun çoğunluğu tarafından kabul edilip, onaylanan görüşlerin adeta bir tabu olarak görülmesine sebep olarak tartışılmasına ve sorgulanmasına engel olur. Normlar, grubun görevine yönelik olabileceği gibi, üyelerin tutum ve inançlarına, giyim biçimlerine ve kullandıkları dile yönelik de olabilir. Grubun normları hangi süreçten geçirerek ortaya çıkardığı, özellikle de varlığını belli bir süredir devam ettirmekte ise gizemli bir konu olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte genel olarak normlar amaçlar ve araçlara ilişkin olarak var olacaktır. Amaçlara ilişkin normlar, grubun neye ulaşması gerektiğini belirlemekte ve başarı ya da başarısızlığın ne anlama geldiği noktasında grup üyeleri arasındaki uzlaşıyı dile getirmektedir. Araçlara ilişkin normlar ise amaçlara ulaşma yolunda grup tarafından kabul edilebilir olarak değerlendirilen davranışlara işaret etmektedir. Grup, normları aracılığı ile üyelerinin davranışlarının sürdürülmesini teşvik edebileceği gibi çevresel değişimlere ayak uydurulması gerektiğinde değişim olgusunu vurgulayarak bireysel değişimin gerçekleştirilmesine de zemin hazırlayabilir. Grubun görevine ya da yapılan işe yönelik normlar, yapılan işin en kolay ve en doğru şekilde nasıl yapılabileceğinin altını çizerken süreç içerisinde birtakım konu ve kişilere karşı üyelerin nasıl tavır alacağını da belirlemektedir. Bunun yanı sıra normlar bireyin fiziksel görünüşüne ilişkin bir belirleme de ortaya koyabilir. Örneğin çeşitli müzik akımlarını oluşturan kişilerin benzer şekilde giyindiği, fiziksel görünüme ilişkin saç biçimi gibi ortak birtakım özelliklerinin mevcut olduğu gözlenmektedir. Normların ortaya çıkabileceği bir başka alan ise grup üyelerinin kullandığı dildir. Grup üyeleri birbirlerine lakap takıp, kendilerinin bu tür takma isimlerle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

265 Gruplar anılmasına izin verebilirler. Bu özel dil grubun iletişim etkinliğini artırabileceği gibi grup üyelerinin birbirlerine karşı duygusal bağına ve dayanışmasına da katkı sağlayabilmektedir. Grup, güçlü normlar geliştirdiği takdirde üyelerinin davranışlarını etkin bir şekilde yönlendirerek grup uyumunu sağlayabilir. Bununla birlikte birtakım grup üyelerine, örneğin grup içerisinde yüksek statü ve itibar sahibi olan ya da belirli bir norma uyum sağlamayı güçleştirecek ölçüde güçlü kişisel değerleri bulunan üyelere, normlara uyum konusunda belli bir esneklik payı bırakılabilir. Bir başka deyişle her grup içerisinde hoş görülebilecek bir uyumsuzluk derecesi mevcuttur. Özellikle güçlü ve etkili kişilerin bu tür değerleri zamanla grubun normu haline de gelebilir. Grup Yapısı Biçimsel gruplarda grup yapısı yazılı olarak belirlenirken biçimsel olmayan gruplarda bu belirlenme süreci üyelerin etkileşimi ile ortaya çıkmaktadır. Bir grubun etkinliğini belirleyen en önemli dinamiklerden birisi grup yapısıdır. Biçimsel gruplarda grup yapısı, grubu oluşturanlar tarafından yazılı olarak belirlenmektedir. Bu nedenle biçimsel gruplarda grup üyelerinin, birlikte bir hedef doğrultusunda gayret sarf edecekleri kişilerin kimler olacağını ve bu kişilerin hangi görevleri yerine getireceğini belirlemede doğrudan bir söz hakları bulunmamaktadır. Biçimsel olmayan gruplarda ise üyelik çoğunlukla bireysel tercihle gerçekleştiğinden grup üyelerinin hem yapı hem de rollere ilişkin olarak daha fazla söz hakkı bulunmaktadır. Grup yapısı, grubun biçimsel ve biçimsel olmayan yönlerine, iletişim biçimine ve rollere ilişkin olarak farklı açılardan tanımlanabilir. Biçimsel yapılarda üyelik, grubu kuranlar tarafından yapılan atama ya da görevlendirme ile sağlanırken; biçimsel olmayan gruplarda üyeliği objektif bir biçimde belirlemek daha güç olabilmektedir. Bir başka deyişle bu tür gruplarda üyeliğe giriş ve çıkış gayrı resmi ve belirsizdir. Homojen gruplarda üyeler birbirine yaş, deneyim, tutum, değer, kişilik, ırk, cinsiyet gibi değişkenler açısından çok benzemektedir. Heterojen gruplar ise farklı ya da benzemez üyelerle özdeşleşmektedir. Genellikle homojen gruplar, grup oluşum ve gelişim aşamalarını daha hızlı ve sorunsuz bir şekilde gerçekleştirirken; heterojen gruplar ise beceri, deneyim ve bilgi gibi olgular açısından daha zengin bir altyapı taşıdıklarından yaratıcılık noktasında daha üstündürler. Grup yapısının başka bir boyutu grup büyüklüğüdür. Grup üyelerinin sayısı arttıkça, grubun amacına yönelik olarak bireylerin sürece dâhil edeceği bilgi, beceri, yetenek, deneyim v.b. kaynaklar artacaktır. Aynı şekilde grubun üye sayısı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

266 Gruplar arttıkça her üyenin bireysel katkısı da azalacaktır. Büyüklükle ilgili diğer konular ise koordinasyon ve karara varma sürecidir. Grubun büyüklüğü arttıkça her iki olgu açısından harcanan çaba ve zaman da artacaktır. İletişim yapısı, grup üyelerinin birbirleriyle iletişimde bulunurken kullandıkları kalıplara işaret etmektedir. Kitabımızın 8. bölümünde ayrıntılı bir şekilde ele alınan iletişim olgusu ve grubun kullandığı iletişim şekilleri, grup etkileşimi üzerinde önemli yönlendirmesi olan bir faktör olarak karşımızdadır. Bu doğrultuda grup içindeki liderlik tarzları, karar verme ve sorun çözme yaklaşımları yapısının etki ettiği önemli faktörlerdir. Genel bir kural olarak, grubun görevi ne ölçüde karmaşık ve bireyler arası bağlılık yüksekse, iletişim yapısının da o ölçüde çok yönlü ve karmaşık olması gerekir. Aksi takdirde başarılı bir grup faaliyeti gerçekleştirmek mümkün olmayacaktır. Grup yapısı ile ilişkili çok önemli boyutlardan birisi de rol yapısıdır. Grup üyelerinin her biri grup amaçlarına yönelik olarak diğer grup üyeleri ile etkileşimde bulunurken birtakım işlevleri yerine getirmek zorundadır. Rol, grubun, bireyin belirli ortamlarda yerine getirmesini istediği beklentiler dizisidir. Sosyal rol, bireyin, grubun alışılagelmiş emir ve yönlendirmeleri ile bağlantı kurmasını ifade eden ya da bunu sağlayan bir kavramdır. Grup içinde kişiye verilen konumla ilişkili olarak ondan beklenen davranışlar, o kişinin sosyal rolünü oluşturmaktadır. Bu beklentiler, belirli tutum, davranış ya da ilişkileri içermektedir. Rol, oyunculara verilen senaryo olarak da düşünülebilir. Aynı aktör, farklı oyunlarda, farklı izleyicilere karşı birbirinden farklı rolleri oynayabilmektedir. Aynı şekilde bireylerin üyesi bulundukları gruplar içerisinde üstlendikleri roller de değişebilmektedir. Gruplara ilişkin gerçekleştirilen pek çok araştırma, grup içerisindeki liderlik tarzının hem grup performansını hem de üye tatmini büyük ölçüde etkilediğini ortaya koymaktadır. Evde anne ve eş rolüne sahip bir birey, iş yerinde amir ya da memur olabilmekte, arkadaş grubunda ise daha farklı bir rol üstlenmektedir. Rollerdeki bu değişme bireyin üyesi bulunduğu gruplar arasında değiştiği gibi aynı grup içerisinde de grubun etkileşim süreci esnasında farklı rollerin yerine getirilmesi de söz konusu olabilmektedir. Liderlik yapısı da grup yapısı içerisindeki bir başka önemli boyutu oluşturmaktadır. Grup süreci açısından değerlendirildiğinde lider, varlığı ve duruşu ile grubun özelliklerini belirleme gücüne sahip olan grup üyesidir. Dolayısıyla her grup üyesi bunu yerine getirebileceği gibi liderlik eden mutlaka bir kişi olacaktır şeklinde bir kuraldan da söz edilemez. Grubun lideri ile grup üyeleri arasındaki ilişki, bir sosyal değişim ilişkisi olarak da düşünülebilir. Grup lideri, grup üyelerine hem kendi amaçlarına hem de grubun amaçlarına ulaşma yolunda yardım ederek ödüllendirmektedir. Buna karşılık grup Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

267 Gruplar üyeleri de lidere daha güçlü bir kişisel statü ve artan etki sağlayarak lideri ödüllendirmektedir. Ancak grup üyeleri liderin gösterdikleri saygıyı hak etmediğini düşündükleri anda bu etkiyi ortadan kaldırabilmektedir. Grup içerisinde liderlerin tarzları ya da liderlik etme biçimleri, grubun etkinliğini ve başarısını belirleyen önemli bir konu olmaktadır. Sosyal değişim süreci olarak düşünüldüğünde liderler, grup üyelerinin davranışlarını etkileyebilme yetenekleri nedeniyle büyük bir güce sahip olmaktadır. Bununla birlikte lidere bu gücü veren grubun kendisidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

268 Özet Gruplar Gruplar insan davranışını anlamada ve açıklamada önemlidir. Belli amaçlar ve bunları gerçekleştirme çabası çerçevesinde toplanmış, belli kurallara göre, belirli bir süre karşılıklı sosyal ilişki ve etkileşimde bulunan, en az iki kişiden oluşan, görece sürekli birey topluluğudur. Grup, yığın kavramının aksine üyeleri arasında süreklilik temelinde bir etkileşimi içermektedir. Yığın ise bir şekilde geçici bir nedenle, kısa bir süreliğine bir arada olan insan topluluğudur. Grup kavramı ile birlikte alınan bir başka olgu olan kategori de benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insanlardan oluşmaktadır. Takım kavramı ise ortak bir amaca, performans hedefine ulaşmak için karşılıklı sorumluluk anlayışı çerçevesinde, birbirini tamamlayıcı becerileri olan küçük sayıdaki insan topluluklarıdır. Birçok grup türünden söz etmek mümkündür. Bunlar, birincil ve ikincil grup, biçimsel ve biçimsel olmayan grup, iç ve dış grup, üyelik grupları ve referans grupları ve diğer gruplar şeklinde ifade edilebilir. Birincil gruplar, üyeleri arasında birincil, bir başka deyişle yüz yüze ve samimî ilişkilerin olduğu gruptur. İkincil gruplar ise, birincil grupların dışındaki her türlü, büyük çaplı, önemli, biçimsel (resmi) gruplardır. Biçimsel gruplar, belirli amaçları gerçekleştirmek maksadıyla biçimsel bir şekilde oluşturulmuş, yazılı kurallar çerçevesinde işleyen gruplardır. Biçimsel olmayan gruplar ise yazılı kurallarla değil, grup üyeleri arasındaki sosyal etkileşimin sonucunda ortaya çıkan oluşumlardır. İç grup, bireyin ait olduğu, etkileşimde bulunduğu ve bizlik duygusunu paylaştığı bir sosyal gruptur. Dış grup ise bireyin kendini bir parçası olarak görüp değerlendirmediği ya da ait olmadığı gruplardır. Üyelik grupları, kişilerin üyesi bulundukları ve içinde etkileşimde bulundukları gruplardır. Referans grupları ise birey için geçerli olan tutum ve davranışların oluşumunu sağlayan ve bir anlamda bireyin ideali olan gruplardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

269 Gruplar DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Benzer ve ortak sosyal özellikleri olan insan toplulukları aşağıdaki kavramlardan hangisi ile ifade edilmektedir? a) Kategori b) Yığın c) Takım d) Grup e) Toplum 2. Aşağıdaki grup sınıflamalarından hangisi üyeler arasındaki etkileşimin doğası temel alınarak yapılmış bir tasniftir? a) Biçimsel-Biçimsel olmayan b) İç-Dış c) Büyük-Küçük d) Birincil-İkincil e) Geçici-Sürekli 3. Aşağıdaki gruplardan hangisine birey üye olmayıp, üyeliği arzu etmektedir? a) Biçimsel gruplar b) Üyelik grupları c) Referans grupları d) Birincil gruplar e) İkincil gruplar 4. Bir grup içerisindeki sebep-sonuç ilişkileri, grupların oluşumu ve işleyişleri, grubun herhangi bir kısmında meydana gelen bir değişikliğin diğerleri ve grubun bütünü üzerinde meydana getirdiği etki ve tepkiler şeklinde tanımlanan olgu aşağıdakilerden hangisidir? a) Grup dinamikleri b) Grup normları c) Grup yapısı d) Grup liderliği e) Grup iletişimi 5. Grubun, bireyin belirli ortamlarda yerine getirmesini istediği beklentiler dizisini ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? a) Grup dinamizmi b) Norm c) Ünvan d) Rol e) Statü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

270 Gruplar 6. Aşağıdakilerden hangisi grup olarak tanımlanan bir topluluğun özelliklerinden biri değildir? a) Birbirleriyle etkileşim halinde olma b) Psikolojik olarak birbirlerinin farkında olma c) Aynı yer ve zamanda bir arada olma d) Kendilerini bir grup olarak algılama e) Belirli beklenti ya da amaçlara ulaşma dürtüsüyle etkileşimde bulunma 7. Aşağıdaki olgulardan hangisi grup olgusundan çok takım olgusunu yansıtmaktadır? a) Bireysel liderlik b) Müşterek çıktılar c) Bireysel performans d) Bireysel sorumluluk e) Bireysel çıktılar 8. Bireyin kendini bir parçası olarak görüp değerlendirmediği ya da ait olmadığı gruplar aşağıdaki kavramlardan hangisi ile ifade edilmektedir? a) Biçimsel grup b) Biçimsel olmayan grup c) Birincil Grup d) İç grup e) Dış grup 9. Grup oluşum ve gelişim aşamalarından hangisinde odak noktası; kişiler arası ilişkilerden grubun amacına yönelik olarak yapılması gerekenlerin kararlaştırılmasına kaymaktadır? a) Karşılıklı kabul b) Karar verme c) Motivasyon d) Bağlılık e) Kontrol 10. Grup üyeleri tarafından uygun görülen davranış kalıpları aşağıdaki kavramlardan hangisi ile ifade edilmektedir? a) Grup dinamikleri b) Grup normları c) Grup yapısı d) Grup liderliği e) Grup iletişimi Cevap Anahtarı 1.A, 2.D, 3.C, 4.A, 5.D, 6.C,7.B, 8.E, 9.B, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

271 Gruplar YARARLANILAN KAYNAKLAR Adıgüzel, Z. ( ). Grup Dinamiği ve Grupla Çalışma. İnsan Kaynakları Akademisi, [Erişim Tarihi: ]. Coşkun, M. ( ). Grup ve Grup Dinamiği. İnsan Kaynakları Bilgi Portalı, [Erişim Tarihi: ). Greenberg, J., Baron, R.A. (2000). Behavior in Organizations. New Jersey:Prentice Hall. Huczynski, A., Buchanan, D. (2001). Organizational Behaviour. New Jersey:Prentice Hall. Martin, J., Fellenz, M. (2010). Organizational Behaviour&Management. Hampshire: Cengage Learning. Nelson, D.L., Quick, J.C. (2002). Understanding Organizational Behavior. Ohio: South-Western Publishing. Rollinson, D., Broadfield, A., Edwards, D.J. (1998). Organisational Behaviour and Analysis. New Jersey:Prentice Hall. Özkalp, E. (2008). Toplumsal Gruplar, Enver Özkalp (Ed.). Davranış Bilimlerine Giriş. (ss ). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Şerif, M., Şerif C.W. (1996). Sosyal Psikolojiye Giriş 1. İstanbul: Sosyal Yayınlar. Şimşek, Ş., Akgemci, T., Çelik, A. (2003). Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış. Konya: Yaşar Ofset. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri. Ankara: Gazi Kitabevi. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Jehn, K.A., Bezrukova, K. (2010). Tha Faultline Activation Process and teh Effects of Activated Faultlines on Coalition Formation, Conflict, and Group Outcomes, Journal of Organizaitonal Behavior and Human Decision Processes,112, ss Nuijens, K.L., Teglasi, H., Simcox, A.G., Dennis, M., Rothman, L. (2006). The Development and Validation of teh Group Leader Intervention System, Group Dynamics,10/ 2, ss Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

272 Gruplar Schwartz, J.M., Begley, S. (2002). The Mind and the Brain. New York: Regan Books. Van Ginkel, W., Tindale, R.S., Van Knippenberg, D. (2009). Team Reflexivity, Development of Shared Task Representations, and the Use of Distributed Information in Group Decision Making, Group Dynamics, 13/4, ss Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

273 HEDEFLER İÇİNDEKİLER SOSYAL ETKİ, UYUM VE İTAAT Grubun Birey Davranışına Etkisi Gruplarda Karar Alma ve Bu Süreçte Yaşanan Sorunlar Uyum ve Uyum Araştırmaları Uyum Davranışını Belirleyen Faktörler İtaat Olgusu ve Milgram ın İtaat Deneyi DAVRANIŞ BİLİMLERİ Prof.Dr.Ömer Faruk İŞCAN Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Grubun birey davranışına etkisini açıklayabilecek, Gruplarda karar alma olgusunu ve bu süreçte yaşanan sorunları anlayabilecek, Uyum olgusunu kavrayıp uyum araştırmalarını bilecek, İtaat olgusunu ve Milgram ın itaat deneyini değerlendirebileceksiniz. ÜNİTE 12

274 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat GİRİŞ Sosyal bir varlık olan insan algı, davranış ve tutumlarını belirlerken ve sergilerken içinde bulunduğu sosyal ortamlar ve gruplardan fazlasıyla etkilenmektedir. Grup tarafından kabul edilme isteği taşıyan bireyler, bu istekten hareketle grubun uygun gördüğü davranışları sergilemek, uygun görmediği davranışlardan ise kaçınmak istemektedirler. Bir başka ifade ile gruplar, hem insan davranışını belirleyen hem de onun değişiminde etkili olan bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Gruplar bireyleri kendi uygun görecekleri davranışları sergileme yönünde etkilemekte bireyler de sosyal kabul sağlama isteğinden dolayı bu etkiye daha açık olmaktadır. Gruplar birey üzerindeki etkileme çabalarıyla bireyi gruba uyumlaştırmaya ve bireyin gruba itaat etmesini sağlamaya çalışmaktadır. Olgunun bu öneminden hareketle sosyal etkilerin ele alınacağı bu bölümde öncelikle grup etkisi kavramı açıklanacak ve bu bağlamda sosyal ket vurma ve sosyal hızlandırma, sosyal aylaklık, kimlik belirsizliği ve riske girme davranışı gibi başlıklar değerlendirilecektir. Daha sonra ise büyük ölçüde grup içerisinde karar verme sürecinde gündeme gelen grup kutuplaşması ve grup düşüncesi başlıkları ele alınacaktır. Ünitenin son bölümünde ise uyum ve itaat olguları ile bunlara ilişkin yapılan çeşitli araştırmalara değinilecektir. Gruplar sosyal yaşamın önemli gerçeklerindendir. Bir bütün olarak grupların bireyler üzerindeki etkilerini olumlu ya da olumsuz olarak değerlendirmek mümkün değildir. Başka bir anlatımla bu etkiler kimi zaman olumlu kimi zaman ise olumsuz olabilmektedir. İster olumlu ister olumsuz içerikte gerçekleşsin bireyin davranışlarını açıklamada grup olgusunun önemli bir başvuru kaynağı olduğu açıktır. GRUBUN BİREY DAVRANIŞINA ETKİSİ Başka birinin ya da bir grup insanın varlığı bireylerin tutum ve davranışlarını değiştirebilmektedir. Sosyal etki, tutum ve davranışların diğerlerinin gerçek ya da örtülü varlığı ile etkilenmesi sürecini ifade etmektedir. Bireyler sosyal kabul sağlamak için üyesi bulundukları grupların uygun göreceği davranışları sergileme eğilimindedirler. Grup etkisi olarak da ifade edilebilecek bu durum, bireyin her durumda kendi kişisel duygu, düşünce ve amaç gibi yönelimlerden hareket etmediğini, ait olduğu grupların olgulara ilişkin belirlediği uygun ya da uygun olmayan davranışların da bu noktada etkili olduğunu göstermektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

275 Örnek Örnek Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Bir elbiseyi çok beğenerek alan bir kişi, arkadaşlarının ya da aile fertlerinin elbiseyi beğenmemesi durumunda bir defa giyinerek bir kenara atabilmektedir. Aynı şekilde birey grup içerisinde bir konu ele alınıp tartışıldığında, grubun genel fikrine zıt olarak sahip olduğu olumsuz bakış açısını dillendirmeden sessiz kalabilmektedir. Grubun birey davranışları üzerindeki etkilerinden bazılarını şu şekilde ifade edebiliriz: Sosyal hızlandırma ve sosyal ket vurma, sosyal aylaklık, kimlik belirsizliği ve riske girme. Pek çok durumda birey grup içerisindeyken tek başına olduğundan farklı bir takım davranışlar sergilemektedir. Sosyal Hızlandırma ve Sosyal Ket Vurma Sosyal hızlandırma, içinde bulunulan grubun bireyin performansını artırmasını ifade etmektedir. Bu noktada diğerlerinin varlığının bireysel performansı nasıl artırabileceği sorusu gündeme gelmektedir ki bunun önemli bir açıklaması sinerji kavramı ile yapılmaktadır. Sinerji, iki ya da daha fazla bileşen arasındaki bileşenlerin ayrı ayrı toplamları ile elde edileceğinden daha farklı bir sonucun ortaya çıkmasına yol açan olumlu veya olumsuz etkileşimdir. İfade edilen tanımdaki farklı kelimesinin altını çizmek gerekir. Çünkü bu kelime etkinin olumlu ya da olumsuz olabileceğini ortaya koymaktadır. Yapılan bir araştırmada bisikletçilerin başkalarının kendilerini seyrettiklerini düşündüklerinde daha hızlı pedal çevirdiklerini ortaya koymuştur. Yine başka bir araştırma da öğrencilerin matematik sorularını diğer öğrencilerin eşliğinde, yalnızken yaptıklarına kıyasla, daha hızlı çözdüklerini bulmuştur. Her iki örnekte de sosyal hızlandırma kavramının ifade ettiği gibi söz konusu görev diğerlerinin varlığı ile kolaylaşmakta ve de hızlandırılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

276 Örnek Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Yukarıda bahsedilen örnekler başkasının varlığı durumunda bireylerin davranışlarını gözlemlese de başkalarının varlığının her durumda bir grup olgusu anlamına gelmediği açıktır. Bununla birlikte grup durumu sosyal hızlandırma etkisinin ortaya çıkması açısından daha da etkili bir olgu olmaktadır. Sosyal hızlandırma kavramı başlangıçta bireylerin basit, içgüdüsel ya da iyi öğrenilmiş şeyleri diğerlerinin varlığı durumunda daha iyi yaptığını ifade etmekteydi. Daha sonra yapılan araştırmalar söz konusu iş ya da görevler zorlaştıkça, insanların diğerlerinin varlığı durumunda daha kötü bir performans ortaya koyduğunu göstermektedir. Bu durum ise sosyal ket vurma kavramı ile açıklanmaktadır. Sosyal hızlandırma grubun bireyin performansını artırmasını ifade ederken sosyal ket vurma ise insanların diğerlerinin varlığı durumunda daha kötü bir performans ortaya koymasını anlatmaktadır. Ket vurmak fiili, bir olayın engellenmesi ya da tamamen durmasına neden olunması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla sosyal ket vurma kavramı, grup içinde olmanın bireyin performansını olumsuz etkilemesini anlatmaktadır. Bu kavramla birlikte bakış açısı, bireylerin iyi yaptıkları şeyleri özellikle samimi ve yakın buldukları sosyal ortamlarda daha iyi yapabildikleri, ancak normalde kendilerine zor gelen birtakım şeyleri bir grup önünde ya da içerisinde yaparken daha da zorlandıkları şekline dönüşmüştür. Sosyal hızlandırma ve ket vurmaya ilişkin değerlendirmeler, grup bireyleri arasında yarışmacı bir özelliğin olması durumunda sosyal hızlandırmanın, baskıcı ve kapalı gruplarda ise sosyal ket vurmanın daha çok ortaya çıktığı şeklindedir. Notunu kendinden daha iyi not alan arkadaşları ile kıyaslayarak, daha çok çalışması gerektiğine karar veren bir öğrenci sosyal hızlandırma yaşarken, başkalarının yanında kendini göstermenin ya da ön plana çıkmanın ayıp sayıldığı bir ortamda bulunan birey var olan yeteneklerini kullanmaktan çekinerek sosyal ket vurmaya maruz kalmaktadır. Sosyal hızlandırma ve ket vurmaya ilişkin yaklaşımlar birtakım noktalara dikkat çekmektedir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

277 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Başkalarının yalnızca mevcut olduğunun bilinmesi bile bireyde içgüdüsel bir uyarılma meydana getirerek onun alışılmış davranışsal kalıpları sergilemede motive olmasını sağlamaktadır. Birlikte hareket etmeleri gereken ya da kendilerini izleyen bir grubun varlığı durumunda bireyler kendi istekleri ile gerçek performansları arasındaki farklılığa yoğunlaşmakta ve bu yoğunlaşma ya da bilinç de onların çabalarını artırmaktadır. Bireyler diğerlerinin gözünde en iyi ya da olumlu izlenimi bırakmak istemekte ve utandırıcı durumlarla karşılaşmaktan kaçınmaya çalışmaktadır. Sosyal Aylaklık Sosyal aylaklık, grup üyelerinden biri ya da birkaçının diğer grup üyelerinin katkılarına güvenerek zaman, çaba, düşünce ve benzeri kaynaklarını gruba katkı yapmak için yeterince kullanmamalarını ifade eden bir kavramdır. Bu ise grubun çabalarının sonucunda elde edilen başarıları olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Sosyal aylaklık bireylerin bir grubun parçası olduklarında, kendi başlarına olduklarına kıyasla, daha az çaba göstermelerini anlatmaktadır. Etkin grup performansına ulaşmada önemli engellerden biri olarak kabul edilebilecek bu durum, negatif sinerjinin de somut bir görüntüsüdür. Zira negatif sinerjide matematiksel eşitlik 2+2= 3 şeklindedir. Bu ise birlikten her zaman kuvvet doğmadığını ortaya koymaktadır. Şayet grup sürecinin ortaya koyduğu zararlar sağladığı kazanımları geçerse, ortaya negatif sinerji durumu çıkmaktadır. Bu eğilimin bir örneği de bireylerin bir grup içerisindeyken tek başına olduklarında yaptıklarından daha az çaba sarf etmeleri ile ortaya çıkan sosyal aylaklıktır. Gruplar üzerinde yapılan araştırmalar, grubun büyüklüğü arttıkça grup içerisindeki bireysel çabanın azaldığını göstermiştir. Halat çeken bir grup insan üzerinde yapılan bir araştırmada, işi birlikte yapan üç kişinin, ortalama bireysel oranın iki buçuk katı bir performans ortaya koyduğu bulunmuştur. Sosyal aylaklık olarak adlandırılan bu duruma ilişkin çeşitli açıklamalar mevcuttur. Grup sürecindeki bu kayıp ya da zararlara yol açan sebeplerden bazıları şunlardır: Çabada eşitlik algısı: Birey bu durumda kendisine Diğerleri katkıda bulunmuyorlar, ben niçin bulunayım? sorusunu sormaktadır. Sorumluluğun dağılmış olması: Bu durumda da birey kendini kalabalık içerisinde gizleyebileceğini düşünerek, kimsenin kendini fark etmeyeceğine inanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

278 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Grup temelinde ödüllendirmeden kaynaklanan olumsuz etkiler: Burada ise bireyin algısı Herkes aynı ödülü elde edecekse, ben niçin daha fazla gayret sarf edeyim? şeklindedir. Koordinasyon sorunları: Herkesin faaliyetleri olumlu bir sarmal içerisinde koordine edilemediğinde ortaya çıkan sonuç olumsuz olmaktadır. Sosyal aylaklıkla ilişkili olarak yapılan araştırmalar birkaç önemli durumsal faktörün önemini vurgulamaktadır. Sosyal aylaklığın ortaya çıkmasının fazlasıyla olası olduğu bu durumları şu şekilde özetleyebiliriz: Birey grup içerisindeki görevin önemsiz, basit ya da sıkıcı olduğunu düşünmektedir. Grup üyeleri kendi bireysel çabalarının ayırt edilemeyeceğini değerlendirmektedir. Her bireyin yaptığı katkı temelde diğerlerinin katkısıyla aynıdır. Bir başka ifade ile tüm katkılar eşdeğer görülmektedir. Grup üyeleri diğer üyelerin aylaklık yaptıklarını düşünmektedir. Kendine güven duygusu yüksek bireyci kişilerin sosyal aylaklık yapma eğilimlerinin grup yönelimli ya da toplulukçu bireylere göre daha yüksek olduğu söylenebilir. Dolayısıyla kişisel çıkarın temel motif olduğu ABD, İngiltere ve Avustralya gibi bireyci toplumlarda sosyal aylaklık, bireylerini grup amaçları ile motive edebilen doğu toplumlarına kıyasla, daha fazla ortaya çıkmaktadır. Bazı bilim adamları sosyal aylaklığın bireyin bakış açısı ile yukarıda ifade etmeye çalıştığımız gerekçelerle akılcı bir hareket olduğunu savunsalar da, olgunun grup açısından sakıncalı bir sonuç ortaya çıkardığı açıktır. Kimlik Belirsizliği Kimlik belirsizliği, kaybolan öz farkındalık ve öz izleme sonucunda bireyin kendi davranışından kaynaklanan sorumluluk algılamasını azaltan bir durumu yansıtmaktadır. Sosyal hızlandırma, grubun bireyi ne şekilde canlandırıp harekete geçirdiğini ortaya koyarken, sosyal aylaklık, grubun bireysel sorumluluğu dağınık hale getirerek ne ölçüde azalttığını göstermektedir. Bu canlandırma ve dağınık hale getirme olguları bir arada normal, sosyal tutuklukları azaltmakla birlikte ortaya bir kimlik belirsizliği de çıkarmaktadır. Kimlik belirsizliği, bireyin öz farkındalığının ve öz-izlemesi -kendini denetlemesi-nin kaybolması durumudur. Sosyal bir süreç içerisinde ortaya çıkan kimlik belirsizliği yaşandığında, grup içerisindeki üyeler, kendi benliklerinin farkında olma özelliklerini yitirmekte ve bireysel davranıştan kaynaklanan sorumluluk algılamaları azalmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

279 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Bireysellik kaybolduğunda bireyler ahlaki açıdan kınanabilecek ve kimi zaman da şiddet içerebilen akıl dışı birtakım davranışları topluluk psikolojisi ile gerçekleştirebilmektedirler. Grup içerisindeki diğer bireylerin duyguları ve ruh halleri, bireylerin duygu ve ruh halleri üzerinde aşırı bir etki ortaya çıkarabilmektedir. Bununla birlikte, kimlik belirsizliği her zaman olumsuz bir durumu yansıtmamaktadır. Bireyin normal ego kontrol mekanizmalarının çözülmesi, sosyal açıdan yararlı davranışları ve tehlikeli durumlarda kahramanca eylemleri gerçekleştirmesine de neden olabilmektedir. Sosyal bilgi işleme teorisi, bireylerin yakın çevrelerinden aldıkları bilgiyi, olayları yorumlamada, uygun davranış ve tutumlar geliştirmede ve davranışlarına ilişkin beklentileri anlamada kullandıklarını belirtmektedir. Birey kimlik belirsizliği yaşadığında birtakım duygu ve deneyimler ortaya çıkmaktadır. Bunları şu şekilde özetleyebiliriz: Kendi bireysel davranışlarını düzenleme ve denetlemede yetersizlik yaşamaktadır. Kışkırtıcı davranışlara yönelik normalde hissettiği engellemeleri daha az hissetmektedir. Duygusal durumlara ve çevresel işaretlere karşı duyarlılıklar artmaktadır. Eylemlerin sosyal kabul edilebilirliğine yönelik kaygılarında azalma olmaktadır. Kimlik belirsizliği süreci Şekil 12.1 de özetlenmektedir. Şekil 1. Kimlik Belirsizliği Süreci Kaynak: Huczynski,Buchanan: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

280 Örnek Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Riske Girme Risk kavramı, belli bir davranışı sergilemenin büyük kazançlar sağlama olasılığıyla birlikte büyük kayıpları da ortaya çıkarabilecek olması durumunda söz konusudur. Bir başka ifade ile riske giren ya da risk alan birey, büyük kazançlar sağlama amacıyla, büyük kayıpların ortaya çıkmasını da göze almaktadır. Durumu grup süreçleri açısından değerlendirecek olursak, grup içerisinde birey, tek başına olduğu durumlara kıyasla daha fazla risk almaya eğilimli olabilmektedir. Tek başına olduğunda bir havuzdaki tramplenden atlamaktan çekinen bir birey, çevresinde diğer insanların var olması durumunda onlardan güç alarak bu davranışı sergileyebilmektedir. Başkalarının varlığı birey davranışlarında daha fazla risk alma yönünde bir etki ortaya koyabilmektedir. Bireyin grup içerisinde kendini daha rahat hissetmesi ile ortaya çıkan riske girme onun davranışlarına yansımakta ve grup süreçlerine de etki etmektedir. Bu durum, grubun amaçlarına ulaşmasını kolaylaştırıp, grup başarısını artırabileceği gibi, grup başarısını olumsuz bir şekilde de etkileyebilir. Grup içerisinde bulunmaktan kaynaklanan rahatlık bazen bireyleri, tolere edilebilir seviyenin üzerinde riskli davranışa yönlendirebilmekte bu ise grubun performansını olumsuz bir şekilde etkileyebilmektedir. Grup kutuplaşması olarak da ifade edilen bu duruma daha sonra değinilecektir. GRUPLARDA KARAR ALMA VE BU SÜREÇTE YAŞANAN SORUNLAR Bütün gruplarda bir karar alma süreci söz konusudur. Esasında birtakım grupların oluşturulması kendi içinde karar alma mekanizmasını etkin ve verimli bir şekilde işletmek içindir. Bir işyerindeki komite ya da kurullar belli bir konuda karar alabilmek için düşünülmüş ve şekillendirilmiş gruplardır. Ancak pek çok durumda karar alma süreci bireysel bir süreç olarak değerlendirilmekte ve toplu süreçler bir noktada unutulmaktadır. Bu noktada önemli sorulardan birisi bir grup tarafından alınan herhangi bir kararın bireysel kararlardan daha iyi olup olmadığıdır. Bu konuda yapılan araştırmaların ulaştığı genel sonuçları şu şekilde ifade edebiliriz: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

281 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Gruplarda düzeltme etkisi olduğundan, süreci bir arada değerlendirmek ve gerçekleştirmek, grupta herhangi birinin bu işi tek başına yapmasına kıyasla genelde daha iyi bir kararla sonuçlanmaktadır. Ancak grupta söz konusu olgu ile ilişkili bilgi, beceri ve yetenek açısından en donanımlı kişinin tek başına vereceği karar, grup kararından daha iyi olabilmektedir. Grup temelinde karar almanın önemli üstünlüğü sürece herkesi dâhil etmesidir. Ancak grup kararının önemli bir sıkıntısı daha fazla zaman almasıdır. Dolayısıyla zaman darlığı yoksa sorun karmaşık ve belirsiz ise ve kararın uygulanabilmesi için herkesin kabulü şartsa bu takdirde grup kararı bireysel karara kıyasla daha üstün olmaktadır. Grup kararları bireysel kararlara kıyasla daha doğru ve uygulanabilir çözümler üretmektedir. Grup kararlarının bireysel kararlara üstünlükleri fazla olmakla birlikte grup kutuplaşması ve grup düşüncesi gibi olumsuz sonuçları da vardır. Tüm bu noktalar değerlendirildiğinde grup kararının bireysel karara üstünlüklerinin fazla olduğu sonucuna varılabilir. Ancak bu sonucun geçerliliğinin bir takım sınırlılıkları olduğunu da ifade etmek gerekir. Grup süreçleri görece yavaş işlediğinden şayet hızlı hareket etme zorunluluğu varsa bu takdirde sıkıntı ortaya çıkmaktadır. İkinci olarak özellikle kaynaşmış (cohesive) grupların bozuk kararlar almaya eğilimli olduğunu gösteren bir takım kanıtlar mevcuttur. Gruplarda karar alma sürecini olumsuz etkileyen iki ayrı durumdan söz edilebilir: Grup kutuplaşması ve grup düşüncesi. Grup Kutuplaşması Karar almaya yönelik olarak grup faaliyetlerinde daha fazla risk alma yönünde eğilim gözlenmektedir. Daha önce bir grup içerisinde bulunmanın bireyi daha riskli davranışlara itebildiği belirtilmişti. İşte bu etki bu noktada karşılıklı bir etkileşim süreci haline dönüşmekte bir başka ifade ile kendilerini grup içerisinde daha rahat hissederek riskli davranışları göze alabilen bireyler, grubun riskli davranış eğilimini de artırmış olmaktadırlar. Olguyla ilgili olarak yapılan araştırmalar, grup halinde karar alma durumlarında konuya ilişkin grup içerisinde yapılan tartışma ve değerlendirmelerden sonra daha riskli kararlar alınabildiğini ortaya koymaktadır. Dahası araştırmalar, grup içerisindeki bireylerin davranış ve tutumlarının grup tartışmalarından sonra daha aşırı hale geldiğini göstermektedir. Yani ele alınan ya da tartışılan konuya karşı olan bireyler sonraları daha şiddetli muhalif olurken, konunun lehinde olanlar ise ortaya çıkan karardan sonra daha fanatik birer destekçi haline gelmektedir. Grup içerisindeki bireylerin daha riskli karar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

282 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat almalarına ve iki zıt kutba kaymasına yol açabilecek bu durum grup kutuplaşması olarak adlandırılmaktadır. Grup kutuplaşması, grubun ele aldığı konunun lehinde ve aleyhinde olanların daha fanatik bir şekilde savlarını sürdürmelerini ifade eden bir olgudur. Grup kutuplaşmasına getirilebilecek açıklamaları birkaç başlık halinde ifade etmek mümkündür: Sorumluluğun dağınık olması: Grup kararının sorumluluğunun herhangi bir bireye yüklenmesi fazla muhtemel olmadığından, yanlış bir durum ortaya çıkması halinde tek başına hiçbir birey kararın yükünü üstlenmek durumunda kalmayacaktır. Riskin değerli görülmesi: Risk almak, kültürel değerle ilintili olarak kimi zaman dinamik ve maceracı olmakla ilişkilendirilerek değerli görülmekte ve dolayısıyla daha riskli alternatifler, sosyal saygınlık ya da itibar göstergesi haline dönüşmektedir. Aşinalık: Riskli karar grup içerisinde değerlendirilip tartışıldıkça bireyler olguya alışkın hale gelmekte ve bu da durumu daha az riskli görerek kabul etme eğilimlerini artırmaktadır. Başatlık ya da liderlik etkisi: Şayet grup içerisinde risk alma eğiliminde olan üyeler, öncü ya da lider konumunda iseler, bu takdirde grubun riskli karar alma eğilimi de artmaktadır. Grup kutuplaşması eğilimi, grup karar verme sürecini önemli ölçüde etkilemektedir. Daha ılımlı olarak değerlendirilebilecek bir eğilim, grup içi etkileşim sonucunda ortaya çıkan grup kutuplaşması etkisi ile daha radikal bir hal alabilmektedir. Bir başka deyişle grup kutuplaşması, grubun daha uç tutumlar benimsemesine neden olabilmektedir. Grup Düşüncesi Yüksek ölçüde dayanışma ve kaynaşma özelliğine sahip grupların önemli sorunlarından birisi olarak grup düşüncesi, grup içi baskılardan kaynaklanan ve mental verimlilikte, gerçeği değerlendirme yetisinde ve ahlaki yargılarda bozulma ya da kötüleşme eğilimidir. Grup düşüncesi durumunda grup karşılıklı rıza ve onay almaya fazlasıyla odaklandığı için farklı ve eleştirel düşüncelere tahammülsüz bir hale gelmektedir. Belirli koşullar grup düşüncesinin ortaya çıkmasına katkıda bulunmaktadır. Bunlardan birisi yüksek bağdaşımlık ya da kaynaşmadır. Kaynaşmış grupların üyeleri kendilerini büyük ölçüde grupla özdeşleştirdiklerinden bu tür gruplarda dayanışma ya da birlik ve beraberlik son derece önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

283 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Grup düşüncesi, grup üyelerinin karşılıklı onay almaya odaklanarak eleştirel düşünceleri göz ardı ettiği bir durumu ifade etmektedir. Grup düşüncesinin oluşmasında etkili olabilecek diğer önemli iki olgu ise alınacak kararın çok önemli olması ile zaman darlığıdır. Alacakları kararın grup üyelerine etkisinin büyük olacağını ve karar verme noktasında fazla zamanları olmadığını düşünen grup üyeleri, karar verme sürecinde telaşa kapılabilmektedirler. Bu durumlar, grup üyelerinin kararlarda uyuşmayı tercih etmesine ve eleştirel düşünceleri göz ardı etmesine yol açmaktadır. Grup düşüncesi tehlikesi ile karşı karşıya olan gruplarda önemli birtakım belirtiler mevcuttur. Bu belirtiler Tablo de özetlenmektedir. Tablo 1.Grup Düşüncesinin Belirtileri Sağlamlık Yanılsaması Toplu Rasyonelleştirme Ahlaki Üstünlük İnancı Diğerlerini Kalıplara Sokma Muhalifler Üzerinde Baskı Kurma Oto sansür Fikir Birliği Yanılsaması Zihin Bekçilerinin Ortaya Çıkması Grup üyeleri grubun zarar görmeyeceğine inanmıştır ve bu konuda aşırı iyimserdir. Kabul gören düşünceye aykırı kanıt ya da önerilere bakmaksızın grup kendi kararını haklı gösteren açıklamalar uydurmaktadır. Grup, kararının ahlâkî açıdan doğru olduğuna dair paylaşılan inanca sahiptir. Karşıt görüşteki birey ya da gruplar zavallı, akılsız, kötü gibi sıfatlarla nitelenmekte ve bu kaynaklardan gelen bilgiler kendiliğinden ilgisiz ya da önemsiz olarak görülmektedir. Sosyal kontrol araçları ile uyuma yönelik güçlü istek ve uygulama, ifade özgürlüğü görüntüsü altında açıklanan muhalif görüşlerin göz ardı edilmesine yol açmaktadır. Grup üyeleri katkı ve düşüncelerini, şüpheleri gizleyecek ve grup kaynaşmasını koruyacak ölçüde sansürlemektedir. Grup içerisinde kararlarda görünen oybirliğinin gerçek oybirliği anlamına geldiği şeklinde bir yanlış algılama mevcuttur. Grubu olumsuz yorumlardan korumak amacıyla bilgi akışını filtreleyen birtakım zihin bekçileri ortaya çıkar. Karşıtlığı dışlamak ve kararı desteklemede meşrulaştırma aracı olarak toplu sorumluluk anlayışı öne çıkarılır. Kaynak: Martin ve Fellenz, 2010 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

284 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat UYUM VE UYUM ARAŞTIRMALARI Birey, grup tarafından kabul görme isteğine sahiptir ve grup tarafından cezalandırılmaktan da çekinmektedir. Bu ise uyum davranışını ortaya çıkarmaktadır. Bireyin grupla uyumlu olması, düşünce yapısını ve davranışlarını grubun geçerli saydığı norm ve modellere uyacak şekilde düzenlemesi anlamına gelmektedir. Birey grubun üyesi olarak grup tarafından kabul edilme isteğine sahiptir. Bireyin bu yöndeki isteği, onun grup normlarına uyma noktasında hassas olması sonucunu doğurabilmektedir. Birey bir taraftan grup üyeleriyle dayanışma isteğinde ve güven arayışı içerisinde iken, diğer yandan da grup uyumunu bozarsa grup tarafından cezalandırılacağı korkusunu taşımaktadır. Konuya ilişkin yapılan araştırmalar grupların uyum sağlamak amacıyla bireyler üzerinde önemli ölçüde baskı kurduğunu ve onları düşünce ve davranışlarını değiştirmeye zorladığını ortaya koymaktadır. Uyum olgusu, bireysel tutumun ne olduğuna bakmaksızın grubun normlarına, ilkelerine ve kararlarına uygun düşünce yapısı ve davranışlar geliştirmeyi gerektirmektedir. Sosyal etki sonucu ortaya çıkan uyum, insanların bir aradayken benzer davranışlar sergilemesinin de en önemli açıklamalarından birini oluşturmaktadır. Grubun bireyin uyumunu sağlamak amacıyla ne tür mekanizmalar kullandığına ya da uyumun nasıl ortaya çıktığına ilişkin pek çok araştırma mevcuttur. Bu araştırmaların en çok bilinenleri Solomon Asch in uyum deneyi ile Şerif in oto kinetik etki araştırmasıdır. Solomon Asch in Araştırmaları Grubun uyuma yönelik yaptığı baskının bireylerin yargılamalarına ve tutumlarına etkisini gösteren önemli araştırmalardan birisi Solomon Asch tarafından yapılmıştır. Deneyde yedi ya da sekiz kişiden oluşan grup üyelerine, biri tek bir çizgi diğeri ise değişik uzunluklarda üç çizgiye sahip iki kart gösterilmekte ve onlardan tek çizginin diğer üç çizgiden hangisine ait olduğunu sırayla, teker teker ve yüksek sesle söylemeleri istenmektedir. Esasında Şekil de gösterildiği gibi üç çizgili karttaki çizgilerden birisi, tek çizgili karttaki çizgi ile birebir aynıdır ve bu durum oldukça açıktır. Normal şartlar altında denekler doğru çizgiyi belirlemede % 1 den daha az hata yapmaktadır. Solomon Asch bir aşama ileriye giderek grup içerisindeki üyelerin yanlış cevaplar vererek oluşturduğu baskının bireyin cevabını değiştirip değiştirmeyeceğini araştırmıştır. Bu nedenle Asch, deney grubundaki kişileri biri hariç kendi yardımcılarından seçmiş ancak durumun böyle olduğu grup içerisindeki tek asıl Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

285 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat deneğe söylenmemiştir. Asch, yardımcılarının vereceği cevapları önceden belirlemiş ve cevabın sırayla ve yüksek sesle ifade edilmesi istendiğinden, öncelikle yardımcılar önceden belirlenen cevapları söylerken en son cevap asıl denekten alınmıştır. Şekil 2.Asch in Deneyinde Kullanılan Kartlar Solomon Asch in araştırmaları bireylerin gruba uyum sağlamak amacıyla yanlış olduğunu bildikleri bir görüşü bile benimseyebildiğini ortaya koymaktadır. Deneyin sonraki aşamalarında, grup içerisindeki deneğin kim olduklarını bilmedikleri araştırma yardımcıları kasıtlı olarak yanlış cevaplar vermeye başlamışlardır. Şekil den hareketle birinci karttaki X çizgisine eşit çizginin C olduğu cevabını bütün yardımcılar ilan ettikten sonra en son gerçek denekten cevap istenmiştir. Denek doğru cevabın B olduğunu bilmekle birlikte, kendinden önceki herkes gibi C demiştir. Burada cevabı aranan soru böyle bir durumla baş başa olan bireyin, doğru olduğuna inandığı cevabı mı yoksa grubun yaygın kanısına uygun cevabı mı vereceğidir. Yapılan deneylerde deneklerin %35 i grubun cevabına uygun olan cevabı vermiştir. Araştırmanın daha da ilginç tarafı, gruba uyum gösteren bireylere grup yargısının yanlış olduğunu fark edip fark etmedikleri sorulduğunda, bu kişilerin tümü yanlışlığı fark ettiklerini ifade etmişlerdir. Bu araştırma, bireyleri gruba uyum yönünde etkileyen grup normları olduğunu göstermektedir. Bir başka ifade ile bireyler grup üyelerinden biri olarak görünmek istemekte veya görünümde diğerlerinden farklı konumda olmaktan rahatsızlık duymaktadırlar. Muzaffer Şerif in Üç Aşamalı Deneyi Karanlık bir odada küçük bir ışık noktasına sürekli bakan bireyler, ışık noktasının hareket ettiğini zanneder. Algıdaki bu hareketlilik içeren yanılsamaya oto kinetik etkisi denir. Şerif, araştırmasında bu algı yanılsamasını kullanmış ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

286 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat birbirlerini tanımayan bir grup deneği karanlık bir odada tutarak ışığın ne kadar hareket ettiğini belirtmelerini istemiştir. Deneyin birinci aşamasında üç kişiden oluşan bir grup denek teker teker odaya alınmış, kendilerine ışık noktası gösterilerek ışığın ne kadar mesafe kat ettiğini tahmin etmeleri istenmiştir. Deney birkaç gün tekrarlanmış, her birey değişik tahminler yürütmüş ve deney tekrarlandığında bireylerin bir mesafede karar kıldığı ve hep karar kıldığı mesafeye yakın tahminler yaptığı gözlenmiştir. Ayrıca deneklerin yaptığı tahminler arasında önemli farklılıklar olduğu saptanmıştır. Bazı bireyler çok küçük bir hareketlilik dile getirirken, diğerleri daha büyük mesafe tahminleri yapmıştır. Deneyin ikinci aşamasında ise bireyler grup halinde içeriye alınmış ve birbirlerinin yaptıkları tahminleri de duymaya başlamışlardır. Bu noktada birbirlerinin yaptığı değerlendirmeleri duyduklarında bireylerin davranışlarının değiştiği gözlenmiştir. Şöyle ki başlangıçta birinci aşamadaki ile aynı tahminleri yapan bireyler, tekrar sayısı arttıkça, kendilerinden önce tahmin yapan bireylerin yaptıkları tahminlere yakın tahminler yapmaya başlamış ve bir noktadan sonra da herkesin tahmini aynı olmaya başlamıştır. Bir başka ifade ile birinci aşamada deney tekrarlandıkça kendi bireysel standartlarını oluşturan bireyler, bu aşamada da deney tekrarlandıkça bir grup olarak bir standart geliştirmiş ve herkes birinci aşamada geliştirdiği standarttan vazgeçerek grup standardına uygun hareket etmiştir. Bir grup olarak bireyler, gerçekte var olmayan bir hareketlilik noktasında bir standart geliştirmiş ve bunu bütün üyeler benimsemiştir. Muzaffer Şerif in araştırması bireylerin herhangi bir duruma ilişkin olarak grupla kendi düşünceleri arasında bir çelişki algıladıklarında düşünce ve davranışlarını gruba uygun şekle soktuklarını göstermiştir. Üçüncü aşamada ise aynı kişiler tekrar karanlık odaya birinci aşamada olduğu gibi teker teker alınmış ve yine ışığın ne kadar hareket ettiğine ilişkin görüşleri sorulmuştur. Bu aşamada da bireyler birinci aşamada geliştirdikleri standardı değil, ikinci aşamada grup halinde geliştirdikleri standardı benimseyerek tahminlerini bu doğrultuda yapmışlardır. Bu çalışma da uyma davranışının içeriğine uygun bir şekilde bireylerin grupla kendi aralarında uyuşmazlık algıladıklarında çoğu kez düşünce ve davranışlarını gruba uygun olacak şekilde değiştirdiklerini ortaya koymaktadır. Bireylerin hem deneyin ikinci aşamasında bireysel standartlarından vazgeçerek bir grup standardı geliştirmeleri hem de üçüncü aşamada tek başlarına olduklarında da grup standardına uygun hareket etmeleri uyma davranışı gösterdikleri anlamına gelmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

287 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat UYUM DAVRANIŞINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER Sosyal etki sonucu ortaya çıkan gruba uyum, kişilerin benzerliği nin ardındaki açıklamalardan biridir ve sosyal davranış düzenliliğinin önemli bir sağlayıcısıdır. Sosyal bir varlık olarak insanların hem kendi davranışlarını belirlemelerine hem de başkalarının davranışlarını tahmin etmelerine yardımcı olan uyum davranışını etkileyen bir dizi faktör mevcuttur. Bu faktörleri şu şekilde sıralayabiliriz: Bireysel özellikler, grubun özellikleri ve ortamın özellikleri. Bireysel Özellikler Kendine güveni düşük ve bağlanma ihtiyacı yüksek bireyler uyum davranışı göstermede daha fazla isteklidirler. Birey açısından grup üyeliğinin ne ölçüde önemli olduğu ve kendini grup amaçlarıyla özdeşleştirme derecesi, uyum davranışını belirleyen önemli olgulardır. Grubun bireyin maddi ve sosyal ihtiyaçlarını ne ölçüde giderdiği ve diğer grup üyelerinin niyetlerine ilişkin bireysel algılamalar da uyum davranışını belirleyen bireye ilişkin ölçütlerdir. Kişilik özellikleri bakımından bir değerlendirme yapıldığında ise özellikle kendine güveni yeterli olmayan ve kendini bir grup içindeyken tek başına olduğundan daha rahat hisseden, grubu çekici bulan, bağlanma ihtiyacı yüksek bireylerin uyum davranışı göstermeleri daha fazla olasıdır. Bireyci olanlar ise kendi fikirlerini daha fazla önemserler ve gruba uyma zorunluluğu hissetmezler. Bu nedenle birey olma gereksinimi yüksek ya da bireyselliğini korumayı ve kendine has olmayı önemseyen bireylerin uyum davranışı göstermesi olasılığı daha düşüktür. Grubun Özellikleri Her grubun bireyi aynı ölçüde uyum davranışına zorlayabileceği söylenemez. Bu noktada grup büyüklüğü, grubun kompozisyonu (bileşimi), etkileşim sıklığı, grup liderinin kişilik özellikleri ve grubun üyesi olma yolunda verilen mücadele gibi faktörler, uyum davranışını etkileyen önemli faktörler olmaktadır. Bu bağlamda küçük ve orta büyüklükteki gruplarda, birbirine benzer fazla sayıda özelliği ve ihtiyacı olan bireyleri bir araya getiren gruplarda, etkileşim sıklığı yüksek gruplarda, liderin kişilik özelliklerinin bireyleri fazlasıyla etkilediği gruplarda ve gruba üye olmak için bireyin fazlasıyla güç sarf ettiği ya da mücadele ettiği gruplarda uyum davranışı görülmesi olasılığı daha yüksektir. Grup üyeleri arasında sözbirliğinin olup olmayışı da uyum davranışını etkileyen önemli bir grup özelliğidir. Böyle bir sözbirliğinin olması durumunda uyum davranışı daha baskın görülen bir davranış olmaktadır. Sözbirliğini bozan bir tek üyenin olması durumunda bile uyum davranışı bundan olumsuz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

288 Bireysel Etkinlik Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Birbirine fazlasıyla benzer özellik ve ihtiyaca sahip gruplarda uyum davranışının ortaya çıkma olasılığı daha yüksektir. etkilenmektedir. Örneğin grup özelliklerinin uyum davranışına etkisini gösteren ve daha önce de değindiğimiz Asch in araştırmasında grubun yargısına uymayan bir üyenin bulunmasının, uyum davranışını %35 ten %8-9 lara düşürdüğü gözlenmiştir. Gruba ait olarak uyum davranışını etkileyen olgulardan birisi de azınlık etkisi olarak tanımlanan durumdur. Sosyal etki genelde çoğunluğun azınlığı etkilemesi şeklinde gerçekleşmektedir. Ancak azınlık etkisi bunun tam tersini ifade eden bir durumdur. Örneğin tarih sürecinde pek çok bilimsel gerçek ve sosyal açıdan önemli reform ve yenilikler çoğunluk tarafından reddedilmiş, ancak bu gerçekleri ısrarla savunan az sayıdaki bilim adamı ve küçük insan topluluklarının çabasıyla bu gerçekler ve reformlar toplum tarafından daha sonra kabul edilmiştir. Azınlık etkisine ilişkin araştırmalar azınlığın tutarlı, açık fikirli ve gruptan sadece savunulan görüş açısından farklılık gösterdiği durumlarda, çoğunluğu etkileme olasılığının daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Ortamın Özellikleri Çevresel koşulların özellikleri de bireyin uyum davranışını belirleyen önemli faktörlerden birisidir. Bu noktada örneğin grubun algıladığı çevresel tehditler ve uyum davranışı ile elde edilebilecek ödüllerin fazlalığı uyum davranışını etkilemektedir. Tehditler ve çevresel ödüller arttıkça uyum davranışı da artmaktadır. Ayrıca bireysel olarak hareket etmenin riskli olduğu ya da çevresel belirsizliğin yüksek olduğu ortamlarda da bireyler gruba uyum göstermeye daha fazla eğilimlidirler. Uyma ve itaat davranışı arasında ne gibi farklılıklar vardır? Uyma ve itaat davranışlarının resmi ve gayri resmi gruplar bakımından farklılıklarını belirlemeye çalışınız. İTAAT OLGUSU VE MİLGRAM IN İTAAT DENEYİ Toplumsal düzenin sağlanması ve devam etmesi açısından gerekli bir davranış olarak değerlendirilen itaat, bir otorite tarafından gelen bir istekle bireyin bir düşünce, davranış ya da tutumu benimsemesidir. Kişinin bu isteğe itaat etmesinin sebepleri durumdan duruma değişebilmektedir. Örneğin bir hastanın doktorun dediklerine uygun hareket etmesinin ardındaki sebep hastanın doktoru o Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

289 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat alanda uzman olarak algılamasıdır. Ancak herhangi bir işyerindeki bir çalışanın yöneticilerin işe ilişkin olarak emirlerine itaat etmesinin ardındaki neden yöneticilerin bulunduğu pozisyondur. İtaatin toplumsal düzenin devamı açısından gerekli bir davranış olarak değerlendirilmesinin nedeni, itaat olmaması durumunda hem bireysel hem de sosyal açıdan pek çok olumsuz sonucun doğmasıdır. Yine de otoriteye kayıtsız şartsız itaat etmek de bazen istenmeyen birtakım sonuçların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Bu noktada Milgram ın itaat deneyini itaatin etkilerini ortaya koyan önemli bir çalışma olarak ele almak gereklidir. Stanley Milgram, bir deney serisi ile insanların otoriteye itaat etme seviyelerini incelemiştir. Bu araştırmada insanın tanımadığı birine zarar verme emri aldığında bu emre uyup uymayacağı ya da ne dereceye kadar uyacağı incelenmiştir. Araştırmaya farklı yaş, cinsiyet, ırk ve meslekten kişiler dâhil edilmiştir. Milgram, belirli sayıdaki psikayatrist, sosyal bilimci, akademisyen ve lisansüstü eğitim gören öğrenciye deneye ilişkin tahminlerini sormuş, büyük çoğunluk deneklerin bunu kabul etmeyeceğini, kabul edenlerin oranının da ancak %1 civarında olacağını tahmin etmiştir. Milgram gazete ilanıyla bulduğu deneklerine cezanın öğrenme üzerindeki etkisine dair bir öğrenme deneyine katılacaklarını belirtmiş, kendi rollerinin de bir kelime listesini ezberlemeye çalışan öğrencilere nezaret etmek ve öğretmen olarak öğrencilerin başarısız oldukları durumlarda onlara elektrik şoku vererek cezalandırmak olduğunu söylemiştir. Başlangıçta verilen elektrik şokunun seviyesi düşük iken, öğrencinin yaptığı hatalar arttıkça deneklerden elektrik şokunu artırmaları istenmiştir. Deneye katılanlar verdikleri elektrik şokunun öğrenciler tarafından hissedildiğine inandırılsalar da esasında gerçekte herhangi bir elektrik şoku verilmemektedir. Milgram, deneylerde katılımcıların üçte ikisinin kendilerinden bir otorite figürü tarafından istendiği için elektrik şokunu ölümcül kabul edilen seviyeye kadar çıkarmaya razı olduğunu bulmuştur. Milgram ın itaat deneyi, bireylerin otorite olarak algıladıkları figürün isteği ile başkasına zarar vermeyi göze alabileceklerini göstermektedir. Bu kadar farklı ölçütlere göre seçilen bireylerin tümünün sadist olması mümkün olmadığına göre bireylerin otorite olarak algıladıkları araştırmacının isteğine uyarak bir başkasına zarar vermelerinin ardında yatan temel sebep otorite biçiminde ortaya çıkan sosyal etkiye itaat etme olgusudur. İtaat, sosyal bir varlık olan insanın yaşamının ilk yıllarından başlayan ve tüm yaşam boyu devam eden bir öğrenme sürecinin sonucudur. Toplumsal düzenin sağlanmasının ve devamının son derece önemli sosyal prensipleri olduğu için her toplumsal yapı içerisinde bireylere otorite konumundaki kişilere itaat etmeleri öğretilir. Aile yaşantısında başlayan bu öğrenme sürecinde itaatkâr davranışlar ödüllendirilirken, aykırı davranışlar ise farklı biçimlerde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

290 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat cezalandırılır. Ayrıca birey, etrafında gözlemlediği aykırı davranışların karşılaştıkları olumsuz durumları gözlemleyerek benzer durumlar yaşamamak için itaat etme eğilimini artırır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

291 Özet Sosyal Etki, Uyum ve İtaat Sosyal etki, tutum ve davranışların diğerlerinin gerçek ya da örtülü varlığı ile etkilenmesi sürecini ifade etmektedir. Grubun birey davranışları üzerindeki etkilerinden bazıları şunlardır: Sosyal hızlandırma, sosyal ket vurma, sosyal aylaklık, kimlik belirsizliği ve riske girme. Sosyal hızlandırma, grubun bireyin performansını artırmasını ifade eder. Sosyal ket vurma ise grup içinde olmanın bireyin performansını olumsuz etkilemesidir. Sosyal aylaklık, grup üyelerinden biri ya da bir kaçının diğer grup üyelerinin katkılarına güvenerek zaman, çaba ve benzeri kaynaklarını gruba katkı yapmak için yeterince kullanmamalarını ifade eder. Kimlik belirsizliği ise bireyin öz farkındalığının ve öz-izlemesinin (kendini denetlemesinin) kaybolması durumudur. Sosyal etki kapsamında ele alınacak diğer bir kavram da riske girme kavramıdır ve bu kavram bireyin grup içerisinde kendini daha rahat hissetmesi ile ortaya riske girme onun davranışlarına yansımakta ve grup süreçlerine de etki etmesi anlamına gelir. Bütün gruplarda bir karar alma süreci söz konusudur. Gruplarda karar alma sürecine olumsuz etkisi olan iki ayrı durumdan söz edilebilir: Grup kutuplaşması ve grup düşüncesi. Grup kutuplaşması, grup halinde karar alma durumlarında konuya ilişkin grup içerisinde yapılan tartışma ve değerlendirmelerden sonra daha riskli kararlar alınabildiğini ortaya koymaktadır. Dahası kavram, grup içerisindeki bireylerin davranış ve tutumlarının grup tartışmalarından sonra daha aşırı hale geldiğini ifade etmektedir. Bireyin grupla uyumlu olması, düşünce yapısını ve davranışlarını grubun geçerli saydığı norm ve modellere uyacak şekilde düzenlemesi anlamına gelmektedir. İnsanların hem kendi davranışlarını belirlemelerine hem de başkalarının davranışlarını tahmin etmelerine yardımcı olan uyum davranışını etkileyen faktörler ise, bireysel özellikler, grubun özellikleri ve ortamın özellikleridir. İtaat, bir otorite tarafından gelen bir istekle bireyin bir düşünce, davranış ya da tutumu benimsemesidir. Kişinin bu isteğe itaat etmesinin sebepleri durumdan duruma değişebilmektedir. İtaatin toplumsal düzenin devamı açısından gerekli bir davranış olarak değerlendirilmesinin nedeni, itaat olmaması durumunda hem bireysel hem de sosyal açıdan pek çok olumsuz sonucun doğmasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

292 Ödev Sosyal Etki, Uyum ve İtaat İnsanların kişilik yapıları ile itaat durumları arasındaki ilişkiyi 200 kelimeyi aşmayacak şekilde karşılaştırmalı olarak yazınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

293 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Grup içinde olmanın bireyin performansını olumsuz etkilemesi aşağıdaki kavramlardan hangisi ile kavramsallaştırılmaktadır? a) Sosyal ket vurma b) Sosyal hızlandırma c) Sosyal aylaklık d) Grup düşüncesi e) Sinerji 2. Aşağıdakilerden hangisi kimlik belirsizliği durumundaki birey açısından söz konusu olan duygu ve deneyimlerden değildir? a) Kendi bireysel davranışlarını düzenleme ve denetlemede yetersizlik yaşamaktadır. b) Bencil ve bireyci hareket etme eğilimindedir. Kışkırtıcı davranışlara yönelik engellemeleri normaldekinden daha az hissetmektedir. d)duygusal durumlara ve çevresel işaretlere karşı duyarlılıklar artmaktadır. e)eylemlerin sosyal kabul edilebilirliğine yönelik kaygılarında azalma olmaktadır. 3. Grup halinde karar alma durumlarında konuya ilişkin grup içerisinde yapılan tartışma ve değerlendirmelerden sonra daha riskli kararlar alınabildiğini ortaya koyan kavram hangisidir? a) Sosyal hızlandırma b) Sosyal ket vurma c) Grup düşüncesi d) Sinerji e) Grup kutuplaşması 4. Aşağıdaki araştırmacılardan hangisi grup içerisindeki üyelerin yanlış cevaplar vererek oluşturduğu baskının bireyin cevabına etkisini araştırmıştır? a) Asch b) Milgram c) Şerif d) Taylor e) Mayo Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

294 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat 5. Aşağıdakilerden hangisi azınlığın çoğunluk üzerindeki artırıcı özelliklerden biri değildir? a) Tutarlılık, b) Açık fikirlilik c) Gruptan sadece savunulan görüş açısından farklılık gösterme d) Gruba açık muhalefet etme e) Belirli konu dışında grupla pek çok konuda hemfikirlik 6. İki ya da daha fazla bileşen arasındaki, bileşenlerin ayrı ayrı toplamları ile elde edileceğinden daha farklı bir sonucun ortaya çıkmasına yol açan olumlu veya olumsuz etkileşim hangi kavramla ifade edilmektedir? a) Sosyal ket vurma b) Sosyal hızlandırma c) Sosyal aylaklık d) Grup düşüncesi e) Sinerji 7. Grup üyelerinden biri ya da bir kaçının diğer grup üyelerinin katkılarına güvenerek zaman, çaba, düşünce ve benzeri kaynaklarını gruba katkı yapmak için yeterince kullanmamalarını ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? a) Sosyal ket vurma b) Sosyal hızlandırma c) Sosyal aylaklık d) Grup düşüncesi e) Sinerji 8. Grup içi baskılardan kaynaklanan ve mental verimlilikte, gerçeği değerlendirme yetisinde ve ahlaki yargılarda bozulma ya da kötüleşme eğilimi aşağıdakilerden hangisidir? a) Sosyal ket vurma b) Sosyal hızlandırma c) Sosyal aylaklık d) Grup düşüncesi e) Sinerji 9. Riskli karar grup içerisinde değerlendirilip tartışıldıkça bireylerin olguya alışkın hale gelmesin ve durumu daha az riskli görerek kabul etme eğilimlerini artırmasını ifade eden aşağıdakilerden hangisidir? a) Sorunluluğun dağınık olması b) Aşinalık c) Riskin değerli görülmesi d) Başatlık e) Liderlik etkisi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

295 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat 10. Bir otorite tarafından gelen bir istekle bireyin bir düşünce, davranış ya da tutumu benimsemesi olgusu hangi araştırmayla irdelenmiştir? a) Asch b) Milgram c) Şerif d) Taylor e) Mayo Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.E, 4.A, 5.D, 6.E, 7.C, 8.D, 9.B, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

296 Sosyal Etki, Uyum ve İtaat YARARLANILAN KAYNAKLAR Aydın, O. (2008). Davranış Üzerine Sosyal Etkiler, Enver Özkalp (Ed.). Davranış Bilimlerine Giriş. (ss ). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Greenberg, J., Baron, R.A. (2000). Behavior in Organizations. New Jersey:Prentice Hall. Huczynski, A., Buchanan, D. (2001). Organizational Behaviour. New Jersey:Prentice Hall. Martin, J., Fellenz, M. (2010). Organizational Behaviour&Management. Hampshire: Cengage Learning. Nelson, D.L., Quick, J.C. (2002). Understanding Organizational Behavior. Ohio: South-Western Publishing. Rollinson, D., Broadfield, A., Edwards, D.J. (1998). Organisational Behaviour and Analysis. New Jersey:Prentice Hall.. Şimşek, Ş., Akgemci, T., Çelik, A. (2003). Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış. Konya: Yaşar Ofset. Yüksel, Ö. (2006). Davranış Bilimleri. Ankara: Gazi Kitabevi. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Karau, S.J., Elsaid A.M. (2009). Individual Diffferences in Beliefs About Groups. Group Dynamics,13/1, ss Mok, A., Morris, M.W. (2010). An Upside to Identity Conflict: Resisting Grputhink in Cultural Ingroups. Journal of Experimental Social Psychology, 46/6, ss Morrison, E.W., Wheeler-Smith, S.L., Kamdar, D. (2011). Speaking Up in Groups: A Cross-Level Stdy of Group Voice Climate and Voice. Journal of Applied Psychology, 96/1, ss Rodrigue, K.M., Kennedy, K.M. (2011). The Cognitive Consequences of Structural Changes to teh Aging Brain, Handbook of the Psychology of Aging (Seventh Edition). Ss Şerif, M., Şerif C.W. (1996). Sosyal Psikolojiye Giriş 1-2. İstanbul: Sosyal Yayınlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

297 HEDEFLER İÇİNDEKİLER SOSYAL TABAKALAŞMA VE SOSYAL DEĞİŞME Sosyal Tabakalaşma Tabakalaşma Çeşitleri Tabakalaşma Kuramları Sosyal Hareketlilik Sosyal Değişme DAVRANIŞ BİLİMLERİ Prof.Dr.Ömer Faruk İŞCAN Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Sosyal tabakalaşma kavramını açıklayabilecek, Tabakalaşma çeşitlerini anlayabilecek, Tabakalaşma kuramlarını bilecek, Sosyal hareketlilik olgusunu değerlendirebilecek, Sosyal değişme terimini izah edebileceksiniz. ÜNİTE 13

298 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme GİRİŞ En basit toplumsal yapılarda bile toplumun üyeleri arasında bir farklılaşmanın olduğu gözlenmektedir. Bir başka ifade ile her toplum, bünyesinde barındırdığı bireyleri, sahip oldukları özellikleri dikkate alarak ayrıştırır ve onlara buna göre muamele eder. En yalın toplumsal yapılarda bile mevcut olan böyle bir tabakalaşmanın gelişmiş, örgütlü ve karmaşık toplumsal yapılarda görülmesi de kaçınılmazdır. Kimi toplumlarda bu tabakalaşma cinsiyet temelinde gerçekleşirken, kimi toplumlar ise üyelerini yaş, fiziksel güç, zekâ ve eğitim düzeyi, etnik köken ya da renk gibi ölçütler açısından farklılaştırmaktadır. Bu farklılaşma, bireylerin bir toplumun sosyal ödülleri konumundaki servet, güç ve saygınlığa ulaşma düzeylerine etki etmekte ve bu ödüllere ulaşma noktasında bireyler arasında eşitsizliğe sebep olmaktadır. Toplumun hâkim değer ve anlam birikimine dayalı olarak ortaya çıkan sosyal tabakalaşma sonucunda her toplumda birileri diğerlerinden daha zengin, daha güçlü ve daha saygın bir konum sahibi olmaktadır. Değişim olgusu bireyler için söz konusu olduğu gibi, bireylerden oluşan toplumlar için de geçerli bir olgudur. Her toplum temel bir özellik olarak değişme potansiyeline sahiptir ve bu devamlılık gösterir. İnsanoğlu, ilkel bir toplumsal yapıdan zaman içerisinde gerçekleşen değişme ile birlikte bugünkü bilgi toplumu seviyesine ulaşmıştır. Değişme hızı toplumdan topluma farklılaşsa da değişimin kendisi kaçınılmazdır. Bu süreç içerisinde toplumun kültürü ve değer yargıları da değişerek yeni nesillere farklı bir içerikle aktarılmaktadır. Tabakalaşma genel ve soyut bir kavram olarak hem doğal hem de sosyal eşitsizliklerin varlığına dayanmaktadır. Sosyal bir varlık olan insanın davranışlarını açıklamada sosyal tabakalaşma ve değişme olguları son derece önemlidir. Bu önemden hareketle bu bölümde sosyal tabakalaşma ve sosyal değişme olguları ele alınacaktır. Bu doğrultuda öncelikle sosyal tabakalaşma ve sınıflaşma olguları değerlendirilecek, daha sonra ise sosyal mobilite kavramına değinilerek tabakalaşma teorileri açıklanacaktır. Bölümün son kısmında ise sosyal değişme olgusu incelenecektir. SOSYAL TABAKALAŞMA Tabakalaşma, bir toplumu oluşturan bireylerin, nesneler ve değerler şeklinde ifade edilen bütün imkân ve kaynaklar noktasında eşitsiz ve farklı bir dağıtıma sahip olması anlamına gelmektedir. Tabakalaşma genel anlamda belli bir toplumu meydana getiren bireylerin hiyerarşik olarak sıralanmasını ifade eden bir kavramdır. Bütün bireylerin aynı derecede eşit olduğu ve aynı imkânlara sahip olduğu bir toplum örneği mevcut değildir. Bir başka deyişle tarih boyunca bütün Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

299 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme toplumlar sistemli bir şekilde eşit olmayan gruplara bölünmüş ve bu eşitsizlik kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Birtakım unsurlar açısından bireyler arasındaki farklılıklara dayalı bir sıralanışı ifade etmede kullanılan tabakalaşma, birinin özelliği dolayısıyla diğerine üstünlüğünden çok genel bir sıralanış anlamında değerlendirilmiştir. Toplumu oluşturan bireyler arasındaki eşitsizlikler sebebiyle ortaya çıkan farklılaşmalar, hiyerarşik bir sıralanışın ortaya çıkmasına yol açmış ve bu durum da sosyal tabakalaşma olgusunu meydana getirmiştir. En basit ilkel topluluklardan en gelişmiş toplumsal yapılara kadar bütün toplumsal bünyelerde gözlenen bu tabakalaşmada ölçüt olarak ortaya çıkan değişkenler farklı şekillerde olabilmektedir. Bu değişkenler kimi zaman ırk, cinsiyet, renk, boy ve ağırlık gibi biyolojik kökenli olarak ortaya çıkarken kimi zaman da evlilik, zenginlik, yoksulluk, soyluluk, güçlülük, kentlilik, köylülük, işçilik, işverenlik, memurluk ve amirlik gibi sosyo-kültürel ve ekonomik kökenli olarak meydana gelmektedir. Sosyal tabakalaşma kuşaklar boyu devam eden bir eşitsizlik yapısıdır. Bir başka ifade ile toplumsal eşitsizlikler bütün toplumların ortak bir özelliğidir ve bu eşitsizlik devamlılık göstermektedir. Bu yapı içerisinde toplumdaki birtakım gruplar ekonomik, sosyal ve siyasal açılardan ayrıcalıklı bir konuma sahip olarak diğerlerini bu haklar noktasında yoksun bırakmakta ve denetim altında tutmaktadır. Toplumsal yapı içerisinde ayrıcalıklı insan konumunda olan bu grupların sahip oldukları belli başlı üstünlükleri şu şekilde sıralayabiliriz: Yaşam şansları: Yüksek gelir, refah ve zenginlik gibi ekonomik avantajlarla birlikte, sağlık ve iş garantisi gibi imkânlara da sahip olan ayrıcalıklı grup bunların yanı sıra iyi ev ve semtlerde oturma ve iyi tatil olanakları gibi olanakların da tadını çıkarmaktadır. Sosyal statü: Ayrıcalıklı gruplar, toplumsal yapı içerisinde daha üst noktada bir konumda bulunurlar. Yaşam şansları, sosyal statü ve siyasal etki alanlarının herhangi birindeki eşitsizlik diğerlerini de etkilemektedir. Siyasal etki: Siyasal açıdan karar verme, sistem ve mekanizmalarına etki etme güç ve fırsatı noktasında ayrıcalıklı gruplar, diğerlerine göre üstündür. Yukarıda ifade edilen üstünlükler birbirleri ile etkileşim halindedir. Bir başka anlatımla bir noktada ortaya çıkan eşitsizlik diğer alanları da etkilemektedir. Yüksek gelir, refah ve zenginlik gibi üstünlüklere sahip olan gruplar, toplum içerisinde daha üst bir konumda bulunmakta ve yüksek bir siyasal etkiden yararlanmakta iken ekonomik yönden avantajlı konumda olmamak beraberinde düşük sosyal statüyü ve siyasal etkiyi getirmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

300 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Bireyler, gruplar ve kurumlar arasındaki her tür farklılığı ifade eden sosyla farklılaşma sosyal alandaki eşitsizliklerin temelindeki olgudur. Toplumsal yapılardaki sosyal ilişkilerde görülen eşitsizliğin temelindeki olgu, sosyal farklılaşmadır. Sosyal farklılaşma, belirli bir toplumsal yapı içerisinde mevcut olan ve karşılıklı sosyal etkileşim sürecinden kaynaklanan, bireyler, gruplar ve kurumlar arasındaki her türlü farklılığı ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Sosyal farklılaşma toplum içerisinde dört farklı şekilde ortaya çıkabilir: Geleneksel farklılaşma, kurumsallaşmış farklılaşma, fonksiyonel farklılaşma ve rekabetçi farklılaşma. Şekil 1.Sosyal Farklılaşma Biçimleri Geleneksel Farklılaşma: Her toplumsal yapıda toplumsal kültür, bireylerin nasıl davranacaklarına ilişkin kurallar, töre ve gelenekler mevcuttur. Bu olgular toplum içerisindeki geleneksel farklılaşmayı oluşturmaktadır. Örneğin pek çok toplumda gençlerin yaşlılara saygılı davranması, bireylerin davranışlarını belirleyen önemli bir gerekliliktir. Kurumsallaşmış Farklılaşma: Bireylerin toplum içerisinde sahip oldukları sosyal statü farklılıklarından kaynaklanan kurumsallaşmış farklılaşma, toplumun hiyerarşik sıra ve derecelenmesi anlamına gelmektedir. Bu noktada her tür toplumsal yapı içerisinde görülen ast-üst ilişkisi, kurumsallaşmış farklılaşmanın bir yansımasıdır. Fonksiyonel Farklılaşma: Bireylerin sahip oldukları farklı yetenek tür ve düzeylerinin sonucu olarak ortaya çıkan fonksiyonel farklılaşma, toplum içerisinde bireylerin farklı doğrultuda yönlenmelerine aracı olarak bir işbölümü ortaya çıkarmaktadır. Rekabetçi Farklılaşma: Kaynak kıtlığı içerisinde her yapının bünyesindeki fertler ve gruplar, kaynaklardan kendi amaçları doğrultusunda en üst seviyede yararlanma noktasında diğer birey ve gruplarla rekabet halindedir. Kaynak kıtlığının doğurduğu çıkar çatışması, bir bireyin ya da grubun Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

301 Örnek Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme başarısının diğer birey ve grupların başarısızlığı anlamına gelmesi açısından bir farklılaşmaya yol açmaktadır. Bu nedenle her toplumda bireyler ve gruplar bu doğrultuda mücadele ederek kendilerini diğerlerinden daha avantajlı bir konuma getirmeye çalışarak bir farklılaşma yaratmaktadırlar. Toplum içerisinde birtakım grupların ayrıcalıklara sahip olmasını sağlayan sosyal tabakalaşma sonucunda, söz konusu toplumun bireyleri arasında bir sosyal mesafe oluşmaktadır. Maddi ve objektif bir farklılık içeren fiziksel mesafeden farklı olarak sosyal mesafe, sosyal tabakalar arasındaki sosyal farklılığı ve uzaklığı anlatmaktadır. Aynı hastanede görev yapan bir doktorla hizmetli arasında fiziksel bir mesafe olmamasına karşın sosyal mesafe mevcut iken birbirine çok uzak yerlerde çalışan iki hizmetli eleman arasında ise sosyal mesafe açısından fazla bir farklılık söz konusu değildir. TABAKALAŞMA ÇEŞİTLERİ Tabakalaşma kimi toplumsal yapılarda keskin, belirgin ve değişime kapalı iken kimilerinde ise bireylerin hareketliliğine izin veren bir tabakalaşma mevcuttur. Her toplum diğerlerinden farklı bir tabakalaşma göstermektedir. Bu tabakalaşma kimi toplumlarda sınırları çok keskin bir şekilde belirgin ve bireylerin katman değiştirmelerine izin vermeyecek ölçüde düzenlenmiştir. Kapalı sistemler olarak da adlandırılan bu yapılar içerisindeki bireyler tüm yaşamlarını hangi katmanda doğarlarsa o katman içerisinde geçirmektedirler. Kast ve kölelik sistemleri bu tür yapıların örnekleridir. Bazı toplumsal tabakalaşma sistemleri ise bireylerin bulunduğu konumu değiştirmesine imkân tanımaktadır. Açık sistemler olarak bilinen bu oluşumlarda bireyler elde ettikleri başarı ve fırsatları kullanma becerisiyle daha yüksek konumlara gelebilmektedir. Örneğin sınıf sistemi, bireylere bu olanağı tanıyan bir tabakalaşma türüdür. Tabakalaşma çeşitlerine ilişkin farklı sınıflamalar mevcut olmakla birlikte bunların başlıcalarını Şekil 13.2 de gösterildiği gibi şu şekilde sıralayabiliriz: Kast sistemi, kölelik, zümre ve sınıf sistemi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

302 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Kast Sistemi Şekil 2.Tabakalaşma Çeşitleri Kast sisteminde birey statüsünü doğuştan kazanmakta ve aynı statüyü hayatı boyunca devam ettirmektedir. Kastlar arasında etkileşim ve geçişe izin vermeyen sistemin ideal örneği Hindistan daki kast sistemidir. Ancak aynı sosyal statüdeki insanların birbirleriyle evlenebildiği kapalı sistem olma özelliğine sahip kast sistemi içerisinde beş kategori söz konusudur: Rahipler (brahmanlar), soylu savaşçı, prens ve prensesler (kişatriyalar), tüccarlar ve çiftçiler (vaişyalar), köle ve işsizler (sudralar), toplumdaki en kötü ve kirli işleri yapanlar. Hiyerarşinin değişmez bir şekilde belirlendiği kast sisteminde bireyler ne kadar yetenekli olup ne kadar fazla çalışırlarsa çalışsınlar sosyal statülerini değiştirme imkânına sahip değildirler. Hindistan daki bu yapılanma hukuki olarak ortadan kaldırılmış olsa da uygulama özellikle tarım kesiminde varlığını hala daha sürdürmekte ve insanların yaşamlarına yön vermektedir. Tarım kesiminde yaygın olmasının önemli nedenlerinden birisi, tarımın katı bir görev ve disiplin anlayışı içerisinde yaşam boyu devam eden bir çalışma alanı olmasıdır. Kast kuralları dinsel temellere dayanmaktadır. Bu inanış içerisinde yapıyı oluşturan kastların her birinin Tanrı nın baş, gövde, bacaklar gibi değişik uzuvlarından yaratıldığına inanılmaktadır. İşini görev anlayışı içinde yapan ve bulunduğu konumda kalanlar öldükten sonra daha üst bir kasta geçerek dünyaya geleceklerdir. Katmanlar arasında aşılması mümkün olmayan duvarların toplum içerisindeki gerilimi artırması beklenirken böyle bir sistemin yüzyıllar boyunca uygulanabilmesi dini inançların sosyal yaşamdaki etkisini ortaya koyan çarpıcı bir örnektir. Kölelik Eşitsizliğin en aşırı bir biçimi olan kölelik, en katı yasal katmanları olan tabakalaşma şeklidir. Köle olarak kategorize edilen bireyler hem hukuka hem de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

303 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme geleneklere göre nesne gibi muamele görmekte ve hiçbir hakka sahip olmayan ve köle olmayan başka insan ya da gruplara ait bir mal olarak tanımlanmaktadır. Köleleri birbirine bağlayan ve koruyan herhangi bir hukuki temelin olmadığı sistemde köle sahipleri emrindeki köleye her istediğini yapabilmekte ve bu anlamda hiç kimseye hesap verme zorunluluğu bulunmamaktadır. Bu doğrultuda köle sahipleri örneğin evli köleleri birbirinden, ebeveynleri de çocuklarından ayırabilmektedir. Kölelik sisteminin görüldüğü toplumlara bakıldığında bu toplumların üretici toplumlar olduğu gözlenmektedir. Bu durum kölelik olgusunun ekonomik boyutunu ortaya koymaktadır. Kölelik, yerleşik hayatın gereklerinden biri olan tarımsal üretime geçiş sonucunda, bu üretimde ihtiyaç duyulan işgücünün sağlanması amacıyla geliştirilen bir sistem niteliğindedir. Köleliğin ilk olarak Akdeniz havzası toplumlarında görülmesi bu düşünceyi doğrulamaktadır. Kölelik sisteminde kölelerin seyahat özgürlükleri bulunmamakta, saldırılara karşı kendilerini korumaları yasaklanmaktadır. Katı yasalarla korunan sistemde kölelerin boş zamanlarında eğlenme özgürlükleri bile bulunmamaktadır. Çağdaş dünyada köleliğin mevcut olup olmadığına ilişkin tartışmalar sürmektedir. Sudan ve Moritanya gibi ülkelerde kölelik sisteminin hala daha mevcut olduğu iddia edilmektedir. Ayrıca köleliğin farklı isimler altında devam ettiğini gösteren birtakım kanıtlar da mevcuttur. Dünya üzerinde 30 milyonun üzerinde insanın özgürlüklerinden yoksun bir şekilde şiddet altında ve ücretsiz çalışmaya zorlandığı kabul edilmektedir. Zümre Sanayi devrimi öncesi Feodal sistem içerisindeki Ortaçağ Avrupa sında gelişen zümre sistemi, kast ve kölelik sistemine göre daha açık bir sistemdir. Zümreler, derebeylik olarak da adlandırılabilecek feodal sistem içerisindeki sosyal tabakalaşmayı ifade etmektedir. Bu sistemin en önemli örneği Batı Avrupa olsa da, dünyanın çok farklı bölgelerinde de feodal sistemin değişik görünümlerine rastlamak mümkündür. Yasalara dayalı zümre sisteminde eşit olmayan zümreler mevcuttur ve her zümrenin toplum içerisinde üstlendiği bir görev söz konusudur. Bu tür bir tabakalaşmada sosyal grupların hiyerarşisini belirleyen servet ya da üretim rolleri değil, şeref, fazilet gibi olgular ve bu olgular paralelinde bireylere yüklenen önemli görevlerdir. Toplum içerisinde söz konusu olabilecek bu önemli görevler; politik, askeri, dini ve ticari görevlerdir. Bu farklı görevleri üstlenen değişik zümreler ise Feodal Avrupa da şu başlıklar altında toplanabilir: Hanedan (kraliyet ailesi), soylular ve rahipler, özgür yurttaşlar, serfler ve köleler. Feodal sistem içerisinde en önemli olgulardan birisi nesep bağına dayalı soyluluktur. Devletlerin yeterince gelişmediği feodal dönemde soylular sahip Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

304 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme oldukları topraklarla sınırlı bir hâkimiyet ilan etmişler ve devletin yeterince örgütlenememesinden doğan boşluktan yararlanarak kendi hukuklarını uygulamış ve nüfusu kontrol etmişlerdir. Soylular sahip oldukları zenginliği kullanarak askeri güç oluşturmuşlar, silahsız köylüler ise bu güce karşı koyamadıklarından sistemi benimsemek zorunda kalmışlardır. Soylular kendilerine ait toprakları daha küçük parçalara ayırarak başkalarına ekonomik ve askeri hizmet karşılığında vermekteydiler. Toprak sahibi, aynı zamanda o toprağın üzerindeki köylüleri de besliyordu. Bir başka deyişle üretici köylüler, toprakla birlikte alınıp satılabilmekteydi. Köylülerin bir kısmı özgürlüklerinden tamamen mahrum bir şekilde yaşamlarını sürdürürken bir kısmı ise yarı hür bir durumda ancak toprağa bağımlı bir şekilde yaşamlarını devam ettirmekteydi. Tüccar ve zanaatkârlar ise toprağa bağlı olmadan kasabalarda yaşarlardı. Kasaba gibi yerleşim yerlerinin artması ve gelişmesi ile birlikte daha sonra ticaret ve meslekler de gelişmiş ve meslek kuruluşları, işçiler ve dini kurumların birleşimi sonucunda loncalar ortaya çıkmıştır. Kapalı bir sosyal sistem özelliğine sahip loncalarda tüccar ve zanaatkârlar babadan oğula geçen bir meslek örgütü geliştirmişlerdir. Bu sistemin işleyişi ile zenginleşen tüccarlar, hanedana sağladıkları mali yardımla soyluluk ünvanını satın alabiliyorlardı. Dini kurumlar olarak kiliselerin de hiyerarşik bir yapılanma gösterdiği zümre sisteminde rahiplerin evlenmeleri yasaklanmışken kendini dine adayan bu insanlar toplum içerisinde üst soylular grubuna dâhil olarak görülmekteydiler. Bu özelliklerle 18. yüzyıla kadar varlığını sürdüren zümreler, toplumsal gelişime ayak uyduramadığı için zaman içerisinde çağdışı kalarak büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Sınıf Sistemi Sosyo-ekonomik gelişmişliğin artışı ve toplumsal yapıların daha karmaşık hale gelmesi ile birlikte her sosyal tabaka içerisinde birtakım sosyal sınıflar ortaya çıkmıştır. Sosyal tabaka ve sosyal sınıf kavramları bazen eş anlamlı olarak kullanılsa da farklı anlamlar içermektedir. Sosyal tabakaların belirlenmesinde ekonomik ilişkiler, sosyo-kültürel yaşam tarzı, dünya görüşü gibi çok faktörlü bir içerik söz konusu iken, sınıflaşma büyük ölçüde ekonomik ilişki temelinde ortaya çıkan bir olgudur. Bir başka ifade ile sosyal tabaka kavramı daha geniş ve kapsamlı bir kavram olarak toplum içerisinde birey ve grupların sahip oldukları saygınlık, güç ve zenginlik açısından toplumsal düzeylerini gösterirken; sosyal sınıf, daha dar ve özel bir anlamla, her bir tabaka içerisindeki özellikle ekonomik grup farklılaşmasını belirtmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

305 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Sınıf sisteminde bireyler ve gruplar başarılarına bağlı olarak pozisyonlarını değiştirebilmektedir. Sınıf sistemini özel bir sosyal tabakalaşma türü olarak düşündüğümüzde bu tabakalaşmanın temel ölçütü ekonomik ilişkilerdir. Ekonomik ilişkilerin gerçekleşme şekli, toplumlarda eşit olmayan farklı sınıflar meydana getirmiştir. Maddi eşitsizlikler üzerine kurulu sınıflaşma yapısı bünyesinde her sınıfta ekonomik ilişki açısından birbirine benzer insanlar bulunmaktadır. Belli bir üretim şeklini yansıtan ekonomik ilişkiler bir sınıf sistemi oluşturur ve sınıflar arası geçişte esas olan kişisel başarıdır. Bir başka ifade ile bireyler ve gruplar elde ettikleri başarı paralelinde pozisyonlarını değiştirebilirler. Bu da sınıf sisteminin insanların hareketliliğine izin veren açık bir sistem olduğu anlamına gelmektedir. Sınıfları ayıran çizgiler katı olmayıp bireyler, üyesi oldukları sınıflar içerisinde yukarı ya da aşağı hareket edebilmektedirler. Daha önce ele aldığımız sosyal tabakalaşma çeşitleri büyük ölçüde tarıma dayalı topluluklar için söz konusu olurken sınıf sistemi endüstriyel toplumların bir tabakalaşma türüdür. Sosyal sınıf olgusu belirli yönler açısından benzer olma durumunu ifade ederken bu benzerliği oluşturan bütünün parçalarının neler olduğu önemli bir inceleme konusudur. Bu doğrultuda pek çok ölçütten söz etmek mümkün olsa da, sosyal sınıf olgusunu belirleyen faktörleri belli başlı gruplar halinde şu şekilde ifade edebiliriz: Gelir seviyesi, yaşam tarzı, eğitim seviyesi ve sınıf bilinci. Gelir seviyesi: Toplum içerisindeki bireylerin gelir seviyesi, onların ekonomik açıdan farklılaşmasında önemli bir faktördür. Bu doğrultuda bireylerin sahip oldukları gelirle kurdukları yaşam standardı, yaşadıkları yer gibi çeşitli imkânlar onların hangi sosyal sınıfa ait olduklarını gösteren önemli bir gösterge olmaktadır. Yaşam tarzı: Bireylerin sınıf durumlarını ve kendilerine özgü kültürlerini oluşturan hayat tarzı iki farklı şekilde düşünülebilir: Birincisi giyinme şekillerinden yeme içme ve boş zaman değerlendirme ya da tatil şekli gibi alışkanlıklarına kadar geniş bir aralığı içeren aynı hayat davranışıdır. İkincisi ise siyasi düşüncelerden dini ve ahlaki inanışlara, örf ve adetlerden müzik ve sanat konusundaki tercihlere kadar geniş bir yelpazede gerçekleşen tutumları içeren hayat görüşüdür. Eğitim seviyesi: Bireyleri toplumsal yaşama hazırlayan eğitim olgusu, onlara toplum içerisinde geleneksel hale gelmiş ilişkileri öğretmede ve onların davranışlarını düzenlemede son derece önemli bir role sahiptir. Eğitimin bireyleri sosyal yaşama hazırlamada en önemli katkısı bireylerin belirli mesleklere sahip olmalarını sağlama noktasındadır. Bu nedenle eğitim, bireylerin sosyal tabakalar içerisinde yukarı doğru hareket etmelerine imkân tanıyan önemli bir araçtır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

306 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Eğitim bireylerin bilgi, beceri ve yeteneklerini artırarak nitelik yüklediğinden sosyal tabakalar içerisinde yukarı doğru hareket etmeyi mümkün kılan önemli bir araçtır. Sınıf bilinci: Sosyal sınıfların psikolojik yönü ile ilgili bir kavram olan sınıf bilinci, bireylerin kendilerini hangi sosyal sınıfa daha yakın gördüklerine ilişkin algılarına verilen isimdir. Böyle bir algı, toplumun diğer fertlerinden bir kısmını kendine göre benzer görürken, başka bireyleri ise kendinden farklı olarak değerlendirmektedir. Kendini belli bir sınıfa ait olarak düşünen birey, belirli bir biçimde düşünme, davranma ve yaşam alışkanlığı kazanma yönünde etkilenmektedir. Toplum içerisindeki her birey sosyal tabakalaşma sürecinin sonucunda belli bir sosyal sınıfın mensubudur. Kişilerin birçok yönden ilişkilerini belirleyen sınıf, bireyin davranışlarının şekillenmesinde de önemli bir faktördür. Toplum içerisinde bireyler sosyal sınıflarına göre derecelenmekte, bulundukları konum onlara bir saygınlık ve kuvvet kazandırmaktadır. Açık bir tabakalaşma sistemi şeklindeki sınıf sisteminde kabaca üç sınıftan söz etmek mümkündür: Üst sınıf, orta sınıf ve alt sınıf. Tabakalaşmanın ekonomik temellere dayandığı sistemde üst sınıf üretim araçlarının sahipleri olan zenginlerden oluşurken, bu araçların sahibi olmadan bunları yöneten pek çok farklı meslek grubu ise orta sınıfı meydana getirmektedir. Sistemin en altında ise üretim araçlarını kullanarak üretimi fiilen gerçekleştiren ve işçi sınıfı olarak da nitelenebilecek alt sınıf bulunmaktadır. Sistem içerisinde, doğumla bir tabaka içerisinde yaşamına başlayan birey, elde ettiği başarılarla sosyal tabakasını geliştirebilir. Elbette bu sürece avantajlı başlayan üst sınıflarla alt sınıf arasında bir fırsat eşitsizliği söz konusudur. Ancak yine de açık bir sistem olan sınıf sisteminde birey, ebeveynlerinden ve çocuklarından farklı sınıfta olabilmektedir. TABAKALAŞMA KURAMLARI Sosyal tabakalaşmaya ilişkin belli başlı teori ya da kuramları üç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar; Karl Marx ın tabakalaşma kuramı, işlevsel yaklaşım ve Max Weber in kuramı şeklinde ifade edilebilir. Karl Marx ın Tabakalaşma Kuramı Marx a göre ekonomik ilişkilerin temel teşkil ettiği sınıf ilişkileri, toplumun tüm yönlerini açıklayan anahtar niteliğindedir. Ona göre bir grubun üretim sürecinde belirgin bir mevki elde etmesi ile sınıf olgusu ortaya çıkmaktadır. Komünist olmayan bütün toplumları sınıf toplumları olarak gören Marx, ekonomik kazanımların sosyal olarak da düzenlendiğini ve siyasal güç ve sosyal saygınlık şeklinde sınıfların yapısını belirlediğini ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

307 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Marx a göre toplumsal eşitsizliklerin ve buna dayalı sömürünün temelinde yatan olgu, özel mülkiyettir. Bir tür çatışma modeli olarak da değerlendirilebilecek Marx ın kuramında ekonomik araçların kontrolüne sahip olan sınıf (burjuvazi) sömüren grubu oluşturmakta, üretimi uygulamada asıl işi gerçekleştiren grup olan işçiler (proletarya) ise sömürülmekte ve bunların ortaya çıkardığı, emeğin kullanım değeri ile piyasa değer arasındaki farklılığı tanımlayan artı değer sömürenler tarafından paylaşılmaktadır. Marx a göre bütün bu sonucu ortaya çıkaran temel olgu özel mülkiyettir. Bir başka ifade ile Marx ın burjuvazi olarak tanımladığı grup, ekonomik araçlara egemen olduğu için, bu araçlar üzerinde hiçbir gücü bulunmayan işçi sınıfının ürettiği artı değere haksız bir şekilde sahip olmaktadır. Bu yapı içerisinde sömürülenlerle sömürenler arasındaki toplumsal ilişkiler açık haksızlık nedeniyle çatışmacı bir niteliktedir. Başka bir anlatımla Marx tarihsel süreci sınıflar arası bir mücadele olarak değerlendirerek toplumsal sınıfların bu mücadelede en belirgin role sahip aktörler olduğunu belirtmektedir. Marx, insan topluluklarının tarımla uğraştığı ilk dönemlerde toprağa kimse sahip olmadığı için sömürünün de olmadığını düşünmektedir. Ancak zamanla özel mülkiyetin ortaya çıkması ve tarımda makineleşme ve hayvan gücünün kullanımı sonucu çalışan emekçiler bu araçları kontrol eden burjuvazi tarafından sömürülmeye başlandı. Küçük atölyeler büyüyerek fabrikalar ortaya çıktı ve bu işyerlerinin sahipleri de burjuvaları oluşturdular. Marx, toplum içerisindeki ekonomik ilişkilerin sosyal hayatın diğer yönlerini de şekillendirdiğini düşünmektedir. Toplumun sahip olduğu üretim şeklinin alt yapı, düşünceler ve toplumsal kurumların ise üst yapı olarak nitelendirildiği Marx ın kuramında altyapının üst yapıyı belirlediğine inanılmaktadır. Kapitalistin sahip olduğu ekonomik güç, beraberinde siyasal gücü de getirmekte, kapitalistler ortalama ve asgari işgücü maliyetlerinin belirlenmesi noktasında kamu güçlerine baskı yapabilmekte ve işçi maaşlarının belirlenmesinde etkili olabilmektedirler. İşçiler ise yaşamlarını devam ettirebilmek için bütün bu dayatmalara boyun eğmek durumunda kalmaktadır. Bir başka ifade ile kapitalist rejimlerde sistem içerisindeki bütün düşünce ve kurumlar, burjuvazinin proletarya üzerinde kurduğu bu sömürü düzenini meşrulaştırma gayreti içerisindedir. Bu yapı içerisinde toplumsal gruplar giderek önemini kaybedecek ve iki sınıftan biri ile bütünleşecektir. İki büyük sınıf önce ekonomik sonra da siyasal mücadelenin temel unsurları olarak belirecektir. Marx a göre sınıflar arasındaki bu çatışma ve toplum içerisindeki haksızlıklar arttıkça bir gün sistem bunu taşıyamaz hale gelecek ve devrim gerçekleşerek sınıfsız topluma ulaşmak mümkün olacaktır. Bu devrimin amacı sanayiyi ortadan kaldırmak değil, gelirin toplumda eşit dağıtımını sağlamaktır. Bu ise ancak az Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

308 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme sayıdaki insanın sisteme hâkim olmasına sebep olan özel mülkiyetin kaldırılması ile mümkündür. Özel mülkiyet var olduğu sürece kapitalistler daha fazla kazanç elde etmek için işçileri sömürmeye devam edecektir. İleri kapitalist toplumlar bir noktadan sonra fayda ve gereklilik için değil, sadece kâr elde etmek için üretim yapma noktasına gelecek, bu da bir krize yol açarak ekonomik ilerlemeyi durduracaktır. Bu ise işçi sınıfının devrim yapmasını sağlayacak koşulların oluşmasını hızlandıracaktır. Devrim sonucunda da kimilerinin komünist ütopya olarak nitelendirdiği, insanların ihtiyaçlarına ve özellik ya da becerilerine göre üretimin yapıldığı bir toplum oluşacaktır. Marx ın öngörülerinin gerçekleştiğini söylemek mümkün görünmemektedir. Her şeyden önce tanımladığı iki sınıflı yapı, orta sınıf gerçeği nedeni ile kuramı büyük ölçüde zayıflatmıştır. Kapitalist toplumlarda işçi sınıfının yaşam standartlarında çok önemli gelişmeler yaşandığı açıktır. Artık işçi sınıfının yoğun bir şekilde sömürüldüğü bir sistem söz konusu değildir. İşçi sınıfının kendi içinde ayrışarak bir orta sınıfın meydana gelmesi, Marx ın öngöremediği bir durumdur. Bu doğrultuda örneğin bir mühendisin üretim sürecindeki rolünü Marx ın kuramı ile açıklamak mümkün değildir. Günümüzde insanlar başkaları için olduğu gibi kendileri için de çalışmakta, kendi açtıkları şirketlerde hizmet vermektedirler. Ayrıca Marx ın sınıf anlayışının karmaşık, toplumsal eşitsizlikler hakkındaki açıklamalarının ise yetersiz olduğu doğrultusunda eleştiriler mevcuttur. İşlevsel Yaklaşım İşlevsel yaklaşıma göre tabakalaşma toplum için gerekli ve de faydalı bir olgudur. Sosyologlar Kingsley Davis ve Wilbert Moore ile özdeşleştirilen işlevsel yaklaşım Marxist yaklaşımın tersine, tabakalaşmanın toplumların gelişmesine katkı sağlayacağını iddia etmektedir. Tabakalaşma, toplumun devamını sağlayabilmek için fonksiyonel ya da işlevsel bir zorunluluktur. Toplum, birbirine bağlı çıkarlar ekseninde birleşmiş, tabakalardan oluşan, önemli mevkilerin vasıflı ve yetenekli bireyler tarafından işgal edildiği bir sistemdir ve bu sistem içerisinde eşitsizlikler fonksiyonel bir sorun olarak bulunmaktadır. Tabakalaşma ve eşitsizlikler, yaklaşım bünyesinde toplumun devamına olumlu etki eden gerçeklerdir. Toplumdaki önemli yerler bilgi, beceri ve yetenek açısından daha gelişmiş insanlara ihtiyaç duymaktadır. Toplum içerisindeki her birey bu tür pozisyonlarda bulunamaz. Toplumun devamı için bireylerin farklı sosyal konumlarda olması gerekir. En önemli kişiler en iyi yerleri işgal ettiğinden bireylerin ekonomik kazanımları ve saygınlıkları farklıdır. Her toplumda o toplumun devamlılığı için yerine getirilmesi gereken görevler vardır. Toplumdaki önemli pozisyonlar doğru insanlar tarafından doldurulmalıdır. Bazı pozisyonların gerekliliklerinin yerine getirilmesi ise daha kolaydır. Bu pozisyonlar da daha Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

309 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme yeteneksiz kişilere göredir. Bu da bazı insanların diğerlerinden daha fazla ekonomik ve sosyal kazanımlarının olması anlamına gelmektedir. Toplumsal ödüllerin önemli pozisyonda bulunanlara daha fazla verilmesi toplum içerisindeki bireylerin bu pozisyonları elde etmek için mücadele etmesine yol açmakta bu ise toplumların en iyi kişiler tarafından yönetilmesine aracı olmaktadır. Böylece her toplum içerisinde kurumsallaşmış eşitsizlikler mevcuttur ve toplum içerisinde önemli görevler üstlenen kişiler en iyi biçimde ödüllendirilmektedir. Bu da tabakalaşmanın toplumsal bir zorunluluk olduğunu göstermektedir. İşlevsel yaklaşıma ilişkin en önemli sorun hangi işlerin daha önemli olduğu noktasındadır. Bu konuyu gündeme getiren Melvin Tumin, işlevsel önem kavramını ele alarak hangi işlerin diğerlerinden daha önemli olduğuna kimin karar vereceği sorusunu sormaktadır. Tumin, bu sorunun cevabının değer yargılarından uzak ve objektif bir şekilde verilemeyeceğini öne sürmektedir. İşlevsel bakış açısının belirttiği sınırlı sayıda yetenekli insan yaklaşımı da tartışmalıdır. Çağdaş dünyada yetenekli insanların en azından bir kısmının eğitim, sağlık ve sosyal yönlerden yetersiz bırakıldığı açıktır. Toplum içerisinde birtakım insanlar bilgi, beceri, yetenekleri ile rekabet ederek önemli pozisyonları elde ederken bir kısım insanlar ise aileden gelen sosyal ve ekonomik mirastan yararlanarak toplum içerisindeki konumunu pekâlâ yükseltebilmektedir. Bu ise tabakalaşmanın olumsuz birtakım yansımalarının da söz konusu olduğunu göstermektedir. Toplumda var olan fırsat eşitsizliği, insanların bilgi, beceri ve yeteneklerini geliştirme imkânlarını daraltmakta, bu da toplumların yetenekli insanlardan yoksun kalması sonucunu doğurmaktadır. Max Weber in Tabakalaşma Kuramı Weber e göre toplum içerisindeki tabakalaşmanın ekonomik temellerinin yanı sıra sosyal ve siyasal temelleri de mevcuttur. Weber, toplumsal yapının yalnızca üretim ilişkilerine bakılarak analiz edilmesine karşı çıkmış ve Marx ın komünizm ile ilişkili düşüncelerini bir ütopya olarak nitelendirmiştir. Weber, sınıf olgusunun ortak sınıfsal koşulları paylaşan herhangi bir topluluğu anlattığını belirterek bunun temelinde ekonomik varlık edinebilme olasılığının bulunduğunu dile getirmiştir. Ancak sınıf olgusunu belirleyen tek etken ekonomik ilişkiler olmayıp, insanların sahip oldukları güç ve saygınlık da tabakalaşma sisteminde önemli ölçütler konumundadır. Weber, tam belirgin ve açık olmasa da üç tabakalaşma türünden bahsetmektedir. Bunlar; ekonomik güç farklılığına dayalı toplumsal sınıflar hiyerarşisi, insanların sahip oldukları statü farklılığı ile ortaya çıkan toplumsal statüler hiyerarşisi ve insanların toplumsal kurumlardaki bürokratik pozisyonlarının farklılığı ile ortaya çıkan siyasal güçler hiyerarşisidir. Dolayısıyla bir bireyin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

310 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme toplumsal tabakalaşma sistemi içerisindeki konumuna karar verirken bu üç ölçütün bir arada düşünülmesi gerekmektedir. Böyle bir bakış açısı ile örneğin bir kamyon şoföründen daha az gelire sahip olması olası bir öğretmen sosyal statü ve güç açısından daha üst noktadadır. Bu yapı içerisinde Weber, Marx tan farklı olarak çıkarları birbirine zıt iki sosyal sınıf yerine, çoklu bir sınıf anlayışını öngörmektedir. Marx, kapitalizmin özel mülkiyet anlayışına eleştirel vurgu yaparken Weber açısından önemli olan toplumun üretebilme kapasitesidir. Kapitalist üretim sistemi içerisinde farklı üretim koşulları ve işçilerin kazanımları, yeteneklerine göre farklılaşmıştır. Bu noktada önemli olan bireyin sahip olduğu bilgi, beceri ve yetenektir. Talebi daha fazla olan nitelikli insanların yaşam standartları da yüksek olmaktadır. Kısaca Weber, kapitalist sınıf toplumlarında ekonomik ilişkilerin, eşitsizliğin temelini oluşturduğunu kabul etmekle birlikte, tek başına ekonomik ilişkilerin bu eşitsizliği açıklamada yetersiz olduğunu öne sürmektedir. Toplumsal tabakalaşma sistemi içerisinde ekonomik ilişkiler yanında, sosyal ve siyasal ilişkiler ve bunlar neticesinde elde edilen güç de tabakalaşmayı açıklamada önemli kaynaklardır. Günümüzde de pek çok sosyolog insanların toplumsal pozisyonlarını Weber den esinlenerek sosyo-ekonomik statüsü ile değerlendirmektedir. Bu statüyü belirleyen önemli değişkenler ise gelir, meslek, eğitim, yaşanılan yer gibi olgulardır. SOSYAL HAREKETLİLİK (MOBİLİTE) Sanayi devrimi sonrasındaki toplumsal yapıların temel özelliklerinden birisi dinamizmdir. Hareketlilik ya da mobilite, birey ya da grupların, toplumsal yapı içerisindeki değerlerle yeri ve değeri belirlenmiş ve birbirine göre gelir ve saygınlık gibi ölçütler açısından daha yukarıda ya da aşağıda olarak değerlendirilen konumların birinden diğerine geçme eylemidir. Sosyo-ekonomik gelişmişlik ve teknolojik ilerlemeler arttıkça insanların bilgi, beceri ve yetenekleri de gelişerek çeşitlenmiş, yeni meslekler ortaya çıkmıştır. Bu ortam içerisinde pek çok insan çevrede meydana gelen değişikliklere ayak uydurmak için yeni meslekler edinmiş, yaşadığı yeri değiştirmiş, ekonomik ve sosyal yönden eskiden olduğundan daha farklı gruplar içerisinde yaşamaya başlamıştır. İşte toplum içerisinde görülen bu dinamik yapı sosyal hareketlilik ya da mobilite olarak adlandırılmaktadır. Bir başka ifade ile sosyal hareketlilik insanların farklı sosyal düzey ya da mevkilerdeki hareketliliğine verilen isimdir. Sosyal mobilite, dikey ve yatay olarak ortaya çıkabilir. Yatay hareketlilik mesleki ve coğrafi açıdan çok önemli bir gelir ve saygınlık farkı içermeyen hareketliliği kapsamaktadır. Örneğin bir öğretmenin benzer koşullarda bulunduğu yerden farklı bir yerde görev alması bu tür bir hareketliliktir. Dikey hareketlilik ise Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

311 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme bireyin sosyo-ekonomik konumundaki ilerleme ya da gerilemeyi ifade eden bir kavramdır. Şayet birey sosyo-ekonomik açıdan önceden bulunduğu konumdan daha avantajlı bir konuma geçerse yukarı doğru hareketlilik söz konusudur. Bir kaymakamın vali olarak atanması bu tür bir hareketliliğe örnektir. Şayet bireyin sosyo-ekonomik konumu gelir ve saygınlık açısından önceden olduğundan daha olumsuz bir halde ise bu takdirde de aşağı doğru hareketlilik meydana gelmektedir. İyi bir iş sahibinin iflas etmesi de bu tür bir hareketliliğe örnek olarak verilebilir. Bunun dışında sosyal hareketlilik kuşak boyu ya da kuşaklar arası hareketlilik ve zorunlu ya da isteğe bağlı hareketlilik olarak da ayrılabilir. Kuşak boyu hareketlilik, tek bir bireysel yaşam dönemi içerisinde yaşanan değişim iken, kuşaklar arası hareketlilik ebeveynlerle çocuklar arasındaki sosyal hareketliliktir. Fakir bir ailenin çocuğunun okuyarak bir tıp profesörü olması bu tür hareketliliğe örnek olarak verilebilir. Zorunlu ya da isteğe bağlı hareketlilik ise, sosyal hareketliliğin ne ölçüde bireysel tercih ve yönelişlerle ortaya çıktığına ilişkin olarak yapılan bir ayırımdır. Örneğin yaşı gereği zorunlu bir şekilde emekli olmak durumundaki bireyin toplum içerisindeki konumunun değişmesi zorunlu hareketliliğin, evlilik sonucu kazanılacak yeni konumlar ise isteğe bağlı hareketliliğin örnekleridir. Sosyal sınıflar var olduğu sürece, fertlerin bu sosyal yapılanma içerisindeki hareketliliği de kaçınılmaz bir olgudur. Sosyal hareketliliğe ilişkin olarak yapılabilecek başka bir sınıflama da yapısal ve değiştirilebilir sosyal hareketlilik şeklindedir. Yapısal hareketlilik, toplumun ekonomik yapısının değişmesi ile birlikte ortaya çıkan sosyal hareketliliği tanımlamada kullanılırken, değiştirilebilir hareketlilik ise insanların çeşitli hiyerarşik kademelerdeki yerlerinin değişmesi sonucunda ortaya çıkan hareketliliği ifade etmektedir. Örneğin, iyi bir işe sahip birinin ekonomik kriz döneminde işten çıkarılarak taksi şoförlüğü gibi niteliklerinin çok altında bir işe razı olması, yapısal hareketliliği anlatırken, düşük bir pozisyonda çalışan birinin yeteneklerini kanıtlayarak daha üst mevkilere ulaşabilmesi, değiştirilebilir hareketliliği göstermektedir. Sosyal hareketlilik, sosyal gruplar arasındaki ilişkilerin iç dinamiğini oluşturan bir kavramdır. Bu hareketlilik açık toplumlarda daha kolay elde edilirken, kapalı toplumsal yapılarda daha güç elde edilmektedir. Çağımızın dinamik toplumsal yapıları düşünüldüğünde ise sosyal hareketliliğin böyle bir yapısal içerikte çok sık karşılaşılan bir durum olduğu açıkça görünmektedir. Bir başka ifade ile sanayileşme ve şehirleşme ile sosyal hareketlilik de artmaktadır. Artan farklılaşma ve değişen statü sistemi ile birlikte sosyal Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

312 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme tabakalaşma piramidi de yeni unsurlara sahip olmaya başlamıştır. Şöyle ki sosyal hareketliliğin az olduğu dönemlerde toplumsal yapılar içerisindeki tabakalar üst, orta ve alt şeklinde oluşurken, hareketliliğin artışı ile birlikte alt-orta ve üstorta gibi yeni birtakım unsurlar tabakalaşma sistemine dâhil olmaya başlamıştır. Dolayısıyla sosyal hareketlilik tabakalaşmayı çoğulcu hale getiren bir olgudur. SOSYAL DEĞİŞME Geleneksel toplumlarda değişme daha yavaş bir şekilde gerçekleşirken, sanayileşmiş toplumsal yapılar içerisindeki sosyal değişme, önceki tarihsel dönemlere kıyasla çok daha fazladır. Sosyal değişme, bir sosyal grup ya da toplumun yapısında, doğasında, sosyal kurumlarında ve o toplum içerisindeki sosyal ilişkilerde gözlenebilir farklılığa işaret eden bir kavramdır. Başka bir ifade ile değişme, toplumun kültürünün, yapısının ve toplumsal davranışların zaman içerisinde farklılaşmasıdır. Tarihsel süreç içerisinde her toplumsal yapı zamanla bir sosyal değişme süreci geçirmiştir. Değişme her toplumun temel bir özelliğidir ve devamlılık gösteren bir olgudur. Çağdaş toplumlarda değişme, gündelik bir olgu haline gelmiştir. Sosyal değişmenin hızındaki bu artış, beraberinde birtakım önemli sorunları da getirebilmektedir. Bunun önemli bir sebebi değişimin yarattığı belirsizliktir. Değişme sadece geçmiş zamanda ve bugün yaşanan bir olgu olmayıp, gelecekte de var olacaktır. Bu değişmenin ne şekilde gerçekleşeceğini tahmin etmek ise son derece güçtür. Sosyal değişmeye ilişkin olarak yapılan değerlendirmelerde birtakım varsayımlar dile getirilmektedir. Buna göre sosyal değişmenin önüne geçilemez doğal bir nitelik taşıdığı, gerekli ve sürekli olduğu ve benzerlikler gösterdiği şeklinde varsayımlar mevcuttur. Sosyal değişme sürecine etki eden pek çok faktör söz konusudur ve değişme bu faktörlerin karmaşık bir çerçeve içerisinde karşılıklı etkileşimi ile gerçekleşmektedir. Ekonomik, teknolojik, siyasal vb. faktörlere bağlı olarak meydana gelen değişmenin nedenini ya da buna yol açan faktörleri tam olarak tespit etmek mümkün olmasa da sosyoloji bilim dalı içerisinde bu doğrultuda aydınlatıcı pek çok çaba söz konusudur. Örneğin Giddens, sosyal değişme sürecini sürekli bir şekilde etkileyen faktörleri; fiziksel çevre, politik örgütlenme ve kültürel etkenler olarak ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

313 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Şekil 3.Sosyal Değişmeye Etki Eden Faktörler Fiziksel Çevre Bugün tüm dünyada çevresel konular üzerindeki hassasiyet, çevrenin insanın soysal yaşamı ve bu yaşamdaki değişme üzerindeki etkisinin en önemli kanıtlarındandır. Toplumun içinde yaşadığı fiziksel çevreye ilişkin koşullar, toplumsal değişmeyi önemli ölçüde etkilemektedir. Özellikle iklim koşulları, doğal çevresel koşullardaki deprem, su baskını, salgın hastalık gibi olaylar çevre ile topluluk arasındaki ilişkileri değiştirmektedir. İçinde yaşanılan çevresel koşullara uyum sağlamakla toplumsal gelişme ve değişme arasındaki ilişki göz ardı edilemez. Toplumun yaşadığı bölgedeki tüm yer üstü ve yer altı kaynaklarının toplum tarafından ne ölçüde verimli ve etkin olarak kullanıldığı sosyal değişmenin yönü konusunda da fikir verir. Bu kaynakların kötü kullanımı doğanın dengesini bozarak insanların sosyal yaşamlarında da olumsuz birtakım değişmelere sebep olmaktadır. Bu noktada fiziksel çevrenin bir unsuru olarak toplumun bilimsel ve teknolojik altyapısı da sosyal değişmeyi etkileyen önemli bir faktör olarak ifade edilmelidir. Makineleşme, ulaşım ve iletişim teknolojisindeki yenilikler insan ve toplumların yaşamını değiştirebilmektedir. Teknoloji bir noktada insanın doğal çevresel koşulları denetimi altına almasını sağlamaktadır. Mevcut teknolojik yapıdaki değişmeler, hem toplumsal yapıyı hem de bu yapı içerisindeki ilişkilerle bu ilişkilere yön veren değer sistemlerini değiştirmektedir. Örneğin çağdaş dünyadaki ağır ve kuşatıcı çalışma koşulları aile ilişkilerini olumsuz etkilemiş ve boşanma oranlarını artırmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

314 Bireysel Etkinlik Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Teknoloji kullanımı ile sosyal değişme arasındaki ilişkiyi belirlemeye çalışın. Özellikle iletişim teknolojilerinin sosyal değişme üzerinde hızlandırıcı rolü üzerinde ne düşünüyorsunuz? Politik Örgütlenme Toplum içerisinde politik örgütlenme güçlendikçe toplumsal değişme de sıkça karşılaşılan bir olgu haline gelmektedir. Farklı amaçlar ve anlayışlar çerçevesinde toplumda ortaya çıkan politik örgütlenmeler, birbirlerini etkiler ve bunların amaçlarına ulaşma yolunda verdikleri mücadele de sosyal değişmeyi hızlandıran birtakım sonuçlar doğurur. Gelişmemiş toplumsal yapılarda politik örgütlenme derecesi düşük olduğu için sosyal değişmeye yönelik bu yöndeki etki de en alt seviyede olmuştur. Ancak zamanla gelişen politik örgütler ve bu örgütlerdeki aktörler (örneğin lordlar, krallar ve de hükümetler) o toplumdaki değişmenin gidişatını da belirleme gücüne sahip olmuşlardır. Aynı doğrultuda politik örgütlenme türü olarak askeri güç, çok sayıda devletin kurulmasında ve başkalarının yıkılmasında temel bir rol oynamıştır. Askeri güç birtakım devletlerin yaşamasını ve yayılmasını etkilemiştir. Aynı politik örgütlenmeler, aynı yönetim biçimini ve buna paralel, birbirine yakın sosyal değişmeleri ortaya çıkarmıştır. Kültürel Etkenler Toplumdaki bireylerin tutum ve davranışları, düşüncelerinde meydana gelen farklılaşmalar sosyal değişmeyi etkileyen önemli bir faktördür. Kültür etkisi, sosyal ilişkiler ağı içerisindeki liderlik, iletişim sistemleri ve din olgusunun etkilerini de kapsayan bir mahiyettedir. Bu doğrultuda kültür bazen değişmenin önünde engelleyici bir unsur olarak belirirken kimi zaman da bu değişmeyi artırıcı bir öğe olarak yer almıştır. Örneğin, bazı dini inanç türleri ve uygulamaları geleneksel değerlere tutucu bir nitelikte vurgu yaptığı için sosyal değişme üzerinde frenleyici etki ortaya koyabilirler. Ancak bazen de dini inançlar sosyal değişme için gerekli olan baskıları harekete geçirici bir rol oynayabilmektedir. Bu noktada özellikle kültür içerisindeki iletişim sistemleri sosyal değişmeyi etkilemede ön plandaki bir unsur olarak gözükmektedir. Hem bireysel iletişim hem de toplumsal iletişim sosyal değişmeyi açıklamada anahtar niteliğinde bir role Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

315 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme sahiptir. İletişim düzeninin benimsediği doğrular ve yanlışlar sosyal değişmeyi olumlu ya da olumsuz etkileyebilmektedir. Bu bağlamda toplum içerisindeki iletişim sistemini etkili bir araç olarak kullanma becerisine sahip liderleri de kültürel etkenlere dâhil etmek mümkündür. Liderlerin iletişim yapısını akılcı bir biçimde kullanması tarih boyunca sosyal değişmeyi hızlandırıcı bir etki ortaya koymuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

316 Özet Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme Tabakalaşma genel anlamda belli bir toplumu meydana getiren bireylerin hiyerarşik olarak sıralanmasını ifade eden bir kavramdır. Toplumsal yapı içerisinde birtakım grupların ayrıcalıklı insan konumunda olmasına neden olan tabakalaşmanın yol açtığı belli başlı üstünlükler; yaşam şansları, sosyal statü ve siyasal etki olarak sıralanabilir. Sosyal farklılaşma ise belirli bir toplumsal yapı içerisinde mevcut olan ve karşılıklı sosyal etkileşim sürecinden kaynaklanan, bireyler, gruplar ve kurumlar arasındaki her türlü farklılığı ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu farklılaşma; geleneksel, kurumsallaşmış, fonksiyonel ya da rekabetçi farklılaşma gibi değişik şekillerde ortaya çıkabilmektedir. Hareketlilik ya da mobilite, birey ya da grupların, toplumsal yapı içerisindeki değerlerle yeri ve değeri belirlenmiş ve birbirine göre gelir ve saygınlık gibi ölçütler açısından daha yukarıda ya da aşağıda olarak değerlendirilen konumların birinden diğerine geçme eylemidir. Bir başka ifade ile sosyal hareketlilik insanların farklı sosyal düzey ya da mevkilerdeki hareketliliğine verilen isimdir. Sosyal mobilite, dikey ve yatay, kuşak boyu ve kuşaklararası, zorunlu ve isteğe bağlı, yapısal ve değiştirilebilir gibi farklı şekillerde sınıflandırılıp açıklanmaktadır. Sosyal değişme, bir sosyal grup ya da toplumun yapısında, doğasında, sosyal kurumlarında ve o toplum içerisindeki sosyal ilişkilerde gözlenebilir farklılığa işaret eden bir kavramdır. Sosyal değişme; önüne geçilemez doğal bir nitelik taşımakta, gereklilik ve süreklilik taşımakta ve benzerlikler göstermektedir. Ekonomik, teknolojik, siyasal vb. faktörlere bağlı olarak meydana gelen değişmenin nedenini ya da buna yol açan faktörleri tam olarak tespit etmek mümkün olmasa da sosyal değişme sürecini sürekli bir şekilde etkileyen faktörleri; fiziksel çevre, politik örgütlenme ve kültürel etkenler olarak ifade etmek mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

317 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi sosyal farklılaşma türlerinden biri değildir? a) Geleneksel farklılaşma b) Kurumsallaşmış farklılaşma c) Fonksiyonel farklılaşma d) Gönüllü farklılaşma e) Rekabetçi farklılaşma 2. Aşağıdaki tabakalaşma sistemlerinin hangisinde eşitsizlikler en uç noktadadır? a) Kast sistemi b) Kölelik c) Zümre d) Sınıf e) Feodal sistem 3. Aşağıdakilerden hangisi sosyal sınıf olgusunu belirleyen faktörlerden biri değildir? a) Etnik köken b) Gelir seviyesi c) Yaşam tarzı d) Eğitim seviyesi e) Sınıf bilinci 4. Tarihsel süreci sınıflar arası bir mücadele olarak değerlendirerek toplumsal sınıfların bu mücadelede en belirgin role sahip aktörler olduğunu belirten araştırmacı aşağıdakilerden hangisidir? a) Giddens b) Weber c) Marx d) Davis e) Moore 5. Mesleki ve coğrafi açıdan çok önemli bir gelir ve saygınlık farkı içermeyen hareketlilik aşağıdakilerden hangisidir? a) Yapısal hareketlilik b) Değiştirilebilir hareketlilik c) Zorunlu hareketlilik d) Dikey hareketlilik e) Yatay hareketlilik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

318 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme 6. Ayrıcalıklı grupların, toplumsal yapı içerisinde daha üst noktada bir konumda bulunmaları aşağıdakilerden hangisine ilişkin üstünlüğü belirtmektedir? a) Yaşam şansları b) Sosyal statü c) Siyasal etki d) Ekonomik güç e) Politik güç 7. Bireylerin sahip oldukları farklı yetenek tür ve düzeylerinin sonucu olarak ortaya çıkan farklılaşma aşağıdakileden hangisidir? a) Geleneksel farklılaşma b) Kurumsallaşmış farklılaşma c) Fonksiyonel farklılaşma d) Gönüllü farklılaşma e) Rekabetçi farklılaşma 8. Aşağıdaki tabakalaşma türlerinden hangisi endüstriyel toplumlarda görülen bir tabakalaşma şeklidir? a) Kast sistemi b) Kölelik c) Zümre d) Sınıf e) Feodal sistem 9. Aşağıdakilerden hangisi sosyal sınıfların psikolojik yönü ile ilgili bir kavramdır? a) Etnik köken b) Gelir seviyesi c) Yaşam tarzı d) Eğitim seviyesi e) Sınıf bilinci 10. Kapitalist sınıf toplumlarında ekonomik ilişkilerin, eşitsziliğin temelini oluşturduğunu kabul etmekle birlikte, tek başına ekonomik ilişkilerin bu eşitsizliği açıklamada yetersiz olduğunu öne süren aşağıdakilerden hangisidir? a) Weber b) Marx c) Davis d) Moore e) Giddens Cevap Anahtarı 1.D, 2.B, 3.A, 4.C, 5.E, 6.B, 7.C, 8.D, 9.E, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

319 Sosyal Tabakalaşma ve Sosyal Değişme YARARLANILAN KAYNAKLAR Bahar, H.İ. (2008). Sosyoloji. Ankara: USAK Yayınları. Bell, W. (1991). Values and the Future in Marx and Marxism, Futures, 23/2, ss Eroğlu, F. (2006). Davranış Bilimleri. İstanbul: Beta. Eserpek, A. (1976). Sosyal Mobilite ve Eğitim. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 9/1, ss Giddens A. (2001). Sociology. Oxford: Blackwell Publishing. Miller, R.L. (2001). The Industrial Context of Occupational Mobility: Change in Structure. Research in Social Stratification and Mobility, 18, ss Özkalp, E. (2008). Toplumsal Tabakalaşma ve Değişme, Enver Özkalp (Ed.). Davranış Bilimlerine Giriş. (ss ). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Thye, S.R., Lawler, E.J., Yoon, J. (2008). Social Exchange and the Maintanence of Order in Status-Stratified Systems, Social Structure and Emotion, ss BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Etzioni, A., Etzioni, E. (1973). Social Change. New York: Basic Books. Kongar, E. (1985). Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği. İstanbul: Remzi Kitabevi. Özkalp, E. (2001). Sosyolojiye Giriş Dersleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

320 HEDEFLER İÇİNDEKİLER STRES VE STRESİN YÖNETİMİ Stres Kavramı Stres Türleri Stresin Nedenleri Stresin Etkileri Stres Yönetimi DAVRANIŞ BİLİMLERİ Prof.Dr.Ömer Faruk İŞCAN Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Stres kavramını açıklayabilecek, Stres türlerini anlayabilecek, Stresin nedenlerini bilecek, Stresin etkilerini değerlendirebilecek, Stres yönetimi konusunu izah edebileceksiniz. ÜNİTE 14

321 Stres ve Stresin Yönetimi GİRİŞ Son elli yılda dünyada meydana gelen teknolojik ilerlemeler, bireylerin ve toplumların yaşamlarında köklü bir değişim meydana getirmiş; çok hızlı meydana gelen bu değişime uyum sağlamak zorlaşmıştır. Değişime uyum sağlamanın zorlaşması ise bireylerin sosyal yaşam içerisinde yoğun bir şekilde stres yaşamalarına sebep olmuştur. Sosyal yaşam içerisinde meydana gelen hızlı değişim, bireylerin yaşamlarında belirsizlikleri artırmakta bu da stres seviyelerinin yükselmesine yol açmaktadır. Stres kimi zaman modern zamanların kara bela sı olarak adlandırılmaktadır. Bundan yaklaşık 25 yıl önce Türkiye de yayın yapan tek bir TV kanalı mevcutken, bugün yayında olan kanal sayısı yüzlerle ifade edilmektedir. Eskiden pek çok ürün için bireyler son derece sınırlı bir ürün aralığında tercihte bulunup satın alma davranışı sergilerken, bugün her bir ürün için son derece geniş bir seçim aralığı mevcuttur. Modern hayat şehirleşmeyi de beraberinde getirdiğinden büyük yerleşim yerlerinde yaşayan nüfus oranı hızla artmış; bu da sosyal yaşam içerisindeki trafik, güvenlik vb. sorunların artmasına yol açmıştır. Modern yaşam ise bütün bu olgularda köklü değişimler meydana getirmiş, bu da bireylerin değişime uyum sağlama yetenekleri sınırlı olduğundan, yaşamın kendisini bir noktada stres kaynağı haline dönüştürmüştür. STRES KAVRAMI Stres kelimesi, kelimeyi kullanan kişi sayısı kadar farklı anlamlara sahip olacak derecede belirsiz bir içerikte kullanılan bir terimdir. Günlük yaşam içerisindeki kullanımıyla stres genellikle hoşa gitmeyen herhangi bir olay, duygu ve durumu çağrıştırmaktadır. Bu bağlamda çok önemli gördüğü bir sınavdan beklediği notu alamayan bir öğrenci, bir randevuya yetişmeye çalıştığı sırada trafiğe takılıp kalan bir birey ya da sevdiği bir yakını hasta olan biri, içinde bulunduğu sıkıntılı durumu ifade etmede çoğunlukla stres kelimesini kullanmaktadır. Fiil olarak stres kelimesi, baskı yapmak, bastırmak, önem vermek, yüklemek, zorlamak; isim olarak ise baskı, gerilim, güç, kuvvet, önem, şiddet, vurgu ve yük gibi anlamlara sahiptir. Davranış bilimleri bakış açısı ile stres, bireyin kendisi üzerinde aşırı ölçüde psikolojik ya da fiziksel talepler oluşturan herhangi bir uyarıcıya karşı sergilediği uyumcul tepki olarak tanımlanabilir. Bir başka deyişle stres, bireyin kendi huzur ve mutluluğu için tehlike olarak algıladığı uyarıcılara karşı gösterdiği fiziksel ve duygusal tepkidir. Bu noktada stres etkeni, bireyden aşırı ölçüde talep içeren psikolojik ya da fiziksel herhangi bir faktör olmaktadır. Böylece stres, bireyden istenen ya da beklenenlerle bireyin bunlara uyum sağlama becerisi arasındaki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Bu noktada önemli bir konu, bireyin kendi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

322 Stres ve Stresin Yönetimi üzerindeki talep ya da beklentileri aşırı olarak görmesi gerekliliğidir. Bu durum farklı insanların farklı durumlarda stres yaşamasının en temel sebeplerindendir. Örneğin bazı bireyler gürültülü ortamlarda belli bir konuya odaklanmakta sıkıntı yaşarken, bazı insanlar açısından bu durum böyle bir olumsuz etki yaratmamaktadır. Stresi tanımlamada dört farklı bakış açısının mevcut olduğu söylenebilir. Şekil 14.1 de gösterilen bu yaklaşımlar; fizyolojik yaklaşım, bilişsel değerlendirme yaklaşımı, birey-çevre uyumu yaklaşımı ve psikoanalitik yaklaşımdır. Fizyolojik Yaklaşım Şekil 1.Strese Dört farklı Bakış Açısı Fizyolojik yaklaşım, stres olgusunu, organizmanın bozulan fizyolojik dengesini koruma çabası olarak değerlendirmektedir. Stres terimini kullanan ilk bilim adamı olan Walter Cannon, olguyu insan organizmasının kendisini koruyup kollaması ve varlığını sürdürmesi yönünde dengeyi koruma çabası açısından değerlendirmiştir. Bir başka deyişle bu bakış açısı ile stres, organizmanın reaksiyon sistemi, denge ve dayanıklılığını sağlayan fizyolojik mekanizmalar olarak değerlendirilmektedir. Organizmanın dayanma gücü, kendiliğinden ve canlının iradesi dışında harekete geçmektedir. Nasıl ki bir termostat, mevcut ısı belli bir seviyenin çok altına indiğinde ya da çok üstüne çıktığında devreye girerek sıcaklığı ayarlamaya yarıyorsa aynı şekilde bireyler de dış ortamın değişen şartlarına karşı, kendi iç ortamlarını belirli sınırlar içerisinde sabit tutmaya çalışmaktadırlar. Cannon, bireyin stres tepkisinin savaşma ya da kaçma şeklinde ortaya çıktığını belirtmektedir. Stres, çevresel bir talep ya da beklentinin kişinin doğal dengeli durumunu bozduğunda ortaya çıkmaktadır. Cannon, insan vücudunun bu dengeyi yeniden oluşturmak için doğal denge mekanizmalarına sahip olduğunu ifade etmektedir. Cannon özellikle vücut organlarının kendiliğinden harekete geçen faaliyetlerini düzenleyen otonom sinir sisteminin savunma organı rolü üzerinde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

323 Stres ve Stresin Yönetimi durmuştur. Böylelikle insan vücudunda dengeyi sağlamak için aktif davranışlar ve fizyolojik değişimler meydana gelmektedir. Bilişsel Değerlendirme Yaklaşımı Bilişsel değerlendirme yaklaşımı organizmanın strese tepkisinde fiziksel unsurlardan çok bilişsel ve psikolojik yönlere vurgu yapmaktadır. Richard Lazarus un ortaya koyduğu bu yaklaşım ise daha çok stresin psikolojik yönü üzerinde durmaktadır. Birey açısından fizyolojik denge kadar önemli başka bir olgu da psikolojik dengedir. Stresi, birey ile içinde yaşadığı ortam arasındaki karşılıklı ilişkinin organizmada yarattığı tepki olarak tanımlayan Lazarus, bu tepkinin fiziksel unsurlarındansa bilişsel ve psikolojik yönlerine vurgu yapmıştır. Bu doğrultuda Lazarus, kişileri ya da olayları stres etkeni olarak sınıflandırmada bireyin bilişsel değerlendirme sürecinin altını çizmektedir. Bireyler arasında diğerlerini ve olayları değerlendirmede farklılıklar olduğu için de bir kişi için stresli olabilecek bir durum pekâlâ başka biri için stressiz bir durum olabilecektir. Neyin stresli olduğunu belirlemede algı ve bilişsel değerlendirme süreci büyük önem kazanmaktadır. Lazarus, insanların psikolojik dengesinin bozulmasında, stres kaynağının zararlı olup olmadığını belirleyen süreçlerden, birey çevre ilişkisindeki genel inançlar ile eğitim ve bilgi seviyesi gibi psikolojik etkenlerden söz etmektedir. Bir başka deyişle bireylerin koşullara ilişkin zihinsel değerlendirme ve yorumlamaları strese neden olmaktadır. Bunun yanı sıra Lazarus, stresin oluşumunda gerilime yol açan durumsal şartların ve gerilim etkenlerinin ortaklaşa etkileşiminden söz ederken, esasında tutumların tutarsızlığı ve dengesizliği konusuna bir başka açıdan yaklaşmış olmaktadır. Lazarus bu noktada bireyler arasındaki farklılıkları sürekli bir şekilde ön plana çıkarma düşüncesindedir. Birey-Çevre Uyumu Yaklaşımı Birey-çevre uyum yaklaşımı ise strese ilişkin olarak bireyin çevreye uyum sağlama özelliğine dikkat çekmektedir. Robert Kahn ile özdeşleştirilen bu yaklaşım ise stresin sosyal psikolojik yönü üzerinde durmaktadır. Bu bakış açısı ile önemli olan, bireyin belirli bir sosyal rolde algıladığı beklentilerin ne ölçüde karmaşık ve çatışan mahiyette olduğudur. Ayrıca yaklaşım bireyin çevreye uyum sağlama özelliğini de olguya dâhil etmektedir. Bu noktadan hareketle kişi-çevre uyumunun sorunsuz bir şekilde gerçekleşebilmesi için bireyin beceri ve yetenekleri ile açık bir şekilde tanımlanmış, tutarlılık gösteren sosyal rol talepleri arasında uyum olmalıdır. Başka bir ifade ile stres, kişinin beceri ve yetenekleri ile sosyal rol beklentileri arasında uyumsuzluk olduğunda ortaya çıkmaktadır. Böyle bir durumda sosyal rol beklentileri bireyce karmaşık ya da çelişkili olarak değerlendirilmekte, bu da strese yol açmaktadır. Bu stres sonucunda da birey gerilmekte ve depresyon gibi olumsuz durumları yaşayabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

324 Stres ve Stresin Yönetimi Psikoanalitik Yaklaşım Psikoanaltik yaklaşımına göre ego ideali ile öz imaj arasındaki tutarsızlık arttıkça bireyin yaşadığı stres de artmaktadır. Bu bakış açısı ile stres olgusuna Freud un psikoanalitik kuramına göre yaklaşılmaktadır. Harry Levinson, kişiliğin iki unsurunun etkileşiminin strese yol açtığını düşünmektedir. Bu unsurların birincisi kişinin olmak ya da ulaşmak istediği olumlu şeylerin toplamını betimleyen ego idealidir. Ego ideali, psikoanalitik kuramda egonun içe yansıtılan, benimsenen ebeveyn hedefleriyle, değerleriyle ve ahlak kurallarıyla özdeşleşen kısmıdır. Ego ideali kişinin olmak istediği bir model işlevine sahiptir. Kişiliğin ikinci unsuru ise öz imajdır. Bu ise kişinin kendisi hakkında hissettiklerinin ve düşündüklerinin toplamıdır. Bir başka tanımla öz imaj kişinin kendine ve ne olduğuna ilişkin imajıdır. İşte stres kişiliğin bu iki unsuru arasındaki tutarsızlık ya da uyumsuzluktan kaynaklanmaktadır. Genel anlamda değerlendirilecek olursa psikoanalitik kuram, bireydeki stresin sebepleri olarak bilinçdışı kişilik faktörlerini anlamamıza katkı sağlamaktadır. STRES TÜRLERİ Stres genellikle olumsuz sonuçlara yol açan ve bu nedenle de kaçınılması gereken bir olgu olarak değerlendirilse de stresin her zaman olumsuz bir durum ifade etmediği bilinmelidir. Stresli durumlarda bireylerde ortaya çıkan gerilim ve gerginliğin onları daha azimli ve üretken hale getirdiği ifade edilebilir. Bireydeki bu gerilim, koşulların hem bedeni zorlaması hem de zihinsel zorlamalara kadar varması bireyleri ileriye götürücü bir nitelik taşımaktadır. Bu görüşler doğrultusunda stresin farklı etkilerini göz önüne alarak strese ilişkin, olumlu ve olumsuz stres şeklinde bir sınıflama yapmak mümkündür. Olumlu Stres Olumlu stres, olumlu sonuçlar ortaya çıkaran strestir. Bir başka ifade ile olumlu stres, amaca ulaşırken bireyi kaygı yerine yaratıcılığını kullanmaya yönelten, kişiye tatmin ve yaşama sevinci veren strestir. Stresle ilgili olarak gerçekleştirilen çalışmalar, stres olgusu ile başarı ya da performans arasındaki ilişki eğrisinin tersine dönmüş U eğrisi şeklinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bir başka deyişle, düşük ve yüksek stres, olumsuz performans ve sonuçlara, optimum stres ise yüksek performansa ve olumlu sonuçlara neden olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

325 Stres ve Stresin Yönetimi Olumsuz Stres Stres olumsuz sonuçlar ortaya çıkarabileceği gibi olumlu sonuçlar da verebilmektedir. Olumsuz stres ise olumsuz sonuçlar yaratır. Olumsuz stres bireyin kendisine olan güvenini kaybetmesine neden olan, bireye yetersizlik duygusu yaşatan, çaresizlik, umutsuzluk ve hayal kırıklığı yaratan strestir. Olumsuz stres hem birey hem de içinde bulunduğu sosyal çevre açısından önemli bir sorundur. Aşırı derecedeki stres bireyin beden ve zihin sistemine yoğun bir şekilde yüklenmekte ve beyin ve zihin fonksiyonlarına zarar vermektedir. Olumsuz stres bilinç alanını daraltmakta, algılamayı zorlaştırmakta, karar vermeyi güçleştirmektedir. Bireylerin yaşadığı olumlu ve olumsuz stres arasındaki ilişki keman teli örneğinden hareketle açıklanabilir. Çok gevşek bir keman teli ile tek bir nota bile çalmak mümkün değilken çok gergin bir telin de kopma ihtimali yüksektir. Dolayısıyla ancak doğru oranda gerilmiş bir tel ile güzel bir melodi elde etmek mümkündür. Aynı denge stres için de geçerlidir. Şekil de belirtilen bu denge noktası üst düzey performans için gerekli olan stres seviyesini ifade etmektedir. Şekil 2.Olumlu ve Olumsuz Stres STRESİN NEDENLERİ Sosyal yaşam içerisinde stres doğuran pek çok faktör vardır. Tanımı gereği, bireyin fizyolojik ve psikolojik dengesini bozan her etken bit stres sebebidir. Stres insan hayatının başlangıcından sonuna kadar hayatın farklı alanlarındaki birikimlerin sonucu olarak ortaya çıkmakta ve bu birikimler bireylerin fizyolojik ve psikolojik süreçlerinde uyumsuzluk ve rahatsızlıklara yol açmaktadır. Bireyin yaşamındaki potansiyel stres kaynakları iki ana grupta toplanabilir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

326 Stres ve Stresin Yönetimi Kişisel özellikler, güçlü ve zayıf yönler, kişisel durum ve olaylar içeren bireysel nedenler. Teknik, sosyal, siyasal ve ekonomik değişiklikleri ve işgücü içerisinde yer alan bireyler için örgütsel nitelikleri ve koşulları, mesleki talepleri ve rol karakteristiklerini (örgütsel nedenler) içeren çevresel nedenler. Birey bir stres kaynağına kısa süre maruz bırakıldığında farklı, uzun bir zaman zarfında maruz bırakıldığında ise farklı etkiler ortaya çıkmaktadır. İnsan, çevreden soyutlanmış bir varlık olmadığı için stresi oluşturan tek sebep bireysel nedenler değildir. Bu doğrultuda stres önemli ölçüde örgütsel ve genel çevreden de kaynaklanmaktadır. Bireysel sebepler de buna dâhil edildiğinde bu ana stres kaynaklarının bireylerin yaşamında farklı seviyelerde strese yol açtığını ifade edebiliriz. Burada belirtilmesi gereken önemli bir nokta, bireyin ne kadar süre ile stres kaynağına maruz kaldığının stresin doğasını anlamada son derece önemli olduğudur. Hem bireyin içinde bulunduğu çevre pek çok stres nedeni içerdiğinde hem de kendi içinde stres kaynakları olduğunda ise stres seviyesinin artacağı belirtilebilir. Ayrıca stres seviyesi bireysel ve çevresel nedenlerin etkileşim derecesi ile de yakından ilgilidir. Bireysel Nedenler Kişiler arası farklılıklar, stresin her bireyde aynı şekilde ortaya çıkmasına engel olmaktadır. Bireysel özelliklere bağlı olarak bazı bireyler daha çabuk ve daha yoğun stres yaşarken diğerleri ise stresin yol açtığı sorunların üstesinden gelmede daha başarılıdır. Şekil 14.3 te gösterilen bu bireysel nedenleri dört temel başlık halinde özetleyebiliriz. Bunlar; A tipi kişilik, kontrol odağı, motivasyon etkileri ve duygusal sebepler. Şekil 3.Strese Yol Açan Bireysel Nedenler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7