DAVRANIŞ BİLİMLERİ DAVRANIŞ BİLİMLERİNİ OLUŞTURAN BİLİM DALLARI

Transkript

1 DAVRANIŞ BİLİMLERİ DAVRANIŞ BİLİMLERİNİ OLUŞTURAN BİLİM DALLARI Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

2 *Davranışları bir bütün olarak değerlendirme ihtiyacı, insanı konu alan sosyal bilimlerde disiplinler arası bir mutabakatın sağlanması zorunluluğunu doğurmuştur ki, bunun sonucu olarak davranış bilimleri, bir disiplin grubu olarak oluşmuştur DAVRANIŞ BİLİMLERİ İLE İLGİLİ BİLİM DALLARI PSİKOLOJİ SOSYAL PSİKOLJİ SOSYOLOJİ ANTROPOLOJİ 2

3 *Tabiattaki şimdiye kadar bilinebilen olayları kısımlara ayırmak istersek karşımıza üç büyük tabiat olayı çıkar: 1. Materyal olaylar: Atom ve molekülleri ve/veya onlardan meydana gelmiş maddeleri veya maddi olmayan elektrik, manyetik gibi dalgaları inceleyen süreçlerdir. 2. Organik olaylar: Organizmanın ayakta kalabilmesi ve canlıların hayatının devamını sağlayan süreçlerdir. 3. Psişik olaylar: Bilinçli olayları kapsar. Hissetmek, algılamak, düşünmek duymak gibi. Bu olayların kütlesi, ağırlığı, genişlemesi gibi maddi olarak ölçülebilecek bir durumları yoktur. Psişik olaylar, yer ve zamana bağlı değildir. Derste bir taraftan ders dinlerken diğer taraftan ailemizi düşünebiliriz. 3

4 *Psikoloji, *Bireysel davranışları inceleyen ve bunların algılama, yargılama, düşünme, güdüleme, tutum oluşumu vb. süreçlerini ve nedenlerini saptamaya çalışan ve sonunda bireyler arası farklılıkları ortaya koyan bilim dalıdır. *Bireysel davranışları, bireyin doğa ve yapısına dayanarak açıklayan bilim dalıdır. 4

5 *psikoloji kısaca "bilinçli olayların ve durumların ilmi" şeklinde tanımlanabilir. *Psikoloji insan davranışlarında niçin? sorusuna cevap arar. Sosyoloji nasıl? sorusuyla ilgilenir. Antropoloji çevre ile insan davranışı arasında ne ilişki var sorusunu araştırır. *Psikoloji, davranış bilimleri içerisinde en hâkim konumda olan disiplindir. *Psikoloji kişilik sistemleri ile insan faaliyetleri arasındaki ilişkiyi bilimsel olarak ele alıp inceler. Psikolojinin amacı davranışı anlamak, tahmin etmek ve kontrol etmektir. 5

6 *Psikoloji, kişilik sistemleri ve kişinin çeşitli faaliyetleri ile eylemleri arasındaki ilişkileri inceler. *O halde Psikoloji, "davranış ve yaşayışın, gelişme, devamlılık ve değişiklik faktörlerini dikkate alarak sosyal çevre ve değişken veriler (ekonomik, politik, kültürel faktörler) altındaki yaşam dünyasını inceleyen" bilim dalıdır. 6

7 *Psikoloji biliminin temel amaçları şunlardır: *Betimleme: Bu amaç, birbiriyle ilişkili olan davranışların ve davranışları belirleyen koşulların saptanmasını içerir. Söz konusu ilişkiler araştırmalarla ortaya konur. *Açıklama: Bu amaç, davranışları açıklayan genel ilkelerin ve kuramların oluşturulmasını kapsar. Bu gibi genel ifadelerin temelinde, betimleme amacına hizmet eden araştırmalar bulunur *Yordama: Bu amaç, davranışların önceden tahmin edilmesiyle ilgilidir. *Kontrol: Bu amaç ise, davranışların seçilen bir düzeyde veya istenen bir biçimde geliştirilmesini içerir. 7

8 *Davranış bilimleri aşağıdaki varsayımları psikolojiden ödünç almıştır: 1. İnsanlar farklı şekillerde güdülenir ve harekete geçerler. 2. İnsanlar her zaman akılcı davranmazlar (sınırlı rasyonellik). 3. İnsanlar birbirine bağlıdır. Bu bakımdan, bireysel davranışların genellikle sergilendikleri çevredeki sosyal şartlarla açıklanması gerekir. *Bugünkü anlamda psikoloji insan davranışlarını belirli çevresel koşullar içinde organizma-çevre etkileşimi bakımından ele almaktadır. 8

9 *Psikoloji davranışı uyarıcı- organizma ve tepki bağlamında ele almaktadır: *Uyarıcı: Organizmaya etki eden her tür enerji değişikliğidir. Aynı uyarıcı karşısında farklı bireyler farklı davranışlar gösterirler. Uyarıcılar karşısında bireylerin davranışları aynı olsaydı psikoloji bilimine gerek kalmazdı. Uyarıcı bilindiği takdirde davranışın ne olacağının bilinmesi çok basit bir işlem olurdu. *Organizma: Tek bir hücreden bile oluşsa bir canlıya organizma denir. Fakat psikoloji araştırmalarında en çok maymunlar, fareler ve benzeri organizmalar incelenir. *Davranış: Bir organizmada yer alan ve bir organizma tarafından yapılan her türlü eylemdir. Davranışı refleksten veya bilinçsiz bir hareketten ayıran temel faktörler: bilinç, niyet, istek, davranışın sonucunu kestirme ve amaçtır. 9

10 *Psikolojinin dalları *Psikoloji bilimi farklı alt disiplinlerden oluşan bir bilim dalıdır. Bu disiplinler farklı psikolojik uzmanlık alanlarını oluşturur. *Deneysel Psikoloji: Duyum, algı, öğrenme, bellek, güdü ve davranışın fizyolojik temelleri gibi alanlarda incelemeler yaparak davranışın temel nedenlerine ilişkin bilgi edinmeyi amaçlayan psikolojinin bir alt dalıdır. Kısaca, ruhsal olayları deneysel yöntemlerle inceler. *Sosyal Psikoloji: Grup üyeliğinin bireyin davranışları, tutumları ve inançları üzerindeki etkileri ile ilgili bir uzmanlık dalıdır. Bireylerin, üyesi oldukları toplumsal grupların toplumsal-ekonomik koşulları içinde oluşturdukları ortak davranış, tutum, düşünce, tasarım, alışkanlık ve özelliklerini inceler. 10

11 *Gelişim Psikolojisi: Büyüme ve gelişme sonucu davranış ve bilişsel sistemde ortaya çıkan değişiklikleri inceleyen psikoloji dalıdır. *Uygulamalı Psikoloji: Psikolojinin değişik alanlarında ortaya konan ilkelere geliştirilen uygulamalı bir psikoloji dalıdır. Başka bir ifade ile psikoloji biliminin bulunduğu prensiplerin günlük hayata uygulanmasıdır. *Klinik Psikolojisi: Davranış bozukluklarını tanıma, tedavi etme ve nedenlerini bilimsel olarak araştırmayı konu edinen psikoloji dalıdır. Kişiliğin gelişmesi ve bunu etkileyen etmenler, davranış bozuklukları, normal dışı davranışlar klinik psikolojinin inceleme konusuna girer. Bireyin davranış bozuklukları karşısında uyumlu bir yaşam sürmesi için neler yapılabileceği ile ilgili çeşitli yöntemler geliştirilir. 11

12 *Sosyoloji, *İnsanların amaçlı olarak oluşturdukları insan topluluklarını (aileden devlete kadar resmi ve gayri resmi, yasal ve yasal olmayan örgüt ve gruplar), diğer bir deyimle sosyal grupları ve bu gruplarla ilgili sosyal davranış süreçlerini inceler. Bunları yaparken de sosyal örgütler ya da gruplar arasındaki farklılıkları ortaya koyan bilim dalıdır. 12

13 *Sosyoloji bireysel davranışlar yerine aile, din grupları, sapkın grup davranışı, siyasal gruplar, endüstriyel organizasyonlar, ekonomi ve eğitim gibi konular üzerinde çalışır. *Sosyoloji sosyal grup davranışı ve sosyal süreçlerle ilgilenir. *Toplumlar, kurumlar, örgütler ve gruplar sosyolojinin başlıca inceleme alanlarıdır. *Sosyoloji, grupların, ailelerin ve toplumların yaşam tarzlarını, sosyal tabakalaşma ve sosyal değişim kuramları gibi konuları inceler. *Birey sosyolojinin doğrudan konuları arasında yer almaz. Sosyal gruplar ve sosyal süreçlerle ilgili kuramlar geliştirir 13

14 *Sosyolojik araştırmaların iki ana sahası vardır: A. Grup davranışı: Bireyin içinde bulunduğu grubun etkisi ile dış grupların etkisi gibi iki ayrı saha ele alınır. 1. Bireyinde içinde bulunduğu grubun (formal ve informal) grup değerleri ve normları, rol davranışı, rol çatışması, sosyalleşme süreçleri spesifik alışkanlıklar, grup ihtiyaçları, sosyal amaçlar, kabul edilme gibi süreçleri kapsar. 2. Dış gruplar, gözlenen eylem sübjesinin sosyal tabaka içindeki yeri, ulaşmak istediği statü, değer yargıları ve fonksiyonları kapsar. B. Sosyal insan davranışı: İnsanın sosyal davranışı bakımından dış grup dikkate alınarak algılama, kişiler arası iletişim, önderin etkisi, sosyal hareketlilik ve hayat tarzı 14 gibi konular incelenir.

15 *Sosyolojinin önemli bazı alt dalları: Sosyolojinin alt dalları toplumsal kuralların çoğalması, bilgilerin giderek farklılaşması ve çeşitlenmesi, üretim ilişkileriyle uzmanlık alanlarının artması gibi nedenlerden doğmaktadır. *Bilgi sosyolojisi: Bilginin toplumsal gelişme ve değişmedeki rolünü ortaya koymaya çalışan bir bilim dalıdır. Sosyolojinin en önemli dallarından biri, bilgi sosyolojisidir. *Sanayi sosyolojisi: İşyerinin güvenliği, yapısı, verimlilik, sendikalaşma hareketleri, sanayi ve toplum ilişkileri, işçi işveren ilişkileri gibi konuları inceler. Kısacası sanayi sosyolojisi iş ve endüstri sorunlarıyla uğraşmakta ve bunların örgütlenme biçimlerini incelemektedir. 15

16 *Kent sosyolojisi: Kentlerin oluşumu, kent yaşamının insan ve toplum üzerindeki etkileri, konutları, kentsel yaşam ve kentsel yaşamın doğurduğu sorunlar, yeni kentlerin kuruluşu ve gelişmesi, kentlerin yerleşim düzeni gibi konuları inceler. *Hukuk sosyolojisi: Hukuk belirli bir toplumda, grupların toplumsal ilişkileri ve eylemleri üzerinde emredici, kuralcı ve yaptırımcı bir etki yapar. *Siyaset sosyolojisi: Toplumlarda, toplumsal gruplarda siyasal erkin toplum bütünü içindeki yeri ile oluşum, işleyiş ve değişimini inceleyip açıklamayı amaçlayan toplum-bilim kesimidir. *Eğitim sosyolojisi: Eğitim düzeninin yapısını, kurumlarını ve işleyişini düzenlilikleriyle inceleyen toplumbilim dalıdır. 16

17 *Sosyal psikoloji, sosyal bir durum içindeki birey davranışının bilimidir. *İnsan çoğunlukla, bekleyişlere, duygulara, fikirlere yani başkalarının tepkilerine göre davranır. Geleneksel olarak yaptığımız işlerin şekli sosyal davranış tarafından belirlenmektedir. *Literatüre göre en geniş anlamı ile sosyal psikoloji insanın sosyalleşme bilimidir. *Sosyal psikoloji, kişinin tavır ve hareketlerini, içinde bulunduğu seviyedeki gelişmesini, çevresinin kendisine ve kendisinin diğer kişilere yaptığı etki gibi süreçleri inceleyen bilimdir. 17

18 Bireyin sosyal gruplar içindeki davranışlarını inceleyen bilim dalı SOSYAL PSİKOLOJİdir 18

19 *Sosyal psikolojinin iki boyutu *Psikolojik sosyal psikoloji: Üzerinde durduğu konuları içten-dışa (bireyden-çevreye) doğru inceler. Buradaki amaç, kişinin davranışlarını ve bunun nedenlerini sosyal çevre içinde fakat kişi düzeyinde açıklamaktır. *Sosyolojik sosyal psikoloji: Burada olaylar dıştan içe (çevreden- bireye) doğru incelenmektedir. Araştırma birimi, bireyi de içine alan sosyal çevre ya da gruptur. Yaklaşım, kişinin iç psikolojik olaylarına değil; kişiler arası olaylara, grup düzeyine yöneliktir 19

20 *Antropoloji *İnsanların yaşayış biçimlerini ve onların oluşturdukları eserleri ilkel toplumdan günümüze kadar inceleyen bilim dalıdır. Böylece, geçmiş kültürler, uygarlık kalıntıları, insanların biyolojik evrimi, kullanılan teknoloji biçimleri ile bütün bunların bireyler ve sosyal gruplar üzerindeki etkisini inceler. 20

21 *Davranış bilimleri arasında yer alan Antropoloji geleneksel olarak toplumları özellikle ilkel toplumları inceler. Çünkü, sanayi toplumu olmayan nispeten küçük ve basit toplumlar, Antropoloğa birimlerin fonksiyonlarını geniş olarak açıklama olanağı vermektedir. *Günümüzde Antropoloji, 1. Genetik veya somatik, 2. Etnolojik veya kültürel, 3. Psikolojik insan ve eylemi gibi görünüşlerle uğraşan spesifik bir bilim dalıdır. 21

22 *Antropoloji; antropometri, genetik, kültürel ve sosyal antropoloji, arkeoloji, lenguistik, felsefi ve psikolojik antropoloji gibi araştırma dallarına ayrılır. *Bunlar içinde en önemli yeri kültürel antropoloji tutar. Kültürel antropoloji geniş bir toplum tarafından paylaşılan davranışı araştırma konusu olarak alır ve düşünme ile duygu tarzlarını bilinçsiz olarak yönelten kültürel etkileri inceler. *Bunun yanında, yerleşilen bölgedeki sosyal ikileşme ve bağımlılığı, sözlü ve yazılı ifade tarzlarını, teknik araçları ve bunların hepsi arasındaki İlişkiler sistemini ortaya koyar. 22

23 *Kültürel antropoloji, 1. Bir toplumdaki amaçları ve değerleri, var olan sosyal kurumları ve tutucu faktörleri, 2. Düşünme, hissetme ve eylem şekilleri, ahlak, âdet ve gelenekleri, alt kültürleri, var olan hayat görünüşü, statü sembollerini, aile hayatını, teknolojinin kültürel etkisini, 3. Çeşitli kültürlerdeki tabular gibi kültürel ilişkileri inceler. *Kültürel antropoloji ile sosyoloji arasında sıkı bir işbirliği vardır. *Kültürel değerler çok erken yaşlarda aile tarafından bireye aktarılır. Buna kültürlenme ve sosyalleşme süreci diyoruz. Bu durum toplum ile kültürün birbirlerini karşılıklı olarak tamamladıklarını ve beslediğini gösterir. 23

24 *Kültürel antropolojinin alt alanları; *Arkeoloji: Tarih öncesi uygarlıkları, özellikle kazılar yoluyla elde edilen maddî kalıntılarını yorumlayarak inceleyen bilim dalıdır. İnsanın maddî kültürünü ve bu kültürün yazılı belgelerden önce incelenmesi prehistorya'nın ya da prehistorik arkeolojinin konusudur. *Etnoloji: İnsanı konu edinen özellikle ilkel diye nitelenen insan topluluklarını ve onların kültürlerini inceleyen bir disiplindir. Başka bir tanımla etnoloji, ırkların kaynağını, yeryüzündeki dağılışlarını ve özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. 24

25 *Lengüistik: Dillerin yapısal özelliklerini, konuşma biçimlerini inceler. Hem dillerin belirli gruplarının tarihini hem de bugün konuşulan dilleri inceler. *Lenguistik ikiye ayrılır: *Tanımlayıcı lenguistik, *Formel lenguistiktir. 25

26 *Fiziksel antropoloji *İnsanın biyolojik gelişmesinin tarihiyle ilgilidir. Farklı insanların fiziksel özelliklerini inceler. İnsan ırklarını, insanın doğuştan modern hele gelinceye kadar geçirdiği biyofizyolojik değişiklik ve aşamaları ve ırk karışımlarını ele alır. Irkların karşılaştırılması ve ırk ilişkileri belli başlı konularıdır. 26

27 Temel Bilim Dalları Psikoloji Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Yetenek analizleri, Organizasyon teorisi, Öğrenme teorisi, Algılama, Güdüleme, Gelişme süreci, Duygular ve duygululuk, Duyarlılık. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Laboratuvar araştırmaları Klinik araştırmaları Motivasyon analizleri Projektlf teknikler 27

28 Temel Bilim Dalları Sosyoloji Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Yenilik ve değişim, Sosyal değişim, Sosyal kurumlar, Sosyal tabakalaşma ve değerleme, Sınıf davranış modelleri, Grup faaliyetleri, Çevresel etkiler, Kamuoyu, Organizasyon teorisi, Biçimsel organizasyon. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Sosyometri Alan araştırması 28

29 Temel Bilim Dalları Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Sosyal psikoloji Kişiler arası ilişkiler, Moral, Rol ve statü, öğrenme teorisi, Grup davranışı, Tutumlar. Antropoloji Statü sembolleri, Etnik gruplar ve ilişkileri, Kültür dinamikleri. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri T. Grup Laboratuvar araştırması Alan araştırması 29

30 Yardımcı Bilim Dalları Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Siyasal Bilimler Bürokrasi, Yönetsel kanunlar, Ticari kurallar ve uygulamalar, Yönetim teorisi, Organizasyon teorisi. İktisat Ekonomik teori, Uluslararası ekonomi, Büyüme teorisi, Karar teorisi, Büyüklüğün üstünlüğü. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Tarama Ekonometri 30

31 Yardımcı Bilim Dalları İşletme Yönetimi Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Muhasebe, Yönetim finansmanı, Personel yönetimi, İstatistik, Sınai ilişkiler, Pazarlama, Sınai yönetim, İşçi ekonomisi, Organizasyon teorisi, Yönetim bilimi. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Yöneylem araştırması 31

32 Yardımcı Bilim Dalları Biyoloji Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Yaşama yeteneği, Homeostatis, Organizasyon teorisi. 32 İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Laboratuvar araştırmaları Psikiyatri Davranış bozuklukları Klinik araştırmaları Etoloji Hayvan davranışında içgüdü, saldırganlık. Laboratuvar araştırmaları Ekoloji ve Coğrafya Gözlem ve Öİçûm Çevresel uyum, Dağılma (erime) süreçleri, Yer teorisi, Çekirdeklenma, Atmosferik etkiler.

33 Yardımcı Bilim Dalları Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Matematik Bileşim teorisi, Set teorisi, Oyunlar teorisi, Olasılık teorisi, Karar verme, Doğrusal programlama, Stokastlk süreçler, Tarımsal ve tümervarımsal İstatistikler. Modeller 33

34 Yardımcı Bilim Dalları Felsefe Davranış tahlillerinde kullanılan ve kullanılması mümkün olan çeşitli disiplinlerle İlgili kavram ve teori Ahlak ülkeleri, Estetik ilkeleri, Mantık ilkeleri, Endüstriyel etik, Şematiğin ilkeleri. İlgili bilim dallarının metodolojisi ve teknikleri Pedagoji Öğrenme teorisi, Gelişme süreci. 34

35 *Çoğu kez davranış bilimleri ile Davranışçılık ve Davranış Bilimi karıştırılmaktadır. *John, B. Watson tarafından kurulan Davranışçılık, insan davranışının laboratuvarda deneysel olarak gözlenen tepkilerin kişi dışındaki dürtülerle kişi tepkisi arasındaki bir ilişkiden meydana geldiğini ortaya koymaya çalışmıştır. *Yani, çevrenin belli dürtülerinin daima deterministik bir tepki meydana getireceği görüşünü ileri sürmüştür. İnsan davranışı dürtüler tarafından açığa çıkartılan reflekslerin toplamı veya zinciri olarak görülebilir. 35

36 *Davranışçı model genelleşme prensibi üzerine kurulu yalnız dürtülerin sonucu olmayan bir davranış olarak ele alınan öğrenme teorili bir modeldir. Geçmişte kişide etkisi olmuş ve olumlu tatmine yol açmış dürtüler de davranış etkilidir. *Davranışçı modelde davranış doğrudan çevre etkilerine bağlanır. Tepkiyi belirleyen psişik ve sosyal psikolojik süreçler elemine edilir. Bilişsel süreçlerin elemine edilişi ile dürtü psikolojik olarak algılanmaz, yalnızca duyu olarak yaşanır. 36

37 *Davranış bilimi veya Etoloji, Konrad Lorenz ve Nikolaas Tinbergen'in araştırmaları ile gelişmiştir. Hayvan davranışının gelişerek insan davranışını daha iyi açıklamasına yardım eden neden, ne için ve nereden gibi sorular birçok araştırmaya konu olmuştur. Hayvanları incelemeye iten temelde üç neden vardır: 1. Hayvanlar sırf hayvan oldukları için incelenir. 2. Pratik bir sebeple, yani insanlar üzerinde yapamadığımız deneyleri hayvanlar üzerinde yaparız. 3. Karşılaştırmalı İncelemeler yapma arzusudur. *Böylece yalnız hayvan davranışını inceleyen Etoloji belki insan davranışlarının daha iyi anlaşılmasına yardım ettiği için Davranış Bilimlerine bir yerde yakın sayılabilir. 37

38 38