İKİNCİ KUŞAK YAPISAL REFORMLAR:

Transkript

1 İKİNCİ KUŞAK YAPISAL REFORMLAR: ALTYAPI SEKTÖRLERİNDE DE-REGÜLASYON VE REKABET Türkiye de telekomünikasyon, enerji ve ulaştırma sektörlerinin Avrupa Birliği ne uyum ışığında evrimi Aralık 2007

2 Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi (EDAM) Centre for European Policy Studies (CEPS) İKİNCİ KUŞAK YAPISAL REFORMLAR: ALTYAPI SEKTÖRLERİNDE DE-REGÜLASYON VE REKABET Türkiye de telekomünikasyon, enerji ve ulaştırma sektörlerinin Avrupa Birliği ne uyum ışığında evrimi Editör: Sinan Ülgen, EDAM Araştırmacılar: Sinan Ülgen, EDAM İzak Atiyas, EDAM Andrea Renda, CEPS Jorge Nunez Ferrer, CEPS Selen Guerin, CEPS Mahmut Tekçe, CEPS Katkı Sağlayanlar: Gaye Eslen Özerkan, EDAM Sevda Ceren Mutlu, EDAM Daniel Gros, CEPS George Dura, CEPS Çeviri: Gülden Şen, Tri-A Çeviri Zeynep Ertan, g-yayın grubu NR Çeviri Hizmetleri Ltd. Şti. Bu yayın, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği tarafından yürütülen Avrupa Birliği Sivil Toplum Diyaloğu: Avrupa Bilgi Köprüleri Programı tarafından finanse edilmiştir. Bu yayının içeriği sadece EDAM ve CEPS in görüşlerinden oluşmaktadır ve hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır. EDAM, 2007 Seher Yıldızı Sokak No:23/ Etiler-İstanbul Tel: (0212) Fax: (0212) Baskı: İstanbul, Aralık 2007 ISBN: g yayın grubu Ferit Tek Sokak 36/2 Moda İstanbul Telefon: (0216) e-posta: bilgi@gyayingrubu.com Kitap Tasarımı: Gökçen Ergüven Baskı: Jamanak Matbaası İstiklâl Caddesi, Postacılar Sokak, No: 14 Beyoğlu, İstanbul

3 ÖNSÖZ Bu çalışma, Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi (EDAM, İstanbul) ve Centre for European Policy Studies (CEPS, Brüksel) tarafından gerçekleştirilen Temel Altyapı Sektörlerinde (Telekomünikasyon, Enerji, Ulaştırma) Avrupa Birliği ne Uyum ve Verimlilik Artışı adlı araştırma projesinin bir çıktısıdır. Bu proje, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği tarafından yürütülmekte olan Avrupa Birliği nin Sivil Toplum Diyaloğu: Avrupa Bilgi Köprüleri programı kapsamında gerçekleştirilmiştir. Türkiye de makroekonomik istikrarın büyük ölçüde sağlanması sonrasında, ekonomik reformların odağı ikinci kuşak yapısal reformlara yönelmiştir. Aynı zamanda Türkiye, birçok alanda mevzuat uyumu gerektiren Avrupa Birliği ile üyelik müzakerelerine başlamıştır. Bu nedenle, AB ye uyum süreci ile ikinci kuşak yapısal reformların ve bunların arasındaki ilişkinin, Türkiye nin konumundaki bir ülke için detaylı olarak analiz edilmesinde yarar görülmektedir. Bu çalışma, üç temel altyapı sektöründe (telekomünikasyon, enerji ve ulaşım), de-regülasyon ve ikinci kuşak yapısal reform çalışmalarına dair ayrıntılı bir analizi içermektedir. Sektörel analizlerin ardından, nihai bölümde, AB müktesebat uyumu, düzenleyici çerçevenin evrimi ile iyi yönetişim ilişkisi incelenmektedir. Bu çalışmanın iki hedefi vardır. Birinci hedef, temel altyapı sektörlerinde AB ye mevzuat uyumunun bulunduğu aşamayı tespit etmek ve uyum konusundaki en önemli eksikliklerin altını çizmektir. Çalışmanın ikinci hedefi ise AB müktesebatının kabulü, iyi yönetişim ve verimlilik artışı arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmaktır. Bu nedenle raporun odak noktası ekonomik verimlilik üzerinde etkisi olan AB müktesebatıdır.

4

5 EDAM Hakkında Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi (EDAM) ekonomi ve dış politika alanlarında çalışan bağımsız bir düşünce kuruluşudur. Öncelikli hedefi Türkiye nin AB ye uyum ve AB ile bütünleşme sürecine katkı ve destek sağlayacak çalışmalar yapmaktır. EDAM bir taraftan Türkiye-AB ilişkilerine odaklanırken, diğer taraftan da bu ilişkileri çok boyutlu küresel bir çerçevede analiz ederek, Türkiye ve AB ülkelerindeki karar verici süreçlere etki edecek politika önerileri üretmeyi hedeflemektedir. EDAM ayrıca Türkiye nin AB üyelik müzakereleri sürecini desteklemek ve kolaylaştırmak üzere bilgi üretimine ve sivil toplum, akademi ve iş dünyasının müzakere sürecine katılmasına olanak sağlamayı hedeflemektedir. Daha fazla bilgi için sayfasını inceleyebilirsiniz. CEPS Hakkında Brüksel de 1983 te kurulan Centre for European Policy Studies (Avrupa Politikaları Çalışmaları Merkezi - CEPS) Avrupa Birliği nin en deneyimli ve önde gelen düşünce kuruluşları arasında yer almaktadır. CEPS, AB konularında önemli bir tartışma platformu olarak da hizmet etmektedir. CEPS in en ayırt edici özelliği, tüm dünyadan düşünce kuruluşlarını içeren geniş bir ağ ile bütünleştirdiği yüksek araştırma kapasitesidir. CEPS in hedefleri; Avrupa nın karşılaştığı zorluklara çözüm sağlayabilecek politika araştırmalarını en gelişmiş tekniklerle devam ettirmek, tüm paydaşların Avrupa politika süreçlerine dahil olabilecekleri bir tartışma platformu oluşturmak ve araştırmacılar, yasa koyucular ve iş dünyası temsilcileri için ortak bir iletişim ağı oluşturmaktır. CEPS uzmanlık ve deneyimlerinden yararlandığı 120 kurumsal ve 130 destekleyici kuruluştan oluşan bir üyelik tabanına sahiptir. Daha fazla bilgi için sayfasını inceleyebilirsiniz.

6

7 Yazarlar İzak Atiyas, Doçent, Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Ekonomi Bölümü. Uzmanlık alanları arasında endüstriyel organizasyon ve düzenlemeler; antitröst ve politik ekonomi yer almaktadır. Atiyas lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi nde tamamladıktan sonra, doktora derecesini New York Üniversitesi nden almıştır. Jorge Nunez Ferrer, araştırma görevlisi, CEPS. Uzmanlık alanları arasında bölgesel politikalar, AB genişleme ve AB ye katılım öncesi politikaları, DTO, tarımsal ticaret ve işgücü piyasası politikaları yer almaktadır. Nunez Ferrer, doktora derecesini Imperial College London da, mastır derecesini Wye College, University of London da, lisans derecesini ise London School of Economics and Political Science ta tamamlamıştır. Selen Sarısoy Guerin, LUISS üyesi, Ticaret Politikaları Birimi Başkanı, CEPS. Uzmanlık alanları arasında ticaret politikası, uluslararası ticaret, uluslararası yatırım, sermaye akışı; doğrudan yabancı yatırım ve yolsuzluk bulunmaktadır. Guerin Boğaziçi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Siyaset Bilimi bölümünü bitirdikten sonra, MBA derecesini University of Maine de, ekonomi alanındaki doktora derecesini ise Trinity College Dublin de tamamlamıştır. Andrea Renda, kıdemli araştırma görevlisi, CEPS. Uzmanlık alanları arasında rekabet politikası, fikri mülkiyet ve yasal etki analizi; yeni medya ve telekomünikasyon ve endüstri politikası yer almaktadır. Renda mastır derecesini European Master in Law and Economics (LL.M.), University of Hamburg tan almış, lisans derecesini Roma Luiss Guido Carli Üniversitesi nde ekonomi üzerine tamamlamıştır. Mahmut Tekçe, araştırma görevlisi, CEPS ve öğretim görevlisi, Marmara Üniversitesi Ekonomi bölümü. Uzmanlık alanları arasında ticaret politikası, ekonomik gelişim, tarım ekonomisi, Türkiye-AB ilişkileri yer alan Tekçe, mastır ve doktora derecesini Marmara Üniversitesi Ekonomi bölümünden almıştır. Sinan Ülgen, Yönetim Kurulu Başkanı, EDAM ve İstanbul Ekonomi Danışmanlık Şirketi Yönetici Ortağı. Uzmanlık alanları arasında rekabet politikası, uluslararası ticaret politikası ve regülasyon ekonomisi yer almaktadır. Ülgen mastır derecesini ekonomik bütünleşme dalında College of Europe dan almış, lisans derecesini ise University of Virginia dan bilgisayar mühendisliği ve ekonomi üzerine çift anadal yaparak tamamlamıştır.

8

9 Katkı Sağlayanlar George Dura, araştırma görevlisi, CEPS ve PhD adayı, Catholic University of Louvain. Uzmanlık alanları arasında AB genişleme, enerji politikaları, çatışma çözüm stratejileri ve dış politikada Avrupalılaşma yer almaktadır. Dura, Kent Üniversitesi nde Avrupa Politikaları üzerine lisans eğitimini tamamladıktan, sonra Vrije Universiteit Brussel de Avrupa Entegrasyonu üzerine mastırını tamamlamıştır. Daniel Gros, Direktör, CEPS. Uzmanlık alanları arasında uluslararası ticaret politikası, sermaye akışı, para politikaları ve genel anlamda Avrupa entegrasyonu yer almaktadır. Gros doktora derecesini Chicago Üniversitesi nden ekonomi alanında ve Laurea derecesini ise Roma Üniversitesi nden almıştır. Sevda Ceren Mutlu, araştırma görevlisi, EDAM. Uzmanlık alanları arasında Avrupa entegrasyonu ve uluslararası politik ekonomi bulunmaktadır. Mutlu, Avrupa Çalışmaları üzerine mastır derecesini Katholieke Universiteit Leuven den, Uluslararası İlişkiler üzerine lisans derecesini ise Koç Üniversitesi nden almıştır. Gaye Eslen Özerkan, Genel Sekreter, EDAM. Uzmanlık alanları arasında AB ilişkileri, rekabetçilik, şirket yeniden yapılanmaları ve operasyonel verimlilik bulunmaktadır. Özerkan, Mühendislik Yönetimi üzerine MBA derecesini City University den, yöneylem araştırması üzerine yüksek lisans sertifikasını Université Libre de Bruxelles den, lisans derecesini ise Boğaziçi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği bölümünden almıştır.

10

11 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ 19 Genel Bakış 19 Sektörel Bakış Telekomünikasyon Giriş E-haberleşme Konusunda AB Müktesebatı Paketi Düzenleyici Çerçevesi ve Yatırım Merdiveni Yılında Yürürlüğe Giren Düzenleyici Çerçeve Sonuç Alınmasında Başarılı Olabildi mi? Düzenleyici Çerçevesinin Devam Eden Gözden Geçirme Süreci Türkiye de Telekomünikasyon Sektörü Türkiye deki Düzenleyici Çerçeve Telekomünikasyon Kurumu Rekabet Kanunu nun Sektöre Özgü Mevzuat Üzerindeki Etkileri Yetkilendirme Erişim ve Arabağlantı Piyasaların İncelenmesi ve EPG İşletmecilerinin Belirlenmesi Perakende Fiyatların Denetimi Evrensel Hizmet Elektronik Haberleşme Kanunu Tasarısı Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı Telekom Çerçevesinin Ötesinde Piyasadaki Gelişmelere Genel Bakış Sabit Telefonculuk Piyasasında Rekabet Türk Telekom un Özelleştirilmesi Mobil Haberleşme Alanındaki Gelişmeler İnternet ve Genişbant Kablo TV Rekabet Kanunu nun Uygulanmasının Etkisi Cep Telefonu Ücretlerinin Vergilendirilmesi Türkiye nin Telekomünikasyon Sektöründe AB Müktesebatına Uyum Sağlamasının Doğurabileceği Sonuçlar Değerlendirme ve Öneriler Türkiye Koşullarına Uygun Politika Paketinin Oluşturulması Düzenleyici Çerçeveye ve Kapasiteye ilişkin Hususlar Yapılması Gerekenler Ek 1-1: Türk Telekomünikasyon Sektörünün Düzenleyici Çerçevesinin Ana Bileşenleri Enerji Giriş Avrupa Birliği nde Enerji Piyasası AB de Enerji Alanındaki Düzenleyici Çerçevenin Gözden Geçirilmesi Birinci Serbestleşme Paketi İkinci Serbestleşme Paketi veya İvme Paketi Üçüncü Serbestleşme Paketi İhtiyacı Enerjide İç Piyasanın Tamamlanması Doğrultusunda Sonraki Adımlar Enerji Güvenliği, Etkinliği ve Yenilenebilir Enerji Enerji Serbestleşme Düzenlemelerinin Uygulanmasındaki Durum Yasal Uyum ve Uygulama İlerleme ve Engeller Serbestleşmeye Farklı Yaklaşımlar... 94

12 Fransa Almanya İngiltere Farklı Piyasalarda Uygulamalar Güncel AB Düzenleme Çerçevesinin Etki Değerlendirmesi Piyasa Yapısındaki Değişiklikler Ayrıştırma Sınırötesi Şebekelerin Geliştirilmesi Yenilenebilir Enerjinin Serbestleşmesi Sonuçlar Türk Enerji Sektöründe Yeniden Yapılanma Elektrik Sektörünün Güncel Yapısı Talep, Kapasite ve Üretim Yeni Kapasite İhtiyacı İşleri Zorlaştıran Unsur: Dağıtımdaki Kayıplar Elektrik Sektöründe Yasal Ortam ve Düzenleme Ortamı Kısa Tarihçe EPK Çerçevesinde Öngörülen Piyasa Yapısı Yeni Piyasa Modelinin Uygulama Stratejisi Özelleştirme Yenilenebilir Enerji Politikası Elektrik Sektöründe Rekabet Politikası Geçişle İlgili İkilemler: Özel Sektörün Tepkisi(zliği) ve Dengeleme Mekanizmasının Başlatılması Doğal Gaz Sektöründeki Gelişmeler Önümüzdeki Yol Genel Stratejik Yönelim Ayrıştırma Yönetişim Sorunları: İnanılırlık, Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik Son Sözler ve Politika Önerileri Ulaştırma Giriş Türkiye de Ulaştırma Sektörüne Genel Bakış Avrupa Birliği ve Türkiye deki Düzenleyici Çerçeveye Genel Bakış Demiryolu Ulaşımı Avrupa Birliği nde Demiryolu Ulaşımı Demiryolu Ulaşımında Azalan Rekabet AB de Demiryolu Ulaşımı Mevzuatı Düzenleyici Çerçevenin Üye Devletler Tarafından Uygulanması Türkiye de Demiryolu Ulaşımı Demiryolu Altyapısı Türkiye de Demiryolu Ulaşımı Mevzuatı Pazara Genel Bakış: Devlet İktisadi Teşebbüsünün Revizyonu Altyapı Ücretlendirme Mali Durum ve Devlet Yardımları Verimlilik Etki Değerlendirmesi Değerlendirme Karayolu Ulaşımı Avrupa Birliği nde Karayolu Ulaşımı AB de Karayolu Ulaşımı Mevzuatı Pazara Giriş Yük Taşımacılığı Yol Ücretleri Sosyal Düzenlemeler AB-Dışı Ülkelerle Bağlantılar

13 Yol Güvenliği Türkiye de Karayolu Ulaşımı Pazara Genel Bakış Pazar Yapısı Fiyatlandırma Kombine Taşımacılık Ro-Ro Taşımacılığı Ro-La Taşımacılığı Avrupa Pazarına Girişte Engeller Türkiye de Karayolu Ulaşımı Mevzuatı Pazara Giriş Mali Yeterlilik Mesleki Yeterlilik AB Eşleştirme Projesi Düzenlemenin Uygulanması ve Haksız Rekabet Sektörel İstatistikler Verimlilik Etki Değerlendirmesi Değerlendirme Hava Ulaşımı Avrupa Birliği nde Hava Ulaşımı AB de Hava Ulaşımı Mevzuatı Pazar Erişimi ve Rekabet Uluslararası Havacılık: Açık Semalar Havalimanları Hava Güvenliği Hava Ulaşımı ve Çevre Türkiye de Hava Ulaşımı Türkiye de Hava Ulaşımı Mevzuatı Pazara Genel Bakış Havalimanı Kapasitesi ve Gelişimi Düzenleme ve Rekabet: Belirgin Özellikler Ruhsatlandırma ve Fiyatlandırma Düzenlemeleri Uçuş İzinleri ve Slot Tahsisi Fiyatlandırma Kamu Hizmeti Yükümlülüğü Uluslararası Hava Taşımacılığı Anlaşmaları Devlet Yardımları Yer Hizmetleri Verimlilik Etki Değerlendirmesi Değerlendirme Artan Rekabet Düzenlemenin Maliyet ve Kalitesi Adil Rekabet Deniz Taşımacılığı Avrupa Birliği nde Deniz Taşımacılığı AB de Deniz Taşımacılığı Mevzuatı Pazara Giriş ve Rekabet Deniz Güvenliği Reform ve Düzenlemeleri Türkiye de Deniz Yolu Ulaşımı Liman Hizmetleri: Yönetimi, Kapasitesi ve Fiyatlandırma Fiyatlandırma Türk Denizcilik Pazarına Genel Bakış Transit Taşımacılık Kabotaj İhracat ve İthalat Taşımaları Düzenleyici Çerçeve

14 Uluslararası Kurallar ve Düzenlemeler Gümrük Düzenlemeleri Kabotaj Gemi Sicili Uygulamaları Verimlilik Etki Değerlendirmesi Değerlendirme Ek 3-1 Bazı Üye Devletlerde Demiryolu İşletmelerinin Yapıları Düzenleyici Reformlar ve AB Uyumu: Bir Değerlendirme Giriş Düzenleyici Reformların Tarihçesi Uyum Konusundaki İlerlemeler Düzenleme, Verimlilik ve Doğrudan Yabancı Yatırım Ortamı Rekabet Yasası Rekabet Kurumu ile Diğer Düzenleyici Kurumlar Arasındaki İlişki Devlet Yardımlarının Durumu Kamu Hizmeti Yükümlülüklerinin Düzenlenmesi Özelleştirme Düzenleyici Kurumlar Politika ve Düzenleme Düzenleyicilerin Düzenlenmesi Düzenleyicilerin Belirlenmesi Düzenleyicilerin Denetlenmesi Yüksek Kaliteli Düzenlemeleri Tasarlama ve Uygulama Kapasitesi Düzenleyici Çerçevenin Genel Verimlilik Üzerindeki Etkisi Sonuç 211 Kaynakça 215 Telekomünikasyon Enerji Transport Düzenleyici Reformlar ve AB Uyumu: Bir Değerlendirme Telekomünikasyon 217 Enerji 219 Transport 220 Düzenleyici Reformlar ve AB Uyumu: Bir Değerlendirme 228