BOZKIR-HADİM-TAŞKENT (ORTA TOROSLAR'IN KUZEY KESİMİ) DOLAYINDA YER ALAN TEKTONO-STRATİGRAFİK BİRLİKLERİN STRATİGRAFİSİ

Transkript

1 MTA Dergisi 119, , 1997 BOZKIR-HADİM-TAŞKENT (ORTA TOROSLAR'IN KUZEY KESİMİ) DOLAYINDA YER ALAN TEKTONO-STRATİGRAFİK BİRLİKLERİN STRATİGRAFİSİ Necdet ÖZGÜL* ÖZ.- Orta Toroslar'ın ayırtman jeoloji özelliklerini taşıyan inceleme alanında, Geyik Dağı Birliği, Aladağ Birliği, Bolkar Dağı Birliği ve Bozkır Birliği adlarıyla bilinen stratigrafi, yapısal ve metamorfizma özellikleri açısından farklı ortam koşullarını yansıtan kaya birimi toplulukları, birbirleriyle tektonik ilişkili olarak yer alır. Diğer birliklerin tümünün altında yer alan "göreli yerli (relative autochthonous)" konumlu Geyik Dağı Birliği, Üst Paleozoyik yaşta karbonat ve kırıntılı kayalarla onları açısal uyumsuz olarak üstleyen ve Lütesiyen yaşta olistolit ve olistostromal oluşuklu filiş ile son bulan Üst Mesozoyik-Alt Tersiyer yaşta şelf tipi karbonat istifini kapsar. Geyik dağı birliğinin Lütesiyen yaşta filiş türü kırıntılıları üzerinde yatay naplar halinde yer alan Aladağ ve Bolkar Dağı birlikleri, Geç Devoniyen-Geç Kretase aralığında çökelmiş başlıca şelf tipi karbonat ve kırıntılı kaya birimleriyle Senoniyen yaşta olistolit ve olistostromal oluşuklu filisi kapsar, birbirleriyle benzerlik gösteren bu iki birlik stratigrafi, metamorfizma ve yapı özellikleri açısından farklılıklar gösterir. Bozkır Birliği, Triyas-Kretase aralığında çökelmiş havza, yamaç ve daha az oranda platform çökelleriyle, bazik deniz altı volkanitleri, tüf, diyabaz, serpantinit vb. kayaların değişik boyutlarda blok ve dilimlerini kapsayan büyük bir karışık (melange) görünümündedir. Geç Mestrihtiyen-ilerdiyen (Geç Paleosen-Erken Eosen) aralığında, Geyik dağı ve Aladağ birliklerinin arasında ofiyolit, spilitik volkanit arakatkılı pelajik kireçtaşı ve kalsitürbiditleri kapsayan "Dipsiz Göl Ofiyolitli Karışığı" ile temsil edilen dar ve kısa ömürlü bir okyanus havzasının yer aldığı düşünülmektedir. Karışık, Geyik dağı birliğinin Lütesiyen yaşta kaotik filisi üzerinde ve bu birlik ile yabancı (allochthonous) konumlu Bolkar dağı ve Aladağ birlikleri arasında, değişen kalınlıkta tektonik dilimler halinde yer alır. Birliklerin stratigrafi özellikleri ve birbirleri ile ilişkileri göz önünde bulundurulduğunda, Erken Triyas-Senoniyen aralığında, güneyden kuzeye doğru Geyik dağı, Aladağ, Bolkar dağı ve Bozkır birliği şeklinde bir dizilimle, platformdan okyanusa uzanan bir havzayı oluşturdukları; Kuzey Tetis Okyanusu olarak adlandırılabilecek olan bu havzanın Geç Senoniyende kapanmasına bağlı olarak, Bozkır birliğinin kendi içinde dilimlenip Bolkar dağı ve Aladağ birliklerini üstlediği; Aladağ ve Bolkar dağı birliklerinin, İlerdiyen sonunda kapanan Dipsiz Göl havzanın ofiyolitleriyle birlikte, sırtlarında Bozkır Birliğini de taşıyarak Geyik dağı birliğini üstlediği düşünülmektedir. GİRİŞ Orta Toroslar'da varlığı bilinen tektonostratigrafik birliklerin büyük bölümünü kapsayan inceleme alanı ve yakın dolayının (Şek. 1) jeoloji özellikleri 1960'lı yılların sonlarından beri değişik zamanlarda incelemiş; bu yörede varlığı saptanan birliklerin gerek Orta Toroslar'ın diğer kesimlerinde gerekse Toros kuşağının tümü boyunca yayılımı ile ilgili deneştirme çalışmaları yapılmıştır. Bölgenin jeoloji evrimi ile ilgili sorunların tartışılmasında, birliklerin ayırtman özellikleri ile ilgili veriler temel alınmış olmasına karşın; bu birliklerin kaya-stratigrafi sınıflaması temeline dayalı stratigrafi özelliklerinin ayrıntılı olarak tanıtılması günümüze değin yapılmamıştır. Bu yazıda, söz konusu eksikliğin giderilmesi amaçlanmıştır. Lütesiyen haplaşması sonrası tüm birlikleri örten post-tektonik kaya-stratigrafi birimleri bu incelemenin kapsamına alınmamıştır. Bölgenin Hadim-Bozkır ilçeleri ile Geyik dağı arasında kalan batı kesimi ile ilgili stratigrafi ve harita bilgilerinin büyük bölümü, yazar tarafından Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstitüsü'nde yılları arasında zaman zaman sürdürülen ve 1: ölçekli jeoloji haritaları MTA Enstitüsü Jeoloji Dairesi arşivinde bulunan araştırmalar ve bu araştırmaların kapsamında Enstitü paleontologları tarafından yapılan fosil belgilemelerinden; inceleme alanının Kazım Karabekir ilçesi dolayına değin uzanan doğu kesimi ile ilgili veriler ise, yazar tarafından 1993 yılında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) adına yürütülen araştırmalardan sağlanmıştır. Kaya-stratigrafi birimlerinin fosil kapsamı ve yaşları ile ilgili paleontoloji çalışmalarının önemli bölümü, adı geçen TPAO projesinin Geç Paleozoyik ve Mesozoyik aralığının biyostratigrafi ve paleontoloji çalışmalarını üstlenmiş olan Demir Altıner (ODTÜ), Tersiyere ait olanı ise Serpil Erk (TPAO) tarafından yapılmıştır. Çok sayıda kaya-stratigrafi birimini kapsayan bu yazının sınırlı bir oylum içinde yayım zorunluluğu, stratigrafi verilerinin aktarılmasında büyük ölçüde kısıntı yapılmasını gerektirmiştir; kayatürü ve fosil kapsamıyla ilgili bilgilerin belirtilmesinde, yer * GEOMAR Mühendislik, Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti., Cengizhan Sk., 18/3; Göztepe, İstanbul.

2 114 Necdet ÖZGÜL Şek. 1- İnceleme alanının yer belirleme haritası. Kaya-stratigrafi birimlerinin tip ve başvuru kesit yerleri, daire ile çevrelenmiş rakamlarla gösterilmiştir (açıklama örü içindedir). kaybını en aza indirmek amacıyla dikme kesitlerden olabildiğince yararlanılmaya çalışılmıştır. BÖLGESEL JEOLOJİ Toros kuşağının belirgin jeoloji özelliklerini taşıyan ve incelemeye elverişli önemli bölümlerinden biri olan Orta Toroslar, içinde bulunduğumuz yüzyılın ikinci yarısında, yoğun araştırmalara konu edilmiş: bu araştırmalar sonunda, Orta Toroslar'ın, stratigrafi, metamorfizma ve yapısal özellikleri açısından farklı ortam koşullarını yansıtan ve kuşak boyunca süreklilik gösteren, birbirleriyle tektonik dokanaklı kaya birimi topluluklarını kapsadığı anlaşılmıştır (Blumenthal, 1944, 1947, 1951, 1956; Özgül, 1971, 1976, 1984; Brunn ve diğerleri, 1971; Özgül ve Arpat, 1973; Özgül ve diğerleri, 1994, Monod, 1977; Gutnic ve diğerleri, 1979). Özellikle Senoniyen ve Lütesiyen hareketleriyle yüzlerce kilometreye varan yatay ve yer değiştirmeler sonucu üst üste yerleşen ve her biri ayrı bir tektono-stratigrafi birimi niteliği taşıyan bu topluluklar Özgül (1976) tarafından Geyik Dağı Birliği, Aladağ Birliği, Bolkar Dağı Birliği, Bozkır Birliği, Alanya Birliği ve Antalya Birliği olarak adlandırılmıştır (Şek. 2). Çoğu Doğu ve Batı Toroslar'da da izlenebilen bu birliklerden kuzeyde yer alan Bozkır birliği ile güneyde yer alan Antalya birliğinin derin deniz çökellerini ve ofiyolitleri, Bolkar dağı, Aladağ, Alanya ve Geyik dağı birliklerinin ise başlıca şelf türü kırıntılı ve karbonatlı kayaları kapsadığı; göreli yerli (otokton) konumda bulunan Geyik Dağı Birliğinin yabancı (allochthonous) birlikler tarafından üstlendiği bilinmektedir (Özgül, 1976). Bu yazının yazarı tarafından, Orta Toroslar'ın tektono-stratigrafi birliklerinin stratigrafi özellikleri ve göreli yapısal konumları gözönünde tutularak, birliklerin tümünün Kambriyen- Erken Triyas (İskitiyen) sonu aralığında, birkaç bin

3 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 115 km. genişliğinde tek bir platform oluşturdukları; Aniziyen başında, bu platformun güneyde Antalya birliği (Antalya Napları; Marcoux, 1978) ve kuzeyde Bozkır birliğine karşılık gelen kesimlerinde riftleşme ve okyanuslaşma sürecine girildiği; Antalya ve Bozkır birlikleriyle temsil edilen Tetis Okyanusunun güney ve kuzey kollarının Senoniyende kapandığı ve buna bağlı olarak Bozkır birliğinin Bolkar dağı ve Aladağ birliklerini kuzeyden, Alanya birliğinin de Antalya birliğini güneyden üstlediği görüşü benimsenmektedir (Özgül, 1984). Yazar, kuzeyde Geyik dağı ve Aladağ birliklerinin arasında, Geç Senoniyen-Erken Tersiyer aralığında, ofiyolit; pelajik kireçtaşı ve ıraksak türbiditleri kapsayan "Dipsiz Göl Ofiyolitli Karışığının türediği, kısa ömürlü bir havzanın gelişmiş olabileceğini ve bu havzanın Lütesiyende kapanmasıyla ilişkili olarak, Aladağ ve Bolkar dağı birliklerinin, sırtlarında Bozkır birliği olduğu halde kuzeyden güneye doğru; Antalya birliğinin ise, sırtında Alanya birliği olduğu halde güneyden kuzeye doğru, birbirlerinin tersi yönde ilerleyerek Geyik dağı birliğini üstlendiklerini savunur. İnceleme alanında, yukarıda değinilen tektonostratigrafik birliklerden Geyik Dağı Birliği, Aladağ Birliği, Bolkar Dağı Birliği, Bozkır Birliği ile Dipsiz Göl Ofiyolitli Karışığı yer almaktadır. Şek. 3 ve Şek. 4 de yayılımları ve göreli konumları gösterilen bu birlikler, aşağıda ayrı ayrı ele alınmış ve kapsadıkları kaya-stratigrafi birimleri, kendi aralarında yaşlıdan gence doğru bir sıra izlenerek tanıtılmıştır. GEYİKDAĞI BİRLİĞİ Şek. 2- Orta Toroslar'ın inceleme alanını kapsayan kesiminde yer alan tektono-stratigrafi birliklerinin yayılımını gösteren şematik harita. Geyik dağı birliği, adını Orta Toroslar'ın yüksek dağlarından biri olan ve bu birliğe ait kaya birimlerinden oluşan Geyik dağından alır (Özgül, 1976). Birlik, diğer bütün birliklerin altında ve onlara göre "göreli yerli" (relative autochthonous) konumda bulunur. Geyik dağı birliği inceleme alanında Alt Paleozoyik yaşta Bağbaşı grubu (Hamzalar, Çaltepe ve Seydişehir formasyonları), Üst Mesozoyik - Alt Tersiyer yaşta Kaplanlı grubu (Polat kireçtaşı, Çataloluk kireçtaşı, Kuşça kireçtaşı) ve Lütesiyen yaşta Çobanağacı formasyonu ile Sübüçimen formasyonunu kapsar (Şek. 5). Bağbaşı ve

4 116 Necdet ÖZGÜL Şek. 3- İnceleme alanında yer alan tektono-stratigrafi birliklerinin yayılım haritası. Kaplanlı grupları arasında Erken Paleozoyik-Erken Mesozoyik aralığına karşılık gelen büyük bir stratigrafi boşluğu vardır. Bağbaşı grubu Göksu çayının kuzey kolunun akış yukarı kesimlerinde açığa çıkan Erken Paleozoyik yaşta kaya birimlerini kapsayan grup, adını bu yöredeki Bağbaşı köyünden alır. Bağbaşı grubu Hamzalar formasyonu, Çaltepe formasyonu ve Seydişehir formasyonu olmak üzere, inceleme alanında üç formasyona ayırtlanmıştır (Şek. 6). Hamzalar formasyonu Tanım ve ad: Başlıca koyu renkli şeyllerden oluşan formasyonun adı, yüzeylemelerinin yaygın olduğu Hamzalar köyünden alınmıştır. Tip kesit: Hamzalar köyünün kuşuçuşu 3.5 km. GGB'sında, Göksu vadisinin sol yakasında Deliini mevkiini K-G doğrultusunda kesen doğru boyu (Şek. 1, Kesit yeri no: 1; Konya-N29-d4; Başlangıç: , Bitiş: ). Başvuru kesiti: Hamzalar köyünün 3 km, BGB'sında, Sucuklu dere vadisinin birimi kestiği yer (Şek. 1, Kesit yeri no: 2; Konya- N29-d4; Başlangıç: , Bitiş: ). Kayatürü özellikleri: Kil ve mil boyu kırıntılı şeyller, formasyonun egemen kayatürünü oluşturur; alt düzeylerinde kumtaşı arakatkılıdır (kayatürü özellikleri için bkz. Şek.6). Dokanak ilişkileri: Formasyonun alt düzeyleri inceleme alanında açığa çıkmadığından, birimin alt dokanağına değin veri sağlanamamıştır. Çaltepe formasyonu tarafından uyumlulukla üstlenir. Birim, stratigrafik olarak Çaltepe formasyonunun altında bulunmasına karşın, tüm yüzeylemelerinde devrik oluşu nedeniyle, üstte görülmektedir. İnceleme alanındaki yüzeylemeleri Polat formasyonu tarafından, transgressif olarak üstlenir. Kalınlık: İnceleme alanındaki yüzeylemelerinin kalınlığı, Jurasik öncesi aşınma ve tektonizma nedeniyle yerden yere değişir ve birim

5 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 117 Şek 4- İnceleme alanının tektono-stratigrafi birliklerinin göreli yapısal konumlarını gösteren ölçeksiz şema. çoğu yerde Polat formasyonunun altında incelerek kaybolur. En kalın yüzeylemesinin bulunduğu tip kesit yerinde, yaklaşık 300 m. kalınlık gösterir. Fosil kapsamı ve yaş: Formasyon içinde fosil bulunamamıştır. Tip kesit yerindeki devrik yüzeylenmesinde, Alt Kambriyen yaşta düzeyleri de kapsayan Çaltepe formasyonu (Dean, 1976) tarafından uyumlu olarak üstlendiği göz önünde tutularak, Hamzalar formasyonunun da Alt Kambriyen yaşta olabileceği düşünülmektedir. Çökelme ortamı: Hamzalar formasyonunu oluşturan başlıca kuvarsvake türünden kırıntılılar düşük enerjili ortam koşullarını yansıtır. Tanelerin yarı yuvarlanmış ve birincil mika pullarının ayrışmadan korunmuş oluşu hızlı birikme ile açıklanabilir. Çaltepe formasyonu Tanım ve ad: Dolomit, dolomitli kireçtaşı, kireçtaşı ve üst düzeylerinde ince şeyl ara katkılı yumrulu görünüşlü alacaklı kireçtaşından oluşan Çaltepe formasyonu, Toroslar'ın, yaşı fosille saptanabilen en yaşlı kaya birimidir. Formasyon ilk kez Blumenthal (1947) tarafından ad verilmeden, daha sonra Dean ve Monod (1970) tarafından Çaltepe formasyonu adı altmda incelenmiştir. Çaltepe formasyonu, Güneydoğu Anadolu'da "Koruk formasyonu" (Tuna, 1973), Amanoslar'da "Dolomit formasyonu" (Ketin, 1966), "Karayücü Kalkeri" (Atan, 1969) ve "Kayabaşı Kireçtaşı" Janetzko (1972); Tufanbeyli dolaylarında "Değirmentaş Kireçtaşı" (Özgül ve diğerleri, 1973); Silifke yöresinde "Ovacık Işıklı Formasyonu" (Demirtaşlı, 1984) adlarıyla bilinen karbonat istifleri ile eşanlamlıdır. Tip kesit: İnceleme alanı dışında Seydişehir ilçe merkezinin 10 km. kuzeyinde yer alan Çal tepesindedir (Şek. 1, Kesit yeri no: 3) (Dean ve Monod, 1970). Başvuru kesiti: Hadim ilçesine bağlı Bağbaşı köyünün hemen kuzeyi (Şek. 1, kesit yeri no: 4;

6 118 Necdet ÖZGÜL Şek. 5- Geyik dağı birliğinin Hadim ilçesi dolayında yüzeyleyen kaya-stratigrafi birimlerinin genelleştirilmiş dikme kesiti. KONYA-N28-C3); Başlangıç: , Bitiş: ). Kayatürü özellikleri: Çaltepe formasyonunun inceleme alanındaki yüzeylemesi, başlıca dolomit, dolomitli kireçtaşı, neritik kireçtaşı ve üst düzeylerinde ince şeyl arakatkılı alacalı renkte yumrulu görünüşlü kireçtaşı düzeylerini kapsar. Formasyon bu incelemede, altta "Dolomitli Kireçtaşı Üyesi" üstte ise yumrulu görünüşlü şeyl ara-

7 BOZKIR-HADİM-TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 119 Şek. 6- Bağbaşı grubunun genelleştirilmiş dikme kesiti.

8 120 Necdet ÖZGÜL katkılı kireçtaşı düzeyine karşılık gelen "Eğişte Üyesi" olmak üzere iki üyeye ayırtlanmıştır (kayatürü özellikleri için bkz. Şek. 6). Dokanak ilişkileri: Çaltepe formasyonu Hamzalar formasyonunu uyumlu olarak üstler; Seydişehir formasyonu tarafından uyumlu olarak üstlenir, Kalınlık: İnceleme alanında Dolomitli kireçtaşı üyesi 100 m. Eğişte üyesi 26 m. olmak üzere toplam 126 m. kalınlıktadır (Şek. 6). Fosil kapsamı ve yaş: Seydişehir yöresinde Dolomitli kireçtaşı üyesinin üst yarısının alt bölümü Erken Kambriyen, üst bölümü ise Orta Kambriyeni gösteren trilobitleri kapsar (Dean ve Monod, 1970). Bu üyenin inceleme alanındaki yüzeylenmelerinde yaş belirleyecek fosil saptanamamıştır. Eğişte üyesinin yumrulu görünüşlü alacalı kireçtaşları Orta Kambriyeni temsil eden konodont (Özgül ve Gedik, 1973) ve trilobitleri (Dean ve Özgül, 1981) kapsar. Çökelme ortamı: Çaltepe formasyonu dolomit, oolitli ve stromatolitli düzeylerin varlığıyla belirlenen gel-git düzlüğü ile başlayan ve yumrulu kireçtaşlarının çökeldiği daha derin ve duraysız koşullara geçen şelf ortamını yansıtmaktadır. Seydişehir formasyonu Tanım ve ad: Bol mika pullu kil, mil ve kum boyu kırıntılı kayaların değişik oranda ardalanmasından oluşan formasyon, ilk kez Blumenthal (1947) tarafından Seydişehir dolayında "Seydişehir Şistleri" daha sonra aynı yörede çalışan Dean ve Monod (1970) tarafından, "Seydişehir Formasyonu" adıyla tanımlanmıştır. Hadim ilçesinin kuzeyinde, Göksu vadisi içinde açılan Göksu Tektonik Penceresinde açığa çıkan ve Seydişehir dolayındaki istif ile stratigrafi ve kayatürü özellikleri açısından yakın benzerlik gösteren kırıntılılar, yazar taraf ından aynı ad altında incelenmiştir (Özgül ve Gedik, 1973). Formasyon, Güneydoğu Anadolu'da Sosink formasyonu (Tuna, 1973) ve Tiyek formasyonu (Ketin, 1966) Silifke yöresinde Ovacık formasyonu (Demirtaşlı, 1984), Doğu Toroslar'da Armutludere formasyonu (Özgül ve diğerleri, 1973) ile yakın benzerlik gösterir. Tip yer: İnceleme alanı dışında, Seydişehir ilçesinin yaklaşık 8 km. kuzeyinde Çal tepesinin batısı (Şek. 1, Kesit yeri no: 5), Monod (1977) tarafından formasyon için tip yer olarak belirtilmiş, ancak tip kesit yeri tanımlanmamıştır. Başvuru kesiti: Bağbaşı köyünden geçerek Göksu çayına ulaşan yan derenin doğu (sağ) yamacında yer alır (Şek. 1, Kesit yeri no: 6; KONYA- N28-C3; Başlangıç: ; Bitiş; *07850). Kayatürü özellikleri: Başlıca şeyl, miltaşı ve. kumtaşının değişen oranlarda ardalanmasından oluşur; birincil mika pullu şeyller formasyonun egemen kayatürünü oluşturur. Alt düzeylerde seyrek olarak kuvarsit ve yumrulu görünüşlü alacalı kireçtaşı arakatmanlıdır. Formasyon incelenen kesitinde alttan üste doğru 1) Geçiş katmanları; 2) Mor şeyl-miltaşı ardışığı ve 3) Boz şeyl-miltaşı-kumtaşı ardışığı olmak üzere farklı kayatürü özelliği gösteren üç düzeyi kapsar (kayatürü açıklamaları için bkz. Şek. 6). Dokanak ilişkileri: Seydişehir formasyonu Çaltepe formasyonunun Eğişte üyesinin yumrulu görünüşlü kireçtaşı katmanlarını, 4 m. kalınlıkta şeyl-kireçtaşı ardışığından oluşan "Geçiş Katmanları" aracılığıyla uyumlu ve geçişli olarak üstler; Polat kireçtaşı tarafından açısal uyumsuzlukla üstlenir. Kalınlık: Başvuru kesitinde 736 m. kalınlıktadır. Fosil kapsamı ve yaş: Formasyonun büyük bölümünü oluşturan kırıntılılar çok kıt fosillidir. İnceleme alanında yalnızca başvuru kesit yerinde, istifin üst düzeylerinde tür tanım yapılamayan graptolit bulunabilmiştir. Buna karşılık, alt düzeylerdeki kırıntılılar arasında seyrek olarak bulunan kızıl-mor kireçtaşı arakatmanları tribolit kırıntıları, inartikülat brakyopod ve konodont kapsar (Şek. 6). Kireçtaşı düzeylerinden alınan örneklerde Alt Ordovisiyen (Tremadosiyen) ve Üst Kambriyeni temsil eden konodont türleri saptanmıştır (Özgül ve Gedik, 1973). Çökelme ortamı: Çaltepe formasyonunun stromatolitli, oolitli dolomit ve kireçtaşıyla başlayan, üste doğru yumrulu kireçtaşını kapsayan transgresif karbonat istifiyle temsil edilen, giderek derinleşen şelf ortamı, Seydişehir formasyonunun türbiditik düzeyleri de kapsayan filiş benzeri ıraksak kırıntılarının çökeldiği, duraysız ve derin şelf ortamına bırakır. Kaplanlı Grubu Kaplanlı grubu, Bozkır ve Hadim dolaylarında geniş alan kaplayan Jurasik-Kretase yaşta şelf tipi karbonatlardan oluşur. Grup adı, Hadim ilçe merkezinin kuş uçuşu yaklaşık 10 km. kuzeydoğusunda, yüzeylemelerinin yaygın olduğu alanda bulunan Kaplanlı köyünden alınmıştır. Kaplanlı grubu, "Polat kireçtaşı", "Çataloluk kireçtaşı" ve "Kuşça Kireçtaşı" olmak üzere 3 formasyona ayırtlanmıştır.

9 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 121 Polat kireçtaşı Tanım ve ad: Dolomit ve dolomitli kireçtaşı ara katkılı, bütünüyle neritik karbonatlardan oluşur. Formasyon adı. Hadim ilçe merkezinin kuş uçuşu 10 km. KKB'sında, yüzeylemelerinin olduğu Polat köyünden alınmıştır. Tip kesit: Hadim ilçe merkezinin kuş uçuşu 7 km. kuzeyi (Şek. 1, Kesit yeri no: 7; KONYA-N28-C3, Başlangıç: ; Bitiş: ). Başvuru kesiti: İnceleme alanının güneybatı köşesinde yer alan Akdağ'ın 2419 m. kuzeye bakan yamacı (Şek. 1, Kesit yeri no: 8; KONYA-N28-d4, Başlangıç: ; Bitiş: ). Kayatürü özellikleri: Formasyon dolomit ve dolomitli kireçtaşı arakatkılı neritik kireçtaşlarından oluşur; birimin tabanından başlayarak kalınlığın yaklaşık üçte ikilik bölümünde dolomit oranı yüksektir, yer yer didolomitleşme görülür, kil ve kalsitle dolmuş oyucu organizmaların dallı budaklı ve sinüzoidal izlerinin bolluğu dikkati çeker; üçte birlik üst düzeyinde ise veketaşı-istiftaşı türünden kireçtaşı yoğunluk kazanır, bu düzeyde birbirini izleyen stromatolitli ve laminalı katmanlar, formasyon içi breş ve kuşgözü yapılarını kapsayan katmanlar sıkça ardalanma gösterir (kayatürü açıklamaları için bkz. Şek. 7). İnceleme alanının GB'sında Geyik dağı-ak dağ yörelerinde geniş alan kaplayan ve bu aşamada yeterince incelenememiş olan yaşıt karbonat istifleri, aralarında doğrudan bir bağlantı bulunmamasına karşın, benzer özellikler taşıması nedeniyle Polat kireçtaşının kapsamına sokulmuştur. Sözkonusu karbonat istifi, yoğun olarak dolomit kapsayan Polat kireçtaşından farklı olarak, bütünüyle bentonik foraminiferli, algli vaketaşıtanetaşı ve daha az oranda çamurtaşından oluşur. Dokanak-ilişkileri: Polat kireçtaşı Bağbaşı grubunun, başta Seydişehir formasyonu olmak üzere, değişik formasyonlarını açısal uyumsuzlukla üstler. Çataloluk kireçtaşı tarafından açışız uyumsuzlukla üstlenir. Kalınlık: Tip kesit yerinde ölçülmüş kalınlığı 430 m. dir; ancak, Mestrihtiyen ve Tersiyer uyumsuzlukları nedeniyle, yüzeylenme kalınlıkları sıkça değişir. Fosil kapsamı ve yaş: Başlıca ben-- tonik foraminifer ve algleri kapsar (tip kesitinden alınan örneklerden seçilmiş fosiller Şek. 7'de belirtilmiştir). Tip kesit yerinde formasyon, Çataloluk kireçtaşı tarafından uyumsuz olarak üstlendiğinden, Titoniyenden genç birimleri kapsamaz; buna karşılık, formasyonun başvuru kesit yerinde, Çataloluk kireçtaşının taban çakıltaşı düzeyinin hemen altındaki kireçtaşı katmanlarından ve çakıltaşmın bütünüyle Polat kireçtaşından taşınmış olan çakıllardan alınan örneklerde Apsiyen-Senomaniyeni gösteren favna saptanmıştır (Şek. 7). Güneyde, Geyik dağı ve Ak dağ yöresinde geniş alan kaplayan ve Polat kireçtaşının kapsamında düşünülen kireçtaşı istifi içinde Dogger, Malm, Neokomiyen, Barremiyen?, Apsiyen ve Senomaniyen seri ve katlarının ayırtman bentonik foraminifer ve alg toplulukları belgilenmiştir. Sonuç olarak, Polat kireçtaşının Dogger- Senomaniyen aralığında çökelimini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Çökelme ortamı: Polat kireçtaşı, sığ ve düşük enerjili, dalga tabanı altı ve gel-git zonu koşullarını yansıtır. İstifin, özellikle Üst Jurasik-Alt Kretase aralığına karşılık gelen, üst yarısında birbirini izleyen stromatolitli kireçtaşı, formasyon içi breş, kuşgözü yapılı ve laminalı kireçtaşı katmanlarının sıkça yinelenmesi, sığ olan deniz düzeyinde su yüzüne çıkmalara neden olan devresel düşey devinimlerin, etkin olduğunu gösterir. Çataloluk kireçtaşı Tanım ve ad: Polat kireçtaşının üzerinde yer alan ve inceleme alanındaki büyük antiklinalleri dar kuşaklar halinde çevreleyen çoğunlukla rudist kapsayan kireçtaşı istifi, tip kesitinin bulunduğu Çataloluk çeşmesinin adıyla adlandırılmıştır. Tip kesit: Hadim ilçesinin kuzeyinde, Küçükşaban tepesinin kuzey yamacından geçer (Şek. 1, Kesit yeri no: 9, KONYA-N28-C3; Başlangıç: ; Bitiş: ). Başvuru kesiti: Biri Hadim ilçe merkezinin 3 km. güney batısında Çobanağacı mevkii (Şek. 1, Kesit yeri no: 10; KONYA-N28-C3, Başlangıç: ; Bitiş: ); diğeri Kuşça köyünün Dere sırtı mevkii (Şek. 1, Kesit yeri no: 11; KONYA-N28-b4; Başlangıç: ; Bitiş: ) olmak üzere iki başvuru kesiti incelenmiştir. Kayatürü özellikleri: Çataloluk kireçtaşı başlıca, bentonik foraminiferleri istiftaşı-veketaşı arakatmanlı, kalsitürbidit arakatkılı rudistli biyoklastik kireçtaşından oluşur. Yukarı Göksu ve Hadim tektonik pencerelerindeki yüzeylenmelerinde taban çakıltaşı düzeyi ile başlar. Formasyonun bu pencerelerdeki yüzeylenmelerinde, "Çatalkoz Çakıltaşı Üyesi", "Rudistli Kireçtaşı Üyesi", "Rhapydioninalı Kireçtaşı Üyesi" ve "Tuzla Deresi Kireçtaşı Üyesi" olmak üzere 4 üye ayırtlanmıştır (kayatürü açıklamaları için bkz. Şek.8). Dokanak ilişkileri: Polat kireçtaşını çoğunlukla taban

10 122 Necdet ÖZGÜL Şek. 7- Polat kireçtaşının dikme kesiti (tip kesit) çakıltaşı (Çatalkoz Çakıltaşı Üyesi) düzeyi ile açışız uyumsuzlukla üstler. Taban çakıltaşmın çakıllarının tümü. Polat kireçtaşından türemiştir. Çataloluk kireçtaşının tektonik pencereler içindeki yüzeylemeleri, Çobanağacı formasyonu tarafından açışız uyumsuzlukla üstlenir. Buna karşılık, Bozkır ilçesinin kuzey-kuzeydoğusunda ve güneyde Geyik dağı dolayındaki yüzeylemelerinde Kuşça kireçtaşının plânktonik foraminiferli mikritleri tarafından uyumlu olarak üstlenir. Kalınlık: Tip kesitinde 98 m. başvuru kesitinde 100 m. kalınlık gösterir. Ancak her iki yüzeylemesinde de formasyonun en üst birimi olan "Tuzla Kireçtaşı Üyesi" eksiktir; yaklaşık 30 m. kalınlıkta olan bu üye ile birlikte, toplam ka-

11 BOZKIR-HADİM-TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 123 Şek 8- Çataloluk Kireçtaşının genelleştirilmiş dikme kesiti imliği 150 m.'ye ulaşır. Fosil kapsamı ve yaş: Başlıca, rudist, bentonik foraminifer, alt düzeylerinde yer yer bol gastropod ve lamelibranş* kavgı yığınlarını, en üst düzeylerinde ise mercan ve alg kapsar (fosil kapsamı için bkz. Şek. 8). Formasyonun taban çakıltaşını oluşturan Çatalkoz çakıltaşı üyesi en genç Senomaniyen yaşta çakılları kapsar; çakıltaşı düzeyini uyumlu olarak üsteleyen Çataloluk kireçtaşı, tip ve Çobanağacı başvuru kesit yerlerinde taban çakıltaşmın üstünden ilk katmanından başlayarak en üst katmanlarına değin bütünüyle Mestrihtiyeni, bu kesitlerde yüzeylemeyen Tuzla deresi kireçtaşı üyesi ise Paleosenin ayırtman bentonik fosillerini kapsar; dolayısıyla Çataloluk kireçtaşı, en azından Yukarı Göksu ve Hadim tektonik pencerelerindeki yüzeylemelerinde Mestrihtiyen-

12 124 Necdet ÖZGÜL Paleosen aralığında çökelimini sürdürmüştür. Ancak, Bozkır ilçesinin kuzeyindeki Dere sırtı başvuru kesit yerinde, rudistli kireçtaşı istifinden derlenen örnekler Santoniyen-Kampaniyen aralığnı temsil eden Calcispherula innominata, Pithonella ovalis, Montcharmontia appenninica, "Montcharmontia" sp., Bolivinopsis, Cuneolina sp., "Thaumatoporella" sp. topluluğunu kapsar. Bu kesitte, içerisinde Mestrihtiyen katını gösteren fosil bulunamamış olan rudistli kireçtaşı istifi Kuşça kireçtaşının Mestrihtiyen yaşta plânktonik foraminiferli biyomikritleri tarafından uyumlu olarak üstlenir. Sonuç olarak, Çataloluk kireçtaşının, bütün yüzeylemelerinde aynı yaşta olmadığı; inceleme alanının kuzeyinde Bozkır dolayındaki yüzeylemelerinde Santoniyen-Kampaniyen, iç kesimlerindeki tektonik pencerelerde açığa çıkan yüzeylemelerinde gençleşerek Mestrihtiyen- Paleosen aralığını temsil ettiği anlaşılmaktadır. Çökelme ortamı: Büyük bölümü kalsitürbidit arakatkılı rudistli biyoklastik kireçtaşlarından oluşan Çataloluk kireçtaşı, birbirine yakın yörelerde farklı fasiyeslerde kireçtaşı istifleriyle geçiş gösterir. Örneğin Hadim ilçesinin güneyinde Hadim tektonik penceresinde açığa çıkan yüzeylemesinde düşük enerjili lagün koşullarını yansıtan Rhapydioninalı kireçtaşı üyesi ile Bozkır ve Geyik dağı yörelerinde ise derin şelf ortamını gösteren plânktonik foraminiferli istiftaşı-vaketaşı istifleri (Kuşça kireçtaşı) ile geçişlidir. Bu özellikleriyle şelf ortamında taban roliyefiyle de denetlenen resif setleri ile set ardı (şelf lagünü) ve derin şelfe açılan set önü ortamlarının geliştiği anlaşılmaktadır. Kuşça Kireçtaşı Tanım ve ad: Başlıca pelajik kireçtaşlarından oluşan formasyon, adını Bozkır yüzeylemelerinin olduğu Kuşça köyünden alır. Tip kesit: Kuşça köyünün 2.5 km. doğusunda, Gezen tepesi ile Baltası tepesin birleştiren doğru boyunca uzanır (Şek.1, Kesit yeri no: 12; KONYA-N28-C1, KONYA-N28- b3; Başlangıç: ; Bitiş: ). Başvuru kesiti: İnceleme alanının güneyinde yüksek dağlık alanda yer alan Paşalar yaylasının 700 m. güneybatısındaki sırtta KKB-GGD doğrultusunda uzanır (Şek. 1, Kesit yeri no: 13). Kayatürü özellikleri: Plânktonik foraminiferli istiftaşı-vaketaşı, formasyonun egemen kayatürünü oluşturur. Kırmızımsı pembe-boz, ince-orta ve düzgün katmanlıdır; değişen oranda çakmaktaşı yumru ve arakatkılarını kapsar Kırmızımtırak kahverengi ve kül renginde olan çakmaktaşı düzeyleri, değişik sıklıkta yinelenen, 1-10 cm. kalınlıkta, sucuk (boudinage) yapısl gösteren düzensiz arakatmanlar ve/ya da yumrular halinde bulunur. Formasyon, tip kesit yerinde tabandan başlayarak 146 m. kalınlıktaki alt bölümünde globotruncanalı, geriye kalan üst bölümünde globigerinalı ve globorotalialı kireçtaşlarını (vaketaşı-istiftaşı) kapsar. Paşalar yaylası dolayındaki yüzeylemelerinde globotruncanalı kireçtaşı birimi ile globorotalialı kireçtaşı birimi arasında, beyaz, boz, açık krem rengi, algli, bentonik foraminiferli, biyoklastlı birimi ile globorotalialı kireçtaşı birimi düzeyi yer alır. 20 m. kalınlıkta klavuz birim niteliği taşıyan bu düzey, alttaki globotruncanalı istifin üzerine keskin bir dokanakla oturur; globorotalialı kireçtaşları tarafından geçişli olarak üstlenir; dolayısıyla bu yörede, Tersiyer yaşta çökelmenin başlangıç düzeyini oluşturur. Dokanak ilişkileri: Çataloluk kireçtaşının rudistli kireçtaşı katmanlarını uyumlu ve geçişli olarak üstler; Çobanağacı formasyonu tarafından açışız uyumsuzlukla üstlenir. Kalınlık: Tip kesit yerinde ölçülmüş kalınlığı 125 m. başvuru kesit yerinde 64 m. dir. Fosil kapsamı ve yaş: Tip kesit yerindeki istifi Geç Kretase ve Erken Tersiyerin ayırtman plânktonik foraminiferlerini kapsar. Formasyonun tip kesitinden alttan üste doğru derlenen örneklerde sırasıyla, Contusotruncana fornicata, C. contusa, Globotruncana arca, G. aegyptiaca, Globotruncanita stuarti, Heterohelix globulosa, Pseudotextularia elegans (Mestrihtiyen); Morozovella pseudobulloides, Acarinina spp. (Alt- Orta Paleosen); Morozovella angulata, M conicotruncata, Planortalites cf. compressa, P. gr. pusilla (Orta Paleosen); Morozovella aequa, Planorotalites gr. pusilla, Globigerina spp. (Üst Paleosen?-Alt Eosen), Acarinina cf. broedermanni, A. of. bulbrooki, Morozovella aragonensi, M gr. Formosa Globigerina spp., (Alt?-Orta Eosen), Globigerinatella spp., Turborotalia gr. Cerroazulensis (Lütesiyen) toplulukları saptanmıştır. Bu belgilemelere göre formasyonun Mestrihtiyen-Lütesiyen aralığında çökeldiği anlaşılmaktadır. Çökelme ortamı: Plânktonik forominiferli istiftaşı-vaketaşından oluşan Kuşça kireçtaşı, karadan getirimin ulaşamadığı, düşük enerjili, açık ve derin şelf ortamı koşullarını yansıtır. İstifin kabaca orta kesimlerinden, Kretase-Tersiyer zaman-stratigrafi sınırı geçmektedir. Tip kesit yeri dolayında, her iki sistemi temsil eden plânktonik foraminiferli kireçtaşları arasında, fosil kapsamı dışın-

13 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 125 da, ortam özellikleri açısından belirgin bir ayrım gözlenememiştir. Dolayısıyla, bu yörede Mestrihtiyen-Orta Eosen (Lütesiyen) aralığında, çökelme ortamının derin deniz özelliğini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Ancak inceleme alanının güney kesiminde, başvuru kesitinin yer aldığı Geyik dağı yöresinde, istifin globorotalialı kireçtaşı birimi, sığ ve yüksek enerjili şelf koşullarını yansıtan mercanlı, algli ve bentonik foraminiferli kireçtaşı düzeyi ile alttaki globotruncanalı kireçtaşı biriminin üzerine keskin bir dokanakla oturur. Bu ilişki, Mestrihtiyen sonu ya da Tersiyer başlangıcında, ortamın bir sığlaşma ve belki de karalaşma evresi geçirdiğini; ancak, kısa bir aralıktan sonra yeniden havza özelliği kazandığını düşündürmektedir. Çobanağacı formasyonu Tanım ve ad: Geyik Dağı Birliği'nin Hadim ve Bozkır ilçeleri dolayında yüzeylenen en genç birimidir. Büyük bölümüyle kırıntılılardan oluşan formasyon, Hadim ilçe merkezinin 2 km. güneybatısında, formasyon değişik düzeylerini kapsayan Çobanağacı mevkiinin adıyla adlandırılmıştır 1. Tip kesit: Çobanağacı mevkiinin doğusunda Sivri tepeyi K-G doğrultusunda kesen doğru boyunca uzanır (Şek. 1, Kesit yeri no: 14, KONYA-O28-b2, Başlangıç: ; Bitiş: ). Kesit, birimin en alt katmanlarını kapsayan nummulitli kireçtaşı düzeyinin tabanından başlar, Bolkar Dağı Birliğine ait Hocalar formasyonunun tabanına değin sürer. Başvuru kesiti: Hadim'in kuzeyinde Polat köyünün yaklaşık 5 km. batısında yer alan Atalanı mevkiinin doğusundaki Tuzla deresinin başlangıcında yer alır (Şek. 1, Kesit yeri no: 15) Kayatürü özellikleri: Büyük bölümü kırıntılı kayalardan oluşan Çobanağacı formasyonu alttan üste doğru "Yoncalık tepe kireçtaşı üyesi", "Sivri tepe üyesi" ve "Atalanı üyesini kapsar. 1) Yoncalık tepe üyesi: Bol bentonik foraminiferli kireçtaşı katmanlarından oluşan bu üye, formasyonun en alt düzeyidir. Üye adı Hadim'in 3 km. kuzeyinde Yoncalık tepesinden alınmıştır. 2) Sivri tepe üyesi: Değişen oranda kumtaşı-şeyl ardalanmasından oluşan birim, adını tip kesitin geçtiği Sivri tepeden alır. Kumtaşı boz, sarımsı, açık kahverengi, ince-orta katmanlıdır. Başlıca kuvars, daha az oranda kireçtaşı, çakmaktaşı, radyolarit ve volkanitlerden oluşan ince-kaba katmanlıdır. Başlıca kuvars, daha az oranda kireçtaşı, çakmaktaşı, radyolarit ve volkanitlerden oluşan ince-kaba kum boyutunda, iyi boylanmış ve derecelenmiş taneler, killi ve kireçli hamurla çimentolanmıştır. Kuvars vb. dayanımlı tanelerin yuvarlanmış oluşuna karşın, kireçtaşı taneleri yarı yuvarlanmış ya da küt köşelidir. Hamur oranı genellikle % 10'dan fazla olan kırıntılılar kuvarsvake ve taşlıvake (lithic wacke) türündedir; kumtaşı-şeyl oranı düşey ve yanal yönde değişir; genellikle kumtaşı oranı yüksektir. Seyrek olarak, kum-kil boyu kırıntılardan oluşan hamur içinde, yarı köşeli-yarı yuvarlanmış, kötü boyanmış, boyları yer yer 50 cm. ye varan kireçtaşı çakıl ve bloklarını bulunduran moloz akması (debris flow) birikintilerini kapsar. Genellikle yuvarlanmış olan blokların büyük çoğunluğu, aynı birliğe ait Polat ve Çataloluk formasyonlarından, pek azı da Bolkar dağı birliğinin Permiyen yaşta kireçtaşlarından türemiştir. 3) Atalanı üyesi: Çobanağacı formasyonunun en üst birimini oluşturur. Üye adı, Polat köyünün 5 km. güneybatısında Atalanı mevkiinden alınmıştır. Yeşilimsi boz, ince (kil-mil boyu) taneli, yapraklanmalı, seyrek kumtaşı ve çakıltaşı arakatkılı şeyller, Atalanı üyesinin egemen kayatürünü oluşturur. Sivri tepe üyesinin sarımtırak boz rengine karşılık, Atalanı üyesinin kırıntılılarının yeşile çalan rengi, tane boylarının daha küçük oluşu ve yapraklanma gösterişi, iki üyeyi ayırtlamakta ayıraç olarak kullanılmıştır. Atalanı üyesi, Sivri tepe üyesinin düzgün katmanlı kırıntılıları üzerinde genellikle moloz akması birikintileriyle başlar; çeşitli düzeylerinde şeylli hamur (matrix) içinde bloklu moloz akması birikintisi ve olistolit kapsar. İstif içinde yer alan ve boyları birkaç cm den cm ye varan çakıl ve bloklarının büyük çoğunluğu Geyik dağı birliğinden, özellikle Polat kireçtaşı, Çataloluk kireçtaşı ve Yoncalık tepe kireçtaşı üyesinden türemiştir; istif az oranda ve çoğu çakıl boyutunda olmak üzere çakmaktaşı, radyolarit, kuvarsit, kayrak, fillit, yeşil volkanit ve serpantinit çakıl ve bloklarını da kapsar. Atalanı üyesinin, genellikle moloz akıntılarının yoğun olduğu alt düzeylerinin üzerinde, boyutları birkaç yüz metreye varabilen ve tabandaki aynı birliğe ait yaşıt ya da daha yaşlı formasyonlardan türemiş büyük kireçtaşı olistolitleri yer alır. Atalanı üyesi, Geyik dağı birliğinden türemiş olanların dışında, seyrek de olsa, ortama yabancı olan pelajik kireçtaşı, radyo- Mevki adı 1/ ölçekli topografya haritasında yanlışlıkla Çobanağacık olarak yazılmıştı.

14 126 Necdet ÖZGÜL larit, amfibolit ve boyları 4-5 m. den m. ye değin değişen ileri derecede serpantinleşmiş peridotit, gabro, spilit, diyabaz türü bazik ve ultrabazik kaya bloklarını da kapsar. Dokanak ilişkileri: Çobanağacı formasyonu, Hadim dolaylarında tektonik pencerelerin içindeki yüzeylemelerinde genellikle, Polat ve Çataloluk formasyonlarını açışız uyumsuzlukla üstler. Formasyonun en alt üyesini oluşturan Yoncalık tepe kireçtaşı üyesinin bol nummulitli kireçtaşı katmanları, yer yer de Sivri tepe üyesinin kırıntılıları, bu yörede Polat ve Çataloluk formasyonlarının kireçtaşı katmanlarını doğrudan üstler. Buna karşılık formasyonun Bozkır ilçesinin kuzey doğusundaki yüzeylemelerinde, Kuşça kireçtaşı ile Çobanağacı formasyonunun kırıntılıları arasında geçiş gözlenir. Dokanak ilişkilerinin kısa aralıklarda bu denli değişiklik göstermesi, formasyonun çökeliminden önce ve çökelimi sırasında, etkin olan blok faylanmalarla denetlenen düzensiz deniz tabanı topografyasına bağlanabilir. Çobanağacı formasyonu inceleme alanında Bolkar dağı birliğinin genellikle Devoniyen yaşta kayrakları (Hocalar formasyonu) tarafından tektonik olarak üstlenir. Bolkar dağı birliğinin tabanına yakın kesimlerinde bu naptan türemiş kayrak, şist, mermer ve çoğu Permiyen yaşta olan kireçtaşı çakıl ve blokları kapsayan moloz akması birikintilerini bulundurur. Kalınlık: Formasyon, en kalın yüzeylemelerinden birinin bulunduğu Atalanı mevkiinde, yaklaşık 300 m. kalınlıktadır. Fosil kapsamı ve yaş: Çobanağacı formasyonunun alt düzeyini oluşturan Yoncalık tepe kireçtaşı üyesi başta bol bentonik foraminifer ve alg kapsar. Birimin değişik yüzeylemeleri, Nummulites spp., Discocyclina spp., Actinocyclina spp, Operculina spp., Assilina sp., Sphaerogypsina sp., Asterigerina rotula (İpreziyen-Lütesiyen); Nummulites globulus, Rotalia trochidiformis (Alt Lütesiyen), Discogypsina sp., Discoyclina cf. nummulitica, D. cf. sella d'archiac, D. cf. marthae Schl., Amphistegina sp. (Lütesiyen) gibi bentonik foraminifer topluluğunu, yer yer de Globorotalia cf. velascoensis ve G. cf. centralis (İpreziyen-Lütesiyen) gibi plânktonik foraminiferleri kapsamaktadır. Dolayısıyla formasyonun en alt düzeyini oluşturan "Yoncalık tepe kireçtaşı üyesi" Lütesiyen (daha çok Alt Lütesiyen) yaştadır. Sivri tepe üyesi çok kıt fosilidir. Birimin en alt düzeylerinde yer yer görülen fosilli kireçtaşı arakatmanları Assilina cf. exponens (Sowerby). Orbulinoides of. beekmanni (Saido). Nummulites sp., Discocylina sp., Globorotalia sp., Operculina sp. gibi Lütesiyen foraminiferlerini kapsar. Fosil bulgularından, Çobanağacı formasyonunun bütünüyle Lütesiyen yaşta olduğu anlaşılmaktadır. Çökelme ortamı: -Genellikle, şelf koşullarını yansıtan, bentonik foraminferli ve algli kireçtaşı düzeyi ile başlayan formasyon büyük bölümü çökelme ile yaşıt tektonik duraysız!ığm etkin olduğunu gösteren, olistolit, olistostrom ve moloz akması birikintilerini kapsayan fliş türü kırıntılılarından oluşur. Formasyonun çok yakın uzaklıklarda değişen alt dokanak ilişkileri. Jurasik-Kretase-Erken Tersiyer sürecini temsil eden karbonat platformunun Erken Lütesiyende blok faylanmalarla parçalanmasıyla açıklanabilir. Geyik dağı birliğinin, inceleme alanı sınırları içerisinde, yabancı Bolkar dağı birliği tarafından üstlenen en genç birimi olan Çobanağacı formasyonu, özellikle üst düzeylerinde ve Bolkar dağı birliğinin tabanına yakın kesimlerde bu naptan türemiş çakıl ve blokları kapsayan moloz akması birikintilerini içermesi, naplaşmanın, Çobanağacı formasyonunun çökelimi ile yaşıt ve formasyonun temsil ettiği duraysız ortamın sorumlusu olabileceğini düşündürmektedir. Sübüçimen formasyonu Tanım ve ad: Olistolit, moloz akması ve olistostromal oluşukları kapsayan kırıntılılardan oluşur. Formasyon adı, Geyik dağının doğu eteğinde, üzerinde birçok yaylanın kurulu bulunduğu ve bu formasyona ait yüzeylemelerin geniş alan kapladığı Sübüçimen alanından alınmıştır. Sübüçimen formasyonu ile Çobanağacı formasyonu arasında, yaş ve ortam koşulları bakımından yakın benzerlik bulunur, ancak kapsadıkları blokların kayatürü ve stratigrafi özellikleri ve büyüklükleri ve yabancı birliklerle ilişkileri açısından aralarında belirgin ayrım vardır. Tip kesit: Olistolit ve olistostromal düzeyleri yoğun olarak kapsayan Sübüçimen formasyonunun yüzeylemeleri, kısa uzaklıklarda bile birbirlerinden ayrımlar gösterir. Bu nedenle, formasyonun bütününü temsil edecek bir tip kesit yeri seçilememiştir. Ancak, inceleme alanını güneyinde yer alan Boztepe ve Gürlevik yaylalarını kapsayan alanda Nebil tepesi Gürlevik yaylası arası (Şek. 1, Kesit yeri no: 16; KONYA-O28-a2, Başlangıç: ; Bitiş: ) formasyonun başlıca üyelerini kapsayan tip kesit olarak incelenebilir niteliktedir. Başvuru kesiti: Kızılot yaylası-kapız gediği arası (Şek. 1, Kesit yeri no: 17; KONYA-O28-a2, Başlangıç: ; Bitiş: ). Ka-

15 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 127 yatürü özellikleri: Sübüçimen formasyonu, genellikle, ortalama m. kalınlıkta, düzenli kumtaşışeyl ardışık düzeyi ile başlar, bu düzeyin üzerinde kalınlığı yer yer 1000 metreyi aşan, değişik boyut ve türden bloklu kaotik kesimi kapsar. Kaotik kesim, başlıca kireçtaşı, kuvars, çakmaktaşı, radyolarit, bazit, volkanit, ultrabazit ve serpantinitlerin yarı yuvarlanmış ve zayıf boylanmış mil-kum-çakıl boyunda kırıntılarını kapsayan hamur (matriks) içinde bulunan, boyutları birkaç metreden onlarca metreye değişen moloz akması birikintileri ve boyları onlarca metreden yüzlerce metreye varan, kimileri kilometrelerce uzanım gösteren dilimleri kapsar. Üye aşamasında adlandırılan ve haritalanan dilimlerin başlıcaları şunlardır:1) Karagöz tepesi üyesi: Boztepe yaylasının güney batısındaki tepenin adıyla adlandırılmış olan bu üye başlıca neritik kireçtaşı ve kuvarsitlerden oluşur. Koyu gül rengi, orta ve düzgün katmanlı olan kireçtaşı, Mizzia sp., Permocalculus sp. vb. gibi Üst Permiyen alglerini kapsar; olasılıkla Aladağ birliğinin yaşlı Çekiç dağı formasyonundan türemiştir. 2) Biberler üyesi: Büyük bölümü dolomit ve daha az oranda Jurasik (olasılıkla Liyas) yaşta neritik kireçtaşlarından oluşan birim, yüzeylemelerinin bulunduğu alanda yer alan Biberler yaylasının adıyla adlandırılmıştır. Boyutları onlarca metrede kilometrelere değin değişen bloklar halinde bulunurlar. 3) Boztepe çakıltaşı üyesi: Boztepe, Gürlevik ve Kızılot yaylaları arasında dar şeritler halinde yüzeylenen çakıltaşı birimi Boztepe yaylasının adıyla adlandırılmıştır. Çoğunlukla Üst Permiyen yaşta olan koyu kül rengi ve beyaz kireçtaşı, kuvarsit, kumtaşı, siyah lidit türünden çakıl ve kızıl renkli, milli, kumlu hamur kapsar; Karagöz tepesi üyesinin üzerinde çökel ilişkili olarak yer alır. Çakıltaşmın çakılları ya da hamuru içinde Permiyenden genç fosile rastlanamamıştır. 4) Gürlevik üyesi: Plânktonik foraminiferli kireçtaşı ve yaşıt bazik volkanitleri kapsayan birim, Gürlevik yaylası ve yakın dolayında güzel görüldüğünden, bu yaylanın adıyla adlandırılmıştır. Kireçtaşı genellikle krem rengi, kimi düzeylerinde pembemsi, ince-orta katmanlı, kalsitürbiditik kireçtaşı ve kahverengi çakmaktaşı arakatkılıdır. Gürlevik üyesi, bu kireçtaşı birimi ile çökel ilişkili olarak spilitik bazik volkanitleri de kapsar m. kalınlık gösteren volkanitier kara, koyu yeşil-kahverengi, amigdaloid ve ofitik dokuludur; ince kesitinde, andezin-labradorit bileşiminde olan, iğneleri taze görünüşlü plajiyoklaz yuvarlaklaşmış klinoproksen kapsar; epidotlaşma ve kalsitleşme gösterir. Gürlevik üyesinin çeşitli yüzeylemelerinden alınan örneklerde Globorotalia cf. ventricosa (olasılıkla Tanesiyen); Discocyclina sp., Operculina sp., Actinocyclina sp., Rotalia sp., (İlerdiyen?), Assilina sp., Missisipina sp., Discocyclina sp., Kathina sp., Cuvillierina cf. eocenica, Numulites sp. (küçük boy), Discosyclina sp., Amphistegina sp., Operculina sp., Actinocyclina sp., Rotalia sp., (İlerdiyen?), Assilina sp., Missisipina sp., Discocyclina sp., Nummulites sp., Morozovella aequa, M. gr. Formosa, Globigerina spp., Globigerinatheca sp.?, Planorotalites cf. pseudomenardi, Globoritalida (Alt-Orta Eosen) saptanmıştır; dolayısıyla volkanit arakatkılı Gürlevik üyesi Geç Paleosen-Erken Eoseni kapsayan İlerdiyen yaştadır. 5) Kapız dere üyesi: Sübüçimen formasyonunun en üst düzeylerinde, genellikle serpantinit, bazaltik volkanit, plânktonik foraminiferli pelajik kireçtaşı (globotruncanalı vaketası) ve radyolarit blokları ile kil, kum, çakıl boyutunda kırıntılılardan oluşan hamur kapsayan "Ofiyolitli karışık (melange)" dilimi yer alır. İlerideki bölümlerde açıklanan Dipsiz göl ofiyolitli karışığı ile ilişkili olduğu düşünülen bu dilim Kapız deresinin adıyla adlandırılmıştır. Geyik dağı birliğini üstleyen Aladağ birliğinin güney cephesinde, sürekli olarak bu iki birliğin arasındaki tektonik dokanak boyunca, incelip kalınlaşan, ortalama m. kalınlıkta dar bir şerit halinde uzanır. Pelajik kireçtaşı bloklarını Kampaniyen-Mestrihtiyen (olasılıkla Mestrihtiyen) yaşını gösteren Globotruncana cf. ventricosa, G. arca, G. elevata? Kapsar. 6) Çeşitli kireçtaşı blokları: Sübçimen formasyonu, yukarıda sayılan kaya birimlerinin dışında, irili ufaklı çok sayıda neritik kireçtaşı, killi kireçtaşı kumtaşı v.b. türden bloklar kapsar. Boyları birkaç metreden onlarca metreye değin değişen özellikli kireçtaşı bloklarında Orta- Üst Triyas, Dogger-Malm ve Üst Kretase bentonik foraminiferleri tanınabilmiştir. Dokanak ilişkileri: Sübüçimen formasyonu, en alt düzeyde yer alan çakıltaşı katmanlarıyla Kuşça kireçtaşının globorotalialı biyomikritlerini ve Çataloluk kireçtaşının rudistli katmanlarını uyumsuz olarak üstler; ve onların çakıllarını kapsar. Aladağ birliğinin genellikle Devoniyen yaşta kırıntılıları ve dolomitleri tarafından tektonik olarak üstlenir. Kalınlık: Olistostrom, moloz akması ve büyüklükleri cm. den km. lere değin değişen çakıl, blok ve dilimleri kapsayan Sübüçimen formasyonunun kalınlığı, sıkça değişir; kapsadığı blok ve dilimlerle birlikte, 1000 m. yi aş-

16 128 Necdet ÖZGÜL tığı sanılmaktadır. Fosil kapsamı ve yaş: Yaşları Permiyenden Alt Eosen'e değin değişen çeşitli olistolitleri kapsayan formasyonun, düzenli istiflenme gösteren alt düzeylerinde, tür-belgelemesi yapılmamış olmasına karşın, olasılıkla Lütesiyeni gösteren Nummulites spp., Assilina spp., Discocyclina spp., Operculina spp., Actinocyclina spp., Asterodiscus spp., Alveolina spp. gibi bentonik foraminiferler bolca bulunur. Çökelme ortamı: Sübüçimen formasyonu, Çobanağacı formasyonu ile benzer şekilde, Lütesiyen naplarının, önünde gelişen, tektonik etkinliğin yoğun olduğu duraysız ortam koşullarını yansıtır. ALADAĞ BİRLİĞİ Geç Devoniyen-Geç Kretase aralığında çökelmiş başlıca şelf tipi karbonat ve kırıntılı kaya birimlerini kapsayan Yabancı (allochthonous) birlik, yazar tarafından, Doğu Toroslar'da yüzeylemelerine yaygın olduğu Aladağlar'ın adıyla Aladağ Birliği olarak adlandırılmıştır (Özgül, 1976). Blumenthal (1944) tarafından, birliğin Beyşehir, Bozkır ve Alanya kuzeyindeki yüzeylemeleri "Hadim Napı" adıyla incelenmiştir. Ancak, bu napa adı konan Hadim ilçe merkezi ve yakın dolayında, söz konusu napa ait kaya birimleri bulunmamaktadır; tersine Hadim ilçesi, varlığı o zaman sezilememiş olan Bolkar dağı birliği naplarının üzerinde kuruludur. "Hadim Napı" adının, Hadim ilçesinin, üzerinde kurulu bulunduğu naplardan farklı bir birliğe ait naplara verilmesi kavram karışıklıklarına neden olacağından, bu adın Aladağ birliği için coğrafya adı olarak kullanılmasından kaçınılmıştır. Monod (1977). Beyşehir-Seydişehir yöresini kapsayan çalışmalarında, Aladağ ve Bozkır birliklerini "Beyşehir-Hoyran Napları" ve Aladağ birliğine ait kaya birimlerini de, bu napların kapsamında "Bademli-Cevizli Birimi" adları altında incelemiştir. Aladağ Birliğinin Kaya-stratigrafi Birimleri Aladağ Birliği, Üst Devoniyen-Üst Kretase aralığında çökelmiş "Gölboğazı Formasyonu (Devoniyen)", "Yarıcak Formasyonu (Karbonifer)", "Çekiç Dağı Formasyonu (Permiyen)", "Gevne Formasyonu (Triyas)", Çambaşı Formasyonu (Jurasik-Kretase)" ve "Zekeriya Formasyonu'nu (Mestrihtiyen) kapsar. (Şek. 9). Gölboğazı formasyonu Tanım ve ad: Aladağ birliğinin inceleme alanında yüzeylenen en yaşlı kaya birimidir; başlıca kuvarsit, şeyl ardışından oluşur; resifal kireçtaşı arakatkıları ve alt düzeyinde dolomit düzeyini kapsar. Formasyon adı, Hadim ilçe merkezinin kuşuçuşu 8 km. güneybatısında yüzeylemelerinin geniş alan kapladığı Gölboğazı yaylasından alınmıştır. Sultan Dağlarında Engili Formasyonu (Haude, 1968), Silifke yöresinde "Akdere Formasyonu" (Demirtaşlı, 1983). Tufanbeyli (Adana) yöresinde Gümüşali Formasyonu (Özgül ve diğerleri, 1973) ve Güneydoğu Anadolu'da Yığınlı Formasyonu (TPAO, Anonim) Gölboğazı formasyonu ile benzer özellikte yaşıt formasyonlardır. Tip kesit: Gölboğazı yaylasının batısındaki Kuzulkuzluk yaylasının yaklaşık KD-GB doğrultusunda geçer (Şek. 1, Kesit yeri no; 18; KONYA-O28-a2, Başlangıç: ; Bitiş: ). Başvuru kesiti: Tokluca yaylasının batısındaki sırttan geçer (Şek. 1, Kesit yeri no: 19; KONYA-028-b2, Başlangıç: ; Bitiş: ). Kayatürü özellikleri: Gölboğazı formasyonu başlıca kuvarsit, kumtaşı, miltaşı ve şeyllerin düzensiz ardalanmasından oluşan kırıntılı kayaları ve resifal (biostromal ve biyohermal) kireçtaşı arakatkılarını ve alt kesiminde dolomit ve dolomitli kireçtaşı düzeyini kapsar (Kayatürü özellikleri için bkz. Şek. 10). Dokanak ilişkileri: Gölboğazı formasyonu, Aladağ birliğinin bölgede yüzeylenen en yaşlı kaya birimidir; dolayısıyla yüzeylemelerinin tümü, alttan tektonik dokanakla sıralanmıştır. Formasyon, Aladağ birliğinin kuzey sınırı boyunca çoğu yerde, Bolkar dağı birliğinin en genç kaya birimi olan Söğüt formasyonunun kırıntıları üzerinde, düşük açılı tektonik dokanak düzlemi boyunca yer alır. Bölgenin güney ve batı kesiminde Geyik dağı-ak dağ yöresinde ise, Geyik dağı birliğinin en genç kaya birimi olan Sübüçimen formasyonunu tektonik olarak üstler. Yarıcak formasyonu tarafından uyumlu olarak üstlenir. Kalınlık: En kalın yüzeylemesinin yer aldığı tip kesitinde, ölçülmüş kalınlığı 1490 m. dir. Fosil kapsamı ve yaş: İstifin resifal kireçtaşı mercek ve arakatmanları zengin makrofosil, başlıca mercan, brakyopod, krinoid, alg ve bryozoa kapsar; çeşitli yüzeylemelerinden derlenen mercan ve brakyopodların belgelenmesine göre, formasyon Frasniyen ve büyük olasılıkla Fameniyeni kapsayan Üst Devoniyen yaştadır (Şek. 10) Çökelme ortamı: Yüksek enerjili resifal kireçtaşı ve kavkı kırıntılı kireçtaşı arakatkılı, iyi boylanmış

17 BOZKIR-HADİM-TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 129 Şek. 9- Aladağ birliğinin genelleştirilmiş dikme kesiti.

18 130 Necdet ÖZGÜL ve yuvarlaklanmış, kum boyu taneli kalın kuvarsarenit düzeyleriyle; düşük enerjili ortamları yansıtan, kuvarsvake ve şeyl ardışık düzeylerinin yanal ve düşey geçişli olarak ardalanması, değişken kıyı koşullarını gösterir. Yarıcak formasyonu Tanım ve ad: Başlıca kuvarsit arakatkılı şelf tipi kireçtaşından oluşan formasyon, alt kesiminde koyu renkli şeyl düzeyini kapsar. Formasyon adı, tip kesitinin geçtiği Yarıcak yaylasından alınmıştır. Formasyonun Beyşehir-Akseki karayolunun üzerinde Bademli köyü yakınındaki yüzeylemeleri Monod (1977) tarafından incelenmiş, ancak adlandırılmamıştır. Aladağ birliğinin Orta ve Doğu Toroslar'daki uzanımında yer alan ve Silifke yöresinde "Korucuk formasyonu" (Demirtaşlı, 1983), Doğu Toroslar'da Pınarbaşı yöresinde Altıner (1981) tarafından tanımlanan Eksimenlik Formasyonu (Çitayla Üyesinin karşılığı), "Aziziye Gediği Formasyonu ve Oruçoğlu Formasyonu, Aladağ yöresinde Devoniyen ve Permiyen yaştaki kaya birimlerini de kapsayan Siyah Aladağ Formasyonu (Tekeli ve diğerleri, 1983). Köşkdere Formasyonu (Ayhan ve Lengeranlı, 1986) adları ile bilinen yaşıt kaya birimleri ile yakın benzerlik gösterir. Tip kesit: Hadim'in 9-10 km. güneybatısında (Şek. 1), Çityayla ve Yarıcak yaylası dolayındaki yüzeylemelerini keser (Şek. 1, Kesit yeri no: 20 KONYA-O28-b2; Çityayla Üyesi, Başlangıç: , Bitiş: ; Mantarbeleni Üyesi Başlangıç: Bitiş: ). Başvuru kesiti: Çityayla ve Meydancık yaylası arasında K-G doğrultusunda uzanır. (Şek.1. Kesit yeri no: 21: KONYA-O28-b2; Başlangıç: , Bitiş: ). Kayatürü özellikleri: Yarıcak formasyonu büyük bölümüyle kireçtaşı ve daha az oranda kuvarsitlerden oluşur; altta formasyonun kılavuz düzeylerinden birini oluşturan, ince kireçtaşı, arakatkılı koyu şeyl birimini kapsar. Formasyon alttan üste doğru "Çityayla Kireçtaşı Üyesi" ve "Mantar Tepe Üyesi" olmak üzere 2 üyeye ayırtlanmıştır (kayatürü özellikleri için bkz. Şek. 11). 1) Çityayla üyesi: Yarıcak formasyonunun ince kireçtaşı-kumtaşı arakatkılı bol makrofosilli en alt düzeyini oluşturan koyu renkli şeyl üyesi başvuru kesiti yakınındaki Çityayla'nın adıyla adlandırılmıştır. Tip kesitinde 107 m., başvuru kesitinde ise 50 m. kalınlıktadır. 2) Mantar tepe üyesi: Formasyonun büyük bölümünü oluşturan üye Yarıcak yaylasının kuzeyindeki Mantar tepesinin adıyla adlandırılmıştır; başlıca kireçtaşı ve daha az oranda, düşey ve yanal geçişli olarak kuvarsit ara düzeylerini kapsar: en üst düzeyde kuvars ve çakmak taşı çakılcıklı, demirli silis çimentolu çakıltaşı merceklerini bulundurur. İnceleme alanının güneybatı köşesinde, Çukurbey yaylasının kuzeyindeki sırtın güney yamacında Mantar tepe üyesi'nin karbonatları içinde 4-5 m. kalınlıkta ve o yörede yanal süreklilik gösteren bir çakıltaşı düzeyi yer alır. Kireçtaşı ve kuvarsitten oluşan çakıllar yuvarlanmış, orta-iyi (1-10 cm) boylanmıştır. Vizeyen-Başkiriyen aralığına karşılık gelen bu çakıltaşı, Vizeyen-Turneziyen aralığını gösteren Earlandia elegans bolluk zonunu kapsayan kireçtaşı çakıllarını kapsar (bkz. Çökelme Ortamı). Dokanak ilişkileri: Yarıcak formasyonu Gölboğazı formasyonunu uyumlu olarak üstler; Çekiç dağı formasyonu tarafından açışız uyumlukla üstlenir. Kalınlık: Tip kesit yerinde ölçülmüş kalınlığı 860 m. başvuru kesitinde ise yaklaşık 600 m.'dir. Kireçtaşı ve kuvarsitlerin girikliği ve belirli düzeylerde aşınma ya da çökelmezlik nedeniyle birim kalınlığı sıkça değişir, yer yer, özellikle güney kesimlerdeki yüzeylemelerine kalınlığı, bir kaç yüz metreye düşer. Fosil kapsamı ve yaş: Yarıcak formasyonu en alt düzeyini oluşturan Çityayla üyesi Turneziyeni temsil eden brakyopod favnası, krinoid, bryozoa ve seyrek olarak trilobit kapsamasına karşın; bu düzeyde tanımlanabilir mikrofosil bulunamamıştır. Mantar tepe üyesi alt kesimlerinde Üst Turneziyen-Alt Vizeyen aralığı için ayırtman düzey oluşturan Siphonophyllia cylindrica'lı kireçtaşı düzeyini kapsar; bu düzeyin üstünde, tip kesit yerinde, alttan başlayarak Alt Vizeyen, Üst Vizeyen, Serpukoviyen, Başkiriyen katlarıyla Moskoviyen'in Vereiyen ve Kaşiriyen askatlarını belirten foraminifer ve alg toplulukları belgilenmiştir (fosil kapsamı için bkz. Şek. 11). Tip kesitten derlenen örneklerde Kasımoviyen ve Gizeliyen katlarının varlığını gösteren mikrofavna ya da floraya rastlanmamıştır. Çökelme ortamı: Çityayla üyesinin egemen kayatürünü oluşturan koyu renkli, mikalı yer yer bol kavkılı şeyller, dalga tabanının altmda, düşük enerjili şelf koşullarını yansıtır. Kumlu, pelletli oolitli, bol mikro ve makrofosilli, çapraz katmanlamalı, biyoturbasyon izli tanetaşıistiftaşı türünden kireçtaşı ile yıkanmış ve boylanmış kuvarsarenitlerin sıkça yanal ve düşey geçiş gösterdiği Mantar tepe üyesi, yüksek enerjili, gel-git düzlüğü koşullarının etkin ve karadan getirimin bol olduğu kıyı-sığ şelf ortamını gösterir. Formasyo-

19 BOZKIR - HADİM - TAŞKENT STRATİGRAFİSİ 131 Şek. 10- Gölboğazı formasyonunun dikme kesiti (tip kesit).

20 132 Necdet ÖZGÜL Şek. 11- Yarıcak formasyonunun dikme kesiti (tip kesit).