F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2), , 2005

Transkript

1 F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2), , 2005 Özet Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus (Eschscholtz, 1823) un Morfometrik Analizleri ile Et Verimlerinin Karşılaştırılması Muzaffer Mustafa HARLIOĞLU, Ayşe Gül HARLIOĞLU Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi 23119, Elazığ Bu çalışmada, Eğirdir (Isparta), İznik (Bursa) gölleri ve Hirfanlı (Kırşehir) baraj gölünden avlanan tatlı su istakozu Astacus leptodactylus (Eschscholtz, 1823) un morfometrik özellikleri ve et verimleri karşılaştırıldı. Erkek ve dişi kerevitlerde karapaks uzunluğu ile vücut ağırlığı arasında doğrusal bir ilişkinin olduğu bulundu (r² Eğirdir erkek = 0,92, r² Eğirdir dişi = 0,82; r² İznik erkek = 0,94, r² İznik dişi = 0,94; r² Hirfanlı erkek= 0,89, r² Hirfanlı dişi = 0,78). Regresyon analizlerinden elde edilen eğimler Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek bireyler hariç hem erkek hem de dişi kerevitlerde negatif allometrik ağırlık artışının olduğunu gösterdi. Tüm populasyonlarda da aynı boy grubundaki (46-55 mm karapaks) dişilerin erkeklere göre abdomenlerinin daha uzun ve geniş olduğu, erkeklerin ise dişilere göre kıskaç genişliği ve uzunluğunun, ayrıca kıskaç ayağının önemli derecede uzun olduğu saptandı. Üç, farklı populasyondan yakalanan bireylerin morfometrik özellikleri karşılaştırıldığında ise, aynı uzunluk gurubundaki erkek ve dişi bireylerin bazı morfometrik özelliklerinin (örnek olarak; karapaks, abdomen ve kıskaç genişliği gibi) önemli derecede farklı olduğu bulundu. Anahtar kelimeler: tatlı su istakozu, İznik gölü, Eğirdir gölü, Hirfanlı baraj gölü, morfoloji, et verimi The comparison of morphometric analysis and meat yield contents of freshwater crayfish, Astacus leptodactylus (Esch 1823) caught from Abstract İznik, Eğirdir Lakes and Hirfanlı dam lake In the present study, the morphometric analysis and meat yield contents of freshwater crayfish, Astacus leptodactylus (Esch 1823) caught from İznik (Bursa), Hirfanlı (Kırşehir) and Eğirdir (Isparta) lakes were compared. It was found that there was a linear relation between carapace length and body weight in males and females (r² Eğirdir male= 0,92, r² Eğirdir female= 0,82; r²iznik male= 0,94, r²iznik female= 0,94; r²hirfanlı male= 0,89, r²hirfanlı female= 0,78). The slopes obtained from the regression analysis showed that except the males caught from Hirfanlı dam lake, negative allometric body weight increase occurs in both sexes. In all populations, in the same size range (46-55 mm carapace length) while the females had bigger and wider abdomen than the males, the males had significantly wider and bigger chelae, and bigger chelipeds than the females. When the morphometric characters of the three different populations were compared, it was observed that there were significant differences in some body length parameters (for example; carapace, abdomen and chelae width) of males and females which are in the same size. Key words: crayfish, İznik lake, Eğirdir lake, Hirfanlı dam lake, morphology, meat yield

2 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus 1. Giriş Türkiye nin doğal tatlı su istakozu türü olan A. leptodactylus, özellikle Anadolu dışında da geniş bir dağılım alanı olması ve ekonomik önemi bulunması nedeniyle Avrupa nın en popüler türlerinden biridir [1,2]. Türkiye de kerevit ismiyle de bilinen tatlı su istakozu dünyada 1830 lu yıllardan sonra önemli bir ticari ürün (lüks bir gıda maddesi) olarak değerlendirilmesine rağmen, Türkiye de ise ancak II. Dünya savaşından sonra su ürünleri içerisinde önemli ihraç ürünleri arasına girmiştir [1,3]. Türkiye kerevit üretiminde yıllara göre dalgalanmalar bulunmaktadır. Örneğin, toplam kerevit üretimi 1979 yılında 500 ton iken, 1982 yılında bu değer 6500 ton olmuş [1], 1986 yılından sonra ise özellikle kerevit vebası (Aphanomyces astaci) nın görülmesi, aşırı avlanma ve çevre kirlenmesi nedenleriyle giderek azalmıştır [1,4,5,6]. Günümüzde toplam kerevit üretimi ise (1894 ton, 2002 verileri) 1980 li yılların yaklaşık % 15 i dolaylarındadır. İznik gölü (557 ton) ve Eğirdir gölü (237 ton) ise en önemli istihsal sahalarımız arasında bulunmaktadır [7]. Bu nedenle, özellikle Eğirdir gölü kerevitlerinin boyağırlık ilişkisi, morfolojik özellikleri ve et verimleri birçok çalışmaya (örnek olarak; 1,4,8,9,10,11,12,13) konu edilmiştir. Bununla birlikte, A. leptodactylus un Hotamış, Mamasın, Beyşehir, Akşehir, Eber, Apa, Ayrancı-Karaman, Konuklar-Beşgöz, Keban, Mogan populasyonları da biyolojileri çalışılan diğer ortamları arasındadır [12,14,15,16,17]. Sonuç olarak, üretilen miktarı artırıldığında ülkemiz ekonomisi için büyük önem taşıyabilecek bu türün öncelikle farklı populasyonlarının morfometrik özelliklerinin ve et verimlerinin bilinmesi ve karşılaştırılması gerekmektedir. Son yıllarda ise özellikle Eğirdir ve İznik göllerinden avlanılan kerevitler toplam üretimimizin önemli bir bölümünü oluşturmaları nedeniyle büyük önem taşımaktadırlar. Bu nedenle, bu çalışmada A. leptodactylus un farklı bölgelerden (Eğirdir gölü-isparta, Hirfanlı baraj gölü-kırşehir ve İznik gölü-bursa) avlanılan bireylerinin morfometrik özellikleri ve et verimlerinin karşılaştırılması amaçlanmıştır. 2. Materyal ve Metot Çalışmada kullanılan kerevitler [N Eğirdir Gölü= 76 (38, 38 ), N İznik Gölü = 41 (20, 21 ), N Hirfanlı baraj gölü= 106 (75, 31 )], kerevit avcıları tarafından yakalanan sağlıklı kerevitler arasından rast gele seçildi. Kerevit örnekleri 2004 yılının yaz aylarında sağlandı. Çalışmalar Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi laboratuvarlarında yürütüldü. Kerevitlerin morfometrik özellikleri (karapaks uzunluğu, karapaks genişliği, abdomen uzunluğu, abdomen genişliği, toplam uzunluk, kıskaç uzunluğu, kıskaç genişliği ve kıskaç ayak uzunluğu) Rhodes ve Holdich [18] e göre alındı (Şekil 1). Uzunluk ölçümleri 1 mm hassasiyetli cetvelle yapıldı. Kerevitlerin et verimlerinin saptanması Rhodes ve Holdich [19] ve Kalma [16] ya göre yapıldı. Bu amaçla, abdomen makasla kesilerek etleri pensle çıkarıldı ve ayrı ayrı tartıldı. Vücut 413

3 M.M.Harlıoglu ve A.Harlıoglu ağırlıklarının belirlenmesinde 0.1 g, et veriminin tespitinde ise g duyarlı hassas terazi kullanıldı. Krustaselerin vücut uzunluğu ile ağırlıkları arasındaki ilişki yaygın olarak regresyon analizi (log y= log (a) + b log (x)) ile ifade edilmektedir [20,21,22]. Regresyon analizinden elde edilen r² (korelasyon değeri) bağımsız değişken (örnek olarak karapaks uzunluğu) ile bağımlı değişken (örnek olarak ağırlık veya et verimi) arasındaki ilişkinin doğrusal olup olmadığını göstermekle birlikte, yine regresyon analizinden elde edilen b değeri organizmanın allometrik veya isometrik büyümesini göstermektedir. Eğer b değeri 3 ten büyük ise organizma pozitif allometrik büyüme göstermekte (organizmanın ağırlığındaki artış uzunluğundaki artışın 3 katından daha fazla), eğer b değeri 3 e eşit ise organizma isometrik büyüme göstermektedir [20]. Erkek ve dişi bireylerin et verimleri ve vücut uzunlukları arasındaki farklar Duncan testi ile karşılaştırıldı [23]. Şekil.1 Tatlı su istakozlarında vücut bölümlerine ilişkin belirli ölçümler [18]: a) karapaks uzunluğu, b) karapaks genişliği, c) abdomen uzunluğu, d) abdomen genişliği, e) toplam uzunluk, f) kıskaç uzunluğu, g) kıskaç genişliği, h) kıskaç ayak uzunluğu 414

4 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus 3. Bulgular 3.1. Karapaks uzunluğu ile vücut ağırlığı arasındaki ilişkiler: Bütün populasyonlarda hem dişi hem de erkek kerevitlerde karapaks uzunluğu ile ağırlık artışı arasında doğrusal bir ilişki bulundu. Regresyon analizleri sonucunda elde edilen r² değerleri ve denklemler Tablo 1 de görülmektedir. Tablo.1 Regresyon analizleri sonucunda elde edilen denklemler log y log (a) + log (b) x r² n Uzunluk grubu (karapaks, mm) Eğirdir Gölü Erkek Dişi İznik Gölü Erkek Dişi Hirfanlı B.G. Erkek Dişi -2, ,5185x -2,0935+2, 1166x -3, ,7261x -3, ,6603x -4, ,6685x -2, ,2218x 0,92 0,82 0,94 0,94 0,89 0, uzunluk 53,97 50,92 46,40 46,71 55,13 52,83 Regresyon analizleri sonucunda elde edilen b değerleri Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek kerevitler hariç, Eğirdir ve İznik göllerinden yakalanan erkek ve dişi kerevitlerin negatif allometrik ağırlık artışına sahip olduklarını göstermektedir (b değeri Hirfanlı erkek = 3,66, Hirfanlı dişi= 2,22; Eğirdir erkek= 2,51, Eğirdir dişi= 2,11; İznik erkek= 2,72, İznik dişi= 2,66). 3.2 Dişi ve erkek kerevitlerin ağırlıkları, morfometrik özellikleri ve et verimlerinin karşılaştırılması: Aynı populasyondaki ve aynı uzunluk grubundaki (karapaks, mm) erkek ve dişi bireylerin ağırlıkları, morfometrik özellikleri ve et verimlerinin karşılaştırılması Tablo 2 de görülmektedir. Tüm populasyonlarda erkek bireyler dişi bireylerden daha ağır gelmelerine rağmen bu farklılık istatistiksel olarak önem taşımamaktadır (P> 0,05). Tüm populasyonlarda dişi bireylerin abdomenleri erkeklerden uzun ve geniş olmasına rağmen, bu farklılık sadece İznik gölünden yakalanan bireylerde istatistiksel olarak önem taşımaktadır (Tablo 2). Diğer taraftan, erkek bireylerin karapaksları dişilerden daha geniş olmalarına rağmen, sadece İznik gölünden yakalanan bireylerde bu farklılık istatistiksel olarak önem taşımaktadır (Karapaks genişliği İznik erkek = 21,27 mm (±1,28), İznik dişi = 19,77 mm (±2,28)). 415

5 M.M.Harlıoglu ve A.Harlıoglu Tablo.2 Aynı populasyondaki ve aynı uzunluk grubundaki (46-55 mm karapaks uzunluğu) erkek ve dişi bireylerin ağırlık, farklı uzunluk ölçümleri ve et verimlerinin karşılaştırılması. karapaks uzun., mm ağırlık, g abdomen uzun., mm toplam uzun., mm karapaks geniş.,mm abdomen geniş.,mm kıskaç ayak uzun.,mm kıskaç uzun., mm kıskaç geniş.,mm abdomen eti, g Eğirdir Gölü İznik Gölü Hirfanlı Baraj Gölü e d e d e d 49,94(±2,21) 48,93(±3,38) 49,13(±3,34) 49,23(±3,42) 50,59(±2,26) 50,64(±2,27) p>0,05 p>0,05 p>0,05 33,07(±4,59) 32,17(±4,43) 29,34(±5,63) 29,19(±5,63) 20,17(±2,33) 19,36(±2,45) p>0,05 p>0,05 p>0,05 51,88(±2,16) 54,36(±4,05) 51,33(±3,50) b 55,31(±3,97) a 54,18(±3,45) 55,29(±2,89) p>0,05 p<0,01 p>0,05 101,81(±4,15) 103,29(±7,08) 100,47(±6,70) 104,54(±7,22) 104,76(±5,41) 105,93(±4,86) p>0,05 p>0,05 p>0,05 23,13(±1,67) 23,07(±1,90) 21,27(±1,28) a 19,77(±2,28) b 26,09(±1,64) 25,93(±1,00) p>0,05 p<0,05 p>0,05 23,94(±2,52) 25,21(±2,72) 20,27(±1,71) b 23,38(±2,60) a 26,00(±1,90) 26,86(±1,51) p>0,05 p<0,001 p>0,05 78,25(±8,33) a 67,07(±5,06) b 83,53(±7,42) a 71,46(±6,74) b 71,53(±8,64) 67,36(±2,73) p<0,001 p<0,001 p<0,05 40,44(±4,21) a 32,50(±4,31) b 43,53(±4,39) a 34,23(±4,27) b 32,53(±3,81) 30,36(±2,68) p<0,001 p<0,001 p<0,05 13,88(±2,36) 13,93(±1,77) 15,00(±1,51) a 13,23(±1,74) b 13,36(±1,41) 13,00(±1,04) p>0,05 p<0,01 p>0,05 3,93(±0,57) b 4,49(±0,54) a 2,99(±0,96) b 4,08(±0,99) a 3,46(±0,47) 3,53(±0,91) p<0,01 p<0,01 p>0,05 n Not: Her satırda farklı harfle gösterilen rakamlar istatistiksel olarak birbirinden farklıdır 416

6 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus Erkek bireylerin kıskaç ayak uzunluğu ve kıskaç uzunluğu tüm populasyonlarda dişi bireylerden istatistiksel olarak daha büyük olmasına rağmen, kıskaç genişliği sadece İznik gölünden yakalanan erkek bireylerde dişilere göre istatistiksel olarak daha geniştir (Tablo 2). Tüm populasyonlarda dişi bireyler erkek bireylerden daha fazla abdomen etine sahip olmalarına rağmen bu fazlalık sadece Eğridir ve İznik gölünden yakalanan bireylerde istatistiksel olarak önem taşımaktadır (P<0,01) (Tablo 2). Farklı populasyonlardan (Eğirdir, İznik gölleri ve Hirfanlı baraj gölü) yakalanan aynı uzunluk grubundaki erkek bireylerin ortalama ağırlık, uzunluk ve et verimlerinin karşılaştırılması Tablo 3 de görülmektedir. Tablo 3 Farklı populasyonlardan (Eğirdir, İznik gölleri ve Hirfanlı baraj gölü) yakalanan aynı uzunluk grubundaki (46-55 mm karapaks uzunluğu) erkek bireylerin ağırlık, farklı uzunluk ölçümleri ve et verimlerinin karşılaştırılması Erkek Eğirdir Gölü İznik Gölü Hirfanlı B.G. p Karapaks uzunluğu, mm 49,94(±2,21) 49,13(±3,34) 50.59(±2.27) p>0,05 Ağırlık, g 33,07(±4,59) a 29,34(±5,63) a 20,17(±2,33) b p<0,001 Abdomen Uzunluğu, mm 51,88(±2,16) b 51,33(±3,50) b 54,18(±3,45) a p<0,05 Toplam uzunluk, mm 101,81(±4,15) 100,47(±6,70) 104,76(±5,41) p>0,05 Karapaks Genişliği, mm 23,13(±1,67) b 21,27(±1,28) c 26,06(±1,64) a p<0,001 Abdomen Genişliği, mm 23,94(±2,52) b 20,27(±1,71) c 26,00(±1,90) a p<0,001 Kıskaç Ayak Uzunluğu, mm 78,25(±8,33) a 83,53(±7,42) a 71,53(±8,64) b p<0,01 Kıskaç Uzunluğu, mm 40,44(±4,21) b 43,53(±4,39) a 32,53(±3,81) c p<0,001 Kıskaç Genişliği, mm 13,88(±2,36) ab 15,00(±1,51) a 13,36(±1,41) b p<0,05 Abdomen Eti, g 3,93(±0,57) a 2,99(±0,96) b 3,46(±0,47) a b p<0,01 n Not: Her satırda farklı harfle gösterilen rakamlar istatistiksel olarak birbirinden farklı, aynı harfle gösterilen rakamlar arasında istatistiksel olarak fark bulunmamaktadır. Vücut ağırlığı en fazla olan erkek bireyler Eğirdir gölünden sağlanan kerevitler olmuştur. Eğirdir gölünden sağlanan kerevitlerin ağırlıkları (33,07 g ± 4,59) ile İznik gölünden sağlanan bireylerin ağırlıkları (29,34 g ± 5,63) arasında istatistiksel olarak bir fark bulunmamasına rağmen, bu bireylerle Hirfanlı baraj gölünden sağlanan erkek bireylerin ağırlıkları (20,17 g ± 2,33) arasında istatistiksel olarak önemli derecede (P< 0,001) farklılık bulunmaktadır (Tablo 3). Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek bireylerin abdomen uzunluğu (54,18 mm ± 3,45) Eğirdir (51,88 mm ± 2,16) ve İznik (51,33 mm ± 3,50) ten yakalanan bireylere göre 417

7 M.M.Harlıoglu ve A.Harlıoglu istatistiksel olarak önemli derecede fazladır (Tablo 3). Benzer şekilde, Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek bireylerin karapaks ve abdomen genişlikleri diğer populasyonlardan yakalanan erkek bireylere göre istatistiksel olarak daha fazladır (P< 0,001) (Tablo 3). İznik ve Eğirdir göllerinden yakalanan bireyler arasında ise Eğirdir gölünden yakalanan bireylerin karapaks ve abdomen genişlikleri daha fazla olmasına rağmen bu farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmamaktadır (P> 0,05) (Tablo 3). İznik gölünden yakalanan erkek bireylerin ise kıskaç ayak uzunluğu, kıskaç uzunluğu ve kıskaç genişliği Eğirdir gölü ve Hirfanlı baraj gölünden yakalanan bireylere göre istatistiksel olarak önemli derecede daha fazladır. Ayrıca, bu uzunluk parametreleri, Eğirdir gölünden yakalanan bireylerde Hirfanlı baraj gölünden yakalanan bireylere göre daha fazla ölçülmüştür (Tablo 3). Erkek bireyler arasında en fazla et verimi ise sırası ile Eğirdir gölü (3,93 g ± 0,57), Hirfanlı baraj gölü (3,46 g ± 0,47) ve İznik gölünden (2,99 g ± 0,96) yakalanan bireylerden elde edilmiştir. Bu farklılıklar istatistiksel olarak önem taşımaktadır (P< 0,01) (Tablo 3). Farklı populasyonlardan (Eğirdir, İznik gölleri ve Hirfanlı baraj gölü) yakalanan aynı uzunluk grubundaki dişi bireylerin ortalama ağırlık, uzunluk ve et verimlerinin karşılaştırılması Tablo 4 de göre görülmektedir. Tablo 4 Farklı populasyonlardan (Eğirdir, İznik gölleri ve Hirfanlı baraj gölü) yakalanan, aynı uzunluk grubundaki (46-55 mm karapaks uzunluğu) dişi bireylerin ağırlık, farklı uzunluk ölçümleri ile et verimlerinin karşılaştırılması. Dişi Eğirdir Gölü İznik Gölü Hirfanlı B.G. p Karapaks uzunluğu, mm 48,93(±3,38) 49,23(±3,42) 50,64(±2,27) p>0,05 Ağırlık, g 32,17(±4,43) a 29,19(±5,63) a 19,36(±2,45) b p<0,001 Abdomen Uzunluğu, mm 54,36(±4,05) 55,31(±3,97) 55,29(±2,89) p>0,05 Toplam uzunluk, mm 103,29(±7,08) 104,54(±7,22) 105,93(±4,86) p>0,05 Karapaks Genişliği, mm 23,07(±1,90) b 19,77(±2,28) c 25,93(±1,00) a p<0,001 Abdomen Genişliği, mm 25,21(±2,72) a 23,38(±2,60) b 26,86(±1,51) a p<0,01 Kıskaç Ayak Uzunluğu, mm 67,07(±5,06) 71,46(±6,74) 67,36(±2,73) p>0,05 Kıskaç Uzunluğu, mm 32,50(±4,31) a b 34,23(±4,27) a 30,36(±2,68) a p<0,05 Kıskaç Genişliği, mm 13,93(±1,77) 13,23(±1,74) 13,00(±1,04) p>0,05 Abdomen Eti, g 4,49(±0,54) a 4,08(±1,00) a b 3,53(±0,91) b p<0,05 n Not: Her satırda farklı harfle gösterilen rakamlar istatistiksel olarak birbirinden farklı, aynı harfle gösterilen rakamlar arasında istatistiksel olarak fark bulunmamaktadır. 418

8 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus Karapaks uzunlukları arasında istatistiksel olarak bir fark bulunmamasına rağmen (P< 0,05), Eğirdir ve İznik göllerinden yakalanan dişi bireylerin vücut ağırlıkları (sırası ile 32,17 g ± 4,43, 29,19 g ± 5,63) Hirfanlı baraj gölünden yakalanan dişi bireylere göre (19,36 g ± 2,45) önemli derecede (P< 0,001) fazla bulunmuştur (Tablo 4). Farklı populasyonlardan, yakalanan dişi bireylerin abdomen uzunlukları arasında istatistiksel olarak önemli derecede bir farklılık bulunmamaktadır (P> 0,05) (Abdomen uzunluğu= Eğirdir gölü için 54,36 mm ± 4,05; İznik gölü için 55,31 mm ± 3,97 ve Hirfanlı baraj gölü için 55,29 mm ± 2,89) (Tablo 4). Hirfanlı baraj gölünden yakalanan dişi bireylerin karapaks ve abdomen genişlikleri Eğirdir ve İznik göllerinden yakalanan dişi bireylere göre, Eğirdir gölünden yakalanan bireylerin de İznik gölünden yakalanan bireylere göre istatistiksel olarak önemli derecede daha fazla olduğu bulunmuştur (Tablo 4). Dişi bireylerin kıskaç ayak uzunlukları ve kıskaç genişlikleri arasında istatistiksel olarak önemli bir farklılık bulunmamasına rağmen, İznik gölünden yakalanan dişi bireylerin kıskaç uzunluğu (34,23 mm ± 4,27) Eğirdir gölü ve Hirfanlı baraj gölünden yakalanan bireylerin kıskaç uzunluğundan (sırası ile 32,50 mm ± 4,31 ve 30,36 mm ± 2,68) önemli derecede uzun bulunmuştur (P< 0,05). Dişi bireyler arasında en fazla abdomen eti sırası ile Eğirdir gölü (4,49 g ± 0,54), İznik gölü (4,08 g ±1,00) ve Hirfanlı baraj gölünden (3,53 g ± 0,91) yakalanan bireylerden elde edilmiştir. Bu farklılık da istatistiksel olarak önem taşımaktadır (P< 0,05) (Tablo 4). 4. Tartışma ve Sonuç Kerevit türleri üzerinde yapılan çalışmalarda genel olarak erkek bireylerin vücut ağırlığının dişi bireylerden fazla, dişilerin ise abdomenlerinin erkeklerinkinden daha uzun ve geniş, buna karşılık erkeklerin kıskaç ayaklarının ve kıskaçlarının dişilerinkinden daha uzun, ayrıca, kıskaçlarının da daha geniş olduğu gözlemlenmiştir [19,24,25,26,27]. Bu çalışmada da, benzer şekilde, tüm populasyonlarda aynı uzunluk grubundaki erkeklerin dişilere oranla daha ağır oldukları ve kıskaç ayak uzunluğu, kıskaç uzunluğu ve genişliğinin dişilere göre daha fazla olduğu, fakat dişilerin de abdomenlerinin daha geniş ve uzun olduğu bulunmuştur. Erkek bireylerin kıskaç ayaklarının daha ağır oluşları nedeniyle dişi bireylere göre vücut ağırlıkları daha fazla olmaktadır. Dişi kerevitler eşeysel olgunluğa eriştikten sonra türe bağlı olarak değişmekle birlikte Kasım ve Haziran ayları süresince abdominal yumurta taşıdıklarından ilkbahar aylarında erkek bireyler gibi kabuk değiştirip boyca büyüyememektedirler. Bu nedenle, eşeysel olgunluğa eriştikten sonra dişilerin boyca büyüme oranları erkeklerden daha düşük olmaktadır [22,28]. Bunun sonucunda, kerevitler eşeysel olgunluğa ulaştıktan sonra erkeklerin kıskaç ayakları dişilere göre daha uzun olmasına karşılık, dişilerinde abdomenlerinin uzunluğu ve genişliği erkeklere göre daha fazla olmaktadır. Bu durum, genetik olarak dişi bireylerin eşeysel olgunluğa ulaştıktan sonra yumurtalarını kuluçka süresince abdomenlerinde barındırdıklarından abdomenlerini bu olaya hazırlamaları şeklinde yorumlanmaktadır [28]. 419

9 M.M.Harlıoglu ve A.Harlıoglu Bazı kerevit türlerinde boyca büyüme (kabuk değişimi) ile ağırlıkta meydana gelen artış, uzunlukta meydana gelen artışın 3 katından daha fazla olmaktadır (pozitif allometrik büyüme). Bu duruma bazı türlerde (örnek olarak Pacifastacus leniusculus) ilerleyen kabuk değişmelerle kıskaçların ağırlığının artışı da neden olabilmektedir [5]. Bu nedenle, dişi kerevitlerde genellikle negatif allometrik veya isometrik büyüme gerçekleşmektedir. Örnek olarak, yapılan bazı çalışmalarda regresyon analizleri sonucunda b değeri dişi Cherax destructor lar için 2,61, C. quadricarinatus lar için 2,92, C. tenuimanus lar için 2,76 [19], A. leptodactylus lar için 2,74 [5] ve 2,82 [1], P. leniusculus lar için 2,89 [5] bulunmuşur. Ayrıca b değeri erkek C. quadricarinatus lar için 3,29, C. destructor lar için 3,22 [29], A. astacus lar için 3,83 [30], P. trowbridgii ler için 3,59 [31], A. leptodactylus lar için 3,25 [5] olarak bulunmuştur. Ayrıca, Köksal [1] Eğirdir gölünden yakalanan A. leptodactylus lar için bu değeri 3,13 olarak bulmuştur. Diğer taraftan, Bolat ve Aksoylar [9] ise Eğirdir gölü kerevitlerinin uzunluk-ağırlık ile karapaks boyu-total boy ilişkileri ve kabuk değiştirme periyodunun saptanması isimli çalışmalarında hem erkek hem de dişi kerevitler için negatif allometrik ağırlık artışının olduğunu (b erkek = 2,89, b dişi =2,69) bulmuşlardır. Benzer şekilde, Erdemli [21] Hotamış gölü ile Mamasın barajı istakozlarının karşılaştırılmalı incelenmesi isimli çalışmasından her iki ortamdan yakalanan bireyler için de negatif allometrik ağırlık artışının olduğunu (b Mamasın = 0,11, b Hotamış =0,011) bulmuştur. Erdemli [10] Beyşehir, Eğirdir, Akşehir, ve Eber gölleriyle Apa baraj gölü istakoz (A. leptodactylus) populasyonları üzerinde yaptığı çalışmada tüm ortamlardan yakalanan bireyler için negatif allometrik büyümenin olduğunu saptamıştır (populasyonlar için b değeri sırası ile; 0,012, 0,011, 0,012, 0,011 ve 0,011). Yapılan bu çalışmada ise, tüm populasyonlardan yakalanan dişi bireyler ve Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek bireyler hariç, diğer erkek bireyler için negatif allometrik büyüme bulunmuştur. Bu durum, Hirfanlı baraj gölünden yakalanan erkek kerevitler hariç, diğer tüm kerevitlerde ergenlikten sonraki büyümede, ağırlıkta meydana gelen artışın uzunlukta meydana gelen artışın 3 katından fazla olmadığını göstermektedir. Benzer şekilde, erkekler için negatif allometrik büyüme C. tenuimanus [29] ve A. leptodactylus un Keban Baraj Gölü populasyonu için de [17] bulunmuştur. Ayrıca, bu çalışma sonucunda, Eğirdir ve İznik göllerinden yakalanan bireyler için pozitif allometrik büyüme görülmemesine, kabuk değişimini gerçekleştiren bireylerin kabuklarının tam olarak sertleşip, kalınlaşmamasının da neden olduğu tahmin edilmektedir. Astacus leptodactylus un yurdumuzda özellikle Eğirdir gölü populasyonunun et verimi birçok araştırmacı tarafından çalışılmıştır [1,8,17]. Yıldırım ve diğ. [8] tarafından Eğirdir gölünden yakalanan mm uzunluk grubundaki haşlanmış erkek ve dişi kerevitler için abdomen eti miktarı 3,0 ±0,5 g olarak, Köksal [1] ise 5 dak. pişirilen örneklerde bu değeri mm (ortalama 101,06 mm) toplam uzunluğundaki erkekler için 3-12 g (ortalama 4,25 g) ve mm (ortalama 101,17 mm) toplam uzunluğundaki dişiler için 2-12 g (ortalama 4,41 g) olarak bulmuştur. Ayrıca, Harlıoğlu [17] tarafından Keban baraj gölü Ağın bölgesinden yakalanan mm karapaks uzunluk grubunda, 10 dak. pişirilen, erkek ve dişi kerevitler için bu değeri sırası ile 3,723 ±0,75 g ve 3,471 ±0,55 g, Kalma [16] ise Beşgöz gölünden yakalanan ortalama uzunluğu yaklaşık 15 cm olan ve 15 dak. kaynatılmış erkek ve dişi kerevitler için ortalama yenilebilir toplam et miktarını erkek kerevitler için 22,73 ±0,61 g ve dişi kerevitler için 19,16 ±1,44 g olarak bulmuştur. Bu çalışmada ise farklı ortamlardan yakalanan aynı uzunluk 420

10 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus grubundaki bireyler karşılaştırıldığında; erkek bireyler arasında en fazla et veriminin sırası ile Eğirdir gölü, Hirfanlı baraj gölü ve İznik gölünden, dişi bireyler arasında ise en fazla et veriminin sırası ile Eğirdir, İznik gölleri ve Hirfanlı baraj gölünden yakalanan bireylerden elde edildiği görülmüştür. Aynı tür için farklı sonuçların bulunmasının, kerevitlerin et verimlerinin populasyonlara göre değişebilmekle birlikte, et veriminin belirlenmesinde farklı yöntemlerin (örneklerin kaynatılma süreleri, etin çıkarılma şekli, örneklerin uzunluk grubu gibi) kullanılmasından da kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Geldiay ve Kocataş [32] tarafından Eğirdir ve İznik göllerinden yakalanan bireylerin Astacus leptodactylus salinus alt türüne ait oldukları bildirilmiştir. Fakat, bu çalışmada bu ortamlardan yakalanan aynı uzunluk gurubundaki erkek ve dişi bireylerin morfolojik özelliklerinin önemli derecede farklı olduğu saptanmıştır. Yurdumuzda kerevit vebasının görülmesinden sonra yapılan kontrolsüz stoklamaların populasyonlar arasında görülen bu morfolojik farklılığın nedenlerinden biri olabileceği düşünülmektedir. Teşekkür: Bu çalışmayı destekleyen Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (FÜBAP) Birimi ne teşekkür ederiz (Proje No: 780). Kaynaklar 1. G. Köksal, Astacus leptodactylus in Europe. In: Freshwater Crayfish: Biology, Management and Exploitation (eds D.M. Holdich and R.S. Lowery), Croom Helm, London and Timber Press, Oregon, , J. Skurdal and T. Taugbol, Crayfish of commercial importance-astacus. In: Biology of Freshwater Crayfish (Ed: Holdich, D.M.) Blackwell Science Company. pp: , M.M. Harlıoğlu and D.M. Holdich, Meat yields in the introduced crayfish, Pacifastacus leniusculus and Astacus leptodactylus, from British waters. Aquaculture Research, 32, , M. Kuşat ve Y. Bolat., Eğirdir Gölü (Türkiye) Tatlı su istakozu (Astacus leptodactylus salinus Eschscholtz 1823) nun boy ağırlık dağılışı ve kerevit vebası hastalığının incelenmesi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi., 12,(1-2), 69-74, M.M. Harlıoğlu, Comparative biology of the signal crayfish, Pacifastacus leniusculus (Dana), and the narrow-clawed crayfish, Astacus leptodactylus Eschscholtz. Unpublished Ph.D. thesis, University of Nottingham, M.M. Harlıoğlu, The present situation of freshwater crayfish, Astacus leptodactylus (Eschscholtz, 1823) in Turkey. Aquaculture 230: , Anonim, Devlet Planlama Teşkilatı 2002 Yılı Balıkçılık İstatistikleri, DPT, Ankara, M.Z. Yıldırım ve H. Gülyavuz, M. Ünlü, Eğirdir Gölü kerevitlerinin (Astacus leptodactylus salinus Normdan, 1842) et verimi üzerine bir araştırma. Tr. J. Of Zoology, 21 (1997) , Y. Bolat ve M.Y. Aksoylar, Eğirdir gölü kerevitleri (Astacus leptodactylus Esch., 1823) nin uzunlukağırlık ile karapaks boyu-total boy ilişkileri ve kabuk değiştirme periyodunun saptanması. Süleyman Demirel Üniversitesi, Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi Dergisi Cilt 2. 10, 26-31, A.Ü. Erdemli, Beyşehir, Eğirdir, Akşehir ve Apa baraj gölü tatlı su istakozlarının (Astacus leptodactylus Esch., 1823) populasyonları üzerine karşılaştırmalı bir araştırma. Doğa Bilim Dergisi 7: ,

11 M.M.Harlıoglu ve A.Harlıoglu 11. M. Bayrak, Mogan gölündeki kerevitlerin (Astacus leptodactylus Esch., 1823) üreme ve gelişme özellikleri üzerinde bir araştırma. Doktara tezi, Ankara Üniversitesi. 104 sayfa, G. Köksal, Studies on aquaculture potential of Akşehir lake crayfish (Astacus leptodactylus salinus Nordman 1842) at the Sakaryabaşı Fish Breeding and Research Station. Habil. Thesis, University of Ankara, Y. Bolat, Eğirdir Gölü Hoyran Bölgesi tatlı su istakozlarının (Astacus leptodactylus salinus Nordman 1842) populasyon büyüklüğünün tahmini. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta, Doktora Tezi, Isparta, 116 s, Ü. Erdem ve Ü. Erdem, Ayrancı baraj gölündeki (Karaman) tatlı su istakozu (Astacus leptodactylus Esch. 1823) nun bazı biyo-ekolojik ve morfometrik özelliklerinin incelenmesi. XII. Ulusal Biyoloji Kongresi, Edirne: , E. Sarıhan ve N. Tekelioğlu, Akşehir ve Eber gölleri tatlı su istakozu (Astacus leptodactylus Esch. 1823) populasyonlarının iki metrik karakter bakımından karşılaştırılması. Doğa Tu Bio. D. 10(3): , M. Kalma, Konya Konuklar Beşgöz gölü istakozlarının (Astacus leptodactylus salinus Nordman 1842) çeşitli vücut özellikleri ve yenilebilir et oranı üzerine bir araştırma. C. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi 6: 83-95, M.M. Harlıoğlu, Keban Baraj Gölü, Ağın yöresi tatlı su istakozu, Astacus leptodactylus Eschcholtz populasyonunda ağırlık-uzunluk ilişkisi ve et verimi. Türk Zooloji Dergisi 23(1999) Ek Sayı 3, , C.P. Rhodes and D.M. Holdich, Length-weight relationship, muscle production and proximate composition of the freshwater crayfish Austropotamobius pallipes (Lereboullet). Aquaculture 37: , C.P. Rhodes and D.M. Holdich, On size and sexuel dimorphism in Austropotamobius pallipes (Lereboullet) A step in assessing the commercial exploitation potential of the native British freshwater crayfish. Aquaculture 17: , R.P. Romaire, J.S. Forester and J.V. Avault, Length-weight relationships of two commercially important crayfishes of the genus Procambarus. Freshwater Crayfish 3: , Ü. Erdemli, Hotamış gölü ile Mamasın barajı tatlı su istakozu populasyonlarının karşılıklı incelenmesi. Doğa TU. Zooloji D.C. 11s. 1: 15-23, D.E. Aiken and S.L. Waddy, The growth process in crayfish. Reviews in Aquatic Sciences 6(3-4): , R.G.D. Steel and J.H. Torrie, Principles and Procedures of Statistics: A biometric approach. 2 nd edn., McGraw-Hill, New York, R.A. Stein, Sexuel dimorphism in crayfish chelae: functional significance linked to reproductive activities. Can. J. Zool. 54: , O.V. Lindqvist and E. Lahti, On the sexuel dimorphism and condition indexs in the crayfish Astacus astacus L. İn Finland. Freshwater Crayfish 5: 3-11, J.V. Huner, P. Henttonen and O.V. Lindqvist, Length-length and length-weight characterizations of noble crayfish Astacus astacus L. (Decapoda-Astacidae) from central Finland. Journal of Shellfish research 10(1): , M.M. Harlıoğlu, Comparison of the chelipeds of two crayfish species, Astacus leptodactylus Eschscholtz and Pacifastacus leniusculus (Dana). Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi 17(1-2): 47-56, R.S. Lowery, In: Freshwater crayfish: biology, management and exploitation (Holdich D.M.& Lowery R.S., eds), Chapman&Hall, London, pp: ,

12 Eğirdir, İznik Gölleri ve Hirfanlı Baraj Gölünden Avlanan Tatlı Su İstakozu Astacus leptodactylus 29. C.M. Austin, Length-weight relationships of cultured species of Australian freshwater crayfish of the genus Cherax. Freshwater Crayfish 10: , M. Pursiainen, M. Saarela and K. Westman, Moulting and growth of the noble crayfish Astacus astacus in an oligotrophic lakle. Freshwater Crayfish 7: , J.C. Mason, Crayfish production in a small woodland stream. Freshwater Crayfish 2: , R. Geldiay ve A. Kocataş, Türkiye Astacus (Decapoda) Populasyonlarının Dağılış ve Taksonomik Tespiti. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi İlmi Raporlar Serisi, No:94, Biologie 63, İzmir, 11 s., 1970., Not: Bu çalışma Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (FÜBAP) Birimi tarafından desteklenmiştir (Proje No: 780). 423