SOSYAL GÜVENLĐĞĐN ÖNEMLĐ DEĞĐŞKENLERĐNĐN ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ ĐLE ÖNGÖRÜSÜ

Transkript

1 T.C. SOSYAL GÜVENLĐK KURUMU BAŞKANLIĞI SOSYAL GÜVENLĐK UZMANLIK TEZĐ SOSYAL GÜVENLĐĞĐN ÖNEMLĐ DEĞĐŞKENLERĐNĐN ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ ĐLE ÖNGÖRÜSÜ HAZIRLAYAN Yasemin Göknur ÜNDEMĐR TEZ DANIŞMANI Doç.Dr.Cem KADILAR Kasım 2009

2

3 T.C. SOSYAL GÜVENLĐK KURUMU BAŞKANLIĞI SOSYAL GÜVENLĐK UZMANLIK TEZĐ SOSYAL GÜVENLĐĞĐN ÖNEMLĐ DEĞĐŞKENLERĐNĐN ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ ĐLE ÖNGÖRÜSÜ Yasemin Göknur ÜNDEMĐR TEZ DANIŞMANI Doç.Dr.Cem KADILAR

4 T.C. SOSYAL GÜVENLĐK KURUMU BAŞKANLIĞI SOSYAL GÜVENLĐĞĐN ÖNEMLĐ DEĞĐŞKENLERĐNĐN ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ ĐLE ÖNGÖRÜSÜ Yasemin Göknur ÜNDEMĐR Bu tez tarafımdan okunmuş olup, Tezin Sosyal Güvenlik Uzmanlığı için uygun ve yeterli bir çalışma olduğunu onaylıyorum. Unvanı : Doç.Dr. Adı : Cem SOYADI : KADILAR ĐMZA : Tez Savunma Tarihi Bu tez Komisyonumuzca değerlendirilmiş ve yeterli bir çalışma olduğuna karar verilerek onaylanmıştır. 1. BAŞKAN 2. ÜYE 3. ÜYE 4. ÜYE 5. ÜYE 6. ÜYE 7. ÜYE

5 ÖNSÖZ Bu tezin başlangıcından sonuna kadar, yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren, bilgilendiren danışmanım ve aynı zamanda lisans eğitimimde büyük katkıları olan değerli hocam Doç.Dr. Cem KADILAR a ve Aktüerya ve Fon Yönetimi Daire Başkanlığında Daire Başkanı V. olarak görev yapmakta olan, görüş ve önerileriyle sosyal güvenlik alanındaki bilgi ve becerilerimin gelişmesinde önemli bir yere sahip olan değerli Başkanım Ömer ALAN a katkılarından dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmayı yapmamıza fırsat tanıyan Sosyal Güvenlik Kurumu üst düzey yöneticilerine, tüm çalışma arkadaşlarıma, hep yanımda olan aileme ve eşime teşekkürlerimi sunarım. Yasemin Göknur ÜNDEMĐR Ankara, Kasım 2009 I

6 ĐÇĐNDEKĐLER ABSTRACT... V KISALTMALAR... VI TABLOLAR DĐZĐNĐ... VII ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ... VIII GĐRĐŞ SOSYAL GÜVENLĐK KAVRAMI SĐGORTALI KAVRAMLARI SOSYAL GÜVENLĐĞĐN FĐNANSMANI SOSYAL GÜVENLĐĞĐN KAPSAM SORUNU SOSYAL GÜVENLĐĞĐN AKTĐF PASĐF DENGESĐ ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ VE TEMEL KAVRAMLAR ZAMAN SERĐSĐ TANIMI ZAMAN SERĐSĐ VERĐLERĐ ZAMAN SERĐSĐ BĐLEŞENLERĐ ZAMAN SERĐSĐ GRAFĐĞĐ GECĐKME SAYISI OTOKORELASYON FONKSĐYONU KISMĐ OTOKORELASYON FONKSĐYONU DURAĞANLIK AKGÜRÜLTÜ SERĐSĐ ÜSTEL DÜZLEŞTĐRME YÖNTEMĐ Basit Üstel Düzleştirme Yöntemi Holt Üstel Düzleştirme Yöntemi Winters Üstel Düzleştirme Yöntemi II

7 3. SOSYAL GÜVENLĐK SĐGORTALI DEĞĐŞKENLERĐNĐN ÜSTEL DÜZLEŞTĐRME YÖNTEMĐYLE ÖNGÖRÜSÜNE YÖNELĐK UYGULAMA SAYILI KANUNUN 4/A MADDESĐNE TABĐ SĐGORTALILARIN ÜSTEL DÜZLEŞTĐRME YÖNTEMĐYLE ÖNGÖRÜSÜ /a Maddesine Tabi Aktif Sigortalılar /a Maddesine Tabi Pasif Sigortalılar /a Kapsamdaki Nüfus SAYILI KANUN UN 4/B MADDESĐNE TABĐ SĐGORTALILARIN ÜSTEL DÜZLEŞTĐRME YÖNTEMĐYLE ÖNGÖRÜSÜ /b Aktif Sigortalılar /b Pasif Sigortalılar /b Kapsamdaki Nüfus SAYILI KANUNUN 4/C MADDESĐNE TABĐ SĐGORTALILARIN ÜSTEL DÜZLEŞTĐRME YÖNTEMĐYLE ÖNGÖRÜSÜ /c Aktif Sigortalılar /c Pasif Sigortalılar /c Kapsamdaki Nüfus TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERĐLER TEMEL KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KAVRAM ĐNDEKSĐ KAYNAKLAR III

8 ÖZET SOSYAL GÜVENLĐĞĐN ÖNEMLĐ DEĞĐŞKENLERĐNĐN ZAMAN SERĐLERĐ ANALĐZĐ ĐLE ÖNGÖRÜSÜ Yasemin Göknur ÜNDEMĐR Sosyal Güvenlik Uzmanlık Tezi Danışman: Doç.Dr. Cem KADILAR Kasım, sayfa Sosyal güvenlik, istihdamın artırılmasında, toplumun geleceğini güvence altına almakta ve bireylerin yaşam standartlarını artırmada önemli bir role sahiptir. Ekonomik ve sosyal açıdan gelişmeyi hedefleyen bir ülkenin, sosyal güvenlik sistemine kayıtlı aktif olarak çalışan sigortalı sayısını artırması beklenir. Böylece sistem bütçesinin en önemli gelir kaynağı olan prim gelirlerinin artırılması sağlanacaktır. Mevcut durumda ve gelecekte sistemin sürdürülebilirliği açısından aktif pasif dengesi, sistemin karşılaşacağı en büyük problemlerden biri olmaya devam edecektir. Bu çalışmada, primli rejimdeki sosyal güvenlik sistemine kayıtlı 4/a, 4/b ve 4/c kapsamındaki aktif sigortalı, pasif sigortalı ve - bunların bakmakla yükümlü oldukları kişiler dahil olmak üzere - sosyal güvenlik kapsamındaki nüfusun yılları arasındaki verileri analiz edilmiştir. Daha sonra bu verilere dayanarak istatistiksel analiz yöntemlerden biri olan zaman serisi analizi yöntemiyle ve SPSS 17.0 yazılımı aracılığıyla gelecek on beş yıl için tahminler yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, önümüzdeki on beş yıl için Türkiye nin sosyal güvenlik kapsamındaki sigortalılarına ilişkin bir değerlendirme yapılmıştır. IV

9 ABSTRACT FORCASTING WITH THE TIME SERIES ANALYSIS OF SOCIAL SECURITY S IMPORTANT VARIABLES Yasemin Göknur ÜNDEMĐR Social Security Professional Thesis Supervisor: Assoc.Prof. Dr. Cem KADILAR November, page Social security has an important role to increase employment, cover society s future and raise the living standards of persons. It is expected that a country, which is targeting to develop in economical and social way, has to increase the number of active employee who is registered to the social security system. Hence, it is provided that premium incomes, which is the most important source of the revenue, can be increased. In the present case and also in the future, active and passive insured person balance will keep on one of the biggest problem in terms of the sustainability of the system. In this study, the data of the total population of the social security system with premium regime consisting of active and passive insured persons who are registered of the article 4/a, 4/b and 4/c in the social security and including dependents are analyzed between the years of Then, on the basis of these data, these series are forecasted for forthcoming fifteen years using the time series analysis method that is one of the statistical methods by SPSS 17.0 software. From the obtained results, an evaluation is made about Turkey s insured persons under social security coverage for forthcoming fifteen years. V

10 KISALTMALAR ABD ACF ADNKS AFYDB HKO HMO PACF SGK TÜĐK Amerika Birleşik Devletleri Otokorelasyon Fonksiyonu Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Aktüerya ve Fon Yönetimi Daire Başkanlığı Hata Kareler Ortalaması Hatanın Mutlak Ortalaması Kısmi Otokorelasyon Fonksiyonu T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı Türkiye Đstatistik Kurumu Başkanlığı VI

11 TABLOLAR DĐZĐNĐ Tablo 1. Sosyal Güvenlik Kurumu Konsolide Nakit Akım Tablosu... 8 Tablo Yılları Arası Sosyal Güvenlik Kapsamı Tablo Yılı Đçin Bazı Ülkelerin Aktif/Pasif Oranı Tablo Yılları Arası 4/a Maddesine Tabi Sigortalılar Tablo 5. 4/a Aktif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 6. Đlk 20 Gecikmeye Ait Box Ljung Testi (4/a Pasif Sigortalılar) Tablo 7. 4/a Pasif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 8. Đlk 20 Gecikmeye Ait Box Ljung Testi (4/a Kapsamdaki Nüfus).. 49 Tablo 9. 4/a Kapsamdaki Nüfusun Öngörü Değerleri Tablo Yılları Arası 4/b Maddesine Tabi Sigortalılar Tablo 11. 4/b Aktif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 12. Đlk 20 Gecikme Đçin Box Ljung Test Đstatistiği Tablo 13. 4/b Pasif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 14. 4/b Kapsamdaki Nüfusun Öngörü Değerleri Tablo Yılları Arası 4/c Maddesine Tabi Sigortalılar Tablo 16. 4/c Aktif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 17. 4/c Pasif Sigortalıların Öngörü Değerleri Tablo 18. Đlk 20 Gecikmeye Ait Box Ljung Testi (4/c Kapsamdaki Nüfus).. 85 Tablo 19. 4/c Kapsamdaki Nüfusun Öngörü Değerleri Tablo 20. 4/a lı Aktif ve Pasif Sigortalıların Yılları Arasındaki Öngörü Değerleri Tablo 21. 4/b li Aktif ve Pasif Sigortalıların Yılları Arasındaki Öngörü Değerleri Tablo 22. 4/c li Aktif ve Pasif Sigortalıların Yılları Arasındaki Öngörü Değerleri Tablo Yılları Arası SGK Toplam Aktif Pasif Dengesi Öngörü Değerleri Tablo Yılları Arası SGK Kapsamdaki Nüfus Öngörüsü VII

12 ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ Şekil Yılları Arası SGK Aktif Pasif Dengesi Şekil Arası Aylara Göre SGK Aktif Pasif Dengesi Şekil Yılları Arasındaki 4/a Maddesine Tabi Aktif Sigortalı Grafiği Şekil 4. 4/a Aktif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 5. 4/a Aktif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 6. 4/a Aktif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 7. 4/a Aktif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 8. 4/a Aktif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/a Maddesine Tabi Pasif Sigortalı Grafiği Şekil 10. 4/a Pasif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 11. 4/a Pasif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 12. 4/a Pasif Sigortalılar Đkinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 13. 4/a Pasif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 14. 4/a Pasif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 15. 4/a Pasif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/a Kapsamdaki Nüfus Serisi Grafiği Şekil 17. 4/a Kapsamdaki Nüfus Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 18. 4/a Kapsamdaki Nüfus Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 19. 4/a Kapsamdaki Nüfus ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 20. 4/a Kapsamdaki Nüfus ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 21. 4/a Kapsamdaki Nüfus Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/b Maddesine Tabi Aktif Sigortalı Grafiği Şekil 23. 4/b Aktif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 24. 4/b Aktif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 25. 4/b Aktif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 26. 4/b Aktif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği VIII

13 Şekil 27. 4/b Aktif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/b Maddesine Tabi Pasif Sigortalı Grafiği Şekil 29. 4/b Pasif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 30. 4/b Pasif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 31. 4/b Pasif Sigortalılar Đkinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 32. 4/b Pasif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 33. 4/b Pasif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 34. 4/b Pasif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/b Kapsamdaki Nüfus Serisi Grafiği Şekil 36. 4/b Kapsamdaki Nüfus Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 37. 4/b Kapsamdaki Nüfus Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 38. 4/b Kapsamdaki Nüfus ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 39. 4/b Kapsamdaki Nüfus ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 40. 4/b Kapsamdaki Nüfus Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/c Maddesine Tabi Aktif Sigortalı Grafiği Şekil 42. 4/c Aktif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 43. 4/c Aktif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 44. 4/c Aktif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 45. 4/c Aktif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 46. 4/c Aktif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil Yılları Arasındaki 4/c Maddesine Tabi Pasif Sigortalı Grafiği Şekil 48. 4/c Pasif Sigortalı Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 49. 4/c Pasif Sigortalılar Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 50. 4/c Pasif Sigortalılar Đkinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 51. 4/c Pasif Sigortalılar ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 52. 4/c Pasif Sigortalı Serisi ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 53. 4/c Pasif Sigortalılar Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği IX

14 Şekil Yılları Arasındaki 4/c Kapsamdaki Nüfus Serisi Grafiği Şekil 55. 4/c Kapsamdaki Nüfus Serisi ACF ve PACF Grafikleri Şekil 56. 4/c Kapsamdaki Nüfus Birinci Farklar ACF ve PACF Grafikleri Şekil 57. 4/b Kapsamdaki Nüfus ACF ve PACF Hata Grafikleri Şekil 58. 4/b Kapsamdaki Nüfus ile Tahmin Serisi Grafiği Şekil 59. 4/b Kapsamdaki Nüfus Serisi Đle Alt ve Üst Limit Tahmin Grafiği Şekil 60. SGK Yılları Arası Aktif Pasif Öngörü Grafiği X

15 GĐRĐŞ Sosyal güvenlik, bireylerin karşılaşacağı zaman dilimi belli olmayan risklere karşı gelir azalışını ya da gider artışını karşılayan, söz konusu riskler karşısında güvence sağlama görevini üstlenen bir sistemdir. Bu açıdan sosyal güvenlik, tüm endüstri toplumlarının geliştirdiği ve geleceğe yönelik risklerden çağdaş toplumları koruyan, güvenli ve aydınlık bir geleceğin yaratacağı tatmini ve mutluluğu gerçekleştiren, vazgeçilmez bir sosyal politika aracıdır. Bu ve benzer özellikleri ile uluslararası belgelerde temel insan hakları kapsamında değerlendirilen sosyal güvenlik, ulusal düzeyde anayasalar tarafından da güvence altına alınmaktadır. Buna karşılık modern dünyada birçok toplumda sosyal güvenlik açıkları getirdiği mali yükler nedeniyle önemli bir tartışma konusu olmuştur. Toplumların vazgeçemeyeceği ve önemli dışsallıkları bulunan bir hizmet olan sosyal güvenliğe ilişkin son yıllarda önemli problemler ortaya çıkmıştır lı yıllarla beraber tutarlı bir sosyal politikadan yoksun kalan sosyal güvenlik sistemimizin, erken emeklilik uygulamaları, nimet-külfet dengesini bozan uygulamalar, istihdama, kapsanan nüfusa ve prim tahsilatına yönelik sıkıntılar aktüeryal dengeyi giderek bozmuştur. Yaşanan kriz gerek bütçe uygulamalarına, gerek ekonominin dinamikleri üzerinde olumsuz izler bırakmaya başlamıştır. Sosyal güvenlikte dönüşüm özellikle 1990 lı yıllarda uluslararası finans kuruluşlarınca sosyal güvenlik sistemleri kriz içinde olan ülkelere reform önerileri sunulması ile yeni bir döneme girmiştir. Dünya Bankası nın sosyal güvenlik sistemlerine ilişkin yeniden yapılandırma politikalarının özünü, sosyal güvenlik sistemlerinin varlıklarını sürdürebilmeleri için temel yapısal değişiklerin kaçınılmaz olduğu varsayımı oluşturmuştur [Tekin Akgeyik v.d. (1)]. 1

16 Bu çalışmada genel olarak, yeni Kanunlarla büyük bir reform yapılmış olan sosyal güvenlik alanında aktif olarak sistemde bulunan sigortalı sayıları, pasif olarak emekli aylığı almakta olan sigortalı sayıları ve bunların bakmakla yükümlü oldukları kişilerle birlikte toplam sosyal güvenlik kapsamındaki nüfusun, istatistiksel analizlerde önemli bir yere sahip olan zaman serisi analizi yöntemiyle önümüzdeki 15 yıl için öngörüsü yapılmış ve bu tahminler yorumlanmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde sosyal güvenliğe ilişkin bazı kavramlar ve açıklayıcı nitelikte tablolarla pekiştirilmiş bilgilere yer verilmiştir. Zaman serileriyle ilgili analizlerin ilk aşaması, çalışma kapsamında yer alan aktif ve pasif sigortalı sayıları ile sosyal güvenlik kapsamındaki nüfusa ilişkin verilerin özelliklerini incelemektir. Dolayısıyla, çalışmanın ikinci bölümünde, zaman serileri analizinde karşılaşılan bazı temel kavramlar ve sosyal güvenlik kapsamındaki sigortalı sayılarının öngörüsünde kullanılacak yöntemler hakkında bilgi verilmiştir. Gelecek olayları ya da koşulları tahmin etmeye öngörü denir. Öngörü karar verme sürecinde önemli bir unsurdur. Öngörü işlemi geçmişteki bilgilerden yararlanarak geleceğe ait tahmin yapmaktır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise sosyal güvenliğin sigortalı değişkenlerinin zaman serisi analizi yöntemlerinden üstel düzleştirme yöntemiyle analizi yapılmış ve her bir değişken için öngörü değerleri hesaplanmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde ise bulunan öngörü değerleri, 4/a, 4/b ve 4/c kapsamındaki sigortalılar için ayrı ayrı ve sosyal güvenlik toplam kapsamı için birleştirilmiş olarak yorumlanarak önerilerde bulunulmuştur. 2

17 1. SOSYAL GÜVENLĐK KAVRAMI Sosyal güvenlik, bir dizi kamu önlemi ile hastalık, doğum, iş kazası, meslek hastalığı, iş göremezlik, yaşlılık, ölüm gibi nedenlerle ortaya çıkabilecek ekonomik ve sosyal risklere karşı toplumun kendini koruma mekanizmasıdır. 1 Ekim 2008 tarihinde yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun birinci maddesinde belirtildiği üzere devletin; sosyal sigortalar ile genel sağlık sigortası bakımından kişileri güvence altına almak, bu sigortalardan yararlanacak kişileri ve sağlanacak hakları, bu haklardan yararlanma şartları ile finansman ve karşılama yöntemlerini belirlemek; sosyal sigortaların ve genel sağlık sigortasının işleyişi ile ilgili esasları düzenlemek ile yükümlüdür. Günümüzde sosyal güvenlik sosyal siyaset disiplini içinde bir dal haline gelmiştir. Sosyal siyaset, cemiyetlerin refah seviyelerinin yükseltilmesi ile birlikte huzuru sağlamayı amaç edinmiş bir disiplindir. Bu amaca ulaşmada, gelir dağılımını etkileyici ve geliri yeniden dağıtıcı her türlü araçtan faydalanılır. Modern sosyal güvenlik sisteminin kaynağı, Avrupa da 19. yüzyılın sonlarına dayanmakla beraber, günümüzdeki özelliklerini II. Dünya Savaşını izleyen çeyrek yüzyılda elde etmiştir. Sanayileşmiş ülkelerdeki bu yapı, sosyal güvenliğin klasik modeli olarak nitelendirilmektedir [Dharam Ghai, (2)]. Buna göre, klasik sosyal güvenlik modeli için, sanayi devrimiyle başlayan bir sürecin sonucu olduğu söylenebilir. Sanayi devriminin gerçekleşmesiyle beraber, ekonomik düzen anlayışının değişmesinin yanı sıra emek arzının emek talebini aşması, yoğun çalışma saatleri ve iş güvenliğinden yoksun çalışma ortamları ile yoksul bir işçi sınıfı doğmuştur. Toplumsal koruma mekanizmaları, sanayileşmenin toplumsal hayata getirmiş olduğu dönüşümler nedeniyle yetersiz kalmaya başlamıştır. 3

18 Sosyal şiddetin çeşitliliğinde ve şiddetinde artış meydana gelmiş, artan sosyal sorunların topluma yüklediği ağır sosyal maliyetlerin bir sonucu ve gereği olarak sosyal güvenlik, ilerici bir sürece girmiştir[sait Dilik, (3)]. Son yıllarda ülkemizde sosyal güvenlik şemsiyesi altında faaliyet gösteren kuruluşların sorunlarına çözüm bulma ve sistemi reform etme çabaları çerçevesinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından, Temmuz 2004 te sosyal güvenlik kurumlarının tek çatı altında toplanması projesi kapsamında dört Kanun tasarısı taslağı kamu oyunun görüşüne sunulmuştur [Tekin Akgeyik v.d. (4)]. Sosyal güvenlik reformu ile, sosyal sigorta kuruluşlarının etkinlik ve verimliliklerini arttırmaya yönelik teknolojik ve kurumsal yeniden yapılandırılmaları, yaşlılığa yönelik tasarrufları arttıracak bireysel emeklilik sisteminin kurulması, sağlık hizmetlerinde kaynakların daha verimli kullanımına yönelik yeniden yapılanma ve kapsamlı bir sosyal yardım sisteminin kurulması hedeflenmiştir. Kurumsal yeniden yapılanmaya yönelik bir dizi yasal düzenleme hayata geçirilmiştir. Bu çerçevede, mevcut sosyal sigorta kuruluşlarınca uygulanan sigorta programları arasında norm ve standart birliğinin sağlanması, bu kurumlar arasında ortak veri tabanının oluşturulması ve bunların aktüeryal ve mali durumlarının izlenmesi amacıyla Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde Sosyal Güvenlik Kurumu kurulmuştur [Tekin Akgeyik v.d. (5)] Sigortalı Kavramları 1 Ekim 2008 de yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile SSK (Devredilen), Bağ-Kur (Devredilen), Emekli Sandığı (Devredilen) Kurumlarının sigortalıları tek çatı altında toplanmış ve bunlara ilişkin yeni hak ve yükümlülükler getirilmiştir. Buna göre 5510 sayılı Kanun un 4 üncü maddesine göre sigortalılık şu şekilde belirtilmiştir: 4

19 5510 sayılı Kanun un kısa ve uzun vadeli sigorta kolları uygulaması bakımından, Madde 4/a - Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar 1, Madde 4/b - Köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan ise; 1) Ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar, 2) Gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar, 3) Anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları, 4) Tarımsal faaliyette bulunanlar, Madde 4/c - Kamu idarelerinde; 1) Bu maddenin birinci fıkrasının (a) bendine tabi olmayanlardan, kadro ve pozisyonlarda sürekli olarak çalışıp ilgili kanunlarında (a) bendi kapsamına girenler gibi sigortalı olması öngörülmemiş olanlar, 2) Bu maddenin birinci fıkrasının (a) ve (b) bentlerine tabi olmayanlardan, sözleşmeli olarak çalışıp ilgili kanunlarında (a) bendi kapsamına girenler gibi sigortalı olması öngörülmemiş olanlar ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 86 ncı maddesi uyarınca açıktan vekil atananlar, sigortalı sayılırlar [5510 sayılı Kanun, (6)]. Burada şunu belirtmek yerinde olacaktır: Yeşil Kart sahibi olan kişilerin sayılı Kanun la 2925 sayılı Kanun un bazı maddeleri yürürlükten kaldırılmış, bazı maddeleri ise değiştirilmiştir sayılı Kanun un yürürlük tarihinden sonra kamu idareleri hariç tarım ve orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz işlerde çalışanlar yeni kanuna göre sigortalı sayılmamaktadır. Kanun un yürürlüğe girdiği tarihte sigortalılığı devam edenler bu kanuna göre 4/a kapsamında sigortalı sayılarak bu sigortalılar ile bunların haksahipleri ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin hak ve yükümlülükleri kanunla yürürlükten kaldırılan hükümleri hariç olmak üzere 2925 sayılı Kanun a göre devam eder. 5

20 Ekim 2008 tarihinden itibaren iki yıl ötelemeli, 5510 sayılı Kanun un 4/c kapsamındaki aktif sigortalılar ile 4/c kapsamındaki aktif sigortalıların bağımlılarının üç yıl ötelemeli olarak genel sağlık sigortası kapsamına girmeleri öngörülmektedir. Sosyal güvenlikle ilgili analizlere başlamadan önce sosyal güvenlik sistemindeki sigortalıların genel olarak kavramsal tanımlarını açıklamakta fayda olduğu düşünülmektedir. Sigortalı, kısa ve/veya uzun vadeli sigorta kolları bakımından adına prim ödenmesi gereken veya kendi adına prim ödemesi gereken kişiyi ifade etmektedir. Burada kısa vadeli sigorta kolları, iş kazası ve meslek hastalığı, hastalık, analık sigortasını; uzun vadeli sigorta kolları malullük, yaşlılık ve ölüm sigorta kollarını ifade etmektedir. Genel sağlık sigortası kişilerin öncelikle sağlıklarının korunmasını, sağlık riskleri ile karşılaşmaları halinde ise oluşan harcamaların finansmanını sağlayan sigortayı ifade etmektedir. Bu çalışmada yer alan aktif sigortalı kişi, 5510 sayılı Kanun un 60 ıncı maddesine göre genel sağlık sigortası kapsamında olan kişilerden aynı Kanun un 4 üncü maddesinin a, b ve c maddeleriyle tanımlanmış olan kişileri ile isteğe bağlı olarak Kurum a prim ödeyenleri kapsamaktadır. Uzun vadeli sigorta kollarından emekli olan kişiler ve iş kazası meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik aylığı bağlanan kişiler pasif sigortalılar olarak ifade edilmiştir. Sigortalının veya sürekli iş göremezlik geliri ile malullük, vazife malullüğü veya yaşlılık aylığı almakta olanların ölümü halinde, gelir veya aylık bağlanmasına veya toptan ödeme yapılmasına hak kazanan eş, çocuk, ana ve babası haksahibi olarak ifade edilir. Sigortalının bakmakla yükümlü olduğu kişi, 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin (a) ve (b) bentlerine göre sigortalı sayılmayanlardan; harcamaları, taşınır ve taşınmazları ile bunlardan doğan hakları da dikkate alınarak, Kurumca belirlenecek test yöntemleri ve veriler kullanılarak tespit edilecek aile içindeki geliri kişi başına düşen aylık tutarı asgari ücretin üçte birinden az olan vatandaşlar ile vatansızlar ve sığınmacılar dışında kalan genel sağlık sigortalısının veya isteğe bağlı sigortalı olmayan, kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olan; eşini, 18 yaşını, lise ve dengi öğrenim veya 5/6/1986 tarihli ve 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda 6

21 belirtilen aday çıraklık ve çıraklık eğitimi ile işletmelerde meslekî eğitim görmesi halinde 20 yaşını, yüksek öğrenim görmesi halinde 25 yaşını doldurmamış ve evli olmayan çocukları ile yaşına bakılmaksızın bu Kanuna göre malûl olduğu tespit edilen evli olmayan çocuklarını ve geçiminin sigortalı tarafından sağlandığı Kurumca belirlenen kriterlere göre tespit edilen ana ve babasını, ifade eder [5510 sayılı Kanun, (7)] Sosyal Güvenliğin Finansmanı Sosyal Güvenlik Kurumu, elde ettiği gelirle sigortalılara yardım yapma ve hizmet sağlama görevini en iyi biçimde yerine getirmek ve bunu sürdürmek zorundadır. Bunun için de Kurumun finansman politikasını, ülkenin ekonomik ve sosyal koşullarına en uygun yöntemle düzenlemesi, gelir ve gider arasında sağlam bir denge kurması gerekmektedir. Sosyal güvenlik sistemlerinin finansmanı genel olarak iki farklı programdan meydana gelir. Bunlardan ilki kimsesiz, yaşlı, muhtaç, malul, dul, yetim ve korunmaya muhtaç çocuklara karşılıksız olarak yapılan ve finansmanı genel bütçe, belediye, vakıf ve gönüllü kuruluşlar yoluyla gerçekleştirilen sosyal yardım ve hizmetler olup primsiz dağıtım yöntemini oluştururlar. Đkincisi ise, sosyal sigorta esaslarına göre düzenlenmiş, bireylerin karşılaştığı risklerin azaltılmasında ve ekonomik güvenliklerinin artırılmasında devletin sosyal güvenlik organizasyonu kurup yürütmesine dayanan primli dağıtım yöntemidir. Bu yöntemin amacı, emekli ve çalışan kuşaklar arasında, hatta aynı kuşak içerisinde farklı gelir grupları arasında dayanışma sağlamaktır [Esfender Korkmaz v.d., (8)]. Bir sosyal güvenlik sisteminin başvurabileceği başlıca üç finansman kaynağından söz edilebilir. Bunlar primler, vergiler ve diğer kamu gelirleridir. Ülkemizde finansman büyük oranda primler üzerinden sağlanmaktadır. Primler, sosyal sigortaların en önemli gelir kaynağını oluşturmaktadırlar. Ücret ve gelir üzerinden alındıkları için ücretin bir parçası, sigorta karşılığı ödendiği için fiyat 7

22 ve zorunluluk karakteri nedeniyle de vergi olarak da görülebilir [Tekin Akgeyik v.d. (9)]. Tablo 1. Sosyal Güvenlik Kurumu Konsolide Nakit Akım Tablosu Milyon TL SGK 4/a 4/b 4/c 4/a 4/b 4/c Toplam SGK Toplam Gelirler Prim Gelirleri Diğer Gelirler Giderler Emekli Aylıkları Sağlık Giderleri Diğer Giderler Açık Bütçe Transferleri Kaynak: T.C.Sosyal Güvenlik Kurumu, Aylık Đstatistik Bülteni (10) Tablo 1 de görüldüğü üzere prim gelirleri sosyal güvenlik sisteminin finansmanında önemli bir yer tutmaktadır yılında toplam gelirlerin toplam giderleri karşılama oranı % 72,2 olurken, prim gelirlerinin 2007 yılında tüm gelirler içindeki oranı %77,5 olup bu oran 2008 yılında %3,6 lık bir artışla %81,1 e ulaşmıştır. Bu artış sisteme kayıtlı ve primlerini ödeyen aktif sigortalı sayısının artışı ile doğrusal bir ilişkiye sahiptir. Bahsedildiği üzere primler aktif sigortalılar üzerinden toplanmaktadır. Sisteme kayıtlı ne kadar çok aktif sigortalı olursa, o kadar çok prim geliri elde edileceği açıktır. Burada göz önünde bulundurulması gereken bir diğer konu giderler içindeki emekli aylıklarının oranıdır. Bu oran 2007 yılında %63,9 iken, 2008 yılında %0,4 gerileyerek %63,5 olmuştur. Yine tablodan görüldüğü üzere gider kalemi içinde yer alan emekli aylığı almakta olan sigortalılara (pasif sigortalı) ödenen toplam emekli aylık miktarı oldukça yüksek bir orana sahiptir yılı için prim gelirleri, emekli aylıklarını %92 oranında karşılamaktadır. Ancak toplam sağlık giderleri de 8

23 dikkate alındığında karşılama oranı %64,6 ya inmektedir. Dolayısıyla 2008 yılı itibariyle sosyal güvenlik sisteminin finansal açıdan kendi kendine sürdürülebilirliğini sağlaması için en az %35,4 lük paya sahip bir gelirin daha sistemin bütçesine girmesi beklenir Sosyal Güvenliğin Kapsam Sorunu Sosyal güvenlik sistemlerinin temel amacı, tüm nüfusa yeterli bir koruma sağlamaktır. Türkiye de ise sosyal güvenliğin kapsamı yıllar itibariyle genişlemekte, ancak bütün nüfusu kapsamaya yetmemektedir. Dolayısıyla sosyal güvenlik sisteminin tıkandığı noktalardan birisi kapsam yetersizliğidir. Sigorta kapsamı dışında kalmanın maliyetinin çok yüksek olduğu bilinci sigortalılar ve işverenlerce hala anlaşılamamaktadır. Aslında sosyal güvenlik sistemi tam istihdamın varlığı ve her çalışanın ve iş sahibinin zorunlu sigortaya dahil olacağını varsaymaktadır. Ancak bu varsayım ülkemiz için geçerli değildir. Ayrıca demografik nedenlerden dolayı kendisi sigortalı olamayacak bağımlıların sayısı, prim ödeyen aktif sigortalıların sayısına oranla sistemin kaldıramayacağı kadar yüksektir [Tülay Arın, (11)]. Tablo 2 de 1972 ve 2008 yılları arasında sosyal güvenlik kurumlarının aktif ve pasif sigortalı kişi sayıları ile kapsamdaki nüfus sayıları verilmiştir. Kapsamdaki nüfus serisine, özel sandıklara bağlı kişi sayıları ve yeşil kartlı kişi sayıları dahil değildir. Burada yer alan kapsamdaki nüfus serisi 2001 yılından itibaren Sosyal Güvenlik Kurumu Aylık Đstatistik Bülteni nden alınmıştır. Sistemin veri tabanında bağımlılara ilişkin yeterli veri olmadığı için bu güne kadar sosyal güvenlik kapsam nüfusu için tahmini katsayılarla hesaplanan değerler kullanılmıştır yılları arasındaki kapsamdaki nüfus serisi ise 4/a, 4/b ve 4/c kapsamındaki aktif ve pasif sigortalılara verilen belirli katsayılarla tahmini olarak hesaplanmıştır. Bu çalışmada sosyal güvenlik kapsamı serisinin oluşturulmasındaki amaçlardan birincisi Türkiye nüfusunun hangi oranda sosyal güvenlik kapsamı 9

24 içinde olduğu konusunda yaklaşık bir sonuç verebilmek; ikincisi, çalışmanın üçüncü bölümünde kapsamdaki nüfusla ilgili öngörüler yaparak bu varsayımları yorumlamaktır. 10