CUMHURİYETİN KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA, ÜRETİMİ, PETROL KANUNLARI, TBMM DE KABUL EDİLEN 5574 SAYILI YENİ PETROL YASASI

Transkript

1 CUMHURİYETİN KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA, ÜRETİMİ, PETROL KANUNLARI, TBMM DE KABUL EDİLEN 5574 SAYILI YENİ PETROL YASASI A.UĞUR GÖNÜLALAN JEOFİZİK YÜKSEK MÜHENDİSİ ODTÜ MEZUNLAR DERNEĞİ ETKİNLİĞİ 26 NİSAN

2 İÇİNDEKİLER ÖZ * PETROL ARAMA, ÜRETİMİ AÇISINDAN PETROL KANUNLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ -ULUSAL YAPILANMA DÖNEMİ PETROL ARAMACILIĞINDA SERBESTLEŞME (LİBERALLEŞME) DÖNEMİ PETROL YASASINININ KURUMSAL NİTELİK KAZANMASI ULUSAL PETROL FAALİYETLERİNİN BÖLÜNMELER VE KÜRESEL YÖNLENDİRMELER DÖNEMİ * 6326 NIN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİNDEN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA VE ÜRETİMİ * 6326 PETROL KANUNU VE TBMM DE KABUL EDİLEN 5574 SAYILI YASANIN GENEL DEĞERLENDİRMESİ -NEDEN YENİ BİR KANUNA İHTİYAÇ VAR? -İDEAL PETROL YASASI NASIL OLMALI? *PETROL SEKTÖRÜ,TBMM KABUL EDİLEN 5574 SAYILI YASA VE ÖZELLEŞTİRME *YENİ PETROL KANUNU HAZIRLANIRKEN DİKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR * KAYNAKLAR 2

3 ÖZ Petrol Kanunları ülke siyasi otoritesinin aramadan üretime, üretimden taşımacılığa, rafinaja ve pazarlamaya kadar olan faaliyet alanlarına bakış açısını yansıtan, yatırımcının hak ve menfaatleri ile devletin hak ve sorumluluğunu düzenleyen hukuki ve mali kuralları belirleyen en önemli dokümandır. Ayrıca Petrol aramacılığı ve üretimi; bilimsel ve teknik bir konudur. Bilimsellikle ve büyük yatırımlarla sektörde başarılı olunabilmektedir. Dinamik bir sektör olan Petrol sektörü Teknoloji ve sermayenin yoğun olduğu bir iş kolu olarak yeraltının görülmeyen devamını yüzlerce metre derinde arayıp, anlamak ve ekonomik değerleri bulup yer üstüne çıkarmak gibi tarifinde var olan riskli, riskli olduğu kadarda yüksek getirili bir uğraştır. Bu özellikleri dolayısıyla da bulunuşundan bugüne, var olduğu ispatlanan her ülkede özel kanunları vardır. Bir çok petrol üreticisi ülke başlangıçta bilimsel ve teknolojik yetersizlikleri, sektörde gerekli olan büyük yatırımları kamu kaynaklarından karşılayamadıkları için yerli ve yabancı özel sektör şirketini petrol arama ve üretim işi için ülkelerinde yatırıma teşvik ve davet etmişlerdir. Bunu da ülkelerinin petrol yasalarında yapmış oldukları akılcı düzenlemelerle gerçekleştirmişler, sonuçta da başarılı olmuşlardır. Türkiye Cumhuriyetinin ilanından bu yana 1926 yılında kabul edilip 1954 yılında 6326 sayılı kanunla iptal edilen 792 sayılı 1 kanun 1954 yılında kabul edilen ve yapılan altı değişikliğe rağmen iptal edilmeyen 6326 sayılı 2.kanun ve bu kanun iptal edecek olan 5574 sayılı TBMM de 17 Ocak 2007 tarihinde kabul edilen kanun 3. kanunumuz olacaktır. Türkiye de petrol arama ve üretim faaliyetlerini düzenleyen Petrol Kanunu şüphesiz kamu, özel ve yabancı petrol sektörünü etkileyen en önemli hususların başında gelmektedir. 3

4 PETROL SEKTÖRÜNDE FAALİYETLERİ:. Petrol Faaliyetleri ; Yeraltı kaynaklarının aranmasına ve yeryüzüne çıkarılıp teslime hazır haline getirilmesine yönelik alanlarda Petrol ve Doğalgazın aranması, bulunması ve üretimi ile tüketiciye teslime kadar olan faaliyetleri kapsamaktadır. Bu faaliyetler, 6326 sayılı Petrol Kanuna göre yürütülmekte olup 5574 sayılı Türk Petrol Kanunu ile yeniden düzenlenmektedir. Piyasa Faaliyetleri ; Yurt içinden veya dışından teslim alınan ham petrol ve petrol ürünlerinin kullanıcılara sunumuna kadar yapılan (ithalat ( ham petrol ve ürün ), rafinaj, dağıtım ) faaliyetleri kapsamaktadır. Bu faaliyetler 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile yürütülmektedir. 4

5 1923 DEN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA, ÜRETİMİ AÇISINDAN PETROL KANUNLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ 1 1- ULUSAL YAPILANMA DÖNEMİ: tarihli Romanya Petrol Kanunundan alınan ve ülke şartlarına göre hazırlanan Cumhuriyetimizin ilk Kanunu olan 24 Mart 1926 yılında 22 maddelik 792 sayılı Yasanın 1. maddesinde T.C. sınırları içinde bütün petrol dahil tüm madenlerin işletilmesi devlete aitdir diyerek, Kanun koyucu petrol arama ve üretim faaliyetlerini gerçekleştirmek üzere ilk teşkilatlanmayı; 20 Mayıs 1933 de kabul edilen 2189 sayılı Altın ve Petrol İşletme İdaresi Teşkiline dair kanunla gerçekleştirmiştir. Çok az sayıda dar bir kadro ve o günkü imkanlara göre çok kısıtlı imkanlarla çalışan bu teşkilat ilk derin kuyuyu açma başarısını göstermiş ve bu faaliyetler 1935 yılında kurulan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü bünyesine alınarak 2189 sayılı kanun iptal edilmiştir. Bu dönemde ilk ciddi adım Petrol Arama ve İşletme İdaresinin kurulmasıyla atılır. 20 Haziran 1935 yılında 2804 sayılı kanunla M.T.A Enstitüsünün kurulmasıyla hayat bulur ve Petrol Arama ve İşletme İdaresi Enstitüye bağlanır. İlk ticari keşif 20 Nisan 1940 yılında (Raman-1 kuyusu) gerçekleştirilir. Bu dönemde 79 kuyu, 2 ticari petrol sahalarının keşifinin (Raman ve Garzan ) yanında ülkemiz için çok önemli jeoloji haritaları, jeofizik etütleri, personel eğitimi gibi hizmetler yapılmıştır. Bu dönemde MTA tarafından toplam 160 bin ton üretim yapılmıştır. 792 sayılı kanunun yürürlükte kaldığı ( ) 28 yıl boyunca; Kanunun 2. maddesi Hükümetin bu hakkı ya doğrudan doğruya veyahut şirketler eliyle kullanabileceğini; kamu dışı sermayenin de bu faaliyetlere girebileceği ifadesi olmasına rağmen, petrol arama ve üretimi faaliyetleri kamu eliyle yürütülmüştür. 2- PETROL ARAMACILIĞINDA SERBESTLEŞME (LİBERALLEŞME) DÖNEMİ: Kasım 1952 de hükümet her türlü petrol faaliyetini yabancı şirketlerin yatırımlarına açar sayılı Cumhuriyetin ikinci Petrol Kanunu ve 6327 sayılı TPAO nun Kuruluş Kanunu tarihinde kabul edilmiş, tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiş, 792 sayılı kanun iptal edilmiştir. 10 Aralık 1954 tarihinde ise TPAO teşkilatlandırılmıştır ile İZİN, DENETLEME VE YÖNLENDİRME YETKİSİNE sahip önemli kuruluş Petrol Dairesi Reisliği kurulur. Yasada ilk değişiklik 13 Mayıs 1955 tarihinde 6558 sayılı yasa ile olur, iki sene sonra uygulamalardaki eksiklikler nedeni ile 6 Haziran 1957 tarihinde 6987 sayılı kanunla yeni eklemeler yapılır. Kanunla; petrol arama ve üretim faaliyetlerinde yabancı şirketlere elverişli yatırım imkanları getirilmiştir. Bu dönemde toplam 898 kuyu açılmıştır ( Arama amaçlı kuyu sayısı 373 olup, toplam sayının 557 si yani % 62 si T.P.A.O. ya aitdir). Arama amaçlı açılan kuyu sayısının en yüksek olduğu dönemdir. 58 yabancı şirket faaliyetde bulunmuş olup, 42 (bunun 21 i T.P.A.O ya ait) keşif (36 petrol, 6 gaz sahası) olmuştur. Yıllık üretim (1965) 1 milyon/ton üzerine çıkarak, 1969 da 3.6 milyon/ton a ( Türkiye de petrol üretiminin tüketimi karşılamadaki payı % 58 e ) ulaşır. 3- PETROL YASASINININ KURUMSAL NİTELİK KAZANMASI: Liberal olan Petrol Kanunu ndaki değişiklik tarihinde kabul edilen 1702 sayılı Kanun ile yapılmıştır. Türkiye de Petrol ve Doğalgaz amaçlı yapılan Arama ve Üretim faaliyetlerinin takibi çerçevesinde; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü yapılandırılmıştır. Diğer taraftan 1979 da 2217 sayılı ek yasa ile fiyatlandırmada düzenleme yapılmıştır sayılı yasa ile; 8 olan ruhsat sayısı TPAO lehine 16 ya çıkarılmış, petrol şirketlerine uygulanan özel vergilendirme hükümleri kaldırılmıştır. Tüm gelir ve kazançlar kurumlar vergisi, V.U.K. ile ilgili mevzuata tabi olmuştur. Şirketlerin hak ve mükellefiyet süreleri % 50 azaltılmıştır. TPAO, BOTAŞ, DİTAŞ, ADAŞ VE ORTA ANADOLU RAFİNERİSİ gibi petrol ve gaz üretim gelirleri ile farklı boyutlarda yatırımlar gerçekleştirir. 26 yeni (23 petrol, 3 gaz sahası (bunun 19 u TPAO ya ait, diğer 6 sı Shell e 1 i AME+Transmed e) keşifi gerçekleştirilmiştir. Yabancı şirketlerin ruhsat, arama kuyu sayısı açısından yasanın çıktığı tarihten itibaren faaliyetleri artarak devam etmiştir. Ancak üretim düşmeye başlamıştır (3.6 milyon/ton dan 2.2 milyon/ton a, Türkiye de petrol üretiminin tüketimi karşılamadaki 5 payı % 27 ye iner ).

6 1923 DEN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA, ÜRETİMİ AÇISINDAN PETROL KANUNLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ ULUSAL PETROL FAALİYETLERİNİN BÖLÜNMELER VE KÜRESEL YÖNLENDİRMELER DÖNEMİ: Petrol üretimindeki düşüşü önlemek üzere, yabancı şirketlerin çekilmemesi için cazip koşulların ilave edilmesi savları ile yerli ve yabancı yatırımların artırılması için 1983 yılında Petrol Kanunu nda tarihli, 2808 sayılı Kanun ile düzenleme yapılmıştır. İhraç (karada % 35, denizde % 45) hakkı, fiyatlandırma, petrolden sağlanan dövizi yurtdışında tutma, TPAO ile ortaklık, ruhsat sayısı (TPAO 12 ye diğerlerinin 8 olacak şekilde) v.b. uygun düzenlemeler yapılmıştır. Düzenlemelere rağmen petrol arama ve üretiminde beklenilen etki yaratılamamıştır. Üretimde TPAO liderliği devam etmiş ilk gaz üretimine 1976 da gerçekleştirilmiş, yabancı şirketler 17 yıl sonra (1993) başlayabilmiştir. TPAO küresel isteklere uygun, küreselleşme isteklerini şekillendiren yabancı petrol şirketlerinin yapılanma modeline aykırı bir şekilde; tarihli (RG) 60 sayılı KHK ile tarihinde yürürlüğe giren 2929 sayılı kanun ve 98 sayılı KHK gereğince TPAO, TPAŞ olarak değiştirilmiş, faaliyetleri arama, üretim, sondaj ve bunlara bağlı petrol ameliyeleri ile sınırlandırılmış, rafinaj, pazarlama ve boru hatları ile taşımacılık faaliyet konusu olmaktan çıkarılmış, Ortaklık, TÜPRAŞ, BOTAŞ, POAŞ ve DİTAŞ ile birlikte Türkiye Petrol Kurumu nun (PETKUR) bağlı Ortaklığı haline getirildi. Böylece TPAO parçalara ayrılmıştır. 16 Kasım 1983 ten itibaren İPRAŞ ta yapılan değişiklikle TÜPRAŞ a dönüştürülür ve TPAO nun elindeki rafineler alınarak TÜPRAŞ a devredilir. Sonuçda da TÜPRAŞ özelleştirilir tarihinde yürürlüğe giren 233 sayılı KHK ile Türkiye Petrol Kurumu (PETKUR) lağvedilip, TPAŞ tekrar TPAO olarak değiştirildi.bağlı Ortaklıklar TPAO iştiraki olarak kaldı. Daha sonra İPRAGAZ, İGSAŞ, TÜPRAŞ, POAŞ,DİTAŞ,TÜMAŞ özelleştirme kapsamına alındı BOTAŞ ayrı bir teşekkül halinde yapılandırıldı. Ülkemizde bugüne kadar deniz aramalarındaki tek keşif, 1988 yılında gerçekleştirilen K.Marmara doğal gaz sahası olup, 1997 yılında üretime alınmıştır. Türkiye de üretilen petrol miktarı 1991 de 4.5 milyon/ton a ulaşmıştır (bunun %78 i TPAO ya ait). Toplam 67 (43 petrol, 24 gaz saha) keşif yapılmıştır den sonra arama yatırımlarına paralel olarak, Üretimde düşmeye başlamış, ülkedeki tek ciddi arama yatırımı yapan, belirleyici olan TPAO, arama ve üretim hedeflerini, yurt dışına çevirmesinde etkili olmuştur. Ancak ülkemiz ve TPAO açısından yurtdışı ortaklıkları ile büyük kazanımlar olmuştur yılından itibaren, Kamu ve özel şirketlerin petrol arama ve üretim yatırımlarındaki artışı, sektör için olumlu bir gelişmedir. Farklı zamanlarda yapılan, birbirleriyle çelişen ve ulusal politikanın sürekli değişmesi nedeniyle, 6326 sayılı petrol yasasının, kısmen devletçi, kısmen liberal kısmen de yetersiz denetim erki yapısı, istenilen seviyedeki faaliyetlerin gerçekleştirilememesine sebep olmuştur tarihinde çıkarılan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununa ve tarihinde kabul edilen 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanununa halen yürürlükte olan 6326 nın içindeki bazı bölümler dahil edilmiştir. Fiyatlandırma ile ilgili tanımlamalar 5015 sayılı yasanın içine alınmıştır. 6

7 6326 NIN YÜRÜLÜĞE GİRMESİNDEN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA VE ÜRETİMİ 1954 yılından 2006 sonuna kadar ekip/ay jeolojik, ekip/ay jeofizik özellikle bu yıllar arasında; Kara Alanlarında toplam: Km 2 Boyutlu, Km2 3 Boyutlu Sismik veri toplanmıştır. Denizlerde toplam; Km 2 Boyutlu, Km2 3 Boyutlu Sismik veri toplanmıştır. Ülkemizde toplam; Km 2 Boyutlu, Km2 3 Boyutlu Sismik Veri toplanmıştır. Saha çalışmalarının sonucunda adet kuyu delinerek metre sondaj gerçekleştirilmiştir. Bu kuyulardan nı arama, 533 ü tespit, si üretim, 30 u enjeksiyon, 81 i jeolojik istikşaf amaçlıdır. Bu faaliyetler sonunda toplam 135 (102 petrol, 33 gaz sahası) keşif gerçekleştirilmiştir yılı içinde 97 adet kuyu delinerek metre sondaj gerçekleştirilmiştir. Bu kuyulardan 47 si arama, 28 i tespit, 22 si üretim amaçlıdır. Türkiye de arama kuyu sayısı yıllık iken 2000 yılından sonra arama kuyu sayısının artışı olumlu bir gelişme olarak görülmelidir. Ülkemizde petrol aramacılığının yapıldığı 1945 yılından bu zamana kadar adet petrol kuyusu açılmıştır. Bu kadar kuyunun dünyada 11 günde,teksasta 35 günde açıldığı düşünülürse ülkemizde açılan kuyu sayısının ne kadar yetersiz olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Denizlerimizde bugüne kadar açılan kuyu sayısı ise 39 dır (2005 sonu) ve bu denizlerimizin de hiç aranmadığını göstermektedir. Yapılması gereken ise; Yüksek maliyetli olan ve uluslararası sularda gerçekleşen arama çalışmalarından elde edilen sonuçların, belirli bir çerçevede paylaşılması, teknik ve yatırım riskinin azaltılmasına sebep olacak modellerin oluşturulması ile aranmamış ve potansiyeli yüksek olan; deniz alanları, büyük petrol şirketlerinin daha çok ilgisini çekecektir. Açılan kuyuların, sismik veri toplamanın hidrokarbon potansiyel arama alanları olan basenlere bağlı olarak faaliyetin yoğunluğuna bakıldığında, en fazla arama faaliyeti Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde (% 20 si) gerçekleştirilmiştir. Yeterince arama faaliyeti yapılamadığından Türkiye bugüne kadar tükettiği petrol ve doğal gazı karşılayacak keşif yapamamıştır. Üretime bakıldığında 2006 sonu itibariyle Türkiye de üretilen M. Ton petrol üretilmiştir. Doğal gaz üretimine bakacak olursak 1976 yılından itibaren üretilen doğal gazın 2006 yılı sonu itibariyle toplam üretimi m3 dür yılındaki üretime göre tüketimin ancak petrolün % 7 sini ( Bin Ton) ve gazın % 3,3 ünü (906 Milyon metreküp) yerli üretimle karşılamıştır yılı itibariyle ham petrol tüketiminin (30 Milyon Ton) % 93 ü, doğalgaz tüketiminin (28 Milyon metreküp) ise % 97 si ithalat ile karşılanırken bu oranların 2013 yılında (toplam talep: petrol: 44,9 milyon ton, gaz: 49,5 milyon metreküp, toplam ithalat: petrol: 43,7 milyon ton, gaz: 49, 2 milyon metreküp) sırasıyla petrol; % 99 ve gaz; % 100 olması beklenmektedir. (Kaynak:ETKB-TPAO) Petrol ve doğal gazda ithalata bağımlı olan Türkiye bundan en fazla etkilenecek ülkelerden birisidir. İthalata ödenen ve giderek hızla artan petrol faturası,ülke ekonomisi üzerindeki en ağır yüklerden biri olmaya devam etmektedir. 7

8 6326 NIN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİNDEN GÜNÜMÜZE PETROL ARAMA VE ÜRETİMİ 2004 yılında yurdumuzda, 20 si yabancı 13 ü yerli olmak üzere 33 şirket arama faaliyetinde bulunmuştur. Yıl içinde 1 adet şirket faaliyetlerini durdurmuştur yılı sonuna kadar ülkemize 205 (175+30) adet şirket gelerek arama faaliyetinde bulunmuştur yılı sonu itibariyle 33 şirket arama faaliyetlerini sürdürmektedir. Ülkemizde 2005 yılında; 16 si yabancı 17 si yerli olmak üzere 33 şirket arama faaliyetinde bulunmuştur yılı sonuna kadar ülkemize 211 (178+33) adet şirket gelerek arama faaliyetinde bulunmuştur. Ülkemizde 2006 yılında; 25 i yabancı 19 u yerli olmak üzere 44 şirket arama faaliyetinde bulunmuştur yılı sonuna kadar ülkemize 221 (185+36) adet şirket gelerek arama faaliyetinde bulunmuştur. Bu şirketlerden 17 adedi ikinci defa arama faaliyetlerine katılmışlardır sonuna kadar Ülkemizde 102 petrol (61 ı TPAO ya ait), 33(4 ikarbondioksit olmak üzere 22 si TPAO ya ait) gaz sahası keşfi yapılmıştır. Ülkemizde mevcut petrol sahalarının ekonomik ömürlerini tamamlaması ve yeni keşiflerin olmaması sebebiyle petrol üretimimiz yıldan yıla giderek düşmektedir yılı sonu itibariyle kalan üretilebilir 41,5 ( ) metrik ton), 2006 yılındaki 2,175 milyon metrik ton üretim seviyesiyle yaklaşık 19 yıl daha üretilebilecektir. Petrol tüketimimiz açısından baktığımızda ise yaklaşık ancak 1,4 yıllık ihtiyacımıza karşılık gelmektedir yılı sonu itibariyle kalan üretilebilir 7,7 milyar ( ) metre küp, 2006 yılındaki 906 milyon metre küp üretim seviyesiyle yaklaşık 9,1 yıl daha üretilebilecektir. Doğal Gaz tüketimimiz açısından baktığımızda ise yaklaşık ancak 3,5 aylık ihtiyacımıza karşılık gelmektedir. 8

9 Özellikle yerli ve yabancı sermayeyi sektöre çekebilmek için, i in, 6326 sayılı Petrol Kanunu nda nda günün g şartlarına uygun, gerekli düzenlemelerin d yapılmas lması gerekçe e gösterilmektedir. g Mevcut 6326 sayılı yasada zaman zaman yapılan düzenlemeler sektörün n gelişmesine bir katkı sağlamad lamadığı gibi ülkemizde yaşanan anan ekonomik krizler, petrol aramacılığı ığının n teşvik edilmek istendiği dönemlerde, dünya d petrol fiyatlarındaki aşıa şırı düşüşler, petrol arz fazlalığı ığı, dünyada olduğu u gibi ülkemizde de yabancı petrol şirketlerinin arama faaliyetlerini azaltmasına, bu şirketlerin TürkiyeT rkiye deki faaliyetlerini askıya almalarına, hatta çekilmelerine neden olmuştur. Buna, ülkemiz Güney G Doğusunda koşullar ulları da dahil edebiliriz. Bütün n bu olumsuzluklara ilave olarak ta, arama yatırımı yapmış şirketlerin yatırımlar mlarını,, kur güvencesi g ile ürettikleri petrol ile geri alamamaları,, bu şirketleri yeni arama yatırımı yapamama konumuna getirmiştir. tir. Yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen verilere göre, g Türkiye T bugün n dünyand nyanın petrol açısından a az aranmış birkaç ülkesinden biridir. Jeolojik konumu nedeniyle, TürkiyeT rkiye de petrol aramacılığı ığı oldukça a fazla risk içermektedir. i Bu nedenle, uluslararası petrol şirketleri, riski daha az olan Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya ülkeleri gibi petrol zengini ülkelerde yatırım m yapmayı tercih etmektedirler. Dünyada (%61) olduğu gibi, Ülkemizde de, enerji tüketiminde petrol-doğalgaz %62 gibi büyük bir payla birinci sırada yer almaktadır. Petrolün 21. yüzyıl boyunca bu durumunu koruması beklenmektedir yılında GSMH nın ise % 3.4 ü, petrol ithalatı için harcanmaktadır. Petrol ve doğal gazda ithalata bağımlı olan Türkiye bundan en fazla etkilenecek ülkelerden birisidir. İthalata ödenen ve giderek hızla artan petrol faturası, ülke ekonomisi üzerindeki en ağır yüklerden biri olmaya devam etmektedir. Küreselleşen dünya, enerji sektöründeki gelişmeler yakından takip edildiğinde enerji politikalarını günümüz Türkiye si; hızla gelişen sanayisini, ekonomik gelişimini, geleceğini ve enerji ihtiyaçlarını dikkatle takip etmek ve planlama yapmak zorundadır. 9

10 10

11 11

12 12

13 13

14 14

15 15

16 Ülkemizdeki Petrol Arama ve Üretim Kapsamında Yapılan Kara ve Denizlerimizde Sismik ve Sondaj Faaliyetleri yıllary lları arasında Kara Alanlarında nda Toplam: Km 2 Boyutlu, Km 2 3 Boyutlu Sismik Veri toplanmış ıştır. Denizlerde Toplam Km 2 Boyutlu, Km 2 3 Boyutlu Sismik Veri toplanmış ıştır. Ülkemizde Km 2 Boyutlu, Km 2 3 Boyutlu Sismik Veri toplanmış ıştır. TOPLAM Km Km 2 2 B 3B Km Km Yılı Sonu İtibari İle Yapılan Sondaj Sayısı 3326 (Denizler Dahil) ARAMA TESPİT ÜRETİM ENJEKSİYON JEO-İST STİKŞAF (KAYNAK : PİGM) P KARAALANLARI DENİZ Z ALANLARI TOPLAM Sondaj Adet Ege Akdeniz Toplam 2B 3B Denizlerde Karadeniz Marmara (2-B) (3-B) Sondaj Sayısı

17 17

18 18

19 TÜRKİYEDEKİ BASENLER ÜSTÜNDE YAPILAN SİSMİK HATLARIN LOKASYON HARITASI Konuşmacı: A. Uğur GÖNÜLALAN Türkiye 17.Uluslararası Jeofizik Kongre ve Sergisi, Kasım 2006, Ankara 19

20 20

21 6326 PETROL KANUNU VE 5574 SAYILI KANUNUNUN GENEL DEĞERLENDİRMESİ 21

22 NEDEN YENİ BİR KANUNA İHTİYAÇ VAR? Türkiye Cumhuriyetinin ilanından bu yana 1926 yılında kabul edilip 1954 yılında 6326 sayılı kanunla iptal edilen 792 sayılı 1 kanun 1954 yılında kabul edilen ve yapılan altı değişikliğe rağmen iptal edilmeyen 6326 sayılı 2.kanun ve bu kanun iptal edecek olan 5574 sayılı TBMM de kabul edilen kanun 3. kanunumuz olacaktır. Petrol sektörünün yeniden yapılanma sürecinde tarihinde çıkarılan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ve tarihinde kabul edilen 4646 sayılı Doğalgaz Piyasası Kanununa halen yürürlükte olan 6326 nın içindeki bazı bölümler dahil edilmiştir. Sadece çıkarılan kanunlarla ilgili değil; 6326 nın geriye kalan arama ve üretim bölümleri yeni bir kanun ile düzenlenmesi gerektiği 6326 sayılı kanundaki engeller olan; 1-Ruhsat sayılarındaki kısıtlamalar, 2-Süresi sona eren bir sahaya aynı şirketin bir yıl müracaat edememesi, 3-Deniz ve kara sınırlarının kıyı çizgisiyle ayrılmaması, 4-Devlet hissesi, 5-Mevzuat kirlenmesi, 6-Kur politikası, 7-Ekonomik stabilizasyon, 8-Yabancı şirketlerin arama üretim faaliyetlerinde dağıtım ve pazarlama faaliyetlerine geçmelerindeki cazip koşullar nedeniyle; yeni bir kanuna ihtiyaç olduğu ortaya çıkmıştır. 22

23 İDEAL PETROL YASASI NASIL OLMALI: 1.Aramayı teşvik eder. 2.Büyük olduğu kadar küçük/marjinal rezervlerin de geliştirilmesini teşvik eder. 3.Üretimi Arttırma ( Improved Recovery ) yöntemlerini teşvik eder. 4.Petrol (ve doğalgaz) üretiminden elde edilen ekonomik rantın devlet ve yatırımcı arasında adil biçimde paylaşılmasını sağlar. Adil paylaşım ölçütleri: Dünya uygulamaları ( norm ları) Devletin aldığı ile yatırımcının getiri oranı ( rate of return ) arasında doğru orantı olması. 5.Yüksek petrol fiyatı dalgalanmalarına karşı devletin ve yatırımcının çıkarlarını korur ya da bu etkileri azaltır. Ayrıca saydam ve rekabeti destekleyen bir sistemin oluşturulması doğal olarak büyük önem taşır. 23

24 6326 Sayılı Petrol Kanunu Türkiye 18 Petrol Bölgesine ayrılmıştır. Kara ve denizlerdeki faaliyetler aynı hak ve yükümlülüklere tabi tutulmuştur Bir Petrol bölgesinin TPAO en fazla12 adet diğer şirketler 8 er adet ruhsat alabiliyordu. Ruhsat büyüklüğü 50 bin hektardır. Arama ruhsatı sahibi her şirket için bölgesel sondaj mükellefiyeti bulunmaktadır. Arama ruhsat süreleri en çok, karalarda 8 (4+2+2), denizlerde ise 12 (6+3+3) yıldır. Parasal yaptırım bulunmamaktadır. (Teminatlı uzatımlar hariç) İşletme ruhsatını elde tutma süresi en fazla 40 yılla sınırlandırılmıştır İLE 5574 ÜN KARŞILAŞTIRMASI 5574 Sayılı Türk Petrol Kanunu Türkiye kara ve deniz olmak üzere 2 ayrı petrol bölgesine ayrılmıştır. Farklı hak ve hükümlere tabi tutulmuştur Ruhsat sayısı sınırlaması kaldırılmıştır. Karalarda 100 bin, denizlerde 1 milyon hektardır. Verilen iş programına göre ruhsat bazında mükellefiyetler getirilmiştir. Bölgesel sondaj mükellefiyeti kaldırılmıştır. Arama ruhsat süreleri karalarda en fazla 9 (5+2+2), denizlerde ise 14(8+3+3) yıl olarak belirlenmiştir. Her ruhsat için yatırım tutarının %2 si kadar teminat alınacaktır. Yerine getirilmeyen programda teminat irad kaydedilecektir. Üretim yapıldığı sürece şirket ruhsatı elinde bulundurabilecektir. 24

25 6326 Sayılı Petrol Kanunu Devlet Hissesi % 12.5 oranında sabittir. Devlet Hissesi (Royalty) nakden veya aynen ödenebilir. Devlet Hakkı arama ve işletme ruhsatlarından alınmaktadır. Şirketler, petrol işlemlerinde kullanacağı malzeme ve ekipmanı, gümrük, ithal vergi ve resimlerden muaf olarak ithal etmektedir. Yabancı hak sahibi şirketlere tanınan kur farkı garantisi hakkı 1997 yılından sonra Sayıştay ın aksi yönde kararıyla durdurulmuştur. İdari para cezaları günün koşullarına göre çok düşük kalmaktadır. Arama başvurularında gizlilik süresi 4 iş günüdür Sayılı Türk Petrol Kanunu Üretim miktarına, cinsine, kara ve deniz sahalarına göre %2 ila %12 oranında değişmektedir. Denizlerdeki su derinliğine, petrol üretim yöntemine ve petrolün kalitesine göre ek indirimler de uygulanabilecektir. Devlet Hissesi (Royalty) nakden ödenebilecektir. Arama ruhsatlarından Devlet Hakkı alımı kaldırılmıştır. İşletme ruhsatlarından Devlet Hakkı alınacaktır. Yurt dışından ithal edilecek ve yurt içinden temin edilecek malzeme ve ekipmanlarda (KDV ve ÖTV hariç) her türlü vergi, resim ve harçtan muaf olması öngörülmüştür. Yabancı yatırımcıların petrol işlemleri için yapmış oldukları yatırımlara tekabül eden gelirlerinin tamamının, üretimden elde ettikleri gelirlerden harice transfer edinceye kadar, Devlet hakkı ve hissesi hariç her türlü vergiden istisna tutulması ve cari kur üzerinden ihracı kolaylığı getirilmiştir. ÖZETLE Kurumlar ve Gelir vergisinden muaf olacakları, safi kazançları üzerinden ödemekle mükellef bulundukları vergiler toplamının % 40 oranını geçemeyecektir. İdari para cezaları günün koşullarına göre yeniden düzenlenmiştir. Arama başvurularında gizlilik süresi 90 iş günüdür. 25

26 5574 SAYILI PETROL KANUNU NA GÖRE :TESPİTLER 6326 sayılı mevcut yasada yer alan Milli Menfaatin Korunması başlıklı bölüm ve maddelerinin 5574 sayılı Kanunda tamamıyla çıkarılmış olması, düzenlemenin kamu menfaatlerinin gözetilmediğinin açık göstergesidir. Petrol arama ve üretim faaliyetinde bulunmak için yapılan başvurunun değerlendirilmesinde mevcut yasanın ilk kriteri olan talebin milli menfaatlere uygun olması ölçütü yasadan çıkarılarak; öncelikle ülke yararını gözetme anlayışı terk edilmiş, uluslar arası şirketlere avantaj sağlanmıştır. Yabancı devletlerin doğrudan doğruya veya dolayısıyla idaresinde etkili olabilecekleri şirketler ile yabancı bir devlet için veya yabancı bir devlet namına hareket eden şahısların, petrol faaliyetinde bulunamayacakları, mülk edinemeyecekleri, tesis kuramayacakları hükmü 5574 sayılı Kanunda çıkarılarak; stratejik öneme sahip bir konuda yabancı devletlerin belirleyici olması önündeki engeller kaldırılmıştır. Ülke içinde üretilen ham petrol ve doğal gaz ile bunlardan elde edilen petrol ürünlerinin kara sahalarında % 65 i ve deniz sahalarında % 55 inin memleket ihtiyacına ayrılması zorunluluğu, 5574 sayılı Kanunda kaldırılarak; yabancı şirketlere ürettikleri petrol üzerinde sınırsız tasarrufta bulunarak, tamamını ihraç etme hakkı getirilmiş, olağanüstü durumlarda bile ülkede üretilen petrolün ülke içinde kullanılması, memleket ihtiyacını gözetme durumu ortadan kaldırılmıştır. Sınırlara 5 km mesafede, tarihi dini yer veya tesise, su tesisine bir yol veya umumi geçide 60 m. mesafede, şehir veya kasaba belediye imar sahası dahilinde petrol faaliyeti Bakan müsaadesi olmadan yapılamaz. hükmü mevcut yasadan çıkarılarak, yabancı şirketlere sınır tanımaksızın her yerde faaliyette bulunma hakkı getirilmiştir. 26

27 ÖZETLE 6326 sayılı Kanunun; 1. Milli Menfaatlerin Korunması ile ilgili olarak; Bölüm1 Madde2 deki...petrol kaynaklarının Milli menfaatlere uygun olarak... Bölüm 3 Madde 4, 1.fıkra...talebin Milli menfaatlere ve bu Kanun un maksadına uygun bulunup bulunmadığı; Bölüm 4 Madde 6, petrol ile ilgili; müsaade,arama ruhsatnamesi ve işletme ruhsatnamesi alma hakkı Devlet adına Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığına aittir... ve Bölüm 5 te yeralan Milli Menfaatin Korunması başlıklı bölümün 12. maddesinin tasarıda (ortadan tamamen kaldırılması) kamu menfaatleri açısından uygun görülmemektedir sayılı Kanunun 1. Kısım, Bölüm 5, Madde 13 te yer alan; Ülke içinde üretilen hampetrol ve doğalgaz ile bunlardan elde edilen petrol ürünlerinin kara Sahalarında % 65 i ve deniz sahalarında % 55 inin memleket ihtiyacına ayrılması zorunluluğunun 5574 sayılı Kanunda ortadan kaldırılmıştır. Böylece, yabancı şirketlere ürettikleri petrol üzerinde sınırsız tasarrufta bulunarak, tamamını ihraç etme hakkı getirilmiş, olağanüstü durumlarda bile ülkede üretilen petrolün ülke içinde kullanılması, memleket ihtiyacını gözetme durumu ortadan kaldırılmıştır sayılı Kanunun 3.Kısım, Bölüm 5, Madde 78-1 de yer alan ülkemizde üretilen Ham petrolden alınan %12.5 luk Devlet Hissesi oranı; Tasarının 2. Kısım, 2. Bölüm Madde 19 da günlük üretim miktarına göre kademeli olarak %1 e kadar indirilmesi sonucu üretimden sağlanan ülkemiz mevcut gelirlerinde azalmaya sebep olacaktır ( mevcut geliri şirketler lehine %50-85 azaltılmaktadır). Arama ruhsatlarından hektar başına alınan devlet hakkı geliri tamamen kaldırılarak gelir kaybı yaratılmıştır. ÖZETLE RUHSAT TEKELLEŞMESİ, MİLLİ MENFAATLERE YÖNELİK İHRACAT SINIRLAMASININ KALDIRILIYOR OLMASI, YABANCI BİR DEVLETİN (TÜRKİYE KARŞITI) RUHSATLARIMIZDA PETROL BULMASI DURUMUNDA;ÜRETTİĞİ PETROLÜN TAMAMINI İHRAÇ ETME HAKKINA SAHİP OLMASI DEVLET HİSSELERİNİN % O A YAKLAŞMASI NEDENİ İLE BULUNAN PETROLÜN ÜLKEMİZE BİR FAYDASI OLMAYACAKTIR. 27

28 PETROL SEKTÖRÜ, TBMM DE KABUL EDİLEN 5574 SAYILI YASA VE ÖZELLEŞTİRME 28

29 Türkiye nin; petrol fiyatlarındaki artıştan en çok etkilenecek ülkelerden birisi olarak, kısa ve uzun vadeli önlemler alması gerekmektedir. Bu ağır yükten kurtulmanın çarelerinden biri, belki de en başta olanı enerji tasarrufu ve var olan enerji kaynaklarının etkin kullanımıdır. Ülkemizin büyük ihtiyaç duyduğu önemli enerji kaynaklarından olan petrol ve doğalgazın öncelikle öz kaynaklarımızdan sağlanmasıdır. Bunun için de petrol arama faaliyetlerini arttırmak şarttır. Bu bağlamda arama yatırım teşvikleri sağlanmalı, ruhsat tekelleşmesi engellenmeli, kamu ve özel kuruluşlar açık, şeffaf ve rekabet edebilir bir model içerisinde olmalıdır. Cumhuriyetin kuruluşundan bugüne, bilgi ve insan kaynağı ile gösterilen çaba ve özveri dikkate alınarak, arama faaliyetlerinin arttırılması ile daha fazla üretim yapılabilmesi ve petrol potansiyelimizin mümkün olduğu kadar değerlendirilmesi için, kamu ve yerli özel sektör gerek ayrı ayrı gerekse de birlikte, ulusal çıkarlar için kısır çekişmeler yerine işbirliği içinde (yurt içinde veya dışında) arama seferberliği içine girmelidir. Böylece kapalı kapılar ardında birbirini yok saymak yerine ulusal çıkarlar adına eşit ve şeffaf bir platformda her iki sektör de yurt içinde ve yurt dışında birleşik bir cephe oluşturacaktır. Bunun zeminini sağlamak ise öncelikle bir devlet stratejisi olmalıdır. Ulusal varlığımız olan yer altı kaynaklarımız için yabancı tekellerin kar zarar hesabına terk edilecek bir model oluşturulmamalıdır. Ayrıca Devlet adına Petrol Sektörünün (arama-üretim) denetleme modeli; uygulanabilir ve eşitlikçi anlayış da; bağımsız bütçesi, yeterli insan kaynağı ve yeni teknoloji takibini sağlayıcı olmalıdır. 29

30 Petrol sektörünün yeniden yapılanma sürecinde; Doğalgaz Piyasası, Petrol Piyasası ve LPG Piyasası Kanunları yürürlüğe girmiş, tarihinde çıkarılan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununa ve tarihinde kabul edilen 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanununa halen yürürlükte olan 6326 nın içindeki bazı bölümler dahil edilmiştir. Fiyatlandırma ile ilgili tanımlamalar 5015 sayılı yasanın içine alınmış, rafineri tekeli yaratılarak entegre yapı ortadan kaldırılmış, yoğun emek ve sermaye gerektiren aramacılık kaderine terk edilmiş, sektörün en önemli zinciri olan arama, üretim faaliyetlerini içeren 6326 sayılı mevcut Petrol Kanunu nda değişiklik yapan tasarı ( , ve ) TBMM de ilgili komisyonlarında görüşülmüştür. 17 Ocak 2007 tarihinde TBMM de 5574 sayı ile Kabul edilmiştir. Avrupa Birliği ne mevzuat uyumu gerekçesiyle; elektrik, petrol ve doğal gaz piyasa yasaları yürürlüğe girmiştir tarihinde çıkarılan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununa ve tarihinde kabul edilen 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanununa halen yürürlükte olan 6326 nın içindeki bazı bölümler dahil edilmiştir. Doğal Gaz Piyasası Kanununa dahil edilen Geçiçi madde-2 ile de 2009 yılına kadar BOTAŞ üzerindeki Doğal Gaz alım sözleşmelerinin her yıl % 20 lik bölümünün devretme şartı getirilmiştir. Bununla da yetinilmeyerek tarihinde 5367 sayılı Kanunla yeniden değişikliğe gidilmiş; kontrat devir sözleşmelerinde, miktar devrine imkan tanıyan ihale ile ilgili olarak da, ihaleye katılacak Şirketlere karşı taraftan onay alma şartı getirilmiştir. Petrol Kanunu nda yapılan değişiklikler ile tüm enerji alanlarından ve petrol sektöründen kamu kuruluşlarının süreç içinde çekilerek, bu alanın şirketlere bırakılması düzenlemeleri büyük ölçüde tamamlanmıştır. AB, Türkiye gibi aday ülkelere ve çevre ülkelere uyum yasaları adı altında enerji ve dolayısıyla petrol alanında kamunun tasfiyesini ve özelleştirmeleri dayatırken, kendi ülkelerinde farklı uygulamaları gerçekleştirmektedir. AB nin bütün çekirdek ülkelerinde kamu ağırlığının sektörden kaldırılması ve özelleştirmeler; ya hiç yapılmamış, ya minimum seviyede tutulmuş, ya da ileriki dönemlere ertelenmiştir. 30

31 1960 ların sonundan bu yana derinleşen olgu sonucunda ücretli emeğin ulusal gelirden aldığı pay da sürekli gerileme içine girmiştir. Üretim maliyetleri ulus ötesi şirketler için artık sorun olmaktan çıkmış gözükmektedir. Üretimden kopan ulus ötesi sermayenin yeni rekabet alanı marka ve tasarım dır. Ülkemizde; 1980 den bu yana özelleştirme politikaları, kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi amaçlı kanun değişiklikleri, küreselleşme söylemi ile sunulmaktadır. Zorlukla kurulan kuruluşlar bir yıllık cirolarla veya daha az bedelle yok pahasına el değiştirmektedir. Buna rağmen ülkemiz krizler zincirinden kurtulamamakta uluslar arası yarışta geri kalmaya devam etmekte, Türkiye nin bağımlılığı daha da artmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti kendi insanına, kurduğu kuruluşlara ve kendi kaynaklarına güvenmeli, Türk insanının kendi kaynakları ile neler yapabileceklerini fark edemeyenlere tavsiyemiz ise; Büyük Atatürk ün Gençlik Nutuk unu okumalarıdır. Yeraltı kaynaklarımızın, ülke çıkarlarımıza uygun olarak kamu, özel kuruluşları ve kontrollü yabancı sermaye ile değerlendirilmesini esas alan düzenlemeler kamu yararı için gerçekleştirilmelidir. 31

32 YENİ PETROL KANUNU HAZIRLANIRKEN DİKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR ; Petrol faaliyetinde bulunmak için yapılan başvurunun değerlendirilmesinde 6326 sayılı mevcut yasanın ilk kriteri olan talebin milli menfaatlere uygun olması hususu mutlaka korunmalıdır. Ruhsat tahsisinde firmalarda aranan koşullar çok iyi belirlenmelidir sayılı yasada yer alan Milli Menfaatin Korunması başlığı altındaki hükümlerin tamamı yeni hazırlanacak yasada da korunmalıdır. Bölge düzenlemesinde kara ve deniz alanlarının ayrı ayrı tanımlanması her iki alanda da arama ve üretim çalışmalarının mali ve teknik yönden farklı olması nedeniyle uygun olacaktır. Arama ruhsat müracaat süresinin uzatılması rekabetin önünü açacaktır. Ruhsat sayısına kısıtlama getirilmemesi durumunda, özellikle güçlü tüzel kişilerce ruhsat tekelleşmesi gibi olumsuz durumların ortaya çıkmaması için bu hususun yönetmeliklerle detaylı olarak düzenlenmesi gerekmektedir. Arama ruhsat alanları büyüklükleri konusunda, kara alanları için mevcut kanundaki büyüklük korunmalı, denizlerde ise aşırı büyük tutulmasının önüne geçilmelidir. Ayrıca, ruhsat sürelerinin uzatılması sismik veriye veya en az 1(bir) sondaj açma şartına bağlanmalı ve bu husus yönetmelikle açık bir şekilde düzenlenmelidir. İşletme ruhsatında yapılacak faaliyetler ile ilgili düzenlemeler sahalar bazında mevcut üretimin daha da altında üretim yapılmasını teşvik edici nitelikte olmamalı, aksine biran önce daha çok üretim yapılması yönünde tedbirleri içermelidir. İşletme lisansı tahsisi ve süresinin uzatılmasının bağımsız kuruluşlarca hazırlanan raporlara dayanarak gerçekleştirilmesi yönünde yeni ve net bir uygulama kanun ve yönetmelikle getirilmelidir. Arama ruhsatlarında çok cüzi rakamlar tutan ve bürokratik işlemler gerektiren devlet hakkının kaldırılması uygun olacak ve Devlet hissesinin oranı kanunla belirlenip, devleti gelir kaybına uğratmayacak şekilde yönetmelikle düzenlenmelidir. Yasayı yürütmek ve denetlemekle görevli olan PİGM bağımsız bir otorite olarak özel kanunla yapılandırılmalı, bu çerçevede teknik ve mali yönden güçlü hale getirilmelidir. Petrol araması kapsamında, yabancı personel çalıştırılması ve yabancı gemilerle ilgili düzenlemeler kurulacak olan bağımsız otoritenin yetkisi dahilinde olmalıdır. 32

33 DİNLEDİĞİNİZ İÇİN SİZLERE TEŞEKKÜRLER EDİYOR, ARAMA VE ÜRETİM YATIRIMLARININ ARTIRILACAĞI, BOL PETROLLÜ GÜNLER ÜMİDİYLE SAYGILAR SUNUYORUM. 33

34 KAYNAKLAR Sayılı Kanun: R.G. : Sayılı Kanun: R.G. : Sayılı Kanun: R.G. : Sayılı Kanun: R.G. : Sayılı Kanun: 1961 Anayasası, R.G.: Sayılı Kanun: R.G. : Sayılı Kanun: 1982 Anayasası, R.G. : Sayılı Kanun: R.G. : Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergileri 10. M.T.A. Dergileri 11. TBMM ilgili Komisyon Raporları 12.ETKB verileri 13.TPAO Yıllık Raporları 14.Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) verileri 15.DEK-TMK Yayınları 16.TMMOB V- VI Enerji Sempozyumu Yayınları 17.Jeofizik Mühendisleri Odası (JFMO) Petrol Kanun Tasarısı Görüşü 18.TUROGE 2008 Kongre ve Sergisi Sn. Dr.Ferruh DEMİRMEN sunumu 34