3. Bölüm. İşletmelerin Hukuki Yapıları

Transkript

1 3. Bölüm İşletmelerin Hukuki Yapıları

2 Türk Hukuk Sisteminde işletmelerin yapısını düzenleyen temel kanun Türk Ticaret Kanunu'dur.

3 3.1. Özel İşletmelerin Hukuki Yapıları Ticari işletme, esnaf işletmesi için öngörülen sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tutan faaliyetlerin devamlı ve bağımsız şekilde yürütüldüğü işletmedir.

4 3.1. Özel İşletmelerin Hukuki Yapıları Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bir işletmenin Ticaret Hukuku açısından ticari işletme sayılabilmesi için şu öğelerin var olması gerekir; Kazanç Sağlamayı Amaç Edinmek: Gelir sağlama hedefinde olmayan faaliyetler ticari işletme sayılamaz. Süreklilik Niyeti: Faaliyetin mevsimlik olması bu niyetin varlığını etkilemez.

5 3.1. Özel İşletmelerin Hukuki Yapıları Belli Büyüklük Sınırlarını Aşma: Burada amaç iki yönlüdür. Şöyle ki; 1-İşletmenin kanunda belirtilen esnaf faaliyetleri sınırlarını aşması; Türk Ticaret Kanununa göre bir faaliyetin esnaf faaliyeti sayılabilmesi için yapılan iktisadi faaliyetin parasal sermayeden çok bedensel çalışmaya dayanması, faaliyetten elde edilen gelir düzeyinin ise o yer geleneklerine göre ancak geçimi sağlamaya yetecek derecede az olması gerekir.

6 3.1. Özel İşletmelerin Hukuki Yapıları 2-Ticari yöntem ve örgütlenmeyle çalışmayı gerektiren büyüklük ve önemde iktisadi faaliyetin olması: Bu ölçüte göre bir işletmenin ticari yöntem ve örgütlenmeyle çalışmayı gerektiren büyüklük ve önemde olmasının ölçütü, o işletmenin ticari bir muhasebeyi gerektirmesidir.

7 3.1. Özel İşletmelerin Hukuki Yapıları Bu üç öğenin var olması durumunda işletme, Türk Ticaret Kanunu'nun düzenlediği ticari işletme kavramının kapsamı içinde olacaktır. Türk Ticaret Kanunu'na göre özel işletmeler hukuki bakımdan 4 biçimde karşımıza çıkarlar.

8 Tek Kişi İşletmeleri İşletmenin tek bir sahibi vardır. Eski ve yeni Türk Ticaret Kanunu'na göre bu sahip "tacir dir. Gerçekten de hem eski hem de yeni kanun'a göre "bir ticari işletmeyi kısmen de olsa kendi adına işleten kişiye tacir" denilmektedir. Ticari işletmenin her türlü faaliyetlerinden tacir sorumludur.

9 Tek Kişi İşletmeleri Kurulmasının kolay olması, kâr bölüşümüne olanak tanımaması, örgütsel yapısının esnek bulunması, tacirin borçlarından dolayı tüm varlıklarıyla sorumlu olması nedeniyle kredi alma kolaylığı sağlaması, yetkilerin tek elde toplanması ve sahibine manevi yönden saygınlık sağlaması gibi bazı üstünlükleri olmasına karşın,

10 Tek Kişi İşletmeleri Tek kişi işletmelerinin, büyüklüklerinin sınırlı olması, modern yönetim ve işletme esaslarından yoksun bulunması, yaşamlarının sahibinin hayatıyla sınırlı olması ve borçlar karşısında tacirin sınırsız sorumlu görülmesi gibi bazı sakıncaları da vardır.

11 Ortaklıklar (Şirketler) Birden çok kişinin bir iktisadi amaca ulaşmak için aralarında anlaşarak para, mal ya da emeklerini bir araya getirmeleri suretiyle kurdukları ticari işletmelere ortaklık adı verilir. Ortaklıklar Türk Hukukunda adi ortaklıklar ve ticaret ortaklıkları olmak üzere iki türdedir.

12 Adi Ortaklıklar Borçlar Kanunu'na göre düzenlenen bu tür ortaklıkların en belirgin özelliği kendini oluşturan ortaklardan ayrı bir tüzel kişiliğinin bulunmayışıdır. Bir ortaklık Ticaret Kanunu'nda düzenlenen ticaret ortaklıklarının ayrıt edici niteliklerine sahip değilse adi ortaklık sayılır. Bu tür ortaklıkta birden çok kişi anlaşarak bir araya gelir ve bir iktisadi amaca ulaşmak için faaliyette bulunur. Ortaklığın kazançları, ortaklar arasında önceden belirlenen biçimde ya da böyle bir belirleme yoksa eşit olarak bölüşülür. Ortakların sorumluluğu sınırsızdır ve tüm kişisel mal varlıklarım kapsar.

13 Ticaret Ortaklıkları Ticaret Kanunu bu tür ortaklıkları iki ana grupta toplamaktadır: Kişi Ortaklıkları ve Sermaye Ortaklıkları.

14 Kişi Ortaklıkları Çoğu kez birbirlerini iyi tanıyan ve birbirlerine güvenen kişiler tarafından kurulan az sayıda ortaklı ortaklıklardır. Kişi ortaklıkları iki biçimde görülebilir;

15 Kollektif Ortaklıklar Ülkemizde en çok görülen ortaklık tipidir. Yeni Türk Ticaret Kanunu'na göre kollektif ortaklık ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirinin sorumluluğu şirket alacaklarına karşı sınırlanmamış olan şirkettir.

16 Kollektif Ortaklıklar Bir ortaklığın kollektif olabilmesi için ortaklık sözleşmesinin yazılı olarak yapılıp, imzaların noterce onaylanması, şirketin kollektif olduğunun yanı sıra, ticaret unvanı ve merkezi, esaslı noktaların belirtilmiş ve tanımlanmış bir şekilde işletmenin konusu,

17 Kollektif Ortaklıklar her ortağın sermaye olarak koymayı taahhüt ettiği para miktarı; para niteliği olmayan sermayenin değeri ve bu değerin ne suretle biçilmiş olduğu, sermaye olarak emek konulmuşsa, bu emeğin niteliği, kapsamı ve değerinin gösterilmesi, ortaklığı temsile yetkili kimselerin ad ve soyadları ile bunların yalnız başına mı, yoksa birlikte mi imza koymaya yetkili olduklarının açıklanması gerekir. Eğer bu koşullardan biri eksikse ortaklık adi ortaklık sayılır.

18 Kollektif Ortaklıklar Bu tür ortaklıkların adi ortaklıklardan farkı, kendini oluşturan kişilerden ayrı bir tüzel kişiliğe sahip olmasıdır. Yalnızca gerçek kişiler kollektif ortaklığa girebilir. Bunun nedeni, ortaklığın borçlarından dolayı, ortakların kişisel tüm varlıklarıyla sorumlu olmalarındandır.

19 Üstünlükleri; Kollektif Ortaklıklar Özellikle parası olmayan ancak emeğiyle hizmet verebilecek kişiler bu ortaklığa girebilir. Ortakların sınırsız sorumlu olmaları, piyasada ortaklığın saygınlığını artırır. Sınırsız sorumluluk ilkesi, ortaklar arasında yakın ilişkilerin ve kişisel güvenin varlığını gerektirir. İşleri genişleyen tacire yardıma bulma yönünden, sorumluluğu da üstlenen ortaklar daha çekicidir.

20 Sakıncaları; Kollektif Ortaklıklar Kişi ortaklığı olduğundan, ortaklardan birinin ayrılması ya da ölümü ortaklığın varlığım tehlikeyi sokabilir. Bir ortağın yanlış davranışının sorumluluğunu tüm ortaklar yüklenmek zorunda kalırlar. Ortak sayısının sınırlılığı büyük sermaye birikimine engel oluşturur.

21 Komandit Ortaklıklar Kollektif ortaklık gibi, kişi ortaklıklarından sayılan komandit ortaklığın kollektif ortaklıktan ayrıldığı en önemli nokta, kollektif ortaklıkta, ortaklığın borç ve yükümlülüklerinden dolayı üçüncü kişilere karşı ortakların tümü, bütün mal varlıklarıyla sorumlu oldukları halde, komandit ortaklıkta bazı ortaklar kollektifteki gibi sınırsız sorumlu olurken, diğer bazıları ise yalnızca koydukları sermaye kadar sorumludurlar. Kollektif ortaklar gibi sınırsız bir biçimde tüm malvarlıklarından sorumlu olan ortaklara komandite, yalnızca koydukları sermaye kadar sorumlu olanlara ise komanditer ortak denilir.

22 Komandit Ortaklıklar Bu tür ortaklık da yazılı ve imzaları noterce onaylanmış bir sözleşmeyle kurulur. Şirket unvanında (adında) komandite ortaklardan hiç olmazsa birinin adı ve soyadıyla ortaklığın komandit olduğu belirtilmelidir.

23 Komandit Ortaklıklar Hemen hemen bir çok konuda Ticaret Kanunu'nun kollektif ortaklığa ait hükümleri komandit ortaklığa da uygulanır. İkisi arasındaki diğer farklılıklar şöyle özetlenebilir: Kollektif ortaklıkta tüm ortakların gerçek kişi olması gerekirken, komandit ortaklıkta tüzel kişiler komanditer ortak olarak ortaklığa katılabilirler. Ortaklık adında komanditer ortağın adı belirtilmez. Komanditer ortakların yönetim, itiraz ve temsil hakkı yoktur. Denetim hakkı ise çok sınırlıdır.

24 Komandit Ortaklıklar Kollektif ortaklıkta ortaklar ortaklıkla rekabet edemezler. Komandit ortaklıkta ise komanditer ortaklar için bu sınırlama yoktur. Komanditer ortaklar, yıl sonunda gerçekleşen kârdan paylarına düşeni ve sözleşmede kararlaştırılmışsa faiz alabilirler. Ancak koydukları sermaye herhangi bir nedenle azalmışsa, bu sermaye tamamlanıncaya kadar kâr ve faiz isteyemezler. Son olarak komanditer ortak, payını devredebileceği gibi, öldüğü zaman diğer ortakların, ortaklığın dağıtılmasını isteme hakkı doğmaz. Hâlbuki kollektif ortaklıkta ortaklardan birinin ölümü durumunda diğer ortaklar ortaklığın dağıtılmasını isteyebilirler.

25 Sermaye Ortaklıkları Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar Bazı yönleriyle komandit ortaklıklara benzeyen bu ortaklıklar, sermayesi paylara bölündüğünden ve komanditer ortakların bu paylarını anonim ortaklık payları gibi serbestçe devredebilme ya da elde edebilme olanağı bulunduğundan sermaye ortaklıkları arasında yer alırlar. Adi komandit ortaklıkta, komanditer ortak, diğer ortakların izni olmadan payını başkasına devredemez.

26 Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar Sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıkta anonim ortaklık gibi ani ve aşamalı olarak kurulabilir. Kurucular en az beş tane ve bunlardan en az bir tanesi komandite yani sınırsız sorumlu olarak olmalıdır. Bu ortaklığa bazı yönlerden Ticaret Kanunu'nun komandit ortaklığa ait hükümleri, bazı yönlerden ise anonim ortaklığa ait hükümleri uygulanır.

27 Anonim Ortaklıklar En az bir kişi tarafından ve tamamı sözleşmede taahhüt edilmiş bulunan iktisadi amaç ve konular için kurulan anonim şirketlerin, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olup, ortakların sorumluluğu koydukları sermayeyle sınırlıdır.

28 Anonim Ortaklıklar Bu ortaklıkların işlevleri şunlardır; Bu ortaklıklar çoğunlukla tek başına hiçbir işe yaramayan küçük birikimleri toplayarak büyük sermayelerin doğmasına ve üretime aktarılmasına neden olurlar. Toplanan büyük sermayeler daha az maliyetle üretim yapar ve pazarda benzerlerine oranla daha ucuz ve daha kaliteli mal sunarak tüketicilere yardıma olurlar. Yeni yatırımlar büyük sermayelerle daha kolay başarılacağından bu tür ortaklıklarla ülkenin doğal kaynaklarını işleme olanağı artacak ve böylece bu durum, yeni iş alanlarının açılmasına ve ulusal gelirin artmasına neden olur. Bu büyük sermayeler küçük birikimlerin toplamı olduğundan, kazançtan belli bir grup sermayedar değil, çalışan kitleler yararlanacaktır.

29 Limited Ortaklıklar Limited ortaklıklar en az bir, en çok elli kişi tarafından kurulabilir. Sermayeleri ise en az on bin Türk Lirası olmalıdır. Anonim ortaklıklar gibi, ortakların sorumluluğu koydukları sermaye kadardır.

30 Limited Ortaklıklar Anonim ortaklıktan farklı yönleri şöyle özetlenebilir: A.O.'lar her türlü iktisadi amaç ve konu için kurulabildikleri halde Ltd. ortaklıklar bankacılık ve sigortacılık dışında kalan iktisadi amaç ve konular için kurulabilir. Paylar Ltd. ortaklıkta en az 25 TL veya bunun katlan olmalıdır. Payların birbirine eşit olması gerekmez. Pay senedi çıkarılamaz. Ortakların sorumluluğu Ltd. ortaklıkta da üstlenilen pay kadardır. Ancak limited şirket ortakları şirketten tahsil imkanı bulunmayan amme alacağından 'sermaye hisseleri oranında' doğrudan doğruya sorumlu olurlar. A.O.'ta ortak sayısı yönünden bir üst sınır konmadığı halde Ltd. ortaklıkta en çok 50 ortak bulunabilir.

31 Limited Ortaklıklar A O. sözleşmesinde ortaklık süresini göstermek zorunlu olmadığı hal. de Ltd. ortaklıklarda bu sürenin belirtilmesi gerekir. Limited ortaklığın karar organı olarak Genel Kurul, yönetim ve temsil organı olarak müdürler vardır. Denetleme organı olarak da anonim şirketin denetçiye ve işlem denetçileriyle denetime ve özel denetime ilişkin hükümleri limited şirkete de uygulanır. A.O/ta ilk yönetim kurulunun sözleşmede gösterilmesi gerekirken Ltd. ortaklıkta müdürler için bu durum söz konusu değildir. Müdürlerin ortak olması da gerekmez. Ortak olmayan kişiler de Ltd. Ortaklığa müdür olabilir. Gerçi anonim ortaklıkta da Yönetim Kuruluna ortak olmayan kişi seçilebilir ama seçilen bu kişi pay sahibi olmadan göreve başlayamaz.

32 Kooperatifler Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik (çıkarlarını) ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kişileri ile özel idareler, belediyeler, köyler, cemiyetler ve dernekler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli teşekküller" olarak tanımlanmaktadır.

33 Kooperatifler Kooperatiflerin 7 ilkesi aşağıdaki gibidir: Gönüllü ve Serbest Giriş İlkesi: Kooperatife giriş gönüllüdür ve kooperatifin hizmetlerinden yararlanabilecek ve kooperatif üyeliğinin sorumluluklarını benimseyebilecek herkese açıktır. Ortağın Demokratik Yönetim İlkesi: Bu ilkenin anlamı, her ortağın payı ne olursa olsun genel kurulda yalnız bir oyunun olmasıdır. Diğer yandan, kooperatifin ortaklarca seçilen yetkili organlarınca demokratik olarak kendi kendini yönetmesi de bu ilkenin doğal sonucudur.

34 Kooperatifler Ortağın Ekonomik Katılımı İlkesi: Kooperatifler bir sermaye ortaklığı değil, insan öğesinin ön planda olduğu kişi ortaklığıdır. Bu nedenle kooperatiflerin yıl sonunda elde ettikleri olumlu gelir-gider farklarının nasıl dağıtılacağı ve ekonomik faaliyetlerin nasıl sürdürüleceği ana sözleşmelerinde belirlenir ve genel kurullarında kararlaştırılır. Özerklik ve Bağımsızlık İlkesi: Bu ilkeye göre kooperatifler özerk ve bağımsız kuruluşlardır. Kooperatifler demokratik yönetim ilkeleri çerçevesinde ortaklar tarafından yönetilen, yönetimde özerk ve kendi kuruluş sermayelerini kendileri oluşturduktan için karşılıklı yardıma dayanan bağımsız kuruluşlardır.

35 Kooperatifler Eğitim Öğretim ve Bilgilendirme İlkesi: Bu ilke ortaklara, yöneticilere, memurlara ve halka kooperatif ilke ve yöntemlerinin demokratik ve ekonomik yönleriyle öğretilmesinin yanı sıra, kooperatiflerle ilgili kişilerin sorumluluklarını etkili bir biçimde yerine getirebilmeleri için gerekli yeteneklere kavuşturulmasını kapsamaktadır. Kooperatifler ve Üst Birlikleri Arası İşbirliği İlkesi: Kooperatiflerin, ortaklarına ve topluma daha iyi ve daha fazla hizmet edebilmek için bütün I olanaklarıyla birbirleriyle etkili bir işbirliğini amaçlamaktadır.

36 Kooperatifler Eğitim Öğretim ve Bilgilendirme İlkesi: Bu ilke ortaklara, yöneticilere, memurlara ve halka kooperatif ilke ve yöntemlerinin demokratik ve ekonomik yönleriyle öğretilmesinin yanı sıra, kooperatiflerle ilgili kişilerin sorumluluklarını etkili bir biçimde yerine getirebilmeleri için gerekli yeteneklere kavuşturulmasını kapsamaktadır. Kooperatifler ve Üst Birlikleri Arası İşbirliği İlkesi: Kooperatiflerin, ortaklarına ve topluma daha iyi ve daha fazla hizmet edebilmek için bütün I olanaklarıyla birbirleriyle etkili bir işbirliğini amaçlamaktadır.

37 Kooperatifler Toplumsal Sorumluluk İlkesi: Bu ilke ile, kooperatiflere ortaklarına sağladıkları çıkarların yanı sıra bir de içinde yaşadıkları toplumun sürdürülebilir kalkınması için çaba gösterme, katkıda bulunma sorumluluğu yüklenmektedir.

38 Dernek ve Vakıf İşletmeleri Dernek ve vakıflar kazanç paylaştırma dışında kurulan kişi ve mal topluluklarıdır. Bu nedenle bu kurumların işletme kurup işletmeleri, kural olarak yasaktır. Ancak Medeni Kanun'a göre demekler temel amaçlarına ulaşmak için iktisadi amaçlı işletmeler kurabilirler.

39 3.2. Kamu İşletmelerinin Hukuki Yapıları Ülkemizin karma ekonomik yapıya sahip olması sonucu devlet bir girişimci olarak iktisadi faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu faaliyetlerini yürütürken devletin, çoğu kez, klasik devlet örgütü dışında bu tür hizmetlerin yapışma uygun bir örgütlenme yolunu gittiği görülmektedir. Gelir elde etmenin yanında bazı kamu hizmetlerini de yürütmek amacıyla kurulan bu girişimlerin faaliyetlerinin sının ve çeşitleri, ülkenin koşullarına göre saptanmaktadır.

40 Genel Yönetim İçinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Bunlar genel idarenin içinde diğer kamu hizmetleri gibi yürütülürler. Bunlardan bazılarının, ek nitelikte bir ticaret ya da üretim işini sürdürmek için bir bütçeden ayrılan sermaye anlamında döner sermayeli oldukları görülür. Damga Matbaası ve Darphane bu tür döner sermayeli kuruluşlara örnek olarak gösterilebilir.

41 Katma Bütçeli Dairelere Bağlı İşletmeler Bunlar da genellikle bağlı bulundukları daireden döner sermaye alarak faaliyetlerini yürütürler. Tüzel kişiliği olmayan bu kuruluşlar 1050 Sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu'na göre kurulurlar. Sağlık Bakanlığına bağlı hastaneler bu gruba girmektedir.

42 Özel Yapılı (Statülü) Kuruluşlar Bunlar hizmetin niteliği ve günün koşullan gereği çeşitli düzenlemelerle kurulurlar. Bunları bir tip altında toplama olanağı yoktur. İller Bankası ve Milli Piyango İdaresi bunlara örnek olarak gösterilebilir.

43 Yerel Yönetim İşletmeleri Türkiye'nin yönetim yapısı içinde yerel yönetim kurumlan alarak görülen il özel idaresi, belediyeler ve köy idarelerine bağlı olarak kurulan işletmelerdir. Su, havagazı, şehir içi ulaştırma, çiftlik ve oteller bunlara örnek olarak verilebilir. Bu kuruluşlar, ister doğrudan doğruya, ister kamu hukuku hükümlerine göre faaliyette bulunan bir tüzel kişi aracılığıyla işletilsinler Ticaret Kanunu'na göre tacir sayılmazlar.

44 Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ve İktisadi Devlet Teşekkülleri İktisadi devlet teşekküllerini, " sermayesinin tamamı Devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan kamu iktisadi teşebbüsü" olarak tanımlanmıştır. Kanun Hükmünde Karaname'ye göre, iktisadi devlet teşekkülleri, ekonomik gereklere uygun olarak verimlilik ve kârlılık ilkeleri doğrultusunda kendi aralarında ve milli ekonomi ile uyum içinde çalışarak sermaye birikimine yardım etmek ve bu suretle daha fazla yatırım kaynağı yaratmak amacı güderler.

45 Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ve İktisadi Devlet Teşekkülleri Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT), bir başka ifadeyle iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşlarının başlıca özellikleri aşağıdaki gibidir: KİT'ler Bakanlar Kurulu kararı ile kurulur. Yeni düzenleme yapılmadan önce KİTlerin yasa ile kurulması yoluna gidilmekteydi. Ekonomik ihtiyacın varlığı halinde yeni bir teşebbüs kurulabilir veya mevcut bir müessese ya da bağlı ortaklık teşebbüs haline getirilebilir.

46 Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ve İktisadi Devlet Teşekkülleri KİTlerin sermayesinin tamamı devlete aittir. Bu kurala bankalar dolayısıyla bir istisna getirilmiştir. Bankacılık alanında sermayenin en az %91'i Devlet'e ait olan anonim şirket şeklinde iktisadi devlet teşekkülü kurulabilir. KIT'ler, kendilerine bağlı ve tüzel kişilikleri olan müesseseler ve bağlı ortaklıklar aracılığı ile iktisadi faaliyette bulunurlar.

47 Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ve İktisadi Devlet Teşekkülleri KIT'lerin sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır ve tüzel kişiliğe haizdirler. KIT'lere, yasa ile saklı tutulan hususların dışında özel hukuk kuralları uygulanır. KIT'lere, Genel Muhasebe Kanunu ile Devlet ihale Kanunu hükümleri uygulanmaz ve bunlar Sayıştay'ın denetimine tabi değildir.

48 Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ve İktisadi Devlet Teşekkülleri KİTler kuruluş amaçları dışında faaliyetlerde bulunamazlar. KİTlerin malları ve her çeşit mevcutları aleyhine işlenen suçlar, Devlet malı aleyhine işlenmiş sayılır ve Turk Ceza kanununda öngörülmüş olan cezalar söz konusu olur. KIT'lerin bağlı olduğu bakanlık Başbakanın önerisi ve cumhurbaşkanının onayı ile belirlenir.

49 3.3. İşletmelerin Birleşmeleri İşletmelerin birleşmeleri ya aynı işi yapan işletmelerin bir araya gelmeleri biçiminde yatay olarak, ya da aynı konudaki üretimin farklı aşamalarını yapan işletmelerin birleşmeleriyle dikey ya da çok farklı alanlarda faaliyette bulunan işletmelerin birleşmeleriyle konglomerat (çeşitlenme) olarak gerçekleştirilir.

50 3.3. İşletmelerin Birleşmeleri Bu tür birleşmelerde, bir araya gelen işletmeler tüzel kişiliklerini yitirmezler, Her bir işletme hukuksal bağımsızlığını koruyarak çeşitli çıkarları sağlamak için bir araya gelir. Bunlar şunlardır:

51 Centilmenlik Anlaşmaları Benzer işletmeler arası ortaya çıkan, belirli konularda ve belirli amaçların gerçekleşmesine yönelik karşılıklı söz vermelerine dayanan, yasal açıdan bağlayıcı nitelikte olmayan, yazılı veya sözlü anlaşmalardır.

52 Konsorsiyumlar Belirli bir proje için iki ya da daha çok benzer ya da çoğunlukla değişik konuda çalışan işletmenin geçici olarak bir araya gelmeleridir.

53 Karteller Aynı konuda çalışan işletmelerin, piyasa koşullarını kendi amaçları doğrultusunda ve ortak çıkarlarını korumak yolunda kullanmak için aralarında yaptıkları sözleşmelerdir.

54 Stratejik İşbirlikleri Küreselleşmenin getirdiği rekabet, işletmeleri daha iyi olabilme ve piyasadaki riskleri paylaşabilme konusunda yeni arayışlar içine sokmaktadır. Bu yolda en çok başvurulan yöntemlerden birisi olan stratejik ortaklıklar, iki ya da daha fazla sayıdaki işletmenin, belirli bir stratejik amaç doğrultusunda, işbirliği yapmak için bir araya gelmeleri olarak tanımlanmaktadır.

55 Konsernler Konsernler, katılan işletmelerin hukuksal yapılarını yitirmemeleri nedeniyle kartellere benzer. Ancak konsern'e katılan firmaların hem sayısı daha az hem de aralarındaki ilişkiler sıkı olduğundan ekonomik bağımsızlıklarını kısmen ya da tamamen yitirirler. Diğer yandan konsernler birçok yönleriyle tröstlere benzerler. Ancak tröstlerin amacı rekabeti önleyerek daha fazla kâr etmek iken, konsernlerin amacı maliyeti düşürmektir. Konserne katılan işletmeler dikey büyüme halinde birbirlerini tamamlarlar.

56 Lisans Anlaşmaları Lisans anlaşmaları, patent hakkı sebebiyle korunan bir ürünün üretilip, pazarlanmasına izin veren bir işbirliğidir. Satış yetkisi verme ise, satış ve dağıtım maliyetinin çok yüksek olması veya uzmanlık istemesi durumunda bir işletmenin, ürünlerinin satışını acentelik ya da satış yetkisi vererek başka bir işletmeye devretmesi olarak tanımlanmaktadır.

57 Ortak Yatırım ya da Girişimler Ülkemizde sıkça görülen stratejik birleşme biçimi, ortak yatırım uygulamalarıdır. Ortak yatırım, iki ya da daha fazla işletmenin kendi öz yetenekleri doğrultusunda bir araya gelerek, kendileri dışında ayrı bir işletme oluşturmalarıdır.

58 İmtiyaz (franchising) Sözleşmeleri Üretimin artması, buna karşılık tüketici ihtiyaçlarının daha kaliteli ve tanınmış mallara yönelmesi sonucunda imtiyaz (franchise) verenlerin mallarını ve geliştirdikleri hizmetlerini geniş tüketici kitlelerine ulaştırmak, belirli bölgelerde bağımsız olarak çalışan imtiyaz alıcılarının bağımsızlıklarını yitirmeden, tanınmış bir sistemin rekabet üstünlüklerinden yararlanarak kazanç sağlamak amacıyla yaptıkları bir sözleşme türüdür.

59 İşletmelerin Hukuksal Bağımsızlıklarını Etkileyen Birleşmeler Tröstler Bu tür birleşmelerde de amaç aynıdır. Bunlar da belli ürünlerin pazarını ele geçirerek daha fazla kazanç elde etmeye yönelik birleşmelerdir. Ancak, ayrımdan da anlaşılacağı gibi daha önce belirtilen birleşmelerde sözleşmeye katılan işletmeler hukuksal varlıklarını tam anlamıyla, ekonomik varlıklarını ise belli ölçüde korurlarken tröstlerde hukuksal bağımsızlık etkilenmektedir.

60 Oy (Voting) Tröstleri Bu tröstte bir işletme aynı iş kolundaki birçok işletmenin hisse senetlerini eline geçirmektedir. Yalnız bu ele geçirme satın alma biçiminde değil, bu hisse senetlerini elinde bulunduranlara daha fazla temettü (kâr payı) önererek. genel kurulda onlar adına oy kullanma biçiminde olmaktadır. Böylece oy hakkını eline geçiren ana işletme, genel kuruldaki oy hakkıyla diğer işletmeleri yönetme hakkını elde etmektedir.

61 Kaynaşma (Füzyon-Merger) Tröstleri Oy tröstlerinde ana işletme fazla bir mali riske girmez. Ama güçlü bir tekelci piyasa oluşturur. İşte bu tür tekelciliğin yasaklanması sonucu kaynaşma tröstleri ortaya çıkmıştır. Burada oy tröstünden farklı olarak firmalar tüzel kişiliklerini ortadan kaldırarak bir araya gelirler. Şirket evlilikleri de denilen bu birleşmelerde, tüzel kişiliği olan birden fazla işletme tüzel kişiliklerini yitirerek yeni bir tüzel kişilik içinde kaynaşırlar.

62 Holdingler Holdingler bir ana işletme ile buna bağlı yavru işletmelerden oluşur. Bu ana işletme aynı ya da farklı konularda faaliyet gösteren yavru işletmelerin hisse senetlerini satın almak yoluyla onların yönetimine egemen olur. Dış görünüşte bu egemenliği sağlayabilmek için ana işletmenin, her bir yavru işletmede %51 paya sahip olması gerekiyormuş gibidir.

63 3.4. Yabancı Sermayeli ve Çok Uluslu İşletmeler Yabancı Sermayeli İşletmeler Ülkemizde yatarım yapmak isteyen, yabancı ülke vatandaşları ve yurt dışında ikamet eden Türk vatandaşları ile yabancı ülkelerin kanunlarına göre kurulmuş şirket ve uluslararası kuruluşlar yabancı yatırımcı olarak tanımlanırlar.

64 Çok Uluslu İşletmeler Çok uluslu işletme iki ya da daha fazla ülkede iş yapan işletme demektir. Çok uluslu işletmelerin dünya çapındaki etkileri oldukça önemlidir. Bunların faaliyetleri aracılığıyla ekonomik ve politik sistemler arasında olduğu kadar ülkeler ve kültürler arasında karşılıklı ilişkiler yaratılmış olur. Çok uluslu yönetim şu etmenlerin göz önünde bulundurulmasını gerektirir.

65 Çok Uluslu İşletmeler Çok uluslu işletme iki ya da daha fazla ülkede iş yapan işletme demektir. Çok uluslu işletmelerin dünya çapındaki etkileri oldukça önemlidir. Bunların faaliyetleri aracılığıyla ekonomik ve politik sistemler arasında olduğu kadar ülkeler ve kültürler arasında karşılıklı ilişkiler yaratılmış olur. Çok uluslu yönetim şu etmenlerin göz önünde bulundurulmasını gerektirir.

66 Dış Çevre Çok uluslu işletmelerin karşı taştığı dış çevre çok çeşitli ve karmaşıktır. Bu işletmelerin başarı durumu bu çevreye tepkide bulunma biçimiyle ölçülür. Bu çevre ekonomik, siyasal ve sosyal sorunlar doğurur. Çok uluslu işletmelerin faaliyet gösterdiği ülkelerin ekonomik ortamının etkisi kendini çeşitli alanlarda gösterir.

67 Çok Uluslu işletmelerin Amaçları İlk bakışta bu işletmelerin amaçlarının diğerlerinden farklı olmadığı görülür. Gerçekten temelde bunlar da bütün işletmeler gibi yaşam sürdürme, kâr ve fayda sağlama amacı güderler. Bununla birlikte çok uluslu işletmelerin, bulundukları ülkelerin ekonomik ve politik sistemlerinin yöneldiği amaçlarla potansiyel bir çatışma olasılığı bulunan hedefleri vardır.

68 Teknoloji ve Çok Uluslu İşletmeler Çok uluslu işletmelerin temel üstünlüğü teknolojik uzmanlıklarıdır. Bu işletmelerin büyük çoğunluğu petrol, elektronik, otomotiv, ilâç, kozmetik ve lâstik gibi ileri teknoloji gerektiren endüstri alanlarında faaliyet gösterirler. İşte bir ülkedeki bu ileri teknoloji eksikliği, çok uluslu şirketlerin böyle bir ülkeye girmesine neden olur.

69 Çok Uluslu İşletmelerin örgütsel Yapıları Çok uluslu işletmelerin Örgütsel yapıları uluslararası çevrenin İhtiyaçlarını karşılayacak biçimde olmalıdır. Çok uluslu olmada atılan ilk adım, yeril pazarlama bölümüne dış satım biriminin eklenmesiyle olur. Bazen işletme yabancı ülkede bir üretim ünitesi açmak zorunda kalabilir. Zamanla bunlar uluslararası bir bölüm içinde toplanır. Amerikan çok uluslu işletmelerinde görülen tipik yapı budur.

70 Personel Çok uluslu işletmenin başarılı bir biçimde yönetilmesi için yönetimin, işletmenin faaliyet gösterdiği ülkedeki personelin ihtiyaçlarını, değerlerini ve sorunlarını anlaması gerekir. Bu personelin geçmişi, eğitimi, kültürleri, dinleri ve yaşam biçimleri çok değişiktir. Bu nedenle bir ülkede geçerli olan önderlik tarzı bir başka ülkede aynı sonuçları vermeyebilir.