Uluslararası nsan Bilimleri Dergisi ISSN:

Transkript

1 Uluslararası nsan Bilimleri Dergisi ISSN: ERZURUM L MERKEZ NDE YA GRUBU ANNELER N SA LIK OCAKLARI TARAFINDAN VER LEN ANA ÇOCUK SA LI I H ZMETLER N KULLANMA DURUMLARI VE ETK LEYEN FAKTÖRLER*** Dilek Kılıç* Talat Ezmeci** * Dr.Atatürk Üniversitesi Hem irelik Yüksekokulu Halk Sa lı ı Hem ireli i Anabilim Dalı Erzurum dilekk@atauni.edu.tr ** Yard.Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sa lı ı Anabilim Dalı Erzurum *** Bu ara tırma 1998 yılında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmi tir. Özet Bu ara tırma, Erzurum il merkezinde ya grubu annelerin sa lık ocakları tarafından verilen ana çocuk sa lı ı hizmetlerini kullanma durumları ve etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla tanımlayıcı ve kesitsel nitelikte planlanıp uygulanmı tır. Ara tırmanın evrenini, Erzurum il merkezinde 9 sa lık oca ına kayıtlı, ya grubu anneler olu turmaktadır. Bu sa lık ocakları birer küme olarak kabul edilmi ve basit rastgele örnekleme yöntemi ile her kümeden bireyler örnekleme alınmı tır. Ara tırma toplam anne üzerinde yapılmı tır. Veriler anket formu ile toplanmı, de erlendirmede yüzdelik ve ki-kare testi kullanılmı tır. Ara tırmanın sonucunda sa lık ocakları annelerin büyük bir ço unlu u tarafından kullanıldı ı halde ana-çocuk sa lı ı hizmetleri için kullanma oranı dü ük bulunmu tur. Ara tırma kapsamına alınan annelerden %64.9 unun antenatal bakım hizmetini kullandı ı saptanırken, lohusalık hizmeti alan anne oranının (%26.9) oldukça dü ük oldu u tespit edilmi tir. Annelerden %63.2 sinin kontraseptif yöntem kullandı ı saptanmı tır. Ebehem irelerin ev ziyaretinde verdi i hizmetler içerisinde kayıt tutma (%89.3) ilk sırada bulunurken, gebe (%61.2), çocuk (%37.6) ve lohusa (%26.9) izlemi dü ük oranda bulunmu tur. Anahtar Kelimeler : Do um öncesi bakım, do um sonrası bakım, aile planlaması, sa lık hizmetleri, kullanılabilirlik

2 2 Utilization Conditions of The Maternal Child Health Services Offered by Public Health Centers by Mothers Aged Living in The Povincial Center of Erzurum and The Affecting Factors on The Utilization. Dilek Kılıç* Talat Ezmeci** Abstract Mothers with the age range of years and recorded at 9 public health service stations in the provincial center of Erzurum were included in this research. Each of these health centers was considered to be a single set and sampling was applied in every set by simple random sampling method. The research was conducted on a total of mothers. The data were collected by questionnaires; percentage, and ki-square tests were used for evaluations. It was found at the end of the research that a great majority of mothers utilized the health centers but the rate of utilization of these health center was low regarding the utilization for maternal and child health services. The mothers included in the study, 64.9% utilized prenatal care but that the rate of the mothers receiving postnatal service was rather low (26.9%). It was determined that of the mothers utilizing contraseptive method, 63.2% applied active contraseptive method. It was also found that among the services offered by nurses and midwives during their home-visits, recording was at the first order with a rate of 89.3% and the folow-up services for pregnants (61.2 %), children (37.6 %), and postnatal (26.9 %) were low. Several suggestions were made regarding the results obtained from the study. Keywords: Antenatal care, postnatal care, contraseptive method, health services, utilization

3 3 G R Sa lıklı ve mutlu nesiller yeti tirmek her zaman dü ünülen ve hedeflenen bir ilkedir. Sa lıklı bir toplum kendi sa lı ının de erini bilen, koruyan ve sunulan sa lık hizmetlerini iyi kullanan bireylerin sayısının artması ile olu turulabilir. Sa lık bakım hizmetlerinde kullanılabilirlik; sisteme giri i ya da sistemin kullanılmasını i aret eder (1). Sa lık bakım hizmetleri sisteminin toplum sa lı ına katkı sa layabilmesi için sa lık hizmetlerinin herkes tarafından kullanılabilir olması gerekir. Sa lık hizmetlerinin mevcudiyeti ve kullanımı, toplumdaki ana-çocuk sa lı ı hizmetlerinin düzeyi ve niteli inde belirleyici olmaktadır. Türkiye de Sa lık bakanlı ı hastane kayıtlarına göre anne ölüm nedenlerinden ilk üç sırayı, gebelik ve lohusalık toksemileri (%41), kanamalar (%19.9) ve enfeksiyonlar (%5.5) almaktadır (2). Ülkemizde anne ve bebek ölümlerine yol açan nedenler; a ırı do urganlık, do umların sa lıklı ko ullarda yapılmaması, di er perinatal nedenler, do um öncesi ve do um sonrası bakım yetersizlikleri, beslenme ve e itim yetersizlikleri ve halkın kendi sa lı ına sahip çıkmamasıdır (3). Ülkemizde tüm gebelerin %68 i do um öncesi bakım almaktadır. Ancak do um öncesi bakımdan yararlanmada kadınların temel özelliklerine göre belirgin farklılıklar vardır. Genç anneler 35 ya ve üzeri annelere göre do um öncesi bakımı almada daha istekli oldu u saptanmı tır. Bununla birlikte do um sayısı arttıkça bakım alanlar azalmaktadır. Yine annelerin e itim düzeyi yükseldikçe do um öncesi bakım hizmetlerinden yararlanma durumunun da arttı ı bulunmu tur. Kentsel alanda ya ayanların do um öncesi bakımı kırsal alanda ya ayanlara göre daha fazla aldı ı, Do u ve Güneydo u Anadolu bölgelerinde ya ayanların ise di er bölgelere göre daha az oranda do um öncesi bakım hizmetlerini aldı ı belirlenmi tir (4). Türkiye de do um öncesi bakım sa lık ocakları, ana-çocuk sa lı ı ve aile planlaması merkezleri, hastaneler ve özel klinikler tarafından verilmektedir. Sa lık Hizmetlerinin Sosyalle tirilmesi hakkındaki 224 sayılı kanuna göre ebelerin temel görevlerinden birisi do um öncesi bakım vermektir. Do um öncesi bakım gebeli in saptandı ı en erken dönemde ba lamalı ve düzenli aralıklarla yapılmalıdır. Do um öncesi bakıma ilk trimesterde ba lanmalı, düzenli aralıklarla gebeli in sonuna kadar, normal gebelerde ortalama altı kez, riskli gebelikler ise bu sayı daha fazla, yapılmalıdır. Bununla birlikte izlem sayısı kadar izlemin niteli i de önemlidir (5). Do um öncesi bakım hizmetleri ile toksemi, enfeksiyon ve kanama yönünden risk altında olan annelerin belirlenmesi, gebelikleri süresince daha sık ve dikkatli izlenmesi, do umların sa lıklı ko ullarda yapılması ile bu komplikasyonlara ba lı anne-bebek hastalık ve ölüm hızlarının azalması sa lanabilir. Ülkemizde do um öncesi bakımda oldu u gibi do um sonu dönemde de uygulamaların yetersiz

4 4 oldu u dü ünülmektedir. Bilinçli bir öz-bakım ve annelikle daha rahat bir do um sonu dönem ve daha güvenli bir gelecek sa lanabilir. Türkiye de evli kadınların yüzde 64 ü gebeli i önleyici bir yöntem kullanmaktadır. Ancak yerle im yerine göre batı bölgesinde halen evli kadınların %71 kontraseptif yöntem kullanırken do uda kadınların %42 si kontraseptif yöntem kullanmaktadır (4). A ırı do urganlık kadın ve çocuk sa lı ını olumsuz etkilemektedir. Ülkemizde genel sa lık göstergelerinin istenilen düzeyde olabilmesi için, ana ve çocuk sa lı ı düzeylerini yükseltmek, a ırı do urganlı ın olumsuz etkilerini azaltmak ve nüfus artı ının ekonomik geli meyi engellemeyecek düzeyde tutabilmek amacıyla aile planlaması hizmetlerine a ırlık ve öncelik verilmesi önem ta ımaktadır. Anne ve çocuk grubunun; gebelik, do um, lohusalık ile büyüme ve geli me süreçlerinden kaynaklanan özellikler nedeniyle hem hastalanma hem de ölüm olasılıkları artar. Bu nedenle anne ve çocuklar sa lıklı olduklarında bile sa lık hizmetlerinde risk grubu olarak ele alınırlar. Ana çocuk sa lı ı ile ilgili göstergeler toplumdaki ana çocuk sa lı ı düzeyini oldu u kadar ülkenin çevre ko ullarını, toplumun sosyoekonomik düzeyini ve geli me durumunu da çok iyi yansıtmaktadır. Toplumların gerçek ekonomik ve sosyal kalkınmasından söz edebilmek ve sa lıklı bir toplum olu turabilmek için risk faktörlerinden en çok etkilenen anne ve çocukların sa lık sorunlarının öncelikli olarak ele alınması ve iyile tirilmesi gerekir. Sa lık durumlarının istenilen düzeyde olmaması nedeniyle, ana çocuk sa lı ı geli mekte olan pek çok ülkede oldu u gibi ülkemizde de genel sa lık sorunlarının önemli ve öncelikli konularından birini olu turması, konunun incelenmeye de er oldu unu göstermektedir. Bu gerçekten yola çıkarak; Erzurum il merkezinde ya grubu annelerin sa lık ocakları tarafından verilen ana çocuk sa lı ı hizmetlerini kullanma durumları ve etkileyen faktörleri ortaya çıkarmak amacı ile bu ara tırma planlanmı ve uygulanmı tır. GEREÇ VE YÖNTEM Ara tırma, Erzurum il merkezinde ya grubu annelerin sa lık ocakları tarafından verilen ana çocuk sa lı ı hizmetlerini kullanma durumları ve etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla merkezde bulunan dokuz sa lık oca ının hizmet verdi i bölgede tanımlayıcı ve kesitsel nitelikte planlanıp uygulanmı tır. Ara tırmanın evrenini ya grubunda olan anne olu turmaktadır. Bu sa lık ocakları birer küme olarak kabul edilmi ve her kümeden basit rastgele örnekleme yöntemi ile alınan anne ara tırmanın örneklem grubunu olu turmu tur. Veriler, ara tırmacı tarafından literatür do rultusunda hazırlanan anket formu kullanılarak 1998 yılında

5 5 bireylerle yüz-yüze görü me tekni i ile doldurulmu tur. Veriler bilgisayar ortamında SPSS 10.0 programında yüzdelik ve ki-kare testi kullanılarak çözümlenmi tir. BULGULAR VE TARTI MA Ara tırma kapsamına alınan annelerin %29.4 ünün ya grubunda, %45 inin ilkokul mezunu oldu u, %85 inin çalı madı ı, %71.8 inin sosyal güvencesi oldu u, %34.8 inin iki çocu unun oldu u belirlenmi tir. Tablo 1. Annelerin Sosyo-Demografik Özelliklerinin Da ılımı Özellikler Sayı % Ya ve üzeri E itim Düzeyi Okur-yazar de il lkokul mezunu Ortaokul-lise mezunu Üniversite mezunu Çalı ma Durumu Çalı an Çalı mayan Sosyal Güvence Var Yok Ya ayan Çocuk Sayısı ve üzeri

6 6 Tablo 2. Annelerin Sa lık Oca ı Hizmetlerini Kullanma Durumlarına Göre Da ılımı Sa lık Oca ı Hizmetlerini Kullanma Durumu Sa lık Oca ı Hizmetleri Kullanan Kullanmayan Toplam Sayı % Sayı % Sayı % A ılama Enjeksiyon-pansuman ve Tansiyon Ölçtürme Gebe Takibi Hasta Muayenesi Çocuk Takibi Aile Planlaması Di er Çalı mamızda annelerin sa lık oca ı hizmetlerini kullanma düzeyi incelendi inde; annelerin sa lık ocaklarını en çok a ılama (%76.5), enjeksiyon, pansuman yaptırma ve tansiyon ölçtürme (%73.2) için kullandıkları, gebe takibi (%53.8), çocuk takibi (%43.7) ve aile planlaması (29.0) gibi Ana Çocuk Sa lı ı (AÇS) hizmetleri için sa lık oca ını kullanma oranının ise dü ük oldu u bulunmu tur. Ara tırma bulgusu, Balkanlı ve arkada larının (6) ayrıca Erdem in (7) ara tırma bulgularıyla benzer bulunmu tur. Annelerin sa lık oca ı hizmetlerini kullanmama nedenleri incelendi inde; sa lık oca ı hizmetlerine güvenmeme (%38.2), herhangi bir nedenin olmaması (%29.2), sa lık oca ında ilgi olmaması (%16.3) ve di er nedenler (%16.3) olarak belirlenmi tir. Bodur ve Çetiner in ara tırmalarında (8) birinci basamak sa lık kurulu larına ba vurmama sebepleri; uzman hekime muayene olma iste i, lgi yetersizli i, hastanenin daha yakın olması, sa lık oca ında tetkik imkanı olmaması ve sa lık oca ında yeterli personel bulunmaması olarak belirlenmi tir. Ara tırma bulgularımız Bodur ve Çetiner in (8), Çetinkaya ve arkada larının (9) ve Pasinlio lu nun (10) çalı ma bulgularıyla benzer bulunmu tur. Ara tırmada annelerin, en son gebeliklerinde %64.9 unun antenatal bakım hizmetini kullandı ı, %35.1 inin ise kullanmadı ı tespit edilmi tir. Türkiye Nüfus ve Sa lık Ara tırmasına (1998) göre kadınların %68 inin do um öncesi bakım aldı ı bildirilmi tir (4).

7 7 Tablo 3. Annelerin Demografik Özelliklerine Göre Antenatal Hizmetleri Kullanma Durumlarının Da ılımı Denografik Özellikler Antenatal Hizmet Kullanımı Ya x²=50.3, SD;5 P<0.001 E itim düzeyi x²=45.5, SD;3 P<0.001 Çalı ma durumu x²=65.4, SD;1 P<0.001 Sosyal güvence x²=17.4, SD;4 P<0..01 Çocuk sayısı x²=48.8, SD;5 P<0.001 Tablo 3 de görüldü ü üzere annelerin ya gruplarına göre antenatal hizmetleri kullanma durumları incelendi inde; ya grubundaki annelerin (%73.5) di er ya grubundaki annelere göre daha yüksek oranda antenatal hizmetleri kullandıkları saptanmı ve annelerin ya gruplarına göre antenatal hizmetleri kullanma durumları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmu tur (P<0.001). Yurdakul ve Özda ın (11) yaptı ı çalı mada da ya grubundaki kadınların (%64.5) di er ya gruplarına göre daha yüksek oranda do um öncesi kontrole gittikleri belirlenmi tir. Yine annelerin e itim düzeyi yükseldikçe, antenatal hizmetleri kullanma oranının arttı ı ve e itim düzeyine göre antenatal hizmeti kullanma bakımından gruplar arasındaki farkın önemli oldu u saptanmı tır. Bununla beraber annelerin çalı ma durumları ve sosyal güvencelerinin olması da antenatal hizmet kullanımını arttırmaktadır. Bir çocu u olan annelerin %87.2 si antenatal hizmetleri kullanırken, çocuk sayısı artan annelerin antenatal hizmeti kullanma oranının azaldı ı saptanmı tır. Demir (12) az sayıda çocu u olan gebelerin antenatal kontrole düzenli devam etti ini, Yurdakul ve Özda da (11) gebelik sayısı arttıkça kontrole gitme sayısında azalma oldu unu saptamı tır. Tablo 4. Annelerin Antenatal Bakımda Kullandıkları Kaynakların Da ılımı Antenatal Bakım Alınan Yerler Sayı % Sa lık oca ı Sa lık oca ı- özel muayenehane Sa lık oca ı-hastane Sa lık oca ı-ev Özel muayenehane Hastane Ev Toplam 492

8 8 Annelerin en son gebeliklerinde antenatal bakım aldıkları kaynaklar incelendi inde; %34.3 ünün sa lık oca ı, %32.2 sinin sa lık oca ı ve di er kurumlar, %29.5 inin özel doktor, %2.2 sinin hastane ve %1.8 inin evde ebe izlemiyle antenatal bakım aldı ı saptanmı tır. Yurdakul ve Özda (11) ise antenatal kontrole gidilen kurumlar içerisinde; özel hekimi %37.5, hastaneyi %28.4 ve sa lık ocaklarını %21.0 olarak bulmu tur. Bu ara tırmada Yurdakul ve Özda ın ara tırma bulgusuna göre antenatal hizmetler için sa lık oca ı kullanımının daha fazla oldu u saptanmı tır. Ara tırmada annelerin en son gebeliklerinde antenatal kontrole ba lama zamanı incelendi inde; annelerin %19.7 sinin ilk üç ayda, %44.9 unun ikinci üç ayda ve %35.4 ünün ise son üç ayda antenatal kontrole ba ladı ı tespit edilmi tir. Balkanlı ve arkada ları (13) ilk gebelik kontrolünü ilk üç ay içerisinde yaptıranları %66.0, ikinci üç içerisinde yaptıranları ise %27.0 olarak bulmu tur. Balkanlı ve arkada larının ilk üç ayda antenatal kontrole gitme oranını bu çalı maya göre yüksek bulması iki bölge arasındaki sosyo-ekonomik ve kültürel farklılıktan kaynaklanabilir. Ara tırmada antenatal kontrole ba lama zamanının dü ük oranda bulunması annelerin bu konuda bilgi eksikli ini ve buna ba lı olarak hizmetin etkin sunulmadı ını dü ündürmektedir. Annelerin antenatal kontrol sayıları incelendi inde; %33.3 ünün üç kez, %22.6 sının dört ile be kez, %18.7 sinin ise altı ve üzerinde antenatal kontrol aldı ı saptanmı tır. Tablo 5. Annelerin Antenatal Hizmeti Kullanmama Nedenlerine Göre Da ılımı Antenatal Bakımı Sayı % Kullanmama nedenleri ikayeti olamaması Parasal nedenler Sa lık elamanlarının ilgisizli i E -aile bireylerinin engellemesi Dinsel faktörler Ula ım zorlu u Toplam 266 Ara tırmada, annelerin en son gebeliklerinde antenatal hizmeti kullanmama nedenleri içerisinde; ikayeti olmadı ı için gereksinim duymama (%53.8) ilk sırada yer alırken, maddi sıkıntı (%14.3) ve sa lık elemanlarının ilgisizli i (%10.1) ve di er nedenler (%21.8) bunu izlemektedir. Ara tırma bulgusu Yurdakul ve Özda ın (11) ara tırma bulgusuyla benzerdir. Annelerin antenatal bakıma ikayeti olmadı ı için gereksinim duymamaları kendi sa lıklarının ve çocuklarının sa lıklarının korunması ve geli tirilmesi konusunda bilgilerinin yetersiz oldu unu dü ündürmektedir.

9 9 Annelerin lohusalık hizmeti alma durumları incelendi inde; %26.9 unun aldı ı, %73.1 inin ise almadı ı tespit edilmi tir. Lohusalık hizmeti alanların; %74.5 inin bir kez, %20.1 inin iki kez ve %5.4 ünün üç kez lohusalık hizmeti aldı ı belirlenmi tir. Ba er ve arkada ları (14) do um sonu ebe tarafından hiç ziyaret edilmeme oranını %61.0 olarak bulmu tur. Ara tırmada postpartum hizmeti alan anne oranı Ba er ve arkada larının çalı malarına göre daha dü ük bulunmu tur. Lohusalık hizmetinin dü ük oranda alınması, bu hizmetin verilmesinden sorumlu personelin hizmeti benimsememesi ya da çe itli faktörlerin etkisi altında hizmeti yerine getirememesinden kaynaklanabilir. Tablo 6. Annelerin Kontraseptif Yöntemleri Kullanma Durumlarına Göre Da ılımı Kontraseptif Yöntemler Sayı % R A (Rahin çi Araç) Coitus nterruptus Prezervatif Emzirme Oral Kontraseptif Tüp Ligasyonu Fitil-krem Di er* Toplam 585 Ara tırma kapsamına alınan annelerin %63.2 sinin kontraseptif yöntem kullandı ı tespit edilmi tir. Kullanılan kontraseptif yöntemler incelendi inde; annelerin en fazla oranda R A (%33.7), ikinci sırada prezervatif (%14.7) kullandıkları, etki deresi sınırlı kontraseptif yöntem kullanan annelerin en fazla oranda coitus interruptus (%22.1), ikinci sırada emzirme (%10.6) kullandıkları belirlenmi tir. Ara tırmada kontraseptif yöntemlerden R A nın en fazla oranda kullanılması, ikinci sırada ise coitus interruptus yönteminin kullanılması Türkiye Nüfus ve Sa lık Ara tırması Do u Anadolu Bölgesi verileri (4) ile ayrıca Genç ve arkada larının (15) ara tırma bulguları ile uyumlu bulunmu tur. Ara tırma grubundaki annelerin halen kullandıkları yöntemle ilgili olarak bilgi aldıkları kaynaklar ara tırıldı ında; annelerin büyük bir ço unlu unun (%57.3) sa lık personelinden, %42.7 sinin kom u, %31.6 sının aile çevresi ve basın yayın organlarından bilgi aldıkları tespit edilmi tir. Yardımcı ve arkada ları (16) kontraseptif yöntemlerin yüksek oranda bilindi ini ve bilgi kayna ı olarak sa lık personeli kullanma oranının %70 lerde oldu unu saptamı tır. enol ve arkada larının (17) yaptıkları ara tırmada da kadınların aile planlaması yöntemlerini %42 oranında

10 10 sa lık personelinden, %48 oranında kom u, yakın akraba ve basın-yayın organlarından ö rendikleri bulunmu tur. Ara tırma bulguları yardımcı ve arkada larının bulguları ile benzerlik göstermektedir. Ancak enol ve arkada larının ara tırmaları ile farklılık göstermesi bölgeler arasındaki sosyo-kültürel farklılıklara ayrıca sa lık hizmetlerinin sunumundaki farklılıklara ba lı olabilir. Tablo 7. Annelerin Kullandıkları Kontraseptif Yöntemleri Sa ladıkları Kaynaklara Göre Da ılımı Yöntem Kayna ı Sayı % AÇS-AP Sa lık Oca ı Özel doktor Eczane Hastane Toplam 370 Ara tırmada annelerin kontraseptif yöntemi temin ettikleri yerler incelendi inde; %69.7 sinin AÇSAP (%40.5) ve sa lık ocaklarından (%29.2) temin ettikleri, bunu sırasıyla özel doktor (%12.2), eczane (%9.2) ve hastane (%8.9) kullanımlarının izledi i tespit edilmi tir. Ara tırmada annelerin etkin aile planlaması yöntemi kullanmama nedenleri sırasıyla incelendi inde; en önemli faktör olarak sa lık kaygısı (%35.8), yöntemler hakkında bilgi olmaması (%17.2), yöntemleri etkin-faydalı bulmama (%15.8 ), dini nedenler (%12.6 ) ve e in istememesi (%18.6) olarak bulunmu tur. Yardımcı ve arkada ları (16) kadınların %33 ünün yöntemleri zararlı bulması nedeniyle kullanmadı ını saptamı tır. Yine bu ara tırmada Yardımcı ve arkada ları (16) kontraseptif yöntemlerin kullanılmama nedenlerini; hapın kilo aldırması, sinirlilik ve ba a rısı olu turması, R A nın kadının içine kaçması, kanama yapması, mikrop kaptırıp yumurtalıklara zararlı olması, gebe kalınması, rahim kanseri yapması, kocasına batması, prezervatifin zararlarını ise prostat kanseri yapması ve mikrop kaptırması olarak belirlemi tir. Ara tırma bulgusunda sa lık kaygısının yüksek oranda bulunması Yardımcı ve arkada larının bulguları ile benzerlik göstermektedir. Yine etkin yöntem kullanılmasını engelleyen en önemli faktörlerden birisi bilgisizlik olarak bulunmu tur. Korku, ihmal ve e in istememesinin kayna ı da bilgisizlik olarak dü ünülebilir. Annelerin %15.8 inin de yöntemleri etkin bulmaması sebebiyle kullanmadı ı belirlenmi tir. Bu durum yöntem seçimi, kullanılması ve yan etkileri konusunda annelerin eksik e itilmesine ba lı olabilir. Hizmetin herkese ula masında insan gücü en önemli faktörlerden biridir. Sa lık oca ında çalı an ebe ve hem irelerin ev ziyaretinde verdi i hizmetler incelendi inde ilk sırada %89.3 oranı ile kayıt tutma tespit edilmi tir. Karto lu ve arkada ları (18) ebelerin sa lık e itiminde etkinliklerini

11 11 de erlendirdikleri ara tırmalarında; annelerin; ebeler eve gelir gelmez, kartı kalemi çıkarak soru sormaya ve not almaya ba ladıklarını açık bir dille ifade ettiklerini belirlemi tir. Ebelerin en fazla oranda kayıt tutma amacıyla ev ziyareti yapması, ebe hizmetlerinin kayıtlardan de erlendirilmesinden, hizmetin verildi i esnada hizmetin yerinde de erlendirilmemesinden kaynaklanabilir. Ara tırmada, ikinci olarak a ılama hizmetleri (%85.5) yüksek oranda saptanmı tır. Pasinlio lu nun (10) ara tırmasında da a ılama hizmetleri yüksek oranda bulunmu tur. A ılama hizmetlerinin ülke çapında yaygınla tırılması ve halka ve sa lık personeline bu konuda bilgi verilmesine ba lı oldu u dü ünülmektedir. Gebe izlemi için annelerin %61.2 sinin ebeler tarafından ziyaret edildi i belirlenmi tir. Ara tırma bulgusunu Bodur ve Çetiner in (8), Pasinlio lu nun (10) ara tırma bulguları desteklemektedir. Ev ziyaretinde sa lık e itimi (%47.4), çocuk takibi (%37.6), lohusa izlemi (%26.9) oldukça dü ük bulunmu tur. Pasinlio lu (10) ev ziyaretinde ebe-hem irelerin AÇS hizmetlerini yeterli düzeyde vermedi ini bulmu tur. Bostancı ve arkada ları (19) kadınların ziyarette bulunan ebe adını bilme durumları arttıkça, ba lı oldukları sa lık oca ı adını bilme durumunun ve bir yöntem ile korunma düzeyinin arttı ını bulmu tur. Yine aynı ara tırmada ebenin evlere yaptı ı ziyaret sayısı (sıklı ı) arttıkça kadınların kontrol amacıyla çocuklarını sa lık kurulu una götürme sıklı ı artmaktadır. Aktekin ve arkada ları (20) evlerine ziyaret yapılan kadınların ziyaret yapılmayanlara göre ba lı oldukları sa lık oca ını daha fazla kullandıklarını ve herhangi bir sa lık sorunlarında sa lık ocaklarına daha fazla ba vuracaklarını saptamı tır. Yapılan ara tırmaların sonuçları sa lık ocakları ve halk arasında ileti imi sa layan ebe-hem irelerin sa lık oca ının kullanımında kadınların olumlu tutum ve davranı geli tirmelerinde etkisinin oldukça önemli oldu unu göstermektedir. SONUÇ VE ÖNER LER Ara tırmanın sonuçlarına göre annelerin %29.4 ünün ya grubunda, %45.0 inin ilkokul mezunu oldu u ve büyük ço unlu unun (%85.0) çalı madı ı belirlenmi tir. Annelerin sa lık oca ına ba vurma oranı %76.5 olarak yüksek olmasına kar ılık sa lık oca ını en çok a ılama, enjeksiyon, pansuman ve tansiyon ölçtürme için kullandıkları, gebe takibi çocuk takibi ve aile planlaması gibi Ana Çocuk Sa lı ı hizmetlerini dü ük oranda kullandıkları bulunmu tur. Sa lık oca ı hizmetlerini kullanmayan annelerin %38.2 sinin sa lık oca ı hizmetlerine güvenmedi i için kullanmadı ı belirlenmi tir. Annelerin %64.9 unun antenatal hizmetleri kullandı ı belirlenmi, ilk üç ay içerisinde antenatal kontrole ba lama zamanı %19.7 olarak, altı ve üzerinde

12 12 antenatal kontrol alma sayısı (%18.7) oldukça dü ük bulunmu tur. Annelerin %53.8 inin ikayeti olmadı ı için antenatal hizmetleri kullanmadı ı saptanmı tır. Annelerden %73.1 inin lohusalık hizmeti almadı ı tespit edilmi tir. Lohusalık hizmeti alanların; %74.5 inin bir kez, %20.1 inin iki kez ve %5.4 ünün üç kez lohusalık hizmeti aldı ı belirlenmi tir. Ara tırmada annelerin %63.2 sinin kontraseptif yöntem kullandı ı, kullanılan yöntemler içerisinde en fazla oranda (%33.7) R A nın tercih edildi i belirlenmi tir. Annelerin etkin aile planlaması yöntemi kullanmasını engelleyen en önemli faktör sa lık kaygısı (%35.8) olarak saptanmı tır. Ebe-hem irelerin ev ziyaretlerinde annelere en yüksek oranda kayıt tutma (%89.3) ve a ılama (%85.5) hizmeti, en dü ük oranda çocuk muayanesi ve izlemi (%37.6), lohusa izlemi (%26.9) verdikleri tespit edilmi tir. Bu sonuçlar do rultusunda; sa lık ocaklarının fiziki altyapı, teknik donanım ve nitelikli insan gücü açısından desteklenmesi, ça da denetim ilkeleri çerçevesinde çalı anlarla ileti im kurulup sorunların belirlenmesi ve çözümler getirilmesi önerilebilir. Hizmetten yararlananların haklarına saygı gösterilmesi ve bu ki ilerin talep ve beklentilerinin bilinmesi ve hizmete katılımlarının sa lanması önemli bir ko ul olmalıdır. KAYNAKLAR 1. Kaya S. Sa lık bakım hizmetlerinin kullanılabilirli i. Toplum ve Hekim 1995; 66(10): TC. Sa lık Bakanlı ı Ana Çocuk Sa lı ı ve Aile Planlaması Genel Müdürlü ü nsan Kayna ını Geli tirme Vakfı. Aile Planlaması Klinik Uygulama El Kitabı. stanbul 1995; Ta kın L. Do um ve Kadın Sa lı ı Hem ireli i, Sistem Ofset, Ankara Türkiye Nüfus ve Sa lık Ara tırması Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ankara Akın A & Özvarı B. Ana sa lı ı ve aile planlaması. Bertan M, Güler Ç (ed.) Halk Sa lı ı Temel Bilgiler Güne Kitabevi Ltd. ti, Ankara, Balkanlı M, Öztürk A, Öztürk Y. Kayseri li SSK Hastanesi Kadın Do um Poliklini ine Ba vuran Ya Evli Kadınların Birinci Basamak Sa lık Hizmetlerinden Yararlanma Durumu. IV.Ulusal Halk Sa lı ı Kongresi Bildirileri. zmir Tabip Odası Yayını 1994: Erdem M. Kızılırmak Sa lık Oca ı Bölgesindeki Halkın Sa lık Oca ını Kullanım Durumunun Belirlenmesi. III. Ulusal halk Sa lı ı Kongresi Bildirileri Ankara Bodur S, Çetiner F. Toplumun kinci basamak sa lık kurulu larına ba vuruda sevk sistemine uyma durumu. Sa lık ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi 1995;5(4):6-11.

13 13 9. Çetinkaya F, Gün, Öztürk Y. Kayseri ilinde I. II. ve III. basamak sa lık kurulu larına ba vuran 0-6 ya grubu çocukların sevk zinciri açısından incelenmesi. Toplum ve Hekim 1994; 62(9): Pasinlio lu T. Ebeveynlerin sa lık ocaklarının verdi i ana çocuk sa lı ı hizmetlerini kullanma durumları ve bunu etkileyen faktörler. Ege Üniversitesi Hem irelik Yüksekokulu Dergisi Eylül/Aralık 1991;7(3): Demir N. Ailelerin antenatal bakıma ili kin e itim gereksinimlerinin saptanması ve bu gereksinimlerin sa lık kurulu larınca kar ılanabilirlik durumunun de erlendirilmesi. Hem irelik Bülteni 1992;25-26(VI): Yurdakul M ve Özda N. Annelerin gebeliklerinde risk faktörleri ve do um öncesi kontrole gitme durumları. Türk Hem ireler Dergisi 1997;4(47): Balkanlı M, Öztürk N, enol Y, Öztürk Y, Bayraktar H. Talas Sa lık Oca ı Bölgesinde Son Trimesterde Olan gebelerin Do um Öncesi Bakım Hizmetlerinden Yararlanma Düzeyinin De üerlendirilmesi. V. Halk Sa lı ı Kongresi Bildirileri. stanbul 1996: Ba er M, Ta çı S, Bayat M, Öztürk Y. Do um Yapan Kadınların Do um Öncesi, Do um ve Do um Sonrası Sa lık Bakımı Alma Durumlarının De erlendirilmesi. V.Ulusal Hem irelik Kongresi Bildirileri zmir1997: Genç M,Güne G, ahin M, Karao lu L, Pehlivan E. Ye ilyurt (Malatya) Merkezindeki ya grubu evli kadınların aile planlamasına ili kin bilgi ve uygulamaları. Nüfus Bilim Dergisi/Türk.J.Popul.Stud ;17-18: Yardımcı O, Yardımcı E, sever H, Baysal B. Kontraseptif yöntem seçiminde etkikli olan faktörler:söylentilerin Rolü.IV.Ulusal Halk Sa lı ı Kongresi Bildirileri. zmir: zmir Tabip Odası Yayını, 1994: enol V, Mucuk S, Öztürk Y. Kayseri Do umevi Aile Planlaması Poliklini inde Sunulan Aile Planlaması Yöntemlerinin (Ria ve Kombine Oral Kontraseptifler) De erlendirilmesi. V. Ulusal Halk Sa lı ı Kongresi Bildirileri. stanbul 1996; Karto lu Ü, Erbaydar T, Kıyak M. Ebelerin sa lık e itiminde etkinli i. Klinik Geli im 1993;6(7): Bostancı M, Dinç E, Onaran D. Elazı kent merkezinde ebelerin ev ziyaretleri ve sundukları hizmetler. Sa lık Dergisi 1996; (2): Aktekin M, Dinç G, Dö emeci E, Dö emeci L ya grubu kadınların sa lık oca ı hakkındaki bilgi ve tutumları. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 1993;1(2):55-58.