EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

Transkript

1 ~ ı, l ~~i Y Ü P S U L T A N S E M PO Z YU M U I I I 1 ı- TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU III TERLiGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ Tel: (0212) Fax: (O 212)

2 '- T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T Y L A EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR Y AYlNLARI ı ı GENEL YÖNETiM, OSMANSAK YAYlN SORUMLUSU, İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI, Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ DİZGL Y AZIEVi.iLETiŞiM HİZMETLERİ FİLMÇIKJŞ, KO MBİ BASK!, SEÇİL OFSET CİLT BAYlNDlR BASlLDI GIYER, İSTANBUL BASKI TARii-lC ~~ŞUBAT 2000~ Eyüpsultan Sempoıyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahiplerine ait olanlar dı~ındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazım Zaim ve Yazıevi İleti~imHiımetleri ar~ivlerine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malıemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir ba~ka yerde izinsiz olarak yayınlanamat ve kullanılamaz.

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A OSMANLI M MARLI INDA fiadirvan VE STANBUL ÖRNEKLER Z ARfi. GÖR. ESMA GÜS PARMAKSIZ 1972 y l nda stanbul da do du de stanbul Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü ne kay t oldu y l nda mezun oldu. Ayn y l Y ld z Teknik Üniversitesi Müzecilik Yüksek Lisans program na girdi y l nda M. S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Heykel Müzesi nde araflt rma görevlisi olarak göreve bafllad y l nda Y ld z Teknik Üniversitesi Müzecilik Yüksek Lisans Program ndan Ankara- stanbul- zmir Resim Heykel Müzelerindeki 1914 Kufla Eserlerinin De erlendirilmesi adl tez konusuyla mezun oldu. Halen M.S.Ü Resim Heykel Müzesinde araflt rmalar na ve çal flmalar na devam etmektedir. 472

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Resim 1: Fatih Camii fiad rvan Genel Görünümü Say n Baflkan ve de erli dinleyiciler; Türkler için su, ilk dönemlerden beri yaflam n gerekli flartlar ndan biri olmufltur. Türk insan yaflam nda, suyla hayat bulmufl bu nedenle suyu de erli olarak kabul etmifltir. Su üzerine olan bu bak fl aç s atasözlerine de yans m fl, suyun önemi Su gibi aziz ol, su içene y lan bile dokunmaz gibi sözlerle kuflaktan kufla a aktar lm flt r. Türkler slamiyete girdikten sonra da bu durum de iflmemifl, slam n temizli e verdi i önem suya verilen de- erle birleflmifltir. Bu yüzden Selçuklu ve Osmanl ülkelerindeki mimari eserlere su yap lar da eklenmifltir. Çal flmam z n konusu olan flad rvanlar ise Selçuklu ve Osmanl ülkelerindeki mimari eserlere eklenmifl olan su yap lar d r. fiad rvan Farsça bir kelimedir. fiad ve Revan kelimelerinden türetilmifltir. Farsça fiad çok, Revan ise akar anlam - na gelmektedir. fiemseddin Sami flad rvan yüksek bir havuzun içine f skiye halinde ak p, oradan müteaddit yerlere dökülen su ki; ekseriya camii avlular nda bulunur diye tan mlamaktad r. fiemseddin Sami nin yapt tan m k smen de do ru olsa, eksiktir. fiad rvanlara mimarl k gelene imizde camilerin yan s ra hamamlar, kervansaraylar ve medrese avlular nda rastlan r. fiemseddin Sami nin yapm fl oldu u flad rvan tarifini günümüzde geniflleterek afla daki gibi anlamland rabiliriz: fiad rvan; ortas nda kentin su flebekesine ba l bir lüle ya da fiskiyeden akan suyla beslenen çevresinde musluklar olan havuz ya da su haznesidir. Camii, medrese, kervansaray avlular nda yer ald gibi iç mekanlarda da kullan labilen mimari bir unsur olarak nitelendirilebilir. fiad rvanlar n ilk örne ine Anadolu Selçuklular devrinde rastlamaktay z. Daha sonra flad rvanlar, Beylikler Devrinde gelifltirilmifl, Osmanl Devrinde ise klasik fleklini alm flt r. fiad rvanlar n d fl görünüflüne bakarak planlar için yuvarlak, dört köfle veya çokgen olabilir tan m yap - l r. Ayr ca flad rvanlar kullan fllar na yani fonksiyonlar göre de s n fland r labilir. Kullan fllar na göre flad rvanlar; Musluklu fiad rvanlar ve Musluksuz fiad rvanlar diye ikiye ayr l r: 473

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 2: Fatih Camii fiad rvan Havuz ve Saçak K sm 474 1) MUSLUKLU fiadirvanlar: htiyaca uygun ve özellikle abdest alma amac için yap lm fllard r. Her levhaya bir musluk düflmektedir. Genelde tercih edilen ve yayg n olan flad rvan tipidir. 2) MUSLUKSUZ fiadirvanlar: Süs amaçl yap lm fllard r. Bu tip flad rvanlar Osmanl mimarisinde ilk defa Mimar Sinan taraf ndan Süleymaniye Camii nde uygulanm flt r. Avlunun ortas na konan musluksuz flad rvanlar n fonksiyonu maksemdir. Musluksuz flad rvanlar genelde kübik veya çokgen olarak tasarlan r. Örtü sistemleri düz çat d r. Saçak sistemi görülmez, ya da dar saçak tercih edilir. Musluksuz flad rvanl yap larda ahalinin abdest alma ihtiyac ise Zembil fiad rvan denen düz s ra halindeki musluklarla karfl lan r. Sinan n flad rvanda gelifltirmifl oldu u ve flad rvana abide kimli i yükleyen bu tarz Sinan dan sonra Sultanahmet, Yeni Camii gibi yap larda da uygulanm flt r. Camii avlular nda bilhassa abdest almaya yarayan flad rvanlar n hazne duvar genelde mermerden yap l r. Su düzeyinin üstünde, çevre demir parmakl klarla ve tel kafesle kirlenmeye karfl korunur. fiad rvana su sa layan havuzun ortas ndaki f skiyeli lüle ise havuzun zemin döflemesi ile birlikte yerlefltirilmifltir. F skiyeli lüleden akan su ile musluklardan akan su aras nda herhangi bir ba nt yoktur. Havuzun çevresine abdest almak amac yla yerlefltirilen musluklar ise su s çramas n önlemek amac yla küçük boyutlu olarak tasarlanm fllard r. Ayr ca flad rvan musluklar n n önünde ahflap ya da tafltan yap lm fl, abdest al rken oturmaya yarayan oturma yerleri bulunur. Oturma yerlerinin önünde cemaati pis sudan koruyan otuz, k rk cm derinli inde at k su kanal vard r. Kanal, at k suyun toplanarak belli bir yere gitmesini sa lar. fiad rvanlarda örtü sistemi olarak genelde ahflap çat veya kubbe tercih edilir. Ahflap çat veya kubbe flad rvan n alt nda bulunan cemaati, günefl ve ya mur gibi iklim koflullar ndan korur. fiad rvan n bu özelli inden dolay cemaat namaz saatleri d fl nda özellikle yaz aylar nda suyun serinletici etkisinden faydalanmak amac yla flad rvan n alt nda oturur ve sohbet eder. Böylece flad rvanlar cemaatin aras nda sosyal ba n güçlendirilmesi ifllevini de görür. fiad rvanlarda mermer iflçili i, renkli tafl süslemesi ve kalem ifli süslemelere tezyini de erler olarak rastlanmaktad r. Bu de erler afla daki gibi aç klanabilir: 1) Mermer MEMUR fiç L : fiad rvan havuzunda ve havuzun üzerindeki mermer flebekelerde mermer iflçili i karfl m za ç kar. Genelde mermer üzerine kabartma olarak silmeler, çerçeve kemer dekoru bazen de bu çerçeve kemer dekorunun içinde madalyon ya da rozet motifine rastlanmaktad r. Mermer ve tafl iflçili inin en zengin oldu u flad rvanlar, musluksuz flad rvanlard r. 2) RENKL TAfi SÜSLEMELER : fiad rvanlarda genelde renkli tafl süslemesine pek rastlanmaz. Renkli tafl süslemesinin görüldü ü flad rvanlar da

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I bu tür süslemeye ekseriya kemerlerde rastlan r. Sadece fiehzade Camii fiad rvan n havuzunda ince bir çerçeve dekoru halinde siyah renkli tafl süsleme kullan lm flt r. 3) KALEM fi SÜSLEMELER: fiad rvanlar n kubbe içinde ve saçaklar n n alt yüzünde kalem ifli süslemelere rastlanmaktad r. Kalem ifli süslemelerde genelde naturalist motifler tercih edilmifltir. fiad rvanlar n genel özellikleri hakk nda yukar da aç klad m z karakteristik özellikleri destekleyecek stanbul flad rvanlar ndan bahsetmek yerinde ideli, baklaval bafll sahip sutunlar tafl maktad r. Saçak, kasnak ve kubbe olacakt r. nceleyece imiz ilk flad rvan örne i Fatih Camii fiad rvan d r. içinde kalem ifli süslemeler görülür. FAT H CAM Kasna n d fl yüzeyinde ise ince bir flerit halinde k rm z zemin üzerine sar fiadirvani (15. Yüzy l) Fatih in yapt rm fl oldu u ilk Fatih renkli palmet ve rumi motiflerinden Camii stanbul depremiyle y k lm flt r. oluflmufl bir tezyinata rastlanmaktad r. Günümüzdeki camii ise III. Mustafa taraf ndan ilk camiiden tamamen farkl Saçak k sm nda ise çubuklardan meydana gelen geometrik süsleme bulunur. bir plana göre tekrar yapt r lm flt r. Klasik ve barok uslubun yer ald bugünkü camii, büyük bir kubbe ve etra- Ayr ca alt ve üst kenarlar nda saçak k sm ndaki süslemenin yar s uygulanm flt r. f nda dört yar m kubbenin teflkil etti i BAYEZID CAM bir plan flemas gösterir. fiadirvani (16. Yüzy l) Camii nin flad rvan 15. yüzy lda yap lm flt r. Fatih Camii fiad rvan stan- meydanlar ndan biri olan Forum Ta- Bayez d Camii Bizans n önemli bul flad rvanlar n n ilk örneklerindendir. fiad rvan avlunun tam ortas nda de- dan H , Miladi tauri nin bir köflesine II. Beyaz d taraf n- ilde avlunun biraz yan taraf nda yer rihleri aras nda infla ettirilmifltir. Yap - al r. Kalabal k cemaatin ihtiyac n karfl layabilmek amac yla çok musluklu f nda yer alan üç kap ile d fla aç lan re- n n flad rvan ise camiinin kuzey tara- olarak tasarlanm flt r. vakl avlunun ortas nda yer al r. Avlu Ortadaki mermer havuz, büyük çapl oldu undan dolay silindirik görü- Yüzy lda yap lm flt r. ile hemen hemen ayn seviyededir. 16. nümlüdür. Havuz enine üç bölüm gibi Havuzu yuvarlak olarak tasarlanm fl alg lanmaktad r. En alt bölüm, yalak seviyesinde musluklar n oldu u bölümün za ortadaki yatay olarak s ralanan yu- ve üstü tel kafes ile çevrilmifltir. Havu- hizas na kadard r. Ortadaki bölüm dekorsuzdur. Bu bölümde her levha bir vermektedir. Ayr ca mermer levhalar, varlak profilli silmeler iki kat intiban muslu a denk gelmektedir. En üst bölüm ise köfleli ve yuvarlak silmelerle mer levhaya bir musluk düflmektedir. birbirine dik olup alt taraftaki her mer- son bulmaktad r. Havuzun üstü köfleli fiad rvan havuzunun üstü yayvan ve demir parmakl klarla kapat lm fl olup, bas k bir kubbe ile örtülüdür. Yeflil sekiz porfir sutuna oturan kubbe ve yan- lülesi de cazip bir görünüm sergilemektedirlara do ru geniflleyen saçak, Celal Esad Fatih Cami fiad rvan n n genifl bir Arseven in Türk Sanat Tarihi adl kitab nda bahsetti i üzere XVII. yüzy lda saça vard r. Bu genifl saça alçak ka- 475 Resim 3: Bayez d Camii fiad rvan Genel Görünümü

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 4: Bayez d Camii fiad rvan Havuz ve Oturma Yerleri IV. Murat zaman nda yap lm flt r. Saça- tafl yan ve yukar do ru incelen porfir sütunlar bafll ks z olup arflitravlarla yani düz atk yla birbirine ba lanm flt r. Sütunlar n arflitravlarla birbirine ba lanmas ve kubbenin yayvanl insanda ezici bir etki yaratmaktad r. Avlu revaklar n n sivri kemerlerle ahenkli bir görünüm çizmesine ra men, flad rvan n arflitravlarla düzenlenmifl görünümü avlu ve flad rvan aras nda uyumsuzlu a neden olmaktad r. fiad rvan n kubbe içi ve saçak k sm nda kalem ifli süslemelere rastlamaktay z. YEN CAM fiadirvani (17. Yüzy l) Yeni Camii, 1498 y l nda III. Mehmed in annesi ve III. Murad n zevcesi Safiye Sultan taraf ndan Mimar Davud A a ya yapt r lmaya bafllanm flt r. Mimar Davud A a n n Vefa da katledilmesinden sonra inflaata Dalg ç Mehmed A a taraf ndan devam edilmifl fakat araya giren baz talihsizlikler yüzünden inflaat yar m yüzy l kadar durmufltur. Durdurulan inflaat IV. Mehmed in annesi Hatice Turhan Sultan taraf ndan 23 Temmuz 1661 y l nda tekrar bafllat lm fl, 1663 te inflaat bitmifl ve Yeni Camii bir cuma namaz ile ibadete aç lm flt r. Yeni Camii nin fiad rvan revakl avlunun ortas nda itina ile yap lm fl bir yap d r. Sultanahmet Camii nin flad rvan na benzemektedir. Yap n n mimar 476 taraf ndan flad rvan n abdest musluklar iptal edilmifl ve flad rvan avlu ortas nda adeta bir an ta dönüfltürülmüfltür. Tezyinats z bombeli mermer havuz levhalar gömük sütunlar aras nda yer almaktad r. Levhalar n üzerinde yer alan bronz flebekeler geometrik dekorludur. Bu geometrik dekor bir aç kl kla dairelerin, birbiri içine geçmesinden meydana gelmifl bir örnek, di erlerinde ise yanyana s ralanan alt genler ve bunlar n merkezinden ç kan çubuklar n meydana getirdi i bir dekordan oluflmaktad r. Havuz levhalar n n ba l bulundu u sütunlar alçak kaideli olup stalaktitli sütun bafll klar yla sona ermektedir. Üst bölümde kemerler ve köfle dolgular kesme tafltan örülmüfl olmalar na ra men tezyinats zd rlar. Sadece kilit tafllar nda ince ifllenmifl kabar k bir rozet yer almaktad r. Ayr ca üst kemerlerin köfle dolgular nda rölyef halinde k vr k dal ve rumi motiflerinin bulundu u bir süsleme yer al r. fiad rvan n havuz pencerelerin alt - na gelen her mermer levhaya bir musluk yerlefltirilmifltir. Bu musluklar n hamam kurnas na benzer yalaklar vard r. fiad rvana eklenen musluk ve yalaklar flad rvana çeflme havas katm flt r. Yeni Camii fiad rvan bas k kubbeli olup bir alemle sonuçlanmaktad r. AYASOFYA fiadirvani (18.Yüzy l) lk yap ld nda Büyük Kilise (Megala Ekklesia) olarak adland r lan Ayasofya ya ancak 5. Yüzy lda sadece Sophia denmeye bafllanm flt r. Hiristiyan üçlemesinin ikinci unsuru olan Kutsal Hikmet e (Sofia) adand ndan Ayia Sofia olarak tan nm flt r. Ayn ad fetihten sonra da Ayasofya biçimini alarak günümüze kadar ulaflm fl ve yaflam flt r. Ayasofya fiad rvan Osmanl mimarl n n ihtiflaml ve zarif flad rvanlar ndan biridir. Ayasofya Cami nin iç avlusuna 1730 y l nda I. Mahmud döneminde infla ettirilmifltir. Mermer havuzu büyük çapl, çok köfleli ve levhal olarak tasarlanm flt r. Mermer levhalar n d fl yüzeyi hafifçe bombelidir. Her levhan n üzerinde ka-

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Resim 5: Yeni Camii fiad rvan Genel Görünümü Resim 6: Ayasofya fiad rvan Genel Görünümü bartma tekni inden yap lm fl kaideli ve bafll kl iki sütuncu un meydana getirdi i süsleme görülür. Süslemede sütun bafll klar saks olarak tasarlanm fl olup bafll klardan nebati bir tezyinat ç kmaktad r. Bu nebati dekorlar natüralist bir duyumla ifllenmifltir. Her iki levhan n aras nda bir sütunçe bulunur. Havuzun üst k sm ndaki bronz flebekeler bombeli olarak havuz levhalar yla ayn say da yap lm fllard r. Her mermer havuz levhas n n üzerine bir bronz flebeke denk gelmektedir. Bu bronz flebekelerde ki tezyinat bir dereceye kadar natüralist say labilecek spiral fleklinde tanzim edilmifl, yaprak dekorlar ndan ibarettir. Ayr ca her bronz flebeke levhas üzerinde bronz bir al nl k bulunabilir. Bu al nl klarda da tezyinat olarak arabesk motifler kullan lm flt r. fiad rvan n saçak ve örtü sistemi ise Ana Britannica. C. 29. Ana Yay nc l k ve Encylopaedia Britannica. Bkz. fiad rvan Maddesi. ARSEVEN, Celal Esad. Türk Sanat Tarihi I. stanbul, stanbul Ansiklopedisi. C. 1. stanbul: Kültür Bakanl ve Tarih Vakf Ortak Yay n, Bkz. Beyaz d Camii Maddesi. 477 di er stanbul flad rvanlar ndan daha ihtiflaml d r. Saçak çok genifl tutulmufltur. Kemerlerin kilit tafllar nda tezyinat olarak kabartma halinde rozet bulunur. Kemerler ve köfle dolgular nda ise itinal bir kesme tafl iflçili i vard r. fiad rvan zarif bir kubbe ve kubbenin üstünde tezyinatl bir alemle son bulmaktad r. Ayasofya fiad rvan genel görünümü ve tezyinatlar yla 18. yüzy l Osmanl mimarisinin ihtiflam n yans tmaktad r. Sonuç olarak flad rvanlar hem mimari hem de süsleme de erleri ile ihtiyac karfl layan yap lard r. Tamamlay c durumda olan flad rvanlar ba l bulunduklar yap lar n mimari ve estetik de- erlerini art r rlar. Osmanl dan günümüze kadar gelen flad rvan gelene inin günümüz mimarisinde de flad rvan n özgün mimarisine sad k kal narak yap lmas biz araflt rmac lar n en büyük temennisidir. KAYNAKÇA ÖDEKAN, Ayla. fiad rvan. Eczac bafl Sanat Ansiklopedisi. C. 3. stanbul: Yem Yay nlar, fier FO LU, Ömer Faruk. fiad rvanlar n Serinli- inde. stanbullu. S. 3 (Aral k 1998) s TOKAY, Enver. stanbul fiad rvanlar, stanbul, 1951