OSMANLI DUNYASINDA BILIM VE EGITIM

Transkript

1 İSLAM TARİH, SANAT VE KÜLTÜR ARAŞTIRMA MERKEZi IR CI CA OSMANLI DUNYASINDA \ıp( BILIM VE EGITIM MiLLETLERARASI KONGRESİ TE B LiGLERİ İstanbul Nisan 1999 Derleyen. Hidayet Yavuz Nuhoğlu İSTANBUL, 2001

2 Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizi Seri No:7 İsHim Konferansı Teşkilatı (İKT) İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Adres: Barbaros Bulvan Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Beşiktaş Posta Adresi: P.K. 24, Beşiktaş -İstanbul -Türkiye Tel: Fax: web-site: Sayfa Düzeni ve Dizgi: Acar Taıılak Kapak: Hatice Polat PC/6-2001/5 ISBN= (talnm için). ISBN= (Türkçe edisyon için) IR CI CA KÜTÜPHANE KATALOG FİŞİ Osmanlı Dünya.sında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999: Istanbul) Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri!Derleyen: Hidayet Yavuz Nuhoğlu.- Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, XXXVTI, 76ls.: res., fig.; 24 sm.- (Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizisi seri no: 7) ISBN Eğitim- Tarih" Türkiye- Osrrianlı Dönemi 2. Bilim- Tarih - Türkiye - Osmanlı Dönemi I. Nuhoğlu, Hidayet Yavuz (Derleyen) Il. Osmanlı Dönemi Konu III. K.a.N. (Seri)

3 MEKTEB-İ FEl\lN-İ NÜCÜM Salim AYDÜZ XIX. yüzyıl ortalarına doğru, Tanzimat Fermanı'nın ilan edildiği yıllarda için açılan açılan, Mekteb-i Fenn-i Nücfım, Osmanlı tarihinde astronomi eğitimi ilk ve tek okuldur. Pek fazla olmayan eğitim ömrü süresince oldukça az talebe yetiştiren bu okul müneccimbaşılar tarafından idare edilmekteydi. Bir müddet Tıbbiye-i Adiiye binasında eğitime devam eden bu okulun, medreselerde olduğu gibi salı ve cuma hariç haftada beş gün eğitimi bulunmaktaydı. Takvim yapmak, Ramazan ayında imsakiye hazırlamak ve bunun ötesinde astronomi alanında faaliyetlerde bulunmak üzere açılmış olan bu okulun, Osmanlı bilim ve eğitim tarihi açısından büyük öneminin olduğu şüphesizdir. Giriş Osmanlılarda Avrupa' dakilerine benzer tarzda eğitim müesseselerinin a çılması XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlamış, Tanzimat'ın ihinmdan sonra da artarak devam etmiştir yılında Tanzimat'ın ilanı ile birlikte Avrupa tarzı müesseseleşme hızlanmıştır. Açılan bu tür kurumlarm esasını Fransa'daki okulların modelinin oluşturduğu düşünülmeh.'tedir. Bu süreçte daha önce açılan Deniz ve Kara Mühendishanelerini (Mühendishiine-i Bahri-i Hümayun , Mühendishane-i Berrl-i Hümayun 1795) Mekteb-i Tıbbıye-i Adliye-i Şiihane ( ) gibi yeni tarz okullar takip etmiştir. Mekteb-i Fenn-i N ücum da, Tanzimat'ın ilanından bir sene kadar evvel açılmış bir eğitim kurumu olması hasebiyle, daha önce açılan bu tür okullar tarzında bir mektep olduğu kanaatini uyandırmaktadır. Arşiv kayıtlarında "Mekteb-i Fenn-i Nücum", "Mekteb-i Fenn-i Nücurniye", "Meheb-i Fünı1n-ı Nücfım", "Mekteb-i Fünı1n-ı Nücumiye", "Meh.'teb-i Müneccimin" "Tencimhiine" ve "Müneccimhiine", gibi yedi değişik isimle zikredilen bu mektep, Osmanlı tarihinde salt astronomi eğitimi vennek maksadıyla açılan ilk ve tek okul olmasından dolayı büyük önen-le sahiptir. Ne var ki çok kısa süren eğitim süresi, eğitim tarihi ile ilgilenenler ve diğer araştırıcıların konu üzerinde derinlemesine çalışmalarına man i olmuştur. Yaklaşık beş-altı Fatih Üniversitesi - İstanbul 335

4 ikisi de mektep ile ilgili iki arşiv vesikasından hareketle konu hakkında sınırlı malümat vermektedir 1. Mektep hakkındaki incelemelere geçmeden önce rnektebin bağlı bulunduğu müneccimbaşılık müessesesi ve mektebin ilk müdürü Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü ile Müneccimbaşı Sadullah Efendi hakkında kısa bir bilgi vermek, müessesenin anlaşılması açısından faydalı olacaktır. Müneccimbaşılık Osmanlı Devleti'nde müneccimbaşılık adı altında bir müessese bulunmaktadır. Devlet teşkilatı içinde önemli bir yeri bulunan bu müessesede, senelik takvimler hazırlanmakta, ayrıca Ramazan ayı için imsakiye yapılmakta ve uğurlu saat tayin edilmektedir. Hekimbaşılara bağlı olan müneccimbaşılar, Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethinden sonra sarayda yer almaya başlamış ve devletin yıkılmasına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ayrıca saraydaki müneccimlerin idaresine de bakan müneccimbaşılar, İstanbul ve taşradaki muvakkıthfuıelerin idaresi ile de ilgilenmekteydiler 2 Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi Müneccimbaşı Abdullah Efendi'nin biraderi Ahmed Sabih Efendi'nin (öl ) oğludur. Tahsilini İstanbul'da yaptı, bir ara Arap ülkelerine gitti ise de fazla kalmayarak döndü. II. Mahmud döneminde müneccim-i sam, hareket-i hariç ruusuyla müneccimbaşı (1825) ve Selanik kadısı oldu (1838). Aynı sene Mekke-i Mükerreme ve Haremeyn-i Muhteremeyn payesiyle bu payeye uygun nişan; cülus sebebiyle de Edirne payesini aldı (1839). Mustafazade Bekir Bey'in sahilhanesi iki yüz bin kuruşa satın alınarak II. Mahmud tarafından kendisine hediye edildi (1838). Yaklaşık on beş sene müneccimbaşılık yaptı. İstanbul'da 1840 yılında vefat etti. Kabri Karacaahmet'tedir. Arapça, Farsça ve Fransızca bilir di. Klasik astronomi eserlerine vakıf olmanın yanında, Avrupa'da yapılan astronomi çalışmalarım takip eden Hüsnü Efendi, özellikle Paris'te yeni rasatlar sonucunda hazırlanan ziçlerin tercümesi ve kullanılması hususıında önemli çalışmalar yaptı. Astronomik hesaplamalarda daha dakik sonuçlar elde etmek üze- 1 O. N. Ergin, Tilrkiye Maarif Ta;ilıi, İstanbul 1972, I-W190; N. Gökdoğan, "Türk astronomi tarihine bir bakış", Tanzimat I, İstanbul 1940, s Ömer Faruk Akün, Hoca Tahsin Efendi'nin de "Mekteb-i Fünti.n-ı Nücüm ile bir ilişkisinin bulunduğunu" belirtmektedir; bkz. "Hoca Tahsin", DİA, XVIII, Osmanlı Devleti'ndeki Müneccirnbaşılık müessesesi hakkında daha fazla bilgi için bk. Salim Aydüz, Osman/i Devleti 'nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar, yayınlanmaınış Yüksek Lisans Tezi, ilir, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ı

5 re, 1772 yılında Uluğ Bey Zici yerine Cassini Zici tercüme edilmişti. Ancak bu zicin de istenilen dakikliği sağlamadığını tesbit ederek, Fransız astronomlardan Joseph-Jerome Lalande'ın (öl. 1807) hazırladığı zicin 'takvim çıkarmak' ile ilgili kısmını 1814 yılında Arapça ya, ı 826 yılından önce de, altı bab halinde genişleterek, Türkçe'ye çevirdi. ı832 yılında Hekimbaşı Mustafa Behçet Efeneli ile paclişaha sunduklan arzla resınl hesaplarda kullanılmasını teklif etti ve padişalıın emriyle resmi takvim hesaplarında kullanılmaya başlandı. Müneccim-i sfull Sadullah Efendi'nin yardımlanyla takvim hazırlamak ve astronomi eğitimi vermek üzere Mekteb-i Fenn-i Nücfun adıyla ilk astronomi okulunu açtı. Fransızcaya vakıf olması ve Fransa'daki astronomi çalışmalarını takip etmesi bu okulu tesisinde etkili oldu. Bu okulıın ilk müdürlüğünü de bir müddet yürüttü 3 Eserleri 1. Cedavil-i Mfkatiyye li-'arz-i Kabe Yani Mekke (A). Mekke enlemine ve burçlara göre düzenlenmiş astronomi cetvellerinden meydana gelir. 2. Küçük İlm-i Hey'et (T). Fransız astronomlardan Camille Flammarionne'nun bir eserinin tercümesidir (Kastamonu 1325). 3. Takvim-i Sal (T). Hicd ı23 ı yılına ait resm1 takvim. Cassini Zici'ne göre tertib olunan son takvimdir Tercüme-i Zfc-i Lalande (A., T.). Fransız astronom J. J. Lalande'ın Tables Astronomiques (Paris ı 759) adlı zicini ilk olarak Arapça'ya, bir süre sonra Türkçe'ye tercüme etti. Her iki tercüme de müneccimbaşı olmadan evvel yapıldı. Çok sayıda nüshası bulunan tercümenin bazı nüshalarının mukaddimesinde II. Mahmud'un, bazılarında Abdülmecid'in ismi yer alır. Arapça tercümesinin ismi bazı yerlerde Tezlıibü'l-Enam fi Ta'ribi Zfci LaZande-nam olarak geçer. Türkçe tercümelerin bazı nüshalarının başında bııluna.tı b.ilgilerden anlaşılelığına göre, eserin sadece takvim yapımıyla ilgili bölümleri, altı bab üzere genişletilerek ter- 3 Başbakanlık Ar ivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifı (MAD), nr. 8356, s. 2~, 85; BOA, İrade Dahiliye, nr. 101, 109, 724, 1015, 2826; BOA, Cevdet-Maarif, nr. 254ı, 4748; 5236; SO, II, s. 224; Ahmed Lütfi Efendi, Tarih, İstanbul 1302, V, s. 71, VI, s. 131; Süleymaniye Ktp., Süheyl Ünver Kolleksiyonu. Dosya nr. 174; Kandilli Rasathanesi Ktp., Takvim, nr. 183, vr. 13a; Yazma, Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 323, vr. 3b; Tali:vim-i Vekayi, sene. 13 Cemaziyelevvel 1256, defii. 201, s. 2; A Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul1982, s , Kiilıire, Diirü'l-kütüb Ktp., Felek-Riyaza, nr. 2002, 40 v.. 5 Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 24, 14 v. t 337

6 cüme edildi. Tercüme, Uluğ Bey Zici ile Cassini Zic'lerini geçersiz bırak:tı 6. (T) adlı Bu eserlerinin yanısıra Veladet-i Hiinıayılna Dair Bir Risale-i Nildmıiye şehzadelerden birinin doğumuna dair ahkam takvimf ile Zaiçe-i Sal (T) adında senesi.belli olmayan diğer bir ahkam takvinıi 8 vardır. Müneccinıbaşı Seyyid Melımed Sadullalı Efendi Celvetiye Tarikatı'll111 k:umcusu meşhur mutasavvıf ve şair Aziz Mahmud Hüdayf Efendi'nin (öl.1628) 9 tomıılarıııdandır. İstanbul'da doğdu. Hayatı ve tahsili hakkında bilgi yoktur. Medrese tahsilini tamamladıktan sonra Beylerbeyi Camii Hatibi oldu. 27 Ekim 1832 Cuma günü Durakpaşazade İbrahim Bey'in vefatıyla, yerine müııeccim-i sani olup 10, kaide olduğu üzere Bab-ı Ali'de müııeccim-i sanilik bil'ati giydi 11. Bu arada batiplik vazifesine devam eden Sadullab Efendi, Müııeccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi'nin (12 Aralık 1840) vefat etmesi üzerine 29 Aralık 1840'ta İstanbul Müderrisliği rütbesini alarak müneccimbaşı tayin edildi12. Aynca müııeccimbaşılara mahsus olan nişan Müııeccimbaşı Hüsnü Efendi zamarunda kaybolduğundan yeni bir nişaıı yaptınlarak Sadullah Efendi'ye veri1- di13. Sekiz sene müneccimbaşılık yapan Sadullah Efendi kirada oturması sebebiyle oldukça sıkıntılı bir hayat geçinniş ve zaman zaman da borç içine girdiğinden maliyeden para İstemek zorunda kalmıştır 14. Milsıla-i Sabıı rütbesindeyken mabreç mevleviyetini aldı Aralık 1848 tarihinde İstanbul'da vefat etti ve Aziz Mahmut Hüdayf Caıııll Haziresi'ne defnedildi İÜ Ktp., TY, nr. 6553, 82 v.; Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 193, 78 v., 231, 360, 409, 45611, 492, İÜ Ktp., TY, nr İÜ Ktp., TY, nr. 6569,21 v. 9 H. Kfunil Yılmaz, "Celvetiyye",Dİ4, VII, Takvim-i Vekayi, defa. 44, sene. 13 C 1248, s. 1, sü. 2; Sicill-i Osmauf, III, 23. ll TaJ..:vim-i Vekayi gös. yer. 12 Müneccim-i Sani Sadullalı Efendi'nin Müneccimbaşı olmasına dair 5 ZA 1256 tarihli İrade, BOA, İrade' Dalıiliye, nr 1367; Sicill-i Osmauf, III, 23. l3 BOA, İrade-Da!ıiliye, nr 1367; BOA, MAD, nr. 8356, s. 21, Müsıla-ı Salın rütbesinde olan Sadullah Efendi'nin evindeki tamirattan dolayı borç içinde olduğu ve bu nun ödenmesi ile kendisinin ma!ıreç mansıblarından birine tayin edilmesi isteğini hiivi müneccimbaşı Sadullah Efendi'nin takriri ile bu takrir üzerine 1 O 000 kuruş verilerek malıreç mansıblarından birinin kendisine verilınesine dair cevabi İrade, BOA, İrade-Dalıiliye, Tarih 21 RA 1264, nr. 8726; Ayrıca Hüsni Efendi'nin sahilhanesinin kendisine verilmesine dair Sadullalı Efendi'nin takriri ve cevabi irade, BOA, İrade-Da!ıiliye, sene 1258, No BOA, İrade-Da!ıiliye, tarih 21 RA 1264, nr Vefat eden müneccimbaşı yerine tayin edilecek kişiye dair yazılan bir arz tezkiresi, BO;( A MKT. MHM, 338

7 Hüseyin Hüsnü Efendi ile birlikte kurduldan "Mekteb-i Fenn-i Nücfun"un eğitimi ve talebelerinin yetişmesi için çok çalıştığından dolayı Padişah tarafından 4000 kuruş ihsan-ı şahane ile mükafatlandırmıştır 17 Melcteb-i Fenn-i N ücum' a bina ve kendisine ev olmak üzere Hüsnü Efendi'nin sahilhanesinin kendisine verilmesini istemesi Bab-ı Ali tarafından olunılu karşılanmamıştır. Ancak Sadullah Efendi'nin ısrarla bu işin üzerine gitınesiyle Tıbbiye binasında kendileri için bir sınıf açılmasına karar verilmiştir 18. Mekteb-i Fenn-i Nücfun'un kurulmasında ve daha pek çok işlerinin yürütülmesinde Sadullah E fendi bizzat gayret göstermiş ve talebelerin eğitinıi ile ilgilenmiştir. Ne var ki Sadullah Efendi'nin bu kadar gayret gösterdiği bu mektep kendisi daha hayatta iken kapanmıştır. Sadullah Efendi'nin müneccim-i sfuıiliğe tayinini haber veren TakVıın-i Vekayi'deki yazıda kendisinin ilm-i nücfun bilgisi yanında iyi derecede mılsikişinas olduğu ifade edilir 19 Eserleri 1. Alıkam-ı Külliye-i Tali'-i Sal 'ala Tarfki'l-İcmal (T) Takvfnı ve Alıkanı-ı Sal (T) senesi için hazırlanmış takvim ve ahicim-ı sal Senesi Takvfnı-i Sali (T) Zayiçe-i Stll maa Takvim /23, tarih, 27 M 1265; Sicill-i Osma11f, III, 23; Kandilli Rasathanesi Ktp.., nr. 323, v. 3b. Burada vefatı 1264 olarak verilmiştir. 17 Mekteb-i Fenn-i Nücüm talebelerinin yaptıklan takvimlerin t:ı.kdimine dair irade, BOA, İrade-Dahiliye, sene 1256, nr Sadullah Efendi'nin sahilbaneyi istemesine karşılık verilen cevabın ilgili kısmı şu şekildedir. ".. sahilbane-i mezldlrun ihsiin-ı şiliane olarak Hüseyin Hüsni Efendi'ye itii ve. balıası olan kuruş bii-irade-i seniyye ber-vech-i münasefe maliye ve evkıl.f-ı hümayün hazineleri.'ı.den terliye ve lfa olunmuş ise de sahilhanenin müneccinı.hiine ittihazına dair bir güne irade kaydı bulunmamış... " Ayrıca bu ta.krirde kendisinin borç içinde olduğunu ve halen kirada oturduğunu da ekleyerek kendisine ilisanda bulunulınası ricasında da bulunmuştur. BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, nr Takvim-i Vekayi gös. yer. 20 Kütalı.ya., Tavşanlı, Zeytinoğlu Ktp. nr TSMK, nr. R İstanbul Üniversitesi Ktp., TY, nr İstanbul Üniversitesi Ktp., TY, nr l 339

8 Mektebin Açılışı Mekteb-i Fenn-i Nücfun'un ne zaman açıldığı tam olarak tespit edilememektedir. Konu ile ilgili (25 Recep 1256) 22 Eylül 1840 tarihli ilk vesikada okulun "müceddeden inşa edildiğinden" bahsedilmekte ve kısa süre içerisinde ileride konu edineceğimiz bir takım faaliyetlerin yapıldığına işaret edilmektedir 24 Belgede verilen bilgilere göre mektebin bir sene kadar önce açılnuş olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda, Mektebin tesisinde 3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat fermanının herhangi bir etkisinin olup olmadığı tam olarak anlaşılamamaktadır. Bununla birlikte, Mekteb-i Fenn-i Nücfun; Osmanlı Devleti'nde, XIX. yüzyılın başlarından itibaren, mühendishaneleri de göz önünde bulunduracak olursak, XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren açılmaya başlayan Tıbbıye gibi Avrupa tarzı mekteplerden sayılabilir. Zira, daha önce de bahsedildiği gibi Mektebin ilk müdürü ve kurucusu olan Hüseyin Hüsnü Efendi'nin kişiliği, Mektebin tesisinde, Fransa Astronomi Cemiyeti'nin veyahut benzer bir kurumun etkisi altında bulunulduğunu göstermektedir. Mektebin Kuruluş Gayesi Yesikalardan anlaşıldığı kadarıyla, Mekteb-i Fenn-i Nücılrrı'a khisik medrese mezunu kimseler arasından seçilen ve astronomi öğrenmeye talip olan öğrenciler alınmaktaydı. Mektepteki eğitimin süresi tam olarak belli değildir. Talebeler Mekteb-i Fenn-i Nücı1m'da takvim yapmayı, Ramazan ayında imsakiye hazırlamayı ve ayıu zamanda vakit tayini ile ilgili astronomi ilimlerini öğrenirlerdi. Nitekim Sadullah Efendi bir belgede "... zabt-ı sinin-i şuhfu ve alıbar-ı evklit-ı salat için tahsil olunmakta olan Fenn-i Nücfunun mebdei ve esası olan rakam-ı takvimi istilıracı.." şeklinde bir cümle ile kuruluş maksadını ifade etmektedir. Astronomi dersleri yanında ilm-i mikat adı verilen ve muvakkıtlar tarafından namaz vakitlerinin tayini için kullanılan derslerin verilmesi, mektebin hem devlet işlerinde kullanılacak takvimleri yapmak üzere müneccimleri yetiştirme, hem de camiierin ve şehirlerin muvakkıt ihtiyacını karşılamak maksadıyla açılmış olduğunu göstermektedir 25 Mektebin Yeri Mekteb-i Fenn-i Nücfun'un müstakil bir binasının olup olmadığı husı1su tam olarak tespit edilememektedir. Özellikle ilk yıllarında dersler 24 BOA, İrade-Dahiliye, tarih 25 B 1256, nr BOA, İrade-Dahiliye, tarih 13 RA 1258, nr

9 münecc:imbaşımn konağında veyahut ders veren her hocanın kendi evinde yapılmaktaydı. Sadullah Efendi, Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi'nin vefatından sonra, Sadaret'e yazdığı bir arz ile Sultan II. Mahmud'un kendisine hediye ettiği sahilhanenin, varisierinden satın alınarak Mekteb-i Fenn-i Nücfun talebelerine ders yeri olarak tahsis edilmesini aynı zamanda kendisi için bir ev olarak verilmesini istemiştir 26. Bu arada arizasında, kirada oturduğırndan ve hayli borç içinde bulunduğırndan bahseden Sadullah Efendi, Mekteb-i Fenn-i Nücfun talebelerinin derslik bulmakta sıkıntı çektiklerinden de bahsetmiştir. Bunun üzerine yazılan cevapta, sahilhanenin Sultan II. Mahmud tarafından Hüseyin Hüsnü Efendi'ye ilisan-ı şahane olarak tahsis edildiği ve tahsis kayıtlarında buranın Tencimhane olmasına dair bir kaydın bulunmadığı belirtilmiştir. Belgede, Sadullah Efendi'nin sahilhaneyi almaktan maksadının mektep talebelerinin eğitimini orada icra etmek olduğu ve Mekteb-i Fenn-i Nücfun talebelerinin derslik ihtiyacının giderilmesi için Mekteb-i Tıbbıye-i Adiiye binasından bir odanın tahsis edilebileceği, bunun için Hekimbaşı ile görüşmesi gerektiği belirtilmiştir 27. Talebelere derslik bulma ihtiyacı yanında kendisine de ev bulma sıkıntısında olduğu anlaşılan Sadullah Efendi, bu talebini birkaç kez daha tekrarlamış ise de kendisine müsbet cevap verilmemiştir 28. Aynca sahilhanenin kuroşa satın alındığı ve bunun yansının Evkaf, diğer yansının da Maliye hazinesinden karşılandığı belirtilerek tekrar satın almanın çok fazla masraf olacağı, tabiatıyla bunun da mümkün olamayacağı ifade edilmiştir. Mekteb-i Fenn-i Nücfun'un Tıbbıye binasında eğitime devam edip etmediği belirtilmemiştir. Aynca Rıza Tahsin Bey'in Mir'at-z Mekteb-i Tzbbıye adlı eserinde de konu ile ilgili maalesef herhangi bir bilgi bulumnamaktadır29. Mektepteki Eğitim Daha önce belirttiğimiz gibi Mekteb-i Fenn-i Nücfun'da takvim yapımı ve vakit tayini ile ilgili astronomi konularında eğitim verilmektedir. Dönemin diğer okullan gibi Mekteb-i Fenn-i Nücfun;da da beş gün ders, Salı ve Cuma günleri tatil yapılmaktadır. Müneccimbaşı ve münecc:im-i sam'den başka kimlerin ders verdiği vesikalarda belirtilmemekle beraber 30, Mekteb-i Fenn-i Nücılm'da 26 BOA, İrade-Dahili ye, tarih 13 RA 1258, nr BOA, İrade-Dahili ye, tarih 13 RA 1258, nr BOA, İrade-Dahiliye, tarih 13 RA 1258, nr Rıza Talısin, Mir'at-ı Mekteb-i Tıbbiye, İstanbul Müneccimbaşılar ayrıca isteyenlere özel astronomi dersleri de verirlerdi. Müneccimbaşı Meluned Riikım Efendi'nin takvim yapmayı öğrettiği Seyyid Sadullah Müderrisziide b. Abdülkerirn b. Şeyh Mu~a ei Ankaravi'nin (öl. 1272/1856) hazırladığı takvimlerin bazıları için bkz. Kandilli Rasathanesi Ktp. nr. ~34 ve 341

10 başka hocaların da ders verdiği tahmin edilmektedir. Mektebteki talebeler öncelikle takviınlerin nasıl yapıldığını öğrenınekteydiler. Nitekim, Münecciınbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi, mektep ile ilgili ilk belgede öğrencilerin takvim yapma işini kısa sürede öğrendiklerini ve bu süre içerisinde herbirinin bir takvim hazırladığını belirtmektedir. Takvim yapımı yanında okulda gösterilen en mühim ders, "ilm-i mikat" adı verilen ve muvakkıtların asli vazifesi olan namaz vakitlerinin tayinidir. Bu derslerin taliıni esnasında okutulan kitaplar hususunda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Ayrıca ne tür astronorni aletlerinden yararlanıldığı da bilinmemektedir. Mekteb-i Fenn-i Nüclim'da, namaz vakitlerinin hesaplanmasının öğretilmesi ve muvakkıthanelerde görev yapacak kimselerin yetiştirilmesi de hedefleniyordu 31 Mektebin TaZebeleri Mekteb-i Fenn-i Nüclim'un pek fazla sayıda talebesi yoktur. Mektebin ilk yılında gelen talebelerin sayısı dörttür. Vesikalarda ismi zikredilen ve kendilerine "şagird" denilen birinci sınıftalebelen şunlardır. 1. Ahmed Eşref Efendi 2. Ahmed Muhsin Efendi 3. Hasan Efendi 4. Mehmed Efendi. Ahmed Eşref Efendi, mektebin mümeyyiz-i evveli'dir. (Sınıf katibi ya da hocaların yardımcısı). Daha sonra münecciınbaşı olan Tarsus1zade Osman Karnil Efendi'ye (öl. 1896) ilm-i hey'et, nüclim ve ilm-i mlkat dersleri vermiştir. Medrese mezunu olduğu anlaşılan Eşref Efendi'ye yaptığı takvimlerden dolayı İstanbul müderrisliği ruusu verilmiştir 32 Ahmed Muhsin Efendi ise, Mekteb-i Fenn-i Nüclim'un müdürü Münecciınbaşı Seyyid Sadullah Efendi'nin oğludur. Babasının münecciınbaşı olması üzerine, yerine münecciın-i sfuıi. olmak istediyse de, Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi'nin Osman Saib'i tayin etmesi ile isteğine kavuşamadı 33 Bunun Millet Kütüphanesi, Ali Eıniri, Ryz. nr O. N. Ergin, Mô.arif, I-II/ İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilieri Arşivi (İMŞSA), Dosya nr Ahmet Muhsin Efendi ile Osman Saib Efendi'nin müneccim-i siiniliğe atanması mevzubahis olduğu~da özellikle Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi'nin "Silih Efendi'nin malı1mat-ı tıbbıyeden ziyade fenn-i niicıima mahareti ve Muhsin Efendi'ye viicuh/a niçhaniyeti olduğundan hizmet-i mez]dlrenin Siiib Efendi'ye ihalesi... " yönündeki tavsiyesi üzerine hareket edilerek Saib Efendi Tıbbıye muallimliğjnden alınarak bu makama getirilmiştir. 22 ZA 1256 taribii İrade-Dahili ye, nr

11 üzerine Mekteb-i Fenn-i Nücfun'a talebe oldu 34 Babasının vefatından sonra Osman Saib Efendi müneccimbaşı, Ahmed Muhsin Efendi de müneccim-i sfuıi olmuştur (2 Ocak 1849). Ahmed Muhsin Efendi, mektebin ilk yılında yaptığı takvimlerden dolayı istanbul müderrisliği ruusu ile taltif edilmiştir. Ahmed Muhsin Efendi'nin takvimleri yanında astronomi konusunda yazdığı bazı eserleri bulunmaktadır. Eserleri Cedvel-i Ma'rifet-i Tahvil-i Salhave Tevarilı-i Meşhiire (1219'dan 1259'a kadar) (T). Hi eri arasındaki bazı meşhur tarihierin çevrilmesi konusundadır 35 Alunet Muhsin Efendi'nin ayrıca Risale fi Alıkami sene 1266, Cedvel-i Merkezi'l-Hamel, Cedvel-i Sfttini, Hicri 1195 Yılı TakvimP 6, Cedvel-i Sinfn-i Hey'et 37, ve Fal-i Sene-i 120()3 8 gibi eserleri bulunmaktadır. Mektebin üçüncü talebesi Hasan Efendi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Eşref ve Muhsin Efendi'ler ile birlikte yaptığı takvimden dolayı kendisine 500 kuruş atıyye verilmiştir. Ayrıca mektebe devam etmeyen Mehmed Efendi'nin maaş ı kendisine eklenrniştir 39 Mektebin son talebesi olan Mehmed Efendi ise, mektebe bir müddet devam etmiş ancak daha sonra derslere gelmeyerek eğitimini yarım bırakmıştır. Diğer talebeler gibi takvim yapmayan Mehmed Efendi'nin maaşı kesilmiş ve derslere karşı lakayd davranmasından dolayı mektepten çıkartılmış, 200 kuruşluk aylığı da Hasaıı Efendi'nin maaşma zam olarak ilave edilmiştir. Mektep talebeleri, hazırladıklan takvimleri aynı zamanda mektebin müdürü olan Müneccimbaşı vasıtasıyla Padişah'a sunarak çeşitli hediye ve in'amlar almaktaydılar. Müneccimbaşı Hüseyin Hüslıü Efendi, "müddet-i kallle zarfinda dört kıta rakam takvimini hesab ve istihrac eyledikleri", ayrıca "fenn-i merkllmu 34 BOA, İrade-Dahiliye, 7 S 1265, nr ; Sicill-i Osman!, IV, 100; BOA. İriide-Da!ıiliye, nr. 1015; nr. 1265, nr. 1426; SO, IV, s. 100; Cevdet, Tarih, X, 212; A. Lütfi Efendi, Tarih, IX, 120; Aydüz. Miineccimbaşılzk, s Ankara, Milli Kütüphane, nr. A. 255, 256 v. 36 Kandilli Rasathanesi Ktp., nr. 515, 80 v. 37 Belediye, Ktp, M. Cevdet, nr Türk Tarih Kurumu Ktp., Yazına ıır BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, ıır. 2826; Bqf, İrade-Dahiliye, sene 1256, nr l 343

12 ta'allüm ve İstifadede sa'y ve gayret etmede olduklannı, az vakitte tahsllatlan derece-i kemale vasıl olmakta olduğunu ve bu makilleleriıı bir gılna mukarat-ı seııiyyeye mazhanyetle mesriiriyetleri bir kat daha şevk ve halıişlerini mucib olacağını" ifade ederek Sultan Abdülmecid'ten takvim yapan kimseleri ödüllendirmesini istemiştir. Bu arada Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi kendisinin de bir gılna maaşı olmadığından ve Müneccim-i sam Sadtillah Efendi'nin de borçlu olduğundan dolayı ümit içinde olduklarım ilave etmiştir. Mektep talebelerine yukarıda bahsettiğimiz şekilde ihsan-ı hümayfin sadır olurken, müneccimbaşıya yakın bir zamanda evine hırsız girdiği için kuruş verildiğinden dolayı bu sefer verilmeyeceği, Sadrılialı Efendi'ye de kuruş in' am verilmesi kararlaştmlmıştır. Mektebin ilk yılında dört olan talebe sayısı, 1842 yılında altı kişiye kadar çıkmıştır. Bu sene Müneccimbaşı Sadullah Efendi'nin gayretleri ile takvim hazırlayan mektep şakirtleriııin takvimleri yine Padişah'a sunulmuştur. Konu ile ilgili belgede, daha önce olduğu gibi, Sadrılialı Efendi kuruş borcu olduğıırın ve aynca kirada oturduğunu belirterek, selefi Hüseyin Hüsnü Efendi'nin sahilhanesinin kendisine verilmesini, aynca borcunun ödenmesinde yardırncı olunmasını tekrar istemiştir. Ancak Sadaret'ten verilen cevapta sahilhanenin verilemeyeceği, borcunun da ödenmesinin mümkün olmadığı belirtilmiş, takvimler için ödenecek ilisarılar ise zikredilınemiştir. Mektebin Aylık Tahsisatı Mekteb-i Fenn-i Nücfim'un aylık kuruş tahsisatı bulunmaktaydı. Maliye hazinesinden her ay düzenli olarak ödenen bu maaşın bir kısmı müneccimbaşıya, diğer kışını da mektebin talebelerine aitti. Maaşın her ay ö deıırnekte olduğıırıa dair elimizde iki belge bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 1257 yılı Zilkade ayıria 40, diğeri de 1259 yılının Şubat ayına aittir 1 Her iki belgede de maaşın daha önceki aylarda düzenli olarak ödendiğine dair sabıkl kaydı bulunmaktadır. Cevdet tasııifi Maarif belgeleri arasında bulunan vesikalann her ikisinin başında, Müneccimbaşı Seyyid Sadrılialı Efendi'nin mülırünü taşıyan şu ibareler yer alır "Ba irade-i şahane Mekteb-i Fenn-i Nücum'a ve müneccimbaşı dfu1erine Maliye hazfne-i celilesinden malı be malı i'ta buyrulan beş bin beş yüz kuruşun iş bu bin iki yüz elli dokuz senesi Şubatına mahsuben ba hazine-i 40 Mekteb-i Fünün-u Nücfim talebelerine ve müneccimb~ılara her ay maliyeden muhasses kuruşun verilmesine dair müneccimb~ının takriri, BOA, M. Cevdet, Maiirif, tarih 28 Zilkade 1257, nr. 2391; BOA M. Cevdet, Maarif, tarih 9 Safer 1259, nr İMŞSA, Dosya nr

13 merkfune dinibinden i'tası babında enır ü ferman hazret-i men lehü'l-emrindir". Mekteb-i Fenn-iNücum talebelerinin herbiri ayda 200 kuruş almaktaydı 42 Bunun yanında müneccimbaşı, müneccim-i sfuıi ve talebeler derslerde yaptıkları takvimleri zaman zaman padişaha sunmuşlar ve karşılığında bazı isteklerde bulunınuşlardır. Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi bir takvim takdimi esnasında veriliği takrirde, bu talebelerin fenn-i nücılm öğrenmede gayretli ve istekli olduklarını, az zamanda mühim mesafe katettiklerini belirterek padişahın bu takvimler karşılığında vereceği ilisan ile talebelerin aşk ve şevkierinin daha da artacağını belirtmeyi ilimal etmemiştir 3 Talebelerin bu istekleri yerine getirilerek yaptıkları takvimlerden dolayı mükafatlandınlmışlardır. Bu takdimler esnasında mektebin talebelen yanında hacalarma da ilisanlarda bulunulmuştur. Mektebin ilk açıldığı senelere ait takvim takdiminde Müneccimbaşı Hüseyin Hüsnü Efendi, Müneccim-i sfuıi Sadullah Efendi ile mektebin ilk takbelerinden Hasan Efendi'ye birer miktar atıyye, Eşref ve Muhsin Efendi'ye de İstanbul Müderrisliği ruusu talebinde bulunmuştur. Neticede Sadullah Efendi'ye gösterdiği gaytetten dolayı 4000 kuruş, Hasan Efendi'ye yaptığı takvimden dolayı 500 kuruş atıyye verilmiş, Eşref ve Muhsin Efendi'ler de İstanbul mı1suna nail olmuşlardır. Mektebin Kapatılması Elimizde bulunan sınırlı sayıdaki vesikadan hareketle mektebin kesin açılış tariliini tespit edemediğimiz gibi kapanış tariliini de belirleyememekteyiz. Yaklaşık altı yedi sene kadar eğitime devam eden Mekteb-i Fenn-i Nücüm ile ilgili arşivlerde bulunan son belge ll Mart 1843 tariblidir. Bu belge, mektebin aylık tahsisatı ile ilgili olup eğitimin devam etmekte olduğunu göstermektedir. Ancak 1880 yılında Müneccimbaşı olan Tarsusizade Osman Kamil Bey'in kendi yazdığı hal tercümesinde bulunan bir kayıtta, mektebin 1845 yılından önce mülga olduğu belirtilmektedir. Daha önce de ifade edildiği gibi mektep talebelerinden Aluned Eşref Efendi, Osman Kamil Bey'e astronomi dersleri vermiştir. Osman Kfunil Bey, bu husüsu belirtirken, «mülga Mekteb-i Fenn-i Nücüm'un mümeyyiz-i evveli Eşref Efendi» diye ifade etmiştir 4 Elimizdeki belgelerde mektebin kapanma sebepleri hakkında bilgi yoktur. Ancak mektebe çok fazla rağbetin olmaması, müstakil bir binasının bulunmayışı, ya da Müneccimbaşı Sadullah Efendi'nin sürekli istekleri muhtemelen 42 Ayıu yıllarda Mekteb-i Tıbbiye talebelerine aylık 25 kuruş verilmesine bakılırsa Nücum Mektebi'nin talebelerine verilen bu maaş oldukça yüksek bir maaştır. Mir'at-ı Melcteb-i Tıbbiye, s BOA., İrade-Dahiliye, tarih 25 B 1256, nr İMŞSA, Dosya nr

14 mektebin kapanmasında etkili olmuştur. Sonuç Netice itibariyle, Mekteb-i Fenn-i Nücfun'un Osmanlı bilim ve eğitim tarihinde önemli bir yerinin olduğu anlaşılmaktadır. Mektebin kısa süren hayatı ve belgelerin azlığı, bilim ve eğitim tarihi açısından konu üzerinde çalışmak isteyenler için önemli bir talihsizliktir. Özellikle Osmanlı astronomi tarihi açısından büyük önemi bulunan bu okulun yeni çıkacak arşiv belgeleri ışığı altında incelenmesiyle daha iyi anlaşılacağı ve mahiyetinin tespit edileceği muhakkaktır. Her ne kadar büyük başarılan bulunmasa da mektepte kısa süren eğitim neticesinde az da olsa talebe yetişmiştir. Bunlar arasından Ahmed Muhsin Efendi'nin müneccim-i sfuıi olması, Ahmed Eşref Efendi'nin de daha sonra müneccimbaşı olan Tarsusizade Osman Kamil Efendi'ye ders vermesi, buradaki eğitimin seviyesi hakkında fikir vermektedir. 346