Araştırma / Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki

Transkript

1 Araştırma / Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki Araştırma / Diz Osteoartriti Tedavisinde Kolşisinin Soğuk Uygulamayla Kombinasyonunun Ağrı, Şişlik ve Fonksiyon Üzerine Etkisi Derleme / Tiroid Gland Patolojilerinde Ultrasonografinin Yeri Derleme / Sağlık Hizmetlerinin Finansman Yöntemleri

2 Araştırma Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki * The Relationship Between Unplanned Pregnancies and Contraceptive Methods A. Selda TEKİNER 1, Feray ÇETİN 2, A. Gülsen CEYHUN 3, Ayşe KAFKASLI 4 * Bu çalışma, 4. Uluslararası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi (20-23 Nisan 2005, Ankara) nde sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 1 Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Ana Bilim Dalı, ANKARA 2 Dr., İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Ana Bilim Dalı, MALATYA 3 Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Ana Bilim Dalı, ANKARA 4 Prof. Dr., İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Ana Bilim Dalı, MALATYA İletişim Adresi: Yrd. Doç. Dr. A. Selda TEKİNER Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Ana Bilim Dalı İbn-i Sina Hastanesi Samanpazarı-ANKARA Tel: GSM: seldatekiner@gmail.com ÖZET Amaç: Planlanmamış gebelikler bir yandan hızlı nüfus artışına, bunun sonucunda da ekonomik ve sosyal sorunlara yol açarken bir yandan da anne ve çocuk sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bu çalışmadaki amacımız, yeni doğum yapmış kadınlarda bu gebeliklerinin planlanıp planlanmamış olduğunu ve planlanmamış ise hangi yöntemle korunurken gebe kalındığını araştırmaktır. Gereç ve Yöntemler: 01 Mart Mayıs 2004 tarihleri arasında İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Kliniğinde doğum yapan kadınlara yüz yüze görüşme yöntemiyle bir anket uygulanmıştır. Veriler SPSS 10.0 istatistik programında ve Mann-Whittney U testi, Kruskal Wallis varyans analizi ve ki-kare testi ile değerlendirilmiştir. Bulgular: Çalışma yaş ortalaması ± 5.6 yıl olan 108 kadınla tamamlanmıştır. Gebelikleri38 i plansızdır ve en sık 35 yaş üzeri kadınlarda gözlenmiştir. Okuryazar olmayan kadınların gebeliklerinin %57 si, üniversite mezunlarının ise %32 si plansızdır (p> 0.05). Plansız gebe kalanları42 si bu gebeliklerinden hemen önceki dönemde hiçbir yöntem kullanmıyor olduğunu bildirmiştir. Plansız gebe kalanları39 u geri çekme, %15 i kondom, %2 si rahim içi araç, %2 si de takvim yöntemi kullanıyor iken gebe kaldığını belirtmiştir. Sonuç: Kontraseptif yöntem kullanımının doğru bir şekilde devam ettirilemediği ya da yöntemle ilgili beklenmeyen problemler plansız gebeliklere yol açabilmektedir. Geleneksel yöntemler arasında doğrudan erkeğe bağlı olan geri çekme yöntemi ve modern yöntemlerden erkek kondomu kullanımı Türkiye genelinde olduğu gibi bizim çalışmamızda da önemli oranda yer kaplamaktadır. Bu nedenle, çiftlerin eğitim düzeyleri ne olursa olsun, her basamaktaki sağlık hizmetinde kadına mümkünse eşiyle birlikte aile planlaması danışmanlığı sunulmasına özen gösterilmelidir. Anahtar Kelimeler: Gebelik, planlanmamış, doğum kontrolü 2010; yıl: 85 sayı: 2 (65-71) 65

3 A. Selda TEKİNER ve ark. SUMMARY Objective: Unplanned pregnancies, not only affect the mother and the child health negatively, but also lead to economical and social problems as a consequence of rapid population growth. In this study, we aimed to determine whether the pregnancy was planned among women who recently gave birth and to investigate the contraceptive methods used by women who had got unplanned pregnancies. Material and Methods: This cross sectional study was conducted between 01 March and 31 May 2004 in the Department of Obstetrics and Gynecology of İnönü University School of Medicine. The data were collected by using face to face interview. SPSS 10.0 program was used for the analysis of data and Mann Whittney U test, Kruskal Wallis test and chi-square test were performed. Results: One hundred and eight women were evaluated. The mean age was ± 5.6 years. Thirty-eight percent of the pregnancies were unplanned. Fifty-seven percent of these pregnancies were among illiterate women and 32% were among high educated women and there was no significant difference. Of the cases 42% stated that they had not used any contraception, 39% had practiced withdrawal, 15% had used condom, 2% had been using intrauterine device, 2% had been using calendar method immediately before the unplanned pregnancy. Conclusion: Unplanned pregnancies might be encountered on conditions of unsuccessful use of contraceptive methods or unexpected problems with the methods. Withdrawal method among traditional methods and use of male condom as a modern method have great importance in our study as have throughout Turkey. For this reason at every step of health care, family planning counseling should be given to women preferably with their husbands whatever the couples education is. Key Words: Pregnancy, unplanned, contraception GİRİŞ Planlanmamış gebelikler bütün yaş grupları ve sosyoekonomik düzeyde karşılaşılan tıbbi, sosyal ve ekonomik olarak istenmeyen durumlara neden olabilen önemli bir toplumsal sorundur (1,2). Planlanmamış gebelik durumlarında anne ve bebeği olumsuz etkileyecek zararlı maddelere maruz kalma olasılığı artmaktadır. Ayrıca prenatal bakım yetersizlikleri, istemli ya da istemsiz düşük yapma ve düşük doğum ağırlıklı ya da ölü bebek doğurma risk oranlarında da artış olduğu bilinmektedir (3-5). Gebe olmayan ve gebe kalmak istemeyen, kontraseptif yöntem kullanan ya da kullanmayan kadınların son üç ay içinde cinsel ilişkide bulunmaları durumunda planlanmamış gebelik riski mevcuttur (2). Planlanmamış gebelikler, gebeliği önleyici hiçbir yöntem kullanılmaması, yöntemin düzensiz ya da hatalı kullanımı ya da yöntem başarısızlıkları nedeni ile meydana gelmektedir (6-8). Ülkemizde istenmeyen tüm doğumlar önlenebilmiş olsa idi, Türkiye bugünkü doğurganlık düzeyinde30 daha düşük bir doğurganlık düzeyine sahip olacaktı (9). Türkiye genelinde kadınların toplam doğurganlık hızı 2.7 iken bu sayı Batı Anadolu da 2.0, Doğu Anadolu da 4.4 tür (10-12). Ayrıca, ülkemizde doğumların 1/3 ü iki yıldan az aralıklarla gerçekleşmektedir (9). Türkiye de yılda 2 milyon dolayında gebelik gerçekleşmekte olup, bunların da yaklaşık 284 bin kadarı isteyerek düşükle sonuçlanmaktadır (12). İsteyerek düşük yapma nedenleri arasın

4 Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki da başka çocuk istememe %40.7 gibi yüksek bir oranda yer tutmaktadır. İstemli düşük yapmış olma ilkokul mezunlarında %11.5, lise ve üzeri eğitimlilerde %14.8 ile çok az farklılık göstermektedir (13). Hatta yüksek eğitimli kadınlar istemli düşük yapma nedeni olarak bir önceki gebeliklerinin yeni sona ermiş olmasını, daha az eğitimli kadınlara göre daha fazla ifade etmektedirler. Kadının eğitim düzeyi ile birlikte eşlerin eğitim düzeylerinin artmasıyla da kadınların istemli düşük yapma hızlarında artış izlenmektedir (14). Oysa ülkemizde herhangi bir modern aile planlaması yöntemi bilen kadın oranı %99.8 dir (13). Ancak herhangi bir modern yöntem kullanan kadın oranı %42.5 olup, aile planlamasında karşılanamayan gereksinim %35 gibi yüksek düzeylerde seyretmektedir (15). Bu veriler doğrultusunda, ülkemizde ailelerin doğurganlıklarını planlama konusunda istenilen başarıyı gösteremedikleri söylenebilir. Bu çalışmadaki amacımız, yeni doğum yapmış kadınların bu gebeliklerini planlayıp planlamadıklarını ve planlamamış iseler hangi yöntemle korunurken gebe kaldıklarını araştırmaktır. GEREÇ ve YÖNTEMLER 01 Mart Mayıs 2004 tarihleri arasında İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Kliniğinde doğum yapan kadınlar çalışma grubunu oluşturmaktadır. Sözel onamları alındıktan sonra kadınlara yüz yüze görüşme yöntemiyle demografik bilgilerinin, bu gebeliklerini planlayıp planlamadıklarının, gebe kalmadan önceki son üç ayda doğum kontrol yöntemi kullanıp kullanmadıklarının, kullandı iseler hangi yöntemi kullandıklarının sorgulandığı bir anket formu uygulanmıştır. Veriler SPSS 10.0 istatistik programında ve Mann-Whittney U testi, Kruskal Wallis varyans analizi ve ki-kare testi ile değerlendirilmiştir. BULGULAR Çalışma, sözel onam veren 108 kadınla tamamlanmıştır. Kadınların yaş ortalaması ± 5.6 yıl olarak saptanmıştır. Olguların %7 si okuryazar değil, %48 i ilkokul, %7 si ortaokul, %27 si lise ve %19 u üniversite düzeyinde eğitimlidir. Tüm gebelikleri67 si planlı, %38 i de plansız gerçekleşmiştir. Yaş gruplarına göre değerlendirildiğinde, yaş aralığında 1 olgu vardı, o da planlı olarak gebe kaldığını belirtmiştir. Planlı gebeliklerde bu yaş aralığını %73 ile yaş aralığındaki grup takip etmektedir. Plansız gebelikler ise %62 ile en sık olarak 35 yaş üzeri kadınlarda gözlenmiştir. Bu grubu %42 ile yaş aralığı grubu, %32 ile yaş aralığı grubu, %27 ile yaş aralığı grubundaki kadınlar takip etmektedir. Gebeliklerin planlı olup olmama durumunun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 1 de görülmektedir. Planlı gebe kalan kadınların hiçbiri gebelik öncesi son üç ayda kontraseptif Tablo 1. Yaşa göre gebeliklerin planlı olup olmama durumu Yaş Aralığı n % Planlı gebelik Plansız gebelik > Toplam ; yıl: 85 sayı: 2 (65-71) 67

5 A. Selda TEKİNER ve ark. yöntem kullanmamıştır. Plansız gebe kalan 41 kadının 17 si bu gebeliklerinden hemen önceki dönemde hiçbir yöntem kullanmadıklarını belirtmişlerdir. Plansız gebelikleri42 sini oluşturan bu kadınların tümünün herhangi bir kontraseptif yöntem hakkında bilgisi vardı. Buna rağmen yöntem kullanmama nedenleri sorulduğunda 15 inin yanıtı Gebe kalabileceğimi tahmin etmiyordum., 2 sinin yanıtı da Kalsam da fark etmez, şeklinde düşündüm. olmuştur. Korunuyor iken plansız gebe kaldığını belirten kadınların sayısı 24 tür. Bu kadınların yöntem kullanma dağılımları ise şöyledir: Geri çekme yöntemi %39, erkek kondomu %15, rahim içi araç (RİA) %2, takvim yöntemi %2 (Tablo 2). Tablo 2. Plansız gebe kalanların gebe kalmadan önce kullandıkları kontraseptif yöntemler Yöntem Hiç korunmuyor Geri çekme Kondom RİA Takvim Toplam Okuryazar olmayan kadınların gebeliklerinin %57 si plansız iken, üniversite mezunlarında bu ora32 dir ve istatistiksel olarak anlamlı değildir (p> 0.05). Gebeliklerin planlı ya da plansız olmasının eğitim durumuyla karşılaştırılması Tablo 3 te görülmektedir. Planlamadan gebe kalan kadınların kendi aralarında, gebelikten hemen önceki korunma yöntemleri ile eğitim durumlarının karşılaştırılması ise Tablo 4 te görülmektedir. Plansız olarak gebe kalanların yaşayan çocuk sayı ortalaması iki, planlı gebe kalanların da birdir (p< 0.001). RİA ile gebe kalan 33 yaşındaki 1 olgu ve takvim yöntemi ile korunurken gebe kalan 34 yaşındaki 1 olgu da üniversite mezunudur. TARTIŞMA Günümüzde aile planlaması çalışmaları kapsamında son derece güvenilir yöntemler kullanıma sunulmuş olsa da, dünyadaki ve ülkemizdeki çiftlerin önemli bir bölümü güvenilirliği düşük geleneksel yöntemler ile korunmaya devam etmektedir (10). Ülkemizde istenmeyen ve düşükle sonuçlanan gebeliklerin hemen öncesinde kadınları24.4 ü hiçbir yöntem kullanmamakta, %46.1 i geri çekme, %10.4 ü erkek kondomu, %5 i de RİA Tablo 3. Kadınların eğitim durumuna göre gebeliklerin planlı ya da plansız olma durumu Okuryazar değil İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Planlı Plansız Toplam Tablo 4. Plansız gebe kalan kadınların eğitim durumlarına göre gebelikten hemen önceki korunma yöntemleri Korunma yöntemleri Yaş Ortalaması Okuryazar değil (%) İlkokul ve/veya ortaokul (%) Lise (%) Üniversite (%) Hiç korunma yok Geri çekme Kondom

6 Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki yöntemi kullanmaktadır (13). Bizim çalışma grubumuzda da plansız gebelik sonucu doğum yapmış kadınları42 si gebelik öncesinde hiç korunmuyor olduklarını, %39 u geri çekme yöntemini, %15 i erkek kondomu kullanıyor olduğunu bildirmiştir. Takvim yöntemi ile korunurken ve RİA ile gebe kalan 1 er olgu çalışma grubumuzda %2 lik yer kaplamaktadır. Ülkemizin tamamında herhangi bir geleneksel yöntem kullanım oranı %28.5 tir. Geleneksel yöntemler arasında da geri çekme kullanım oranı %26 dır (16). Bu yöntem en yoğun olarak yaş grubu arası kadınlarda ve %30 oranında kullanılmaktadır. Geri çekme yönteminin kullanım sıklığında Doğu ve Batı bölgelerimiz arasında fark gözlenmemekte, hatta Batı Anadolu da %26.6, Doğu Anadolu da da %24 kullanım oranları bildirilmektedir (13). Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan merkezde gerçekleştirilen bu çalışmada da geri çekme yöntemi sırasında plansız gebeliğin gerçekleşme oranı %39 olarak bulunmuştur. Toplumumuzda geri çekme yöntemi eğitim seviyesi yüksek olan çiftler arasında bile önemli bir oranda kontrasepsiyon yöntemi olarak tercih edilmektedir (17). Bu yöntemle korunma durumunu eğitim düzeylerine göre incelediğimizde hiç eğitim almamış ve ilkokulu bitirmemiş kadınlar arasında ora24.8 olup, aynı durum lise ve üzeri eğitimli kadınlar arasında %19.3 tür. Bizim çalışma grubumuzda da bu yöntem sırasında planlanmamış bir şekilde gebe kalmış olanları19 u lise, %12 si de üniversite mezunudur. Çalışmamızda geri çekme yöntemi sırasında plansız olarak gebelik gerçekleşmesi en sıklıkla ilkokul ve/veya ortaokul mezunu olan grupta ve %63 oranında gözlenmiştir. Türkiye genelinde de geri çekme kullanım oranları ilkokul düzeyinde eğitimlilerde %29.3, ortaokul düzeyinde eğitimlilerde de %25.6 dır ve bu eğitim grubundaki kadınlar geri çekme yöntemini en sık kullanan kadınlardır (13). Bizim bulgularımız da Türkiye genelindeki bulgularla doğru ilişkili olmuştur. Ülkemizde kullanım yaygınlığı çok yüksek, ancak etki derecesi sınırlı olan bu yöntemde başarısızlık hızı %30 dur. Ancak geri çekme yöntemi kullanan çiftler bu yöntemin modern metotlar kadar etkili olduğunu düşünmektedirler (18,19). Ülkemizdeki evli çiftlerde modern yöntemler arasında %20 ile en fazla RİA, ikinci sırada da %11 ile erkek kondomu kullanılmaktadır. Erkek kondomu kullanımı %13.4 olarak en fazla yaş grubu aralığındaki kadınlarda belirtilmektedir. En yoğun olarak lise ve üzeri eğitimlilerde ve %21.3 oranında kullanılmaktadır. Batı Anadolu da %12.7, Doğu Anadolu da %7.4 ile kullanımında bölgeler arasında belirgin farklılık vardır. Gebelikten korumasının yanı sıra cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı da koruyor olması ve kullanımı ile ilgili tıbbi bir kontrendikasyon olmaması diğer avantajlarıdır (20). Kullanımı sırasında gebe kalma oranı ülkemiz içi17 dir (13). Kondom kullanımının birinci yılı içinde yöntem başarısızlığı Amerika Birleşik Devletleri (ABD) içi17, (21) Fransa için de %3.3 olarak bildirilmektedir (6). Bizim çalışmamızdaki plansız gebeliklerin %15 i kadınların eşleri kondom kullanırken gerçekleşmiştir. Bu kadınların da %66 sı ilkokul ya da ortaokul düzeyinde, %17 si lise, %17 si de üniversite düzeyinde eğitimlidir. Bu durum eğitim düzeyi azaldıkça, kondom kullanım hatalarının da artabileceğini düşündürmektedir. RİA oldukça yaygın kullanılan etkili, güvenilir ve ekonomik bir kontraseptiftir. Etkinliği %97, birinci kullanım yılı içindeki yöntem başarısızlığı ise bakır 2010; yıl: 85 sayı: 2 (65-71) 69

7 A. Selda TEKİNER ve ark. içeren RİA lar içi0.8 ve progestin içerenler için de % olarak bildirilmektedir (22). İsveç te gebeliğini sonlandırmak için başvuran 518 kadınla yapılan benzer bir çalışmada konsepsiyon esnasında olguları36 sı hiçbir yöntem kullanmıyor olduğunu, %24 ü geri çekme, %22 si kondom, %1 i de RİA kullanıyor olduğunu bildirmiştir. Hiçbir yöntem kullanmıyorken gebe kalanların da %34 ü o sırada gebe kalabileceğine inanmadığını belirtmiştir (23). ABD de de tüm gebelikleri49 u plansız gerçekleşmektedir (21). Bu durumun temel nedeni olarak kontraseptif yöntem başarısızlığı gösterilmekte olup, plansız gebeliklerin yarısının kontraseptif yöntemin yetersizliğine, diğer yarısının da kontrasepsiyonu hatalı uygulamaya ya da hiç uygulamamaya bağlı olduğu belirtilmektedir (21,24). ABD de yöntem başarısızlıkları en sık adolesan ve 25 yaş altı grupta izlenmekte olup, bunu sırasıyla ve 30 yaş ve üzerindeki kadın grubu takip etmektedir (24). Çalışmamızda ise plansız gebelikler en sık %62 ile 35 yaş üzeri kadınlarda, en az da %27 ile yaş grubunda izlenmiştir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre son birkaç dekadda kontraseptif kullanımındaki düzenli artışa rağmen büyük çoğunluğu gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere bu konuda hâlâ önemli oranda karşılanmamış gereksinim vardır. Dünya üzerinde 123 milyon kadar kadın artık çocuk sahibi olmak istemediği halde herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmamaktadır. Bu durumdan kadının sosyoekonomik durumu, eğitim düzeyi ve kültürel faktörlerinin yanı sıra sağlık hizmetlerine ulaşmasındaki zorluklar da sorumludur (25). Ülkemizde geleneksel yöntemlerden en sık kullanılmakta olan geri çekme ve modern yöntemlerden de ikinci sıklıkta kullanılan kondom uygulamasının her ikisi de doğrudan erkeğe bağlı yöntemlerdir. Özvarış ve ark.nın yaptığı bir çalışma, Türkiye deki erkekleri79 unun kontrasepsiyon sorumluluğunun paylaşılması gerektiğine inandıklarını ortaya koymuştur (26). Ülkemizde yapılan çalışmalarda yöntem kullanmaya eşiyle beraber karar verenleri85 lerde olduğunu belirten çalışmalar vardır (9,26). Ancak, yine ülkemizde kadınlar güvenilir kontraseptif yöntem kullanmama nedenleri arasında eşlerinin bu metotlara karşı çıkmalarını da sayabilmektedirler (9,11). Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde erkeklerin büyük bölümü aile planlamasını onaylayıp, sorumluluğu çiftlerin paylaşması gerektiğini belirtse de, yöntemleri kadınların kullanması gerektiğine inanmaktadırlar (27). SONUÇ Kontrasepsiyon istenmeyen ya da planlanmamış gebeliklerin önlenmesinde kilit taşıdır. Ancak kontrasepsiyon yöntemlerinin yalnızca bilinmesi yeterli olmamaktadır. Yöntem kullanımının doğru bir şekilde devam ettirilemediği ya da yöntemle ilgili beklenmeyen sorunlar plansız gebeliklere yol açabilmektedir. Bu nedenle, kadınların eğitim düzeyleri ne olursa olsun, aile planlaması eğitim ve danışmanlığına sağlık hizmetlerinin her basamağında yer verilmeli, fırsatlar kaçırılmamalıdır. Bu konuda kadının mutlaka eşiyle birlikte eğitilmesi konusunda hassasiyet gösterilmelidir. Çiftler ya da kadınlar herhangi modern bir kontraseptif yöntem tercih etmiş olsalar bile yöntemin doğru kullanılması, olası yan etkileri ve kontraseptif özelliğinin dışındaki faydalı etkileri hakkında mutlaka ayrıntılı bilgilendirilmelidir. Tüm bunlardan sonra her ihtimale karşın acil kontrasepsiyon yönteminden söz edilmelidir. Kontrasepsiyonun etkin kullanımının ancak çiftin seksüel ve üremeye yönelik davranışlarına yön veren psikolojik ve kültürel etkileşimlerinin düzgün bir şekilde yönlendirilmesiyle gerçekleşebileceği unutulmamalıdır

8 Planlanmamış Gebelikler ile Kontraseptif Yöntemler Arasındaki İlişki KAYNAKLAR: 1. Moos MK. Unintended pregnancies: a call for nursing action. MCN Am J Matern Child Nurs. 2003;28(1): Trussell J, Koenig J, Ellertson C, Stewart F. Preventing unintended pregnancy: the cost-effectiveness of three methods of emergency contraception. Am J Public Health 1997;87(6): Gaydos L, Hogue CJ, Kramer MR. Riskier than we thought: revised estimates of noncontracepting women risking unintended pregnancy. Public Health Rep 2006;121(2): Sundby J, Svanemyr J, Maehre T. Avoiding unwanted pregnancy--the role of communication, information and knowledge in the use of contraception among young Norwegian women. Patient Educ Couns 1999;38(1): Bitto A, Gray RH, Simpson JL, et al. Adverse outcomes of planned and unplanned pregnancies among users of natural family planning: a prospective study. Am J Public Health 1997;87(3): Moreau C, Trussell J, Rodriguez G, Bajos N, Bouyer J. Contraceptive failure rates in France: results from a population-based survey. Hum Reprod 2007;22(9): Mayor S. Neonatal death rate continues to fall in England, Wales, and Northern Ireland. BMJ 2008;336(7653): Trussell J. Contraceptive failure in the United States. Contraception 2004;70(2): Beştepe G, Ellidokuz H, Temel A, Atılgan A. Aile planlaması konusunda özellikler: Afyon dan bir kesit. STED 2003;12(5): Toker SO. Aile planlaması ve acil kontrasepsiyon. Nobel Medicus 2006;2(2): Koyuncuer A. Kontrasepsiyon ve Türkiye de durum. STED 2004;13(12): Ege E, Timur S, Zincir H. Ebelik son sınıf öğrencilerinin aile planlaması eğitimi etkinliğinin değerlendirilmesi. STED 2005;14(9): Tezcan S, Coşkun Y, Biliker MA. İsteyerek Düşükler. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003 İleri Analiz Raporu. Ankara: 2005.p Öztürk H, Okçay H. İstenmeyen gebelikler ve istemli düşükler. Aile ve Toplum Dergisi 2003;2(6): Çakmak A, Ertem M. Aile planlaması eğitimi için önemli bir fırsat: Bir çocuk hastanesine yatan hastaların anneleri Diyarbakır Dicle Tıp Dergisi 2005;32(4): Giray H, Keskinoğlu P. Işıkkent Sağlık Ocağı na başvuran yaş evli kadınların Etkili aile planlaması yöntemi kullanımı ve etkileyen etmenler. STED 2006;15(2): Güngör S, Beşer İ, Göktolga Ü, Özkömür E, Keskin U. Koitus interruptus (geri çekme) yönteminin etkinliği ve eğitim seviyesinin önemi. Gülhane Tıp Dergisi 2006;48(1): Yıldırım G, Turaçlar N, Bakır A, Özdemir L. Sivas İli Ana-Çocuk Sağlığı Merkezine başvuran kadınların aile planlaması yöntem tercihleri ve etkileyen faktörler. CÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2003;25(3): Goldberg HI, Toros A. The use of traditional methods of contraception among Turkish couples. Stud Fam Plann 1994;25(2): Özalp S. Adolesanlarda Kontrasepsiyon. Turkiye Klinikleri J Surg Med Sci 2006;2(13):51-5. Kost K, Singh S. Estimates of Contraceptive Failure from the 2002 National Survey of Family Growth. Contraception 2008;77(1): Tinelli A, Tinelli R, Malmasi A, Cavalloti C, Tinelli FG. The Intrauterine Device in Modern Contraception: Still an Actuality? Eur J Contracept Reprod Health Care 2006;11(3): Larsson M, Aneblom G, Odling V, Tyden T. Reasons for pregnancy termination, contraceptive habits and contraceptive failure among Swedish women requesting an early pregnancy termination. Acta Obstet Gynecol Scand 2005; 81(1): Kramer M R, Hogue C R, Gaydos L. Noncontracepting Behaviour in Women at Risk for Unintended Pregnancy: What s Religion Got to Do With It? Ann Epidemiol 2007;17(5): Galcidou E, Vayena E. Use of Modern Contraception by the Poor is Falling Behind. PloS Med 2007;4(2): Ozvarış SB, Doğan BG, Akın A. Male involvement in family planning in Turkey. World Health Forum.1998;19(1):76-8. Ceylan S, Tekbaş Ö.F. Aile planlamasına bütüncül yaklaşım; erkeklerin katılımı. Sağlık ve Toplum 2000;10(3): ; yıl: 85 sayı: 2 (65-71) 71