TURİZMİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİ BAĞLAMINDA DOĞA TURİZMİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZMİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİ BAĞLAMINDA DOĞA TURİZMİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Mehmet Ali ÖZEL ŞUBAT 2010 ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZMİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİ BAĞLAMINDA DOĞA TURİZMİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Mehmet Ali ÖZEL Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Solmaz KARABAŞA ŞUBAT 2010 ANKARA

3 KABUL VE ONAY SAYFASI Mehmet Ali ÖZEL tarafından hazırlanan TURİZMİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİ BAĞLAMINDA DOĞA TURİZMİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Solmaz KARABAŞA (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

4 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Mehmet Ali ÖZEL Tez Konusu : Turizmin Çeşitlendirilmesi Bağlamında Doğa Turizmi: Ankara İli Örneği Tez Danışmanı : Solmaz KARABAŞA Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum..../../ 2010

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2010 Mehmet Ali ÖZEL Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 ÖNSÖZ Dünyada en hızlı gelişen hizmet sektörlerinden biri turizmdir. Turizm hareketleri sadece hızlı bir gelişim göstermemekte aynı zamanda kendini yeniden üreten dinamik bir karakter de taşımaktadır. Dünyada ve ülkemizde turizmde meydana gelen niceliksel değişimleri giriş-çıkış yapan turist sayısıyla veya elde edilen turizm gelirleriyle ölçmek mümkünken, meydana gelen niteliksel değişimler ise dikkatli incelemelerle anlaşılabilmektedir. Özellikle çevresel duyarlılıkların yükselmeye başladığı son yıllarda insanlar artık her tür tüketim alışkanlıklarını sorgulamaya başlamışlardır. Turizmde çevresel hassasiyetin dikkate alınması klasik tatil anlayışının sorgulanmasına ve dolayısıyla turizmde niteliksel değişimlerin meydana gelmesine sebep olmuştur. Turizmde meydana gelen niteliksel değişimlerin başında doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması amacı yatmaktadır. Gerek doğal kaynakların sürdürülebilirliği gerekse turizmde sürdürülebilirlik arayışı beraberinde alternatif turizm türlerinin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Klasik kitle turizmine alternatif olarak ortaya çıkan ve bu çalışmada ele alınan doğa turizmi, çevresel duyarlılığa, doğal kaynakların önemine, turizmin sürdürülebilirliğine dikkat çeken bir turizm çeşididir. Gerçekleştirilen bu çalışma; turizm ve çevre ilişkisinin incelenmesi, turizm çeşitliliği içerisinde doğa turizminin anlaşılması, Ankara nın Kızılcahamam ve Beypazarı ilçeleri özelinde doğa turizmi potansiyelinin belirlenmesi açısından önemlidir. Turizme bir araştırma öznesi olarak bakan her insana faydalı olabileceğine inandığım bu çalışmamda desteklerini esirgemeyen; Araştırma ve Eğitim Genel Müdürü Sayın Mahmut EVKURAN a, Turist Rehberliği Dairesi Başkanı Sayın Müjdat ÖZBAHÇIVANOĞLU na, tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Sayın Solmaz KARABAŞA ya ve göstermiş oldukları sabır için aileme teşekkürlerimi sunarım. i

7 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... v TABLOLAR RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ. vı GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırmanın Yöntemi Veri Toplama Teknikleri... 5 İKİNCİ BÖLÜM TURİZM OLGUSUNA GENEL BİR BAKIŞ 2.1. Turizmin Tanımı Turizm ve Çevre İlişkisi Turizmin Çevre Üzerindeki Fiziksel Etkileri Hava Kirliliği Su ve Toprak Kirliliği Görüntü ve Gürültü Kirliliği Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Katı ve Sıvı Atıkların etkileri Turizmin Çevre Üzerindeki Sosyo Kültürel Etkileri Turizmin Ekonomi Üzerindeki Etkileri Sürdürülebilirlik ve Turizm Sürdürülebilir Turizm ii

8 2.4. Alternatif Turizm ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA TURİZMİ 3.1. Doğa Turizminin Tanımı ve Özellikleri Doğa Turizminin Ortaya Çıkış Sebepleri Doğa Turizminin Temel İlkeleri Doğa Turistinin Özellikleri Doğa Turizminin Alt Dalları Dağ Turizmi Yayla Turizmi Mağara Turizmi Trekking / Doğa Yürüyüşü Tarım ve Çiftlik Turizmi Kuş Gözlemciliği Karayolu Seyahati (Overland Tourism) Kano ve Rafting Turizmi Olağanüstü Doğa Olaylarını İzleme Buharlı Lokomotif Turizmi Botanik Turizmi Atlı Doğa Yürüyüşü Bisiklet Turizmi Sualtı Dalış Turizmi Macera Spor Turizmi Balon Turizmi Parapente Yamaç Paraşütü Bungee Jumping iii

9 Termal Turizm Av Turizmi Yaban Hayatı(Fauna)Gözlemciliği Doğa Turizminin Çevresel, Ekonomik ve Sosyal Etkileri Çevresel Etkiler Ekonomik Etkiler Sosyal Etkiler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DOĞA TURİZMİ KAPSAMINDA BEYPAZARI VE KIZILCAHAMAM ÖRNEKLERİ 4.1. Ankara ve Çevresinin Doğa Turizmi Potansiyeli Doğa Turizmine Potansiyel Oluşturan Kaynaklar Doğa Turizmi Kapsamında Beypazarı Örneği Beypazarı İle İlgili Genel Bilgiler Beypazarı nın Önemli Doğa Turizm Alanları Doğa Turizmi Kapsamında Kızılcahamam Örneği Kızılcahamam İle İlgili Genel Bilgiler Kızılcahamam ın Önemli Doğa Turizm Alanları Beypazarı ve Kızılcahamam Hakkında Elde Edilen Bulgular ve Değerlendirmeler SONUÇ KAYNAKÇA EK ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ iv

10 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ age. Adı geçen eser DTÖ/WTO Dünya Turizm Örgütü IUCN Uluslararası Doğa Koruma Birliği TIES Uluslararası Ekoturizm Topluluğu TÜRSAB Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı yy. Yüzyıl v

11 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ İkinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Tablo 2.1. Turizmde Sürdürülebilir ve Sürdürülebilir Olmayan Gelişme Tablo 2.2. Turizmin Çeşitlendirilmesi Projesi Üçüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Tablo 3.1. Doğa Turizmin Özellikleri 30 Tablo 3.2. Kitle Turizmi İle Doğaya Dayalı Turizmin Karşılaştırılması..35 Tablo 3.3. Doğa Turistinin Genel Profili 38 Dördüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Resim 4.1. Beypazarı-İnözü Vadisi. 76 Resim 4.2. Beypazarı-Eğriova Yaylası. 78 Resim 4.3. Beypazarı-Kirmir Çayı ve Gönen Vadisi 78 Resim 4.4. Kızılcahamam Soğuksu Milli Parkı. 82 vi

12 GİRİŞ Genel olarak turizmi, insanların yaşadıkları yer dışında tatil, dinlenme ve eğlenme gibi ihtiyaçların giderilmesi amacıyla yapılan seyahat ve geçici bir konaklama faaliyeti olarak nitelendirebiliriz. Turizm çeşitleri içerisinde yer alan doğa turizmi, doğal ve kültürel çevreyi koruyarak ve yerel halkın refahını gözeterek yapılan bir seyahattir. Dünya ekonomisindeki hızlı gelişmelere paralel olarak, turizm sektöründe de son yıllarda önemli değişimler görülmektedir. Dünya nüfusunun hızla artışı, insanların gereksinimleri ve zevklerinin değişimi ile turistlerin yeni bir turizm beklentisini ortaya çıkarmıştır. Giderek kitle ve lüks turizm hareketlerine katılımlar azalmaktadır. Turistler artık deniz, kum ve güneş üçgeninden uzak bireysel veya küçük gruplar halinde doğa ile iç içe bir tatil yapmak ve gittiği ülkenin kültürünü tanımak, doğal ve kültürel değerlerini yerinde görmek istemektedir. Turizm sektörü diğer sektörlerden çok doğal ve kültürel kaynakların kullanılmasına dayalıdır. Doğa turizmi, turizmin bu özelliğinden dolayı ekonomik katkılarından ziyade, çevreye karşı sorumlu ve duyarlı bir turizm anlayışı ortaya çıkarmıştır. Doğa turizmi faaliyeti yapan turist, gideceği yerin özellikleri, toplumsal, ekonomik ve fiziksel yapısı ile ilgili ön bilgilere sahip olmak zorundadır ki, oradaki ortama tam anlamıyla katılabilsin. Özellikle gezeceği yöredeki yerel halkla aralarında rahatsızlıklar çıkmaması için ön bilgilenme zorunludur. Doğa turisti, gideceği alanla beraber, genel ekolojik bilgiye sahip insan demektir. Tüketici taleplerinde meydana gelen farklılaşmalarla beraber, turizm olgusunda yaşanan dönüşümlerden hareketle bu çalışmada çevre ve turizm konusu bir araya getirilmiş, çevresel hassasiyetler temelinde ortaya çıkan doğa turizminin Ankara ili ve çevresinde uygulanma biçimi incelenmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde kavramsal bir çerçeve oluşturulmuş, yöntemle ilgili genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümünde genel bir turizm olgusundan bahsedilmiş ve turizm - çevre ilişkisi ele alınmıştır. Turizm yatırımcıları genellikle turizmdeki gelirlerini arttırabilmek için her türlü yolu meşru saymaktadırlar. Adeta çevre de bazı yatırımcılar için kolaylıkla bir

13 meta haline gelebilmektedir. Fakat son yıllarda çevresel duyarlılıklar temelinde ortaya çıkan yeni eğilimlere karşılık verebilmek için turizmciler doğaya dayalı turizmin önemini anlamaya başlamışlardır. Çalışmanın üçüncü bölümünde doğa turizminin tanımına, önemine, içeriğine ve alt dallarına değinilmiş ve böylece turizmde alternatif yaklaşımlar ele alınmıştır. Bilindiği üzere turizmde sürdürülebilirlik son yıllarda üzerinde önemle durulan bir kavramdır. Doğaya dayalı turizm, doğal kaynakların sürdürülebilirliği temelinde ortaya çıkmış bir anlayıştır. Doğal kaynakların yönetimi, kapasitesi ölçüsünde kullanımı ve gelecek nesillere aktarılması konuları birçok alanda olduğu gibi turizm alanında da dikkat edilmesi gereken bir husustur. Çalışmanın dördüncü bölümünde Ankara ve çevresinin doğa turizmi potansiyeli ele alınmıştır. Özellikle doğa turizmine kaynaklık edebilecek mevcut potansiyel ele alınarak değerlendirilmiştir. Çalışma Kızılcahamam ve Beypazarı ilçeleriyle sınırlı tutulduğu için buraların doğa turizm potansiyeline ağırlık verilmiş, bölgeler genel özellikleri ve mevcut değerleriyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Kızılcahamam ve Beypazarı ilçelerindeki doğa turizminin şuan ki durumunun tespit edilmesi ve doğa turizminin geliştirilebilmesinin önemine vurgu yapılmıştır. 2

14 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Araştırmanın Amacı Çalışmanın temel amacı, alternatif turizm ve sürdürülebilirlik kavramlarını iyi analiz ederek turizm çeşitliliğini incelemek, turizm çeşitliliği içerisinde doğa turizminin önemini vurgulamak ve doğa turizminin sektördeki durumu ile gelişim potansiyelini aydınlatmaktır. Turizmde yükselen bir trende sahip olan sürdürülebilirlik anlayışı doğaya dayalı turizm türlerinin yaygınlaşmasına sebep olmuş ve bu da yeni alanları turizme kazandırmıştır. Ülkemizde turizm potansiyeli geliştirilebilecek alanlara sahip illerin başında kuşkusuz Ankara gelmektedir. Ankara nın mevcut turizm potansiyeline katkı sağlayacak önemli turizm çeşitlerinden biri de doğa turizmidir. Çalışmamızda hedeflenen bir diğer amaç, Kızılcahamam ve Beypazarı ilçelerinin doğa turizmi potansiyelinin tanıtılması ve böylece turizmin çeşitlendirilmesine katkı sağlanmasıdır.

15 1.2. Araştırmanın Önemi Bilindiği üzere turizm, dünyada ve ülkemizde hızla büyüyen bir sektördür. Ülke ekonomilerine sağladığı katkı her geçen gün artmakta ve dolayısıyla etki alanı ve sonuçları önem arz etmektedir. Akademik çalışmalar da özellikle turizmin önemini anlatmakta ve gelişen bir sektör olduğunu vurgulanmaktadır. Turizm endüstrisi, günümüzde ulaştığı boyut itibariyle önemli bir sektör konumunu kazanmıştır. Uluslar arası düzeyde kazandığı dev boyutlarla yatırımları ve iş hacmini geliştiren, gelir yaratan, döviz sağlayan, istihdam alanları açan, sosyal ve kültürel hayatı etkileyen, önemli toplumsal ve insancıl fonksiyonları başaran bir nitelik kazanmıştır. Turizm sektöründeki büyümeyi sürdürebilmek değişen dünya koşullarını iyi anlamakla mümkündür. Gerek tüketici talepleri gerekse sektörün ortaya koyacağı yeni açılımlar turizmdeki devamlılık için hayati bir öneme sahiptir. Turizm sektöründeki değişen eğilimleri analiz edebilmek, alternatif turizmin yaygınlaştırılmasının gerekliliğini anlatmak ve özellikle Ankara ilinin turizm potansiyelini artırmaya yönelik çalışmalara ışık tutmak doğa turizminin Ankara ve çevresinde yürütülmesi açısından önem arz etmektedir. Tez, doğa turizminin Ankara ve çevresinde geliştirilmesine katkı sağlayacağı için önem arz etmektedir. 4

16 1.3. Araştırmanın Sınırlılıkları Bu çalışmada, Ankara ili ve çevresinde doğa turizmi açısından önem arz eden bölgeler incelenmiştir. Özellikle doğa turizmi açısından daha zengin bir potansiyel taşıyan Beypazarı ve Kızılcahamam ilçeleri üzerinde durulmuştur. Ankara nın diğer ilçeleri araştırmanın kapsamı dışında tutulmuştur Araştırmanın Yöntemi Çalışmada genel turizm ve genel turizm içerisinde yer alan doğa turizmi alanında literatür taraması yapılmıştır. Ankara nın Beypazarı ve Kızılcahamam ilçeleri örnek alınarak alan çalışması yapılmıştır. Alan çalışması kapsamında; Ankara ve çevresinin doğa turizmi açısından önemini analiz edebilmek için özellikle belirli sektör temsilcileri, sivil toplum kuruluşları ve akademisyenlerle görüşmeler yapılmıştır. Elde edilen tüm veriler değerlendirilerek Beypazarı ve Kızılcahamam ilçeleri hakkında sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır Veri Toplama Teknikleri Doğa turizminin Ankara ve ilçelerindeki mevcut durumu ve muhtemel gelişim seyrinin irdelendiği bu çalışmada doğrudan doğa turizmiyle ilgili olan kişi ve kurumlarla görüşülerek veri toplanmıştır. Tamamı açık uçlu 11 sorulardan oluşan bir soru formu hazırlanmıştır. Yüz yüze görüşme tekniği kapsamında, özellikle seçilmiş sektör temsilcileri, çeşitli dernekler, sivil toplum kuruluşları ve bazı akademisyenlerle görüşülmüştür. Görüşme soruları Ek. 1 de verilmiştir. 5

17 İKİNCİ BÖLÜM TURİZM OLGUSUNA GENEL BİR BAKIŞ Ülke ekonomilerinde gittikçe önemli bir konuma sahip olan turizmin yapısı her geçen gün farklılaşmakta ve sektörün boyutları gittikçe genişlemektedir. Turizm sektöründe yapılan her türlü harcama, ekonomide bir hareketlilik, canlılık oluşturmakta ve ülke ekonomilerini değişik şekillerde etkilemektedir. Turizmin ülke ekonomisine sağladığı etkilerin düzeyi aynı zamanda turizm sektörünün gelişme düzeyini de göstermektedir. Bacasız sanayi olarak bilinen turizm sektörü ülkemizde de büyümekte ve sanayisi yeterince gelişmemiş olan ülkeler için adeta kurtarıcı işlevi görmektedir. Turizm, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra hızla gelişen bir endüstriyel faaliyettir de uluslar arası turist sayısı sadece 25 milyon kadardı. Bu sayı 2000 yılında 698 milyona ulaşmıştır. Bu sayının 10 katı kadar iç turizmde gerçekleşmektedir. Turizm endüstrisi 2000 yılında küresel ekonomik faaliyetlerden 3,6 trilyon dolar elde etti. Bu miktar dünyanın gayri safi hâsılasının %11 ini oluşturmaktaydı de toplam iş gücünün %11 i ( 200 milyondan fazla insan ) doğrudan veya dolaylı olarak turizmde çalışmaktaydı. 1 Bu rakamın 2005 te 340 milyona çıkmış günümüzde ise çok daha yukarılara çıkması beklenmektedir. Bu rakamlar turizmin günümüzde ne denli önemli bir endüstri olduğunu göstermektedir. Kendi içerisinde birçok farklı dala sahip olan turizm sektörü genellikle değişen dünya koşullarına hızla ayak uydurabilen bir sektördür. Turizm denince akla ilk gelen 3 S olarak tabir edilen (sea, sand, sun) deniz, kum ve güneş gibi tatil 1 Nazmiye Erdoğan, Çevre ve Eko Turizm, Ankara: Erk Yayın, 2003, s.75.

18 anlayışı artık çok daha zengin bir karaktere ulaşmıştır. Turizm denince artık inanç turizmi, termal turizm, sağlık turizmi, kongre turizmi, golf turizmi, kültür turizmi, yayla turizmi, doğa turizmi gibi birçok çeşidi akla gelmektedir. Bilgisayar, internet gibi bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, ulaşım olanaklarının iyileşmesi beraberinde turizme katılanların sayısını artırmış ve kişilerin artan bir şekilde turizm talebinde bulunmalarını sağlamıştır. Büyüyen turizm pazarında zamanla tüketim biçimlerinde farklılıklar meydana gelmiş ve beraberinde yeni arayışları ve alternatif turizm türlerini doğurmuştur Turizmin Tanımı Turizm ekonomik yönü ön plana çıkmış toplumsal bir etkinliktir. Turizm konusuyla ilgili karşılaşılan ilk zorluk net bir tanımının yapılmasındaki güçlüktür. Net bir tanımının ortaya konmasındaki esas güçlük turizmin, son derece geniş, karmaşık ve çok yönlü bir duruma karşılık gelmesidir. Turizm kavramının birçok disiplin ve sektör ile ilişkisi bulunmaktadır. Turizm kavramının tek bir tanımının yapılamamasının nedeni, farklı disiplinlerde çalışan araştırmacıların turizmi kendi disiplinlerine özgü niteliklerini dikkate alarak tanımlamış olmaları ve dolayısıyla ortaya çıkmış olan kavramsal çeşitlilikten kaynaklanmaktadır. 2 Turizm, Latince tornus kelimesinden türemiştir. Dairesel bir hareketi anlatır. İngilizcede tour kelimesine dönüşmüş olup, devir, gezi, seyahat, uzun yolculuk anlamını içermektedir. 3 2 M.N.Kozak, A.Kozak, M.Kozak, Genel Turizm İlkeler- Kavramlar, Ankara: Detay Yayıncılık, 2001, S.5 3 Hüseyin Bal, Turizmin Kırsal Toplumda Aile İçi İlişkilere Etkisi; Antalya nın Üç Köyünde Karşılaştırmalı Bir Araştırma, İstanbul: Doğa İnsan Yayınları,1995, s.12 7

19 Diğer bir tanımlamaya göre ise devamlı yaşanan yer dışında tüketici olarak, tatil, dinlenme, eğlenme, gibi ihtiyaçların giderilmesi amacı ile yapılan seyahat ve geçici konaklama hareketleridir. 4 Genel kabul gören bir diğer tanıma göre, kazanç sağlama eğilimine yönelik olmamak koşulu ve sürekli yerleşmemek koşulu ile yabancıların bir yere seyahat etmeleri ve konaklamaları sonucunda ortaya çıkan olay ve ilişkilerin bütünüdür. 5 Turizm, insanların devamlı ikamet ettikleri, çalıştıkları ve standart olağan ihtiyaçlarını karşıladıkları yerlerin dışındaki başka bir yere eğlence, tatil, kültür, arkadaş ve akraba ziyareti, aktif spor, toplantı, görev, iş, öğrenim, sağlık, transit vb. amaçlarla seyahat etmeleri ve buralardaki turizm işletmelerinin ürettiği mal ve hizmetleri talep ederek geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkiler bütünüdür. 6 Turizm endüstrisi, günümüzde ulaştığı boyut itibariyle önemli bir sektör konumunu kazanmıştır. Uluslar arası düzeyde kazandığı dev boyutlarla yatırımları ve iş hacmini geliştiren, gelir yaratan, döviz sağlayan, istihdam alanları açan, sosyal ve kültürel hayatı etkileyen, önemli toplumsal ve insancıl fonksiyonları başaran bir nitelik kazanmıştır. 7 Turizmin öğesi turisttir. Turist, para kazanma amacı olmaksızın dinlenmek ve eğlenmek için ya da kültürel, bilimsel, sportif, idari, diplomatik, dinsel, sıhhi ve benzeri nedenlerle daimi ikamet ettiği yer dışına en az yirmidört saat geceleme 4 Zekai M. Boyer, Turizme Giriş, İstanbul: Küre Ajans, 1992, s.3 5 Savaş Ürger, Genel Turizm Bilgisi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksek Okulu Yayını, 1992, s.15 6 M.N.Kozak, A.Kozak, M.Kozak, age.,s.4 7 Öcal USTA, Turizm, İstanbul: Altın Kitaplar Matbaası, 1992, s.13 8

20 yapmak şartıyla geçici olarak çıkan ve tüketici olarak belirli bir süre seyahat edip kalan ve yeniden ikametgâhına geri dönen kimsedir 8 Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere turizm; sosyal, ekonomik, kültürel ve bireysel yönleri olan çok yönlü bir etkinliktir. Turizm olgusu cereyan ettiği coğrafyada yaşam alanını her boyutuyla etkilemektedir. Sosyal yapıyı meydana getiren tüm kurumlar doğrudan veya dolaylı bir şekilde turizm sektöründen etkilenmektedirler. Söz konusu etkinlik türü tek taraflı olmamaktadır. Gelişen politik olaylar, bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler ve çevresel faktörler de turizmin seyrini etkilemekte ve turizme yeni boyutlar kazandırmaktadır. Küresel boyutta yaşanan hızlı gelişmeler insanın ekonomik etkinliklerini büyük ölçüde değişime uğratmıştır. Hızlı sanayileşme beraberinde çevresel sorunlar doğurmuş buda bir takım gelişmelere yön vermiştir. Bazı araştırmacılar çevresel sorunların küreselleşmesiyle dünya ekonomik sisteminin küreselleşmesi arasında yakın ilişkiler kurmaktadırlar. Batı kapitalizmi özellikle yirminci yüz yılın ikinci yarısından sonra tüm dünyaya hızla yayılmış, ekonomik ilişkiler uluslar ötesi bir karakter kazanmıştır. Ekonomik sistemin dünya üzerinde küresel bir yapı arz etmesi çevresel sorunlarında hızlı yayılımına neden olmuştur. Bundan dolayı çevresel kaygı, çevresel eylemde bulunma, çevre politikaları gibi konular sınırları aşarak küresel düzeyde ilgi çeken konular olmuştur. Ozon tabakasının delinmesi, küresel ısınma, biyolojik çeşitliliğin yok olması, sera etkisi, hava ve su kirliliği, doğal dengenin bozulması gibi hususlar çevresel sorunların küreselleşmesinin en iyi örnekleridir. Çevresel sorunların ortaya çıkması ve bu sorunların küreselleşmesi insanın ekonomik etkinliklerini ve tüketim alışkanlıklarını sorgulamasına yol açmıştır. İnsanlar artık çevresel hassasiyetleriyle beraber doğaya zarar vermeyen veya daha az 8 M.N.Kozak, A.Kozak, M.Kozak, age.,s.7 9

21 zarar verecek tüketim modellerini benimsemişlerdir. Tüketim formlarında meydana gelen değişim ve dönüşümlerden kuşkusuz turizm sektörü de etkilenmiştir. Bu noktada turizm ve çevre ilişkisine daha yakından bakmak gerekmektedir Turizm ve Çevre İlişkisi Çevre her bir turizm etkinliği için zorunlu olan kaynağı oluşturur. Bu çevre temel olarak ikiye ayrılabilir: İnsanın oluşumuna katkıda bulunmadığı, hazır bulduğu doğal çevre ve doğal çevre kaynaklarını kullanarak insanın oluşturduğu yapay çevre. Turizmin etkileri her iki çevre için de olmaktadır. Turizmin etkileri habitat bölünmesi, habitat kaybı, araçla seyahat nedeniyle hava kirliliği, tesislerden dolayı su ve toprak kirliliği, etkinliklerden dolayı yerin ve bitkilerin tahribi, yaban hayatının tehlikeye sokulması gibi birçok biçimde olabilir. 9 Turizm doğal çevresel sistemler ile sürekli etkileşim içerisindedir. Çevre, dünyanın canlı varlıkları ile bu varlıkların yaşadığı ortamdaki hava, su, toprak ve doğal kaynaklardan oluşmuş bir sistemdir. Çevre turizmin varlığı için gerekli olan temel kaynağı oluşturur. Turizm bir yandan çevreyi kullanırken aynı zamanda onu korumak zorunda olan bir endüstridir. Turizmin çevreyi olumsuz etkilemesi kendi geleceğini tehlikeye sokarken, çevresel değerleri koruması sürdürülebilirliğini sağlamasına katkıda bulunur. 10 Turizm sektörü geçmişte sadece bir ekonomik etkinlik olarak değerlendirilmiş ve ekonomiye sağladığı katkı boyutuyla önem arz etmiştir. Oysa günümüzde sektörde meydana gelen gelişmeler turizmin sadece ekonomik bir etkinlikle sınırlı algılanmaması gerekliliğini ortaya koymuştur. Turizm sadece ekonomik yararları açısından değil, toplumsal ve fiziki çevre üzerindeki etkileri yönüyle de önem kazanmıştır. Artan turist sayısı, doğal ve sosyal çevreyi artan 9 Nazmiye Erdoğan, age., s N. Kahraman, O. Türkay, Turizm ve Çevre, Ankara: Detay Yayıncılık, 2004, s.45 10

22 bozulma tehdidi altına almakta ve sektörün gelişmesine sekte vurmaktadır. Turizmin çevre üzerindeki etkileri şüphesiz turizm türü ile yakından alakalıdır. Turizmin çevre üzerindeki etkileri sadece olumsuz anlamda olmamaktadır. Turizm, tarihi alanların, anıt ve yapıların restorasyonu ya da iyileştirilmesi yönünde itici bir güç sağlaması, kendi haline bırakılmış fiziki ve mimari çevrenin gözden geçirilmesi, bulunduğu yörenin alt yapı hizmetlerinin süratle iyileştirilmesi açısından bir takım olumlu gelişmelere de neden olmaktadır. Turizmin çevre üzerinde yarattığı etkileri birkaç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar: Turizmin çevre üzerindeki fiziksel etkileri, kültürel etkileri, sosyal ve ekonomik etkileri olarak sıralanabilir Turizmin Çevre Üzerindeki Fiziksel Etkileri Turizm faaliyeti cereyan ettiği bölgeyi olumlu veya olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Turizmin çevre üzerindeki etkisi kendi sürekliliği açısından da önem arz etmektedir. Turizm faaliyetleri çevre üzerinde bir takım olumlu etkiler yaratmasının yanı sıra bazı olumsuz etkiler de yaratmaktadır. Turizmin gelişmesi, bölgenin alt yapı ihtiyacının belirlenmesine ve dolayısıyla kalkınmaya destek verir. Turizm doğrudan veya dolaylı olarak doğal ve tarihi çevrenin yeniden yapılandırılmasına katkı sağlar. Fakat turizm bölge üzerinde bir takım olumsuz fiziki etkilerde yaratmaktadır Hava Kirliliği Özellikle son teknolojik yeniliklerle beraber insanoğlu içinde yaşamış olduğu fiziksel çevre koşullarını daha yakından takip edebilmekte ve kolaylıkla bilgi sahibi olabilmektedir. Hava kirliliği sadece sanayisi gelişmiş büyük şehirlerde yaşanan bir problem değildir. Etki alanı bir sanayi kentindeki gibi olmasa da yapılan araştırmalar kıyı bölgelerinde de hava kirliliğinin mevcut olduğunu ispatlamıştır. 11

23 Hava kirliliği, turizm bölgelerinde deniz ve karada kullanılan araçlardan, ısıtma ve soğutma sistemlerinden ve emisyon gazlarından oluşmaktadır. Son araştırmalar, turizmin tüm emisyon sorununun çok az bir kısmına neden olmasına rağmen ozon tabakasının delinmesi, sera etkisi, küresel ısınma gibi sorunlarda turizmle hava kirliliğinin ilgisinin olduğunu göstermektedir. 11 Kırsal alanlarda turizm sonucu hava kirliliğinin oluşumunun ise en az sevide olduğu görülmektedir Su ve Toprak Kirliliği Hava ve su gibi, canlıların yaşaması için vazgeçilmez unsurlardan bir diğeri de topraktır. Toprak, bitki örtüsünün beslendiği kaynakların ana deposudur. Toprağın üst tabakası insanların ve diğer canlıların beslenmesinde temel kaynak teşkil etmektedir. Bir gram toprağın içerisinde milyonlarca canlı bulunmakta ve ekosistemin devamı için bunların hepsinin ayrı önemi bulunmaktadır. 12 Turizmin çevre üzerinde yarattığı en önemli tahribatlardan birine toprak maruz kalmaktadır. Toprağın kirlenmesine katı atıkların düzensiz bir şekilde depolama alanlarına atılması sebep olmaktadır. Düzensiz depolama sonucunda toprağa olan sızıntılarla toprak ve yer altı suları kirlenmektedir. Verimli tarım topraklarının turizm amaçlı kullanılması, turistik tesislerin ve yazlık konutların yapılması, golf alanlarının kurulması gibi turizm amaçlı faaliyetler çevreye ve ekosisteme zarar vermektedir. Bu nedenle turistik tesisler kurulmadan önce çevresel etki değerlendirme raporlarının oluşturulması ve çevre planlarının yapılması gerekmektedir. Türkiye de turizmin çevre üzerinde yarattığı tahribattan bahseden Doğaner 13 özellikle Silivri, Erdemli, Silifke, Kuşadası, Alanya nın tarım alanlarının turizm amaçlı yapılanmadan ciddi anlamda zarar gördüğünü belirtmektedir. Muz, narenciye, zeytin, alanlarının önemli bir bölümü turizm amaçlı yapılaşmaya açılınca tarım 11 Nazmiye Erdoğan, age., s Erişim Tarihi: Suna Doğaner, Türkiye Turizm Coğrafyası, İstanbul: Çantay Kitabevi,

24 alanları daralmıştır. Turizm amaçlı yapılan Dalaman Havaalanı da verimli tarım toprakları üzerine inşa edilmiş ve çevresel tahribat meydana gelmiştir. Ayrıca bu havaalanının Köyceğiz Dalyan ıslak alanına yakın olması nedeniyle uluslar arası kuş göç yollarına da zarar vermektedir. Turizm açısından oldukça önemli bir öneme sahip olan bir diğer doğal kaynak sudur. Su kaynakları turizmin gelişimi açısından oldukça önemli bir etkiye sahiptir. Su turizm için en önemli çekim kaynağıdır. Turizmin yarattığı su kirliliği turistik tesislerin atık sularını arıtmadan su kaynaklarına boşaltması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu durum sadece kirliliğe sebep olmamakta aynı zamanda ciddi sağlık problemlerinin doğmasını da yol açmaktadır Görüntü ve Gürültü Kirliliği Günümüzde özellikle sanayileşmeyle birlikte nüfusun ve çarpık kentleşmenin hızla artması insanları etkileyen görüntü ve gürültü kirliliklerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Fakat söz konusu kirlilikleri sadece sanayileşmeyle açıklayamayız. Nitekim görüntü ve gürültü kirliliği aynı zamanda turizm bölgelerinde yaşanan bir sorundur. Görsel kalite üzerinde olumsuz etkiye sahip olan turizm faaliyetleri, yeni yapıların gelişimi ve bunların doğal çevreye ve yerel mimariye uygun olmayan tarzlarıyla birlikte kirliliğe neden olmaktadır. Bu görsel kirlilik özellikle turizm kentlerinde kıyı şeridi boyunca varlığını hissettirmektedir. Görsel kirliliğe neden olan ilan panoları, reklam afişleri, elektrik ve telefon direkleri ve benzeri araçlarda turizm bölgelerinde sıkça görülmektedir. Turizm faaliyetlerinin sebep olduğu kirlilik türlerinden bir diğeri de gürültü kirliliğidir. İnsanı en fazla rahatsız eden, yaşadığı fiziksel çevreyle uyumlu durumunu bozan ve strese sebep olan gürültü bir takım turizm etkinliklerinden de kaynaklanmaktadır. Turistik bölgelerde özellikle turistlerin belli alanlarda yoğunlaşmasından dolayı, motorlu taşıt ve deniz araçlarının çıkardığı sesler rahatsız edici olmaktadır. 13

25 Turizm bölgelerinde otellerde yapılan eğlencelerden ve eğlence merkezlerinde geç saate kadar süren yüksek seviyede müzik sesleri gürültü kirliliğini oluşturmaktadır. Türkiye de gürültü kirliliğini önlemek için Gürültü Kontrol Yönetmeliği çıkarılmış ve buna bağlı olarak çeşitli önlemler alınmıştır Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Turizm faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölgelerde Flora (Doğal bitki örtüsü) ve Fauna (Yaban hayatı) doğrudan veya dolaylı yollarla zarar görmektedir. Özellikle bazı hassas ekosistemlerde bitki ve yaban hayatı turizmin neden olduğu hareketlilikten olumsuz etkilenmektedir. Turizmin yaban hayatı üzerindeki olumsuz etkilerini araştıran çok fazla çalışma bulunmamakla birlikte bu alanda elde edilen bulgular daha çok memeliler ve kuşların nasıl etkilendiklerini gösteren çalışmalardır. Bu çalışmalar turizmin, yaban hayatı türlerinin yaşam ortamlarını gittikçe daha fazla işgal etmiş olduğunu göstermektedir. 15 Yaban hayatının olumsuz etkilenmesi ve türlerin azalmasına neden olan kullanımlarla ilgili yapılan araştırmaya göre turizm ve rekreasyonel kullanım, tarımsal faaliyetler, ormancılık ve avcılık ve hammadde çıkarımından sonra dördüncü sırada yer almaktadır. Yapılan araştırmaya göre 161 endemik tür, turizm ve rekreasyondan etkilenmektedir. 16 Turizm faaliyetlerinden doğal bitki örtüsünün ve yaban hayatının olumsuz etkilenmemesi için ülkemizde Milli Parklar kapsamında Alan Kılavuzluğu hizmetleri yürütülmektedir. Bu hizmetin amacı, ziyaret edilen bölgede endemik bitkilerin, kaynak değerlerin ve biyolojik çeşitliliğin yok olmasını önleyecek ziyaretçi 14 Nazmiye Erdoğan, age., s Nazmiye Erdoğan, age.,s Nazmiye Erdoğan, age., s.90 dan naklen Muzaffer Yücel, Çevre Sorunları, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Genel Yayın no:109, Ders Kitapları Yayın No:28, Adana:

26 yönetiminin sağlanmasıdır. Bu kapsamda Çevre ve Orman Bakanlığına bağlı olarak Alan Kılavuzluğu hizmetleri yürütülmektedir Katı ve Sıvı Atıkların etkileri Turizmin çevre üzerinde yaratmış olduğu fiziksel etkilerden bir diğeri de katı ve sıvı atıkların sebep olduğu olumsuz etkilerdir. Özellikle tatil bölgelerinde turiste hizmet veren oteller, eğlence mekânları, kamp alanları gibi yerler her yıl tonlarca atık üretmektedirler. Düzenli bir katı atık yönetimleri olmayan tesisler katı atıklarıyla hem görsel bir kirliliğe sebep olmakta hem de bölgede yaşayan insanların sağlığını ciddi anlamda tehlikeye atmaktadırlar. Ayrıca bu gibi tesisler sıvı atıklarıyla da su kirliliğine ve dolayısıyla insan sağlığına da zarar vermektedirler. 18 Gelişmiş bir teknolojik alt yapıya sahip olan tesisler ve oteller katı atıklarını çevreye zarar vermeyecek şekilde imha ederken, ilkel koşullarla atıklarını imha eden işletmeler hem çevreye zarar vermekte hem de bölgede turizm faaliyetlerinin devamlılığını da riske atmaktadırlar Turizmin Çevre Üzerindeki Sosyo-Kültürel Etkileri Turizm, kültürler arası etkileşimi sağlayan bir etkinliktir. Turist genellikle ziyaret ettiği bölgenin yerel kültürünü, örf ve adetlerini, gelenek ve göreneklerini tanımak ister ve bu durum yerel kültürün tanıtılması için yapıcı bir etki yaratır. Turizmin sağladığı dinamizm yerel kültürün yaşatılmasını teşvik eder. Turizm, sadece somut olmayan kültürel mirasın devamlılığı için değil aynı zamanda somut kültürel mirasın yaşatılmasında da önemli bir rol oynar. Örneğin, bölgenin tarihi, kültürel, arkeolojik yapısının korunması ve yaşatılmasında da turizmin etkin bir rolü mevcuttur Erişim Tarihi: Nazmiye Erdoğan, age.,s.91 15

27 Turizmin sosyo-kültürel çevre üzerinde olumlu etkilerini; sosyo-kültürel faaliyetleri desteklemesi, sanat, folklor, festival, tiyatro gibi kültürel faaliyetlerin kalitesini yükseltmesi, bunların sürdürülmesi için kaynak yaratılması, yerel sanat ve elişleri için piyasa oluşturması, bölgelerin yerel kimliklerini güçlendirmesi şeklinde sıralayabiliriz. 19 Turizmin geliştiği bölgelerde yaratmış olduğu bir takım olumsuz sonuçlardan bahseden çalışmalar da mevcuttur. Bu çalışmalar turizmin bölge halkı üzerinde yaratmış olduğu etkiyi temel alan yaklaşımlardır. Örneğin, turizm faaliyetleriyle beraber yerel halkın kendi topraklarından çıkarılması, turizm sektörünün kıyıları ve en güzel mevkileri yasal yollarla kullanmaları ile yerel halkın bu kaynakları kullanamaması, yerel ekonomik yapıda ciddi değişimlere sebep olması ve bununla beraber çocuk işçiliğinin artması, kadının emeğinin karşılığını alamaması gibi bazı olumsuz sonuçlar yarattığı görülmektedir. 20 Turizm faaliyetlerinin yoğun olduğu bölgelerde yerel yapıların ve kültürel öğelerin aşırı yoğunluk sebebiyle deformasyonundan da bahsedilebilir. Fakat turizmin bölge üzerinde yarattığı sosyo-kültürel tahribatın fiziksel tahribat kadar etkili olmadığını söyleyebiliriz Turizmin Ekonomi Üzerindeki Etkileri Bacasız sanayi olarak tabir edilen turizm, birçok ülke ekonomileri için kurtarıcı işlevi görmektedir. Her şeyden önce turizm yaratmış olduğu istihdam ile işsizliğin çözümünde önemli bir role sahiptir. Turizmin ekonomik kazanımlarının çevre üzerindeki etkisini en rahat gözlemleyebileceğimiz alan inşa edilen yeni oteller, restoranlar, eğlence merkezlerinde görebilmek mümkündür. Turizmin 19 Funda Rana ÖZBEY, Küreselleşme Sürecinde Sürdürülebilir Turizm Kalkınması, Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Eskişehir, ( Erişim Tarihi: Nazmiye Erdoğan, age.,s

28 sağladığı ekonomik faydalar bölgenin mimarisini, alt yapısını, ulaşımını doğrudan veya dolaylı bir şekilde etkilemektedir. Turizmin gerekli denetim olmadığı takdirde veya yanlış politikalar sonucu olumsuz ekonomik etkilere de sebep olabileceği savunulmaktadır. Bunlardan bazıları; Ülke kaynaklarının (döviz çıkışı ve kar transferi yoluyla) ters yönlü bir ekonomik etki doğurabileceği, arazi fiyatlarının yükselmesinin ve kıt kaynakların kısa dönemli turistik çıkarlar için tahsis edilmesinin alternatif maliyet kazançları yükseltebileceği ve kaynakların yabancı sermaye tahsisi yoluyla bir kolonizasyona yol açabileceğidir Sürdürülebilirlik ve Turizm Sürdürülebilirlik, bir toplumun, ekosistemin ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin işlerini kesintisiz, bozulmadan, aşırı kullanımla tüketmeden ya da sistemin hayati bağı olan ana kaynaklara aşırı yüklenmeden sürdürülebilmesi yeteneği olarak tanımlanmaktadır. 22 Sürdürülebilirlik kavramı, turizm faaliyetlerinin doğal ve kültürel kaynaklar üzerinde olumsuz etkileri ve etkilerin turizmin kendi geleceğini tehlikeye attığının anlaşılmaya başlanması ve bunu sonucunda daha uzun vadeli kullanıma dayanan sürdürülebilir turizm, alternatif turizm, eko turizm, sorumlu turizm, yeşil turizm, yumuşak turizm özel ilgi turizmi ve doğa turizmi gibi içerikleri hemen hemen aynı olan fakat farklı isimlerle adlandırılan turizm türlerini gündeme getirmiştir Hasan Olalı, Turizm Politika ve Planlaması, İstanbul: İşletme Fakültesi Yayın No: 228, 1990, s Aykut Karaman, Sürdürülebilir Turizm Planlaması İçin Ekolojik Bir Çerçeve, Sürdürülebilir Turizm; Turizm Planlamasına Ekolojik Yaklaşım, 19.Dünya Şehircilik Günü Kollokyumu, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul: 1996 s Nazmiye Erdoğan, age.,s.99 17

29 Sürdürülebilirlik kavramının kökeni 1960 lı yıllarda başlayan çevrenin korunmasına yönelik tartışmalara dayanmaktadır. Sürdürülebilirlik kavramı, ilk kez 1987 yılında Brundland Raporu ile gündeme gelmiştir. Raporda sürdürülebilir gelişme; bugünün ihtiyaçlarının gelecek kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılama imkânlarını yok etmeden karşılanması olarak tanımlanmıştır. 24 Brundland Raporuna göre sürdürülebilirlik düşüncesinin 4 temel ilkesi bulunmaktadır. 25 Tüm sektörleri içine alan bütüncül planlama Ekolojik süreçleri korumanın önemi İnsan mirasını ve biyolojik çeşitliliği koruma gereksinimi Verimliliğin uzun zamanda ve gelecek kuşaklar için kaynakları tüketmeyecek biçimde kalkınmanın yapılmasının anlaşılması Sürdürülebilir Turizm Sürdürülebilir turizm, çevrenin ve kültürün turizmin olumsuz etkilerinden korunarak toplumun turizmin gelişiminden yararlanmasını sağlayan bir yönetim şeklidir. Sürdürülebilir turizm bir turizm çeşidi olmaktan çok tüm turizm çeşitlerinin çevreye duyarlı bir yapıya kavuşturulması gerekliliğinden bahseden bir anlayıştır. Bir başka tanıma göre sürdürülebilir turizm, sektörü besleyen doğal çevre ve insan kaynaklarını olumsuz yönde etkilemeden, turizm kapasitesini ve turizm ürünlerinin kalitesini arttırmaktır. 26 Son yıllarda sürdürülebilirlik kavramıyla beraber ele alınan doğa turizmi, turizm faaliyetlerinin doğal ve kültürel kaynaklar üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması ve böylece turizmin geleceğini daha sağlama alma çabalarını ifade etmektedir. Sürdürülebilir kalkınmanın temelinde kaynakların korunması ve 24 C.Demir ve A.Çevirgen, Turizm ve Çevre Yönetimi, Ankara: Nobel Yayın, Nazmiye Erdoğan, age.,s N. Kahraman, O. Türkay, Turizm ve Çevre, Ankara: Detay Yayıncılık, 2004,s.87 18

30 geliştirilmesi bulunmaktadır. Kaynakların sürekli olarak, korunarak değerlendirilmeleri, özellikle yenilebilen kaynakların kendilerini yenileme sınırları aşılmadan kalkınmaya destek olabilmeleri, çevreyi koruyan kalkınma felsefesinin temelini oluşturur. 27 Sürdürülebilir kalkınma; doğal kaynakların korunması, uzun dönemli planlama ve kaynakların hem küresel olarak hem de kuşaklar arasında eşit bölüşümüdür. Sürdürülebilir turizmin uygulanabilmesi için kalkınmanın ve korumacılığın aynı zamanda gerçekleştirilmesi, kaynakların hem küresel olarak hem de kuşaklar arasında eşit bir şekilde bölüşülmesi ve ayrıca turizm konusunda taraf olan farklı çıkar gruplarının (turistler, bölge halkı, hükümetler vb.) birlikte hareket etmeleri ile mümkündür. 28 Sürdürülebilirlik kavramı turizm sektöründeki hızlı büyümeyle beraber ortaya çıkan çevre sorunlarını göz ardı etmeden, turizm faaliyetlerinin yeniden yapılandırılması şeklinde anlaşılabilir. Sürdürülebilir turizmdeki temel amaçlar kısaca şöyle sıralanabilir: Çevrenin fiziksel ve görsel olarak bozulmasının önlenmesi, doğal hayatın korunması, biyolojik çeşitliliğin devam ettirilmesi, turizm sektöründe tüketilen kaynakların en aza indirilmesi, temiz ve yaşanabilir bir çevre oluşturmak ve yeni nesillere böyle bir çevre miras bırakmaktır. Aşağıda Tablo 1. de sürdürülebilir turizmin temel ilkeleri, sürdürülebilir olmayan turizm ile karşılaştırılarak ifade edilmiştir Erişim Tarihi: Sevgin Akış Roney, Sürdürülebilir Turizm: Eleştirel Bir Yaklaşım, Tourism in Mediterranean From Past to Future, First Tourism Congress Of Mediterranean Countries (April 17-21) Antalya: 2001, s Cengiz Demir ve A.Çevirgen, age.,s

31 Tablo 1. Turizmde Sürdürülebilir ve Sürdürülebilir Olmayan Gelişme Sürdürülebilir Sürdürülebilir Olmayan Genel Kavramlar Yavaş Gelişme Kontrollü gelişme Uygun ölçekli Uzun dönemli Kaliteye yönelik Yerel kontrol Hızlı gelişme Kontrolsüz gelişme Uygun olmayan ölçekte Kısa dönemli Miktara yönelik Uzaktan kontrol Gelişme Stratejileri Önce plan sonra gelişme Kavrama dayalı plan Tüm çevreyi göz önüne alan Baskıların ve faydaların yayılması Yerel yatırımcılar Yerel mimari Plansız gelişme Projeye dayalı plan Sadece çekiciliğe sahip kısmına odaklı Kapasitelerin arttırılması Yabancı yatırımcılar Yerel olmayan mimari Turist Davranışları Küçük gruplarla seyahat Yerel dili öğrenme isteği Saygılı ve hassas Sessiz Tekrar ziyaret eden Kalabalık gruplarla seyahat Yerel dili öğrenme çabası yok Yoğun ve hassas olmayan Gürültülü Muhtemelen tekrar gelmeyen 20

32 Sürdürülebilir turizmin gerçekleştirilmesinde önemli olan hususlardan biri de taşıma kapasitelerinin önceden tespit edilmesi gerekliliğidir. Turistik bölgenin, doğaya zarar vermeden, yerel halkta sosyo-ekonomik sorunlar yaratmayacak şekilde yapılandırılması gerekmektedir. Bölgenin turisti ve turistik aktiviteyi taşıma kapasitesi ölçülerek bu yönde tedbirler alınmalı, açılımlar gerçekleştirilmelidir. Sürdürülebilir turizm kalkınmasının gerçekleştirilebilmesi için yapılması gerekenleri Kuntay şöyle sıralamaktadır Doğal, kültürel ve diğer kaynaklar korunmalıdır. 2. Turizmin sosyo-kültürel ve çevresel sorunlar yaratmamasına dikkat edilmelidir. 3. Çevresel kalite sürdürülmeli ve geliştirilmelidir. 4. Yerel halkın turizm gelirlerinden yararlanması yaygınlaştırılmalıdır. 5. Yerel ekonomiler desteklenmeli ve güçlendirilmelidir. 6. Halka sürekli danışmak yoluyla yöre halkının karar mekanizmalarına katılımı sağlanmalıdır. 7. Her bölge için yerel halkın yaşam kalitesini zenginleştirecek turizm seçenekleri ayrı ayrı belirlenmelidir. 8. Devletin ilgili kurum ve kuruluşları ve yerel yönetimler arasında sürekli iletişim sağlanmalıdır. Sürdürülebilir turizmin gerçekleştirilebilmesi, uzun vadeli ve planlı bir çalışmayı gerektirmektedir. Sürdürülebilir turizm anlayışı ile sadece çevrenin ve doğanın korunması sağlanmış olmaz aynı zamanda turizm sektörünün geleceği ve devamlılığı da teminat altına alınmış olur. 30 Orhan Kuntay, Sürdürülebilir Turizm planlaması, Ankara: Alp Yayınevi, 2004, s.83 21

33 2.4. Alternatif Turizm Turizm sektörü hem ekolojik hassasiyetler temelinde farklılaşan tatil beklentilerine yanıt vermek adına hem de daha geniş bir pazar yaratabilmek için alternatif turizm türlerini daima kullanma eğilimindedir. Alternatif turizmi şu şekilde tanımlayabiliriz. geleneksel ve klasik kitle turizmi ve şehir turizminin olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla oluşturulmuş, yeni turistik ürünlerin bir araya getirilmiş turizm çeşididir. 31 Alternatif turizm sosyal, doğal ve kültürel yapıya bağlı olarak gelişme süreci izleyen bir yapıya sahiptir. Alternatif turizm kavramının ortaya çıkmasına sebep olan etkenler; turizmin gittikçe artan çevresel etkilerinin fark edilmesi, yeni turizm çeşitlerini arayan turist sayılarındaki artış, ekonomik ve çevresel etkenlerin önem kazanması, turizm pazarındaki genel eğilimlerdir. Alternatif turizm denince genel olarak soft (çevreye zarar vermeyen) turizm, yeşil turizm, doğa turizmi gibi turizm çeşitleri akla gelmektedir. Erdoğan, alternatif turizm kavramının kitle turizmine olumsuz bir takım anlamlar yüklediği gerekçesiyle terk edildiğini ve bunun yerine sürdürülebilir turizm kavramının tercih edildiğini belirtmektedir. 32 Alternatif turizm esas olarak arzu edilmeyen turizm olan kitle turizminin karşıtı olarak değerlendirilir. Alternatif turizm Erdoğan a göre aşağıdaki nedenlerden dolayı gelişmiştir 33 : Kaynakların azalması, niteliklerinin bozulması, Sürdürülebilir turizm anlayışının çıkması Turizmin bütün yıla yayılması anlayışının gelişmesi 31 Hunter C., Green H., Tourism and The Environment, Routledge, Great Britain, 1996, Nazmiye Erdoğan, age., s Nazmiye Erdoğan, age., s

34 Tüketicilerin klasik kitle turizminde (deniz, kum, güneş) sıkılması Tüketicilerin değişik zevk, heyecanların, tatillerin yaratılması, İnsanların tatilden ve turizmden daha farklı beklentilere girmesi Dünya genelinde yükselen bir trende sahip olan turizmde alternatif arayışlar Ülkemizde de gerek sektörün çalışmalarıyla gerekse kamuda gerçekleştirilen çalışmalarla ciddiye alınmaktadır. Turizm gelirinin arttırılması ve dünya turizm gelirlerinden azami pay alınabilmesi, turizm sezonunun uzatılarak yıl geneline yayılması, mevsimselliğin azaltılarak turizmin çeşitlendirilmesi ve ülke sathına yaygınlaştırılması amacıyla alternatif turizme büyük önem verilmektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planı Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporunda; Türkiye nin mevcut yatak kapasitesinin 2/3 ünün sahil şeridinde toplandığı, turizmin çeşitlendirilmesi ve 12 aya yayılması kapsamında termal ve sağlık turizmi, kültür turizmi, kongre turizmi, dağ ve yayla turizmi, kış turizmi, üçüncü yaş ve gençlik turizmi, yat ve deniz turizmi yatırımlarına öncelik verilmesi gerektiği yer almaktadır. 34 Turizmin çeşitlendirilmesi amacıyla yapılan çalışmalar bir takım alternatif turizm türlerinin yaygınlaşmasına olanak sağlamaktadır. Türkiye de turizmin çeşitlendirilmesi, ülke sathına ve 12 aya yaygınlaştırılması politikası doğrultusunda, çeşitli yörelerimizin turizm potansiyelinin belirlenmesi, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi çalışmaları sürdürülmektedir. Bu doğrultuda yapılan turizm çeşitlendirilmesi projeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir T.C. Başbakanlık, Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma Planı, , Turizm Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara, s Nazmiye Erdoğan, age., s

35 Tablo 1. Turizmin Çeşitlendirilmesi Projesi Alternatif Turizm Türleri Eko Turizm Kültürel Turizm Yayla Turizmi İnanç Turizmi Trekking İpek Yolu Mağara Turizmi Antik Kentler ve Tarih Kuş Gözlemciliği Çekim Yerleri Sualtı Dalış Sportif Olta Balıkçılığı Bisiklet turizmi Atlı Doğa Yürüyüşü Kamp-Karavan Turizmi Botanik Turizmi Av Turizmi Akarsu Turizmi (Kano-Rafting) Foto Safari Rüzgar Sörfü Turizmi doğaya zarar vermeyecek bir şekilde 12 aya yayarak zenginleştirmek hem turizm gelirlerini arttıracak hem de turizmdeki sürdürülebilirliğe imkân tanıyacaktır. Kültür ve Turizm Bakanlığı turizmin zenginleştirilmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla profesyonel turist rehberlerinin de bu paralelde uzmanlaşmalarına yönelik çalışmalarını yürütmektedir. Çevresel duyarlılık temelinde ortaya çıkan ve birçok farklı şekilde adlandırılan doğa turizmi; günümüz klasik kitle turizmine göre Alternatif Turizm veya Yumuşak Turizm, çevreye karşı duyarlılığından dolayı Eko Turizm veya özelliklerinden dolayı Bilinçli Turizm hatta kişisel ilgi alanlarına hitap etmesinden dolayı bazı çevrelerce Hobi turizmi olarak adlandırılmaktadır. Çalışmanın bir sonraki bölümde mevcut alternatif turizm türlerinden Doğa Turizmi ne yer verilecektir. 24

36 Çeşitli kaynaklarda farklı isimler altında bahsedilen doğa turizmi, özü itibari ile eko turizm, yeşil turizm, yumuşak turizm, doğaya dayalı turizm, sorumlu turizm gibi turizm türleriyle aynı kategoride değerlendirilmektedir. 25

37 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA TURİZMİ Özellikle son yıllarda geniş toplum kesimlerinde yaygın bir şekilde gelişmeye başlayan çevresel duyarlılık, tüketim kalıplarımızda yeni şekiller yaratmıştır. Dünyayı hızla tüketen insanlar olarak yakın geleceğimizde bizleri bekleyen felaketleri görmeye başlamış ve hayatımızın her evresini yeniden şekillendirme arayışlarına girmişizdir. Adına ister sürdürülebilir turizm ister doğa turizmi, yeşil turizm veya eko turizm densin tüm bu yeni turizm kültürünün arkasında aslında çevresel duyarlılığı ön plana çıkan tüketiciler yatmaktadır. Doğa temelli olan turizm anlayışı aynı zamanda farklılık arayan ve tatil kültürüne eleştirel yaklaşan kesimlere de hitap etmektedir. Bu doğrultuda doğa turizmi, gerek sektör çalışanlarını gerekse talep edenleri memnun eden yeni bir turizm yaklaşımıdır. Doğa turizmi, bazı kesimler tarafından seyahat acentalarının çevresel hassasiyetlerinden ziyade daha geniş bir pazara ulaşmak için ortaya attıkları turizm kültürü olarak nitelendirilmektedir ve bu tespitin tümüyle yanlış olduğunu söylemek de gayet zordur. Fakat ortaya çıkış sebebinden ziyade sonuçlarının yararlı olması ve çevresel duyarlılığı yaygınlaştırması itibariyle nihai anlamda faydalı bir turizm türü olduğunu söylemek mümkündür. Dünyadaki hızlı, ekonomik, siyasal ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, turizm anlayışında da son yıllarda önemli bir değişim gözlenmektedir. Zamanla daha da belirginleşen yeni tip turistlerin beklentileri, deniz-güneş-kum üçgeninin hakim olduğu alışılmış turizm merkezlerinden uzak, doğa ile iç içe, abartılı olmayan

38 tesislerde iyi bir oda, iyi hizmet ve tüm bunların başında bozulmamış ve temiz bir çevrede aktif bir tatil olarak özetlenebilir. 36 Doğa temelli turizm anlayışı küresel boyutta da giderek yükselen bir değer arz etmektedir yılı, Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından Ekoturizm ve Dağlar Yılı ilan edilmiştir. Bu, ekoturizm olgusunun ne denli önemli görüldüğüne bir işarettir Doğa Turizminin Tanımı ve Özellikleri Doğa turizmi, turizm faaliyetlerinin çevre üzerinde yarattığı olumsuz etkilere karşı alternatif olarak ortaya atılan, sürdürülebilir turizmin alt bölümünü oluşturan bir sürdürülebilirlik yaklaşımıdır. Uluslar arası Doğa Koruma Birliği (IUCN) nin tanımına göre ekoturizm, doğayı ve kültürel kaynakları anlayarak korumayı destekleyen, düşük ziyaretçi etkisi olan ve yerel halka sosyo-ekonomik fayda sağlayan, bozulmamış doğal alanlara çevresel açıdan sorumlu seyahat ve ziyarettir. Uluslar arası Ekoturizm Topluluğu TIES (The International Ecotourism Society); ekoturizm, çevreyi koruyan ve yerel halkın refahını gözeten, doğal alanlara karşı duyarlı seyahattir olarak tanımlamıştır Esin Özkan Yürik, Erişim Tarihi: Nazmiye Erdoğan, age.,s Esin Özkan Yurik, Erişim Tarihi: