İçindekiler. 1 Ahmet GÖKTAŞ / SUNUŞ. 2 Sabri NAZLI / OTİZM YIL: 1 SAYI: 1 NİSAN Yeşim Güleç ASLAN / OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE

Transkript

1

2 İçindekiler 1 Ahmet GÖKTAŞ / SUNUŞ 2 Sabri NAZLI / OTİZM YIL: 1 SAYI: 1 NİSAN Yeşim Güleç ASLAN / OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ SORUNLARIYLA BAŞA ÇIKMAK 8 Kenan ŞEN / EĞİTSEL TANILAMA VE YERLEŞTİRME SÜRECİ 12 Necmi SAĞIROĞLU / OTİZMLİ ÇOCUKLARDA ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ 14 Gonca KILINÇ / OTİZME EŞLİK EDEN DURUMLAR Sahibi Sakarya Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi ve İş Eğitim Merkezi adına Ahmet GÖKTAŞ Editör Sabri NAZLI Yayın Kurulu Kenan ŞEN Gülhan KEÇECİ Hafize A. GÖKTAŞ Hüsnü E. KALAYCI Necmi SAĞIROĞLU Yayın İlkeleri -Basın yasasına uyar. -Gönderilen yazılar iade edilmez. -Gönderilen yazılarda yayın kurulu, değişiklik yapabilir. -Yazıların hukuki sorumluluğu, yazarlarına aittir. -Dergideki yazılardan, kaynak gösterilmek suretiyle alıntı yapılabilir. 17 Hüsnü E. KALAYCI / Ailelere Yol Haritası 19 Dilek KAÇAR / Otistik Çocuklarda Dil ve İletişim Becerileri Özellikleri 22 Recep DOĞAN / İŞ VE MESLEKİ EĞİTİM 25 Ayşe ARAR / OTİZM VE OYUN 27 Özlem KALKAN / Otistik Çocuklarda Oyuncak Seçimi 28 Hafize A. GÖKTAŞ / OTİZMDE BESLENME 29 Maide S. ŞENTÜRK / OTİSTİK ÇOCUKLARLA EVDE UYGULANACAK AKTİVİTELER 30 Mehtap CESUR / OTİZMLİ ÇOÇUKLARLA RESİM İŞ EĞİTİMİ 31 Neziha BALOĞLU / Otizmde CİNSEL GELİŞİM VE CİNSİYET EĞİTİMİ 35 Gülhan KEÇECİ / OTİSTİK ÇOCUKLARA ALTERNATİF TEDAVİ YÖNTEMLERİ 38 Sakarya OÇEM den

3 SUNUŞ Sakarya Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi olarak Otizm konusunda toplumumuzda farkındalık yaratmak için Otizmi ve Otistik Çocukları anlatan bir dergi çıkartmak istedik. Otizm son yıllarda duyulmaya başlayan ve maalesef sayıları her geçen gün artan bir rahatsızlık olmaya devam etmektedir. Günümüzde her 150 çocuktan birini etkileyerek, çocuklar arasında yaygınlaşan nörolojik bir bozukluk olması, bu yıl itibariyle de dünyada şeker, kanser ve AIDS dâhil olmak üzere birçok hastalıktan daha fazla sayıda otizm teşhisi alınmasının öngörülmesi durumun ciddiyetine işaret etmektedir. Otizm diğer engel türleriyle karıştırılmaması gereken bir durum olup bugün bilinen tek tedavi yöntemiyse eğitimdir. O sebepten bu çocuklarımızın yaşantılarını daha kaliteli sürmelerine imkân sağlayacak bilgi ve becerilerin kazandırılacağı, zengin ünitelerinin olduğu fiziki ortamlarda eğitim almaları ve bu eğitimin yaşamın bütün alanlarına yayılması gerekmektedir. Nitelikli bir eğitimle otistik çocuklarımız pekâlâ toplum yaşamına ayak uydurabilmektedirler. Merkezimiz eğitim öğretime 2004 yılında başlamış olup, geçici olarak eğitim gönüllülerine ait prefabriklerin bir kısmında 3-6 yaş, 7-14 yaş ve 15 yaş üstü otistik bireylere performans ölçümlerine uygun olarak bireysel eğitim verilmektedir. Sınıflarımızda ise 2 öğrenciye 1 öğretmen düşecek şekilde planlama yapılmıştır. Okul öncesi sınıfımızda ve bireysel eğitim sınıflarında (yoğun davranış problemi gösteren öğrencilerimize) birebir eğitim verilmektedir. Şu an 1 okul öncesi, 16 ilköğretim ve 3 İş Eğitimi sınıfımızda 52 otistik birey eğitim almaktadır. Kalıcı uygulanan eğitim programı; akademik beceriler (okuma-yazma, matematik), sosyal beceriler, iletişim becerileri, günlük yaşam becerileri, motor beceriler üzerinedir. Ayrıca branş öğretmenlerimizce resim, müzik ve beden eğitimi dersleri de verilmektedir. 15 yaş üstü çocuklar için açılan iş eğitim sınıflarımızda galoş yapımı, el sanatları, kaplama, ciltleme, bahçe işlerine dönük beceriler kazandırılmaya çalışılmaktadır. Bugün küçük çapta birçok kamu ve özel kurumların galoş ihtiyacı kurumumuzca karşılanmaktadır. Dergimizin ilk sayısında her yönüyle otizmi anlatan yazılara yer vermeye çalıştık. Bu sayımızda; SAÜ. Hendek Eğitim Fakültesi Zihin Engelliler Eğitimi ABD Başkanı Yrd. Doç. Dr. Yeşim GÜLEÇ ASLAN Otizmli Bireylerde Davranış Sorunlarıyla Başa Çıkmak adlı yazısı ve okulumuz öğretmenlerinin bilgi ve tecrübelerini aktardıkları yazılar bulunmaktadır. Derginin hazırlanmasında emeği geçen okulumuz Özel Eğitim Öğretmenlerine, derginin editörlüğünü üstlenen Rehber Öğretmenimiz Sabri NAZLI ya ve yazılarıyla bizlere destek veren Yrd. Doç. Dr. Yeşim GÜLEÇ ASLAN a teşekkür ediyorum. Ahmet GÖKTAŞ Okul Müdürü

4 OTİZM Sabri NAZLI Rehber Öğretmen Günümüzde her 100 çocuktan birini etkilediği bilinen ve pek çok ailenin hayatının altüst olmasına yol açan bu bozukluğun yirminci yüzyılın ortalarına kadar bir adı bile yoktu. 1943?te Dr. Leo Kanner 11 çocuk üzerinde yaptığı çalışmalar sonunda literatüre Erken Çocukluk Otizmi terimini kazandırdı. Aynı yıllarda Hans Asperger bugün Asperger Sendromu olarak bilinen, aynı bozukluğun daha hafif bir biçimini tanımladı. Kanner üzerinde çalıştığı 11 çocukta, sosyal ilişki kuramama, dili iletişim için kullanmama, ekolali, tekrarlayıcı davranışlar, değişiklikleri tolere edememe gibi günümüzde de tanı kriterleri içinde olan özellikler yanında, geçerliliğini yitirmiş bazı özellikler de tarif etmiştir. Otizm DSM-III tanı sınıflamasına kadar çocukluk çağı psikozları arasında yerini almıştır. Yıllar süren değerlendirmeler sonunda araştırmacılar, otizm ile çocukluk şizofrenisinin ayrı bozukluklar olduğu konusunda birleşmişlerdir ve otizm resmi bir sınıflama terimi olarak DSM-III e girmiştir yılında DSM-IV (Uluslararası Ruhsal Hastalıklar Tanı ve istatistik El Kitabı) içinde Yaygın Gelişimsel Bozukluklar (günümüzde Otistik Spektrum Bozuklukları terimi daha çok kullanılmaktadır) başlığı altında yerini almıştır. Rett Sendromu, Çocukluk Çağı Desintegratif Bozukluk, Asperger Sendromu ve Başka Türlü Adlandırılamayan Yaygın Gelişimsel Bozukluk / Atipik Otizm de bu başlık altındadır. Otizm yaşamın ilk üç yılı içinde ortaya çıkan ve yaşam boyu devam eden, sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişimde problemler, tekrarlayıcı davranış ve kıstlı ilgi alanları ile kendini gösteren, karmaşık gelişimsel bir bozukluktur. OTİZMİN SEBEPLERİ Otizmin nedeni henüz tam olarak tespit edilememiştir. Fakat otizmin anne babaların çocuklarına yaptıkları kötü şeylerden dolayı ortaya çıkmadığı kesin olarak söylenebilir. Otizmin tek bir nedeni yoktur. Pek çok nedeni olduğu artık bilinmektedir. Otistik bireylerde beyin hücreleri farklı çalışmaktadır. Hücreler arasında mesaj taşıyan kimyasal ileticilerde eksiklik ya da fazlalık olduğu düşünülmektedir. Bazı genetik hastalıklar otizme yol açar. Genetiğin otizmin nedenleri arasında önemli bir yeri vardır. Kardeş ve ikiz çalışmaları bunu doğrulamaktadır. Otistik bir çocuğun kardeşinde otizm görülme riski genel popülâsyona göre kat daha fazladır. Tek yumurta ikizlerinde her ikisinin birden otistik olma oranı çift yumurta ikizlerine göre daha fazladır.

5 Bütün bunlar genetiğin etkisini bize gösteriyor fakat sadece genetiğin tek neden olmadığı noktasına da ulaştırıyor. Sadece genetik etkili olsaydı tek yumurta ikizlerinde her iki bebeğinde her zaman otistik olması gerekirdi. Yapılan çalışmalar bir tek gen değil birden çok genin etkileşimi sonucu hastalık yapıcı etki oluştuğunu ortaya koymuştur. Klinik tablodaki davranışsal çeşitlilik çevresel faktörlerinde etkili olduğunu düşündürmektedir. Doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası faktörler ile otizm arasında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Eldeki bulgular genetik olarak otizme yatkınlığı olan çocukların doğum sırasında sorun yaşama riskinin daha fazla olduğunu göstermektedir. Ayrıca, anne karnında geçirilen kızamıkçık virüsünün, pek çok anormalliğin yanında otizme de yol açabildiği bilinir. Bugün şu kesin olarak bilinmektedir ki, otizm tek bir nedenle olmaz, birden çok etkenin bir araya gelmesiyle meydana gelen oldukça karmaşık bir durumdur. Otizm erkeklerde kızlara oranla 4 kat daha fazla görülür fakat genelde kızlarda daha ağır seyreder. Otistik bireylerin % 70 inde zeka geriliği görülmektedir. % 30 u normal ve bu %30 luk dilimin %10 u üstün zekaya sahiptirler. Zeka düzeyi ve eşlik eden diğer hastalıklar otizmin ağırlık derecesi üzerinde belirleyici rol oynar. Eşlik eden hastalıklar arasında en sık rastlanılanlar dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, duygudurum bozuklukları ve epilepsidir. Her üç çocuktan biri epileptik anlamda risk taşımaktadır. 0-5 yaş arası ve ergenlik döneminde epilepsi nöbetlerinin görülme olasılığı artar. OTİZMİN BELİRTİLERİ Göz kontağı kısıtlıdır ya da yoktur. Çevreye ilgisizdirler. Adına tepki vermezler. Aşırı hareketli ya da hareketsiz olabilirler. Bazıları fiziksel temasa (öpülme, sarılma vs.) izin vermez ya da hoşlanmazlar. Çoğunlukla insanları değil cansız varlıkları tercih ederler. Sosyal ve duygusal açıdan kendilerini izole ederler. İşaret etmezler, ihtiyaçlarını yetişkinin elini kullanarak ifade ederler. Taklit becerisi yoktur ya da sınırlıdır. Konuşma birçoğunda gelişmemiştir. Konuşma gelişse bile bunu iletişim aracı olarak kullanmazlar. Ekolaliktirler, söylenenleri papağan gibi tekrarlarlar. Zamirleri ters kullanırlar. Uygun olmayan vurgulamalar, kalıp cümlelerle konuşurlar. Mekanik ve tek düze ses tonu kullanırlar. Uygunsuz gülme ve kıkırdamalar vardır. Düzen takıntıları vardır. Nesne takıntıları vardır. Objelere gereksiz yere bağlanma (pipet, şişe, araba vs) Rutinlerindeki değişikliklere tepkilidirler. Tekrarlayan davranışları (stereotipiler) vardır (nesneleri çevirme, el çırpma, kanat çırpma, zıplama, kendi etrafında dönme, parmak ucunda yürüme ) Oyuncaklarla gerektiği gibi oynamazlar (arabaları dizerler, topu çevirirler ) Hayali oyun oynamazlar. Sürekli aynı oyunları oynamayı tercih ederler. Bazıları çok inatçıdır. Bazıları ses, acı, koku, ışık ve dokunuşa aşırı hassastırlar. Bazıları soğuk, sıcak, acıya duyarsız olabilir. Bazıları tehlikeye karşı duyarsız olabilir. Yemek yeme bozuklukları vardır. Bazıları kendine, çevresindekilere ve eşyalara zarar verebilir. Beklemeye ya da isteklerini ertelemeye pek tahammüllü değillerdir. OTİZMİN TİPİK BELİRTİLERİ Diğer çocuklarla ilişki kurmakta zorluk Her şeyin aynı olmasını istemek, rutin yaşama bağlılık, değişikliklere aşırı tepki vermek

6 Uygunsuz ve sebepsiz gülmek ve ağlamak Yalnız kalmayı tercih etmek Aşırı hareketlilik ya da aşırı hareketsizlik İhtiyacını belirtmekte zorlanmak, konuşma yerine hareketlerle ihtiyaçlarını belirtmeye çalışmak Tehlikeye karşı duyarsızlık Temastan, kucağa alınmaktan ya da sevilmekten hoşlanmamak Göz temasının çok az ya da hiç olmaması Objeleri kendi etrafında çevirmek Sürekli aynı oyunları oynamak Seslere karşı aşırı duyarlılık ya da aşırı duyarsızlık Motor hareket gelişiminde düzensizlik (Topa vuramaz ama küpleri üst üste koyabilir.) Normal öğrenme metotlarına karşı duyarsızlık Acıya karşı duyarsızlık Objelere gereksiz yere bağlanmak Ekolali (Cevap vermek yerine, kendisine söylenenleri aynen tekrar etmek) Bir sebep olmadan strese girmek, üzüntü duymak

7 ERKEN TANI VE ÖNEMİ Otizmin kesin tanısı için kullanılan belirli bir yöntem yoktur. Gözleme dayanarak ve aileden alınan bilgilere göre tanı konur. Belirtilerin tamamının bir çocukta görülmesi şart değildir. Otistik çocuklar bu davranışları hafiften ağıra değişen ölçülerde ve değişik kombinasyonlarda sergileyebilirler. Belirtilerin bazıları zaman içinde kaybolup, bazıları da yine zaman içinde ortaya çıkabilirler. Bu işaretlerden biri ya da birkaçının ortaya çıkması çocuğun çocuk psikiyatristleri ve çocuk nörologları tarafından değerlendirilmesini gerektirir. Otizmin bugün için bilinen tek tedavisi özel eğitimdir. Özel eğitimin amacı çocuğun ihtiyaçlarına yönelik olarak planlanmış programlarla, çocuğun gelişimsel olarak mümkün olduğunca akranları düzeyine ulaşmasını sağlamaktır. Bu çocukların erken dönemde tanınması ve uygun eğitime başlanması, hastalığın gidişatı ve ilerleyen dönemlerde karşılaşılabilecek problemlerin en aza indirgenmesi açısından çok önemlidir. Otizm tanısı genelde 3 yaşından itibaren kesin olarak konmaktadır. Fakat yapılan çalışmalar otizmin 18 aydan itibaren tanınmasını olası kılmıştır. Otizmin uyarıcı işaretlerinden birinin bile ortaya çıkması çocuğun bu alanda uzman kişilerce değerlendirilmesini gerektirir. Bu belirtiler şunlardır; 4-5. aylarda anne-babaya neşeli ses ya da gülücükle karşılık vermemek 8-9. aylarda karşılıklı iletişim kuramamak İşaret etmek yerine yetişkinin elini kullanarak göstermek, işaret edilen yere bakmamak, 12. ayda en az iki kelime ile iletişim kuramama, anne-babanın yüz ifadelerini ya da sesini taklit edememek 16. ayda problem çözmeye yönelik karmaşık işlemler yapamamak İki yaşında taklit oyunu oynamamak ay arasında kim, nerede, niçin sorularına cevap verememek Kazanılmış becerilerin kaybedilmesi TEDAVİ YÖNTEMLERİ Otizmin bilinen bir tedavisi yoktur. Erken yaşta başlanan, çocuğun yetenekleri ve gereksinimleri dikkate alınarak, bireysel özel eğitim programları hazırlanması ve uzman kişilerce uygulanması, günümüzde bilinen tek tedavi yöntemidir. Uygulanacak olan ilaç tedavisi otizme eşlik eden problemlerin sağaltılmasına yöneliktir. Özel eğitim bir ekip çalışmasını gerektirir. Bu ekipte çocuğun kendi doktoru, özel eğitimcisi, konuşma terapisti, çocuk psikiyatrı ve/veya çocuk nörologu mutlaka bulunmalıdır. Ailelerin eğitim sürecine katılmaları ve desteklemeleri çok önemlidir. Hangi Eğitsel Yaklaşımlar Uygulanır? Özel eğitimin amacı çocuğun ihtiyaçlarına yönelik olarak planlanmış programlarla, çocuğun gelişimsel olarak mümkün olduğunca akranları düzeyine ulaşmasını sağlamaktır. Özel eğitimdeki yaklaşımlar şunlardır: Eğitsel terapiler (davranış terapisi) Duyusal- devinsel terapiler Etkileşimsel oyun terapisi Uygulamalı davranış analizi Konuşma sorunlarına yönelik terapi: Alıcı (konuşulan dili anlama) ve ifade edici (kendi istek ve düşüncelerim anlatma) dil becerilerinin öğretimine yönelik; göz teması kurma, bakma, dinleme, karşılıklı oturma, dikkat, ilişki kurma gibi ön becerilerin kazandırılması için yapılan çalışmaları kapsar. Dil bilgisini doğru kullanma (doğru zamir ve zaman kullanımı), artikülasyon (doğru telaffuz) çalışması ve konuşma organlarını çalıştıracak egzersizler yapılır. İlaç Desteği Otistik çocuklarda kullanılan ilaçlar otizmi değil; eşlik eden semptomları kontrol altına almaya ve tedavi etmeye yardımcıdır. Örneğin: hiperaktivite, epilepsi, ritüeller, stereotipiler, kendine zarar verme, dikkat problemleri, depresyon gibi. İlaçlar sadece, çocuğu düzenli olarak takip eden nörolog, psikiyatr veya ilgili doktor tarafından önerilebilir ve kullanım süresince de doktor kontrolünde olmalıdır. Kaynaklar:

8 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ SORUNLARIYLA BAŞA ÇIKMAK Ailelere Öneriler Davranış sorunlarıyla başa çıkmak; (a) istenmeyen davranışları azaltmak ya da ortadan kaldırmak, (b) istendik davranışları arttırmak anlamına gelmektedir. Davranış sorunlarıyla başa çıkmada uygulamalı davranış analizine dayalı yöntemler oldukça etkilidir. Bu yöntemlere dayalı uygulamaların mümkün olduğunca bir uzman desteğiyle yapılması gerekmekle birlikte, çok genel ve pratik olarak aşağıdaki öneriler işinize yarayabilir: 1. Başa çıkmak istediğiniz davranış sorununu ya da sorunlarını belirleyin. Hepsiyle bir anda başa çıkmak mümkün olmayacağından bir ya da iki tanesini seçin. Yeni başlamış olan ve başa çıkmanızın daha kolay olabileceğini düşündüğünüz sorunu seçmeniz, sizin ve çocuğunuzun başarısını arttıracaktır. 2. Çocuğunuzun davranışlarını gözleyerek, aşağıdaki dört sebepten hangisinin sorununu yaratan sebep olduğunu bulmaya çalışın. * İstenmeyen etkinlikten (örneğin, zor bir etkinlikten) kaçma, * İlgi ve dikkat kazanma (örneğin, annenin dikkatini çekme), * Nesne ve etkinlik kazanma (örneğin, cipsi alma), * Duyusal uyaran elde etme (örneğin, parmak emme). 3. Özellikle ilgi, dikkat, nesne ve etkinlik elde etme ve istenmeyen etkinlikten kaçma, amacıyla yapılmış olan davranış sorunlarında şu yollardan birini deneyebilirsiniz:

9 *Gün içinde çocuğunuzun tüm olumlu davranışları pekiştirin. Böylece olumsuz davranışlarla ilgi vb. kazanmasına gerek kalmasın. Örneğin, çocuğunuz oyuncaklarıyla uygun bir şekilde oynarken, aferin diyerek bu davranışı pekiştirebilirsiniz. *Olumsuz bir davranış gerçekleştirdiğinde görmezden gelin. Olumsuz davranış yaptığında etraftaki herkesin duymuyor, görmüyor, konuşmuyor olmasını; yani, hiçbir şekilde çocuğa ilgi ve dikkat göstermemesini sağlayın. Uygulanması çok zor olmakla birlikte en etkili yöntemlerden bir tanesidir. Bu yöntemde ilk etapta olumsuz davranış çok artacak ancak daha sonra azalmaya ve ortadan kalkmaya başlayacaktır. Örneğin; istediklerini bağırarak söyleme davranışını görmezden gelebilirsiniz. *İlk iki tekniği birlikte uygulayabilirsiniz. Olumsuz, istenmeyen davranış görmezden gelirken, bu davranışın yerine geçebilecek, alternatif olumlu davranışları pekiştirin. Biraz önceki örnekten yola çıkarsak, isteklerini bağırarak, ağlayarak söyleme davranışını görmezden gelip, bu davranışın alternatifi olan isteklerini uygun bir dille söylemeyi ya da işaretle göstermeyi pekiştirebilirsiniz. Ya da nesneleri fırlatma davranışını görmezden gelirken, nesneleri basket oynar gibi bir kutuya atma davranışını pekiştirebilirsiniz. Eğer uygun davranışı nasıl yapacağını bilmiyorsa, bu davranışı öğretebilirsiniz. Örneğin, bekleme davranışını bilmiyorsa bu davranışı öğretebilirsiniz. Gün içinde iki-üç kez bekle yönergesi verip (görsel bir bekle kartı da yapılabilir), bir kaç saniye bekledikten sonra ne istiyorsa verebilirsiniz. Zamanla bekleme süresini arttırabilirsiniz. İlk etapta fiziksel yardımla bekletilip, zamanla yardımı azaltılabilirsiniz. 4. Uygun olmayan davranışları henüz ortaya çıkmadan aşağıdaki yollarla önlemeye çalışabilirsiniz: *Problem davranışlara yol açabilecek durumları ortadan kaldırabilirsiniz. Örneğin, sehpaların üzerindeki nesneleri kaldırabilirsiniz. Ya da, çocuğunuzun karnı acıktığında ağladığını saptadıysanız, yemek saatlerinde değişiklikler yapabilirsiniz. *Belirli ev içi/dışı kurallar koyup bunlara uyduğunda çocuğunuzu pekiştirebilirsiniz. *Görsel sistemleri yaşantınıza katabilirsiniz. Örneğin, belirli durumlar için resimli önce-sonra kartları hazırlayabilirsiniz ve kullanılabilirsiniz. Örneğin; önce ders, sonra oyun. 5. Duyusal uyaran elde etme amaçlı, takıntı niteliğindeki davranışlarla başa çıkmaksa oldukça zor, hatta bazen imkansız olabilmektedir. Dolayısıyla, bu tür davranışları tamamen ortadan kaldırmak yerine azaltmak ya da çocuğu daha uygun bir davranışa yönlendirmek hedefiniz olabilir. Olumsuz ve/veya kendini uyarıcı davranışları yapmadan önce mümkün oluyorsa önlemeye çalışabiliriz. Örneğin tam elini ağzına götürürken, elini başka bir şeye yönlendirip, olumlu davranışı pekiştirebiliriz. Eline herhangi bir şey alıp sallayarak yürümeye başladığında aynı şekilde daha olumlu bir davranışa yönlendirebiliriz, ilgisini başka yöne çekebiliriz. Ya da eline daha sosyal olarak kabul edilebilir, işlevsel bir şey (örneğin, bayrak, marakas) verebiliriz. Derslerde bu davranışları kesip, ipuçlu olarak beceriyi tamamlatabiliriz. Ya da bu davranışları ödül olarak kullanılabilirsiniz. 6. Hepsinden önemlisi bazı davranışların otizmle ilişkili olmadığını unutmayıp, bu davranışları aynı yaş grubundaki diğer çocukların da yaptığını unutmamalıyız. Yaptığı davranış sadece yaşıyla ilişkili olabilir. 7. Ayrıca, olabildiğince keyifli vakit geçirmek, günlük yaşantımızda oyunlara, sosyal etkinliklere bol yer vermek ve gelişimin sadece masa başında ders çalışarak oluşmayacağını unutmamak da işimizi kolaylaştırabilmektedir. Hepinize kolaylıklar diler, çocuğunuzla bol keyifli anlar geçirmenizi temenni ederim. Yrd. Doç. Dr. Yeşim Güleç-Aslan Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü

10 EĞİTSEL TANILAMA VE YERLEŞTİRME SÜRECİ EĞİTSEL DEĞERLENDİRME VE TANILAMA Rehberlik ve Araştırma Merkezine (RAM) eğitsel değerlendirme ve tanılama için başvurun. Eğer çocuğunuza otizm tanısı konmuşsa; eğitsel değerlendirmesinin yapılması, eğitim ortamına yerleştirilmesi ve devletin sağlayacağı özel eğitim desteğinden yararlanması için ilinizdeki ya da ilçenizdeki RAM a başvurmanız gerekir. Eğitsel değerlendirme ve tanılama nedir? Eğitsel değerlendirme ve tanılama sürecinde, çocuğun tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ve akademik disiplin alanlarındaki yeterlilikleri ile eğitim ihtiyaçları belirlenir. Ayrıca, çocuğun hangi ortamda eğitim görmesinin uygun olacağına ilişkin öneride bulunulur. Çocuğun eğitsel değerlendirme ve tanılaması RAM da oluşturulan Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu tarafından çeşitli testler ve bireyin özelliklerine uygun diğer ölçme araçlarıyla yapılır. Tanılamada çocuğun tıbbî değerlendirme raporu ile zihinsel, fiziksel, ruhsal, sosyal gelişim öyküsü, tüm gelişim alanlarındaki özellikleri, akademik alanlardaki eğitim performansı, ihtiyaçları, eğitim hizmetlerinden yararlanma süresi ve bireysel gelişim raporu dikkate alınır. Eğitsel değerlendirme ve tanılama sonucunda özel eğitime ihtiyacı olduğu belirlenen çocuklar için Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu ve Eğitim Planı hazırlanır. Bu belgeler, özel özel eğitim kurumlarından eğitim ve destek eğitim hizmeti alan öğrenciler için her yıl yenilenir. Kenan ŞEN Müdür Yardımcısı Eğitsel değerlendirme ve tanılama için RAM a verilecek Dilekçe ile birlikte gereken evraklar nelerdir? a) Bireyin, velisinin ya da okul/kurum yönetiminin yazılı başvurusu b) Okula/kuruma kayıtlı öğrenciler için bireysel gelişim raporu c) Herhangi bir okula/kuruma kayıtlı olmayan bireyler için başvurduğu RAM ın sorumluluk bölgesi içinde ikamet ettiğini gösteren belge ç) Gerektiğinde tıbbî tanılama ile ilgili sağlık kurulu raporu d) Çocuğun 3 adet fotoğrafı e) Çocuğun T.C. kimlik n u m a r a l ı nüfus cüzdanı fotokopisi RAM bünyesindeki Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu, 60 gün içinde Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporunu ve Eğitim Planını hazırlamakla yükümlüdür. Bu belgeler doğrultusunda Kurul ayrıca çocuğun hangi eğitim ortamında eğitim almasının uygun olduğuna ilişkin öneride de bulunur. Bu süreçte ailenin görüşü çok önemlidir. Kurula çocuğunuz hakkında bilgi verebilir ve nerede eğitim almasını istediğinizi bildirebilirsiniz. EĞİTİM ORTAMINA YERLEŞTİRME Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesindeki Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu, Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu ve Eğitsel Plan doğrultusunda özel eğitim gerektiren çocukları en uygun resmi okul veya kuruma yerleştirir.

11 Yaşlara Göre Eğitim Olanakları Eğer çocuğunuz 3 yaşından küçükse ve otizm ya da YGB tanısı almışsa, erken çocukluk dönemi eğitimi alabilir. Bu eğitim, çocuğun doğrudan eğitimi, çocuğun eğitimine katkı sağlamak amacıyla ailenin bilgilendirilmesi ve desteklenmesi yoluyla okul ve kurumlarda veya gerektiğinde evde yürütülür. Eğitimin planlanması ve koordinasyonu RAM bünyesindeki Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu tarafından yapılır. Eğer Çocuğunuz 3-6 yaşları arasındaysa, okulöncesi özel eğitim alabilir. Özel eğitim gerektiren çocukların okul öncesi eğitimi zorunludur. Ancak, çocukların gelişim ve bireysel özellikleri dikkate alınarak okul öncesi eğitim dönemi süresi bir yıl uzatılabilir. Okulöncesi eğitim, mümkünse normal gelişim gösteren çocukların devam ettiği yuva ya da anaokulu gibi okulöncesi eğitim kurumlarında kaynaştırma yoluyla sağlanır. Kaynaştırmadan yararlanamayan çocuklar ise okulöncesi düzeyde eğitim veren özel eğitim kurumlarına ya da özel eğitim sınıflarına devam etmelidir. Eğer çocuğunuz 7-14 yaşları arasındaysa, normal gelişim gösteren çocuklarla birlikte bir ilköğretim okulunda kaynaştırma eğitimi alabilir. Bunun mümkün olmadığı durumlarda ise, bir otistik çocuklar eğitim merkezine (OÇEM) ya da normal ilköğretim bünyesinde bir özel eğitim sınıfına devam edebilir. Okul öncesi eğitimini tamamlayan veya zorunlu ilköğretim çağına gelmiş özel eğitim gerektiren çocukları devam edecekleri eğitim ortamına hazırlamak amacıyla ilköğretim okullarında ve özel eğitim kurumlarında hazırlık sınıfları açılabilir. Hazırlık sınıfında öğrenim süresi bir yıldır. Eğer çocuğunuz yaşları arasındaysa ve ilköğretim diplomasına sahipse, ortaöğretimini öncelikle kaynaştırma uygulamaları yoluyla akranları ile bir arada genel ve mesleki ortaöğretim kurumlarında sürdürmelidir. Ancak, çok gerekirse, sayıları çok sınırlı olan özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için açılmış ortaöğretim kurumlarına da gidebilir. İlköğretimlerini tamamlayan ancak çeşitli nedenlerle ortaöğretime devam edemeyen bireyler, uzaktan öğretim yoluyla Millî Eğitim Bakanlığı Açık Öğretim Lisesi veya Millî Eğitim Bakanlığı Mesleki Açık Öğretim Lisesinde eğitimlerini sürdürebilirler. Zorunlu öğrenim çağı dışında kalan ve genel eğitim programlarından yararlanamayacak durumda olan otizmli çocuğunuz; temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyum sağlamak ve iş ve mesleğe yönelik beceriler kazanmak amacıyla farklı konu ve sürelerde meslek kurslarına ya da otistik çocuklar iş eğitim merkezlerine devam edebilir. Halen Türkiye de otizmli çocuklar için iki adet resmi iş eğitim merkezi bulunmaktadır (Bakınız, s. 11). Ayrıca, aileler otizmli çocukları için halk eğitim merkezlerinde meslek kursu açılması talebinde bulunabilirler. Kaynaştırma EĞİTİM ORTAMLARI Kaynaştırma, özel eğitim gerektiren çocukların eğitimlerini normal gelişim gösteren çocukların devam ettiği resmî veya özel okullarda sürdürmeleridir. Özel eğitim gerektiren çocuk okul öncesi, ilköğretim ve orta öğretim kurumlarında kaynaştırma eğitimi alabilir. Kaynaştırmaya devam eden özel eğitim öğrencilerine ve bu öğrencilerin öğretmenlerine gerekli destek hizmetler devlet tarafından sağlanmalıdır. Destek hizmetler, özel eğitim öğrencilerinin kaynaştırma ortamlarına uyum sağlamalarına ya da ders programlarında gerekli uyarlamaların yapılmasına yönelik hizmetlerdir. Özel eğitim gerektiren çocuğunuz okuldaki zamanının tümünü normal gelişim gösteren akranlarıyla aynı sınıfta geçirebileceği gibi (tam zamanlı kaynaştırma), okuldaki zamanının bir bölümünü özel eğitim sınıfında da geçirebilir (yarı zamanlı kaynaştırma). Çocuğunuzun tam zamanlı olarak mı yoksa yarım zamanlı olarak mı eğitim almasının daha uygun olacağına, çocuğunuzun eğitim performansına ve öncelikli ihtiyaçlarına göre ilgili kurullar ve aile tarafından karar verilir. Çocuğunuzun takip ettiği program temel alınarak eğitim performansı ve ihtiyaçları doğrultusunda Bireysel Eğitim Programı (BEP) hazırlanır. BEP hazırlanması amacıyla çocuğunuzun devam ettiği okul ya da kurumda bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) geliştirme birimi oluşturulur. BEP geliştirme birimi, okul/kurum müdürü veya görevlendireceği bir müdür yardımcısının başkanlığında;

12 a) Bir gezerek özel eğitim görevi yapan öğretmen (varsa), b) Bir rehber öğretmen, c) Bir eğitim programları hazırlamakla görevlendirilen öğretmen, Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin destek eğitim hizmeti almaları için gerekli düzenlemeler okul tarafından yapılır. Bu doğrultuda destek eğitim hizmetleri, sınıf içi yardım şeklinde olabileceği gibi destek eğitim odalarında da verilebilir. Özel Eğitim Sınıfı Özel eğitim sınıfları, resmi ve özel okulların bünyesinde özel eğitim gerektiren öğrenciler için açılan sınıflardır. Hangi okullarda hangi engel gruplarına yönelik özel eğitim sınıfları açılacağına Milli Eğitim Müdürlükleri karar verir. Otizmli çocuklar için açılan özel eğitim sınıflarında sınıf mevcudu en fazla 4 öğrencidir. Özel eğitim sınıfını tamamlayan öğrencilere diploma verilmez, okur-yazarlık belgesi verilir. Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi (OÇEM) ç) Öğrencinin sınıf öğretmeni, d) Öğrencinin dersini okutan ilgili alan öğretmenleri, e) Öğrencinin velisi ve f) Öğrenciden (katılabilecek özelliklerdeyse) oluşur. BEP geliştirme birimine, gerektiğinde görüşlerine başvurulmak üzere RAM daki özel eğitim değerlendirme kurulundan bir üyenin katılımı da sağlanır. BEP geliştirme biriminin çalışma esasları okul/kurum yönetimince belirlenir. Kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamaları yapılan okul ve kurumlarda öğrencinin yetersizliğine uygun fiziksel, sosyal ve psikolojik ortam düzenlemeleri yapılır. Bu okul ve kurumlarda öğrenciye verilen eğitim hizmetlerinin etkin bir biçimde yürütülebilmesi amacıyla özel araç-gereçler, eğitim materyalleri, öğretim yöntemleri ve öğrenci başarısını değerlendirme yöntemleri kullanılır; ayrıca, destek eğitim odası açılır. Kaynaştırma uygulamaları yapılan okul ve kurumlardaki personel, diğer öğrenciler ve onların aileleri; özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin özellikleri hakkında RAM ve okuldaki BEP geliştirme birimindeki ilgili kişiler tarafından bilgilendirilir. Okul ve kurumlarda, kaynaştırma yoluyla eğitim alacak öğrencilerin bir sınıfa en fazla iki öğrenci olacak şekilde eşit olarak dağılımı sağlanır. Zorunlu öğrenim çağında olup normal ilköğretim programlarına devam edemeyecek özelliklerde olan otizmli öğrenciler için resmî ve özel otistik çocuklar eğitim merkezleri (OÇEM) açılır. OÇEM ler gündüzlü eğitim kurumlarıdır. Bu kurumlarda eğitim-öğretim hizmetlerinin yürütülmesinde aşağıdaki hususlar dikkate alınır: OÇEM lerde bireylerin öz bakım ve günlük yaşam becerileri ile işlevsel akademik becerilerini geliştirmek ve topluma uyumlarını sağlamak amacıyla Bakanlıkça hazırlanmış özel eğitim programı uygulanır. Bu program temel alınarak her çocuk için bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanır. Bu bireylerin başarılarının değerlendirilmesinde Bireysel Eğitim Planlarında yer alan amaç ve davranışlar dikkate alınır. OÇEM lerde; tuvalet eğitimini kazanamamış, yoğun davranış problemleri gösteren ve grup eğitimine uyum sağlayamayan öğrencilerin grup eğitimine hazırlanması amacıyla bire bir eğitim uygulaması yapılır. Bire bir eğitim uygulaması kapsamındaki öğrenciler grup eğitimine katılmazlar. Bu öğrencilere verilecek eğitimin süresi ve haftalık ders saati sayısı Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu tarafından belirlenir. Zorunlu öğrenim çağı sonuna kadar sekizinci sınıfı bitiremeyen OÇEM öğrencilerine en çok iki öğretim yılı daha okula devam etme hakkı verilebilir.

13 OÇEM e devam eden her öğrenci için yılda iki defa olmak üzere bireysel gelişim raporu hazırlanır. Bu rapor yarıyıl ve öğretim yılı sonunda karneyle birlikte öğrenci velisine gönderilir. Öğrencinin gelişiminin ailesi tarafından izlenerek eğitimde sürekliliğin sağlanması amacıyla hazırlanan raporda; öğrencinin bireyselleştirilmiş eğitim programında yer alan bilgi ve becerileri kazanım düzeyi ayrıntılı olarak gösterilir. Karneler ve bireysel gelişim raporları sınıf öğretmenleri tarafından hazırlanır. OÇEM lere devam eden öğrenciler başarısız notla değerlendirilemez. OÇEM lere devam eden öğrencilerin kaynaştırma uygulamaları kapsamında, yetersizliği olmayan akranlarının devam ettiği okul ve kurumlarda bazı derslere ve sosyal etkinliklere katılması mümkündür. Bu amaçla otizmli çocuğunuz için RAM a başvurabilirsiniz. Otistik Çocuklar İş Eğitim Merkezi İlköğretimlerini tamamlayan, genel ve mesleki ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumda olan ve 21 yaşından gün almamış otizmli bireyler otistik çocuklar iş eğitim merkezlerine devam edebilir. Bu merkezlerde, akademik bilgi ve becerilerin yanı sıra iş eğitimi uygulamaları da yer alır. Türkiye de İzmir de Sabahat Akşiray İş Eğitim Merkezi ve İstanbul da Hamit İbrahimiye Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi ve İş Eğitim Merkezi olmak üzere iki adet İş Eğitim merkezi bulunmaktadır. İTİRAZ VE İŞLEYİŞ Aile, eğitsel değerlendirme ve tanılama ile yerleştirme kararlarının her birine birer defa olmak üzere, kararın kendilerine tebliğ edildiği tarihten itibaren 60 gün içinde itiraz edebilir. Hizmetleri Kuruluna yapılacak itirazlar incelenerek, en geç 30 gün içerisinde sonuçlandırılır. Sonuç, veliye, okula/kuruma ve RAM a yazılı olarak bildirilir. 30 gün içinde cevap verilmemesi halinde, idare mahkemesine başvurabilirsiniz. Özel Eğitim Hizmetleri Kuruluna yapılacak itirazların değerlendirilmesinde, gerektiğinde üniversitelerin ilgili bölümleri ile ilgili meslek elemanlarının görüş ve önerileri dikkate alınır. Özel eğitim gerektiren bireylerin okul ve kurumlara kayıtlarında özel eğitim hizmetleri kurulu tarafından yerleştirme kararı alınmış olması şartı aranmaz. Ancak, bu öğrenciler için yerleştirme kararı alınması konusunda okul/kurum yönetimi gerekli resmî işlemleri başlatır. Öğrencinin kayıtlı olduğu okul veya kurum, yerleştirme kararına uygun ise öğrenci bulunduğu okul yada kurumda öğrenimine devam eder. Farklı bir yerleştirme kararı olması hâlinde ise öğrencinin yerleştirme kararına uygun okula nakli konusunda gerekli işlemler yapılır. Zorunlu öğrenim çağındaki özel eğitim gerektiren bireyler için, gündüzlü okul ve kurumlara kayıtta tuvalet eğitimi kazanmış olma şartı aranmaz. OÇEM lere ve iş okullarına devam eden öğrencilere, okul yönetiminin en az iki defa yazılı uyarısına rağmen mazeret göstermeksizin 70 iş günü sürekli devamsızlık yapmaları durumunda devamsızlıklarından dolayı sınıf tekrarı yaptırılır. İki yıl üst üste devamsızlık nedeniyle sınıfta kalan öğrencilerin kaydı silinir. İş eğitim merkezlerinin kurs programına mazeret göstermeksizin 70 iş günü sürekli devam etmeyen kursiyerler ise, izleme ve yöneltme kurulu tarafından programdan çıkartılır. Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesindeki Özel Eğitim Hizmetleri Kurulundan 15 gün içinde cevap alamazsanız İdare Mahkemelerine başvurabilirsiniz Okul ve kurumlardaki rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri yürütme komisyonu, okula/kuruma kayıt tarihinden itibaren en az 70 iş günlük izleme süreci sonucunda, öğrenciyle ilgili eğitsel değerlendirme ve tanılama ya da yerleştirme kararının uygun bulunmaması hâlinde, yeniden değerlendirilmesi isteğiyle Özel Eğitim Hizmetleri Kuruluna itiraz edebilir. Eğitsel değerlendirme ve tanılama ile yerleştirme kararlarıyla ilgili Özel Eğitim

14 OTİZMLİ ÇOCUKLARDA ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ Uygulamalı davranış analizi, davranışsal yöntem olarak da bilinmektedir. Bu yöntem, birey davranışlarını ve bu davranışlarla ilişkili çevresel özellikleri objektif olarak analiz etmeye dayalıdır. Pek çok davranışın çevre tarafından bir şekilde ödüllendirildiği ya da cezalandırıldığı düşünülmektedir. Dolayısıyla, çeşitli ödül mekanizmaları ve çok gerektiğinde bazı caydırıcı mekanizmalar kullanılarak uygun davranışlar artırılmaya, uygun olmayan davranışlar ise azaltılmaya çalışılmaktadır. Otizmli bireylerde artırılması hedeflenen davranışlara örnek olarak taklit becerileri, oyun becerileri, sosyal beceriler, iletişim becerileri ve öz bakım becerileri; azaltılması hedeflenen davranışlara örnek olarak ise öfke nöbetleri ve kendini uyarıcı (sterotipik) davranışlar verilebilir. Uygulamalı davranış analizinde, otizmli çocuklarda görülen problem davranışların azaltılması ile ilgili özel programlar hazırlanır. Bu yöntemde, davranışın nedeni kişilerde değil, kişinin çevreyle etkileşiminde görülür. Bu nedenle, problem davranış azaltılmaya çalışılırken öncelikli olarak davranış öncesi, davranış ve davranış sonrası durumların ya da olayların gözlenmesi gerekir. Daha sonra ise davranışa zemin hazırlayan durumlar ortadan kaldırılır, azaltılmak istenen davranış ortaya çıktığında görmezden gelinir ya da caydırılır (örneğin, çocuk puan kaybeder) ve problem davranışa alternatif olarak artırılmak istenen davranışlar etkili şekilde ödüllendirilir. Uygulamalı davranış analizinin otizmli çocuklar için nihai hedefi, bu çocukların akranlarıyla birlikte kaynaştırma programlarına devam edebilecek düzeye gelmeleridir. Bu uygulamaların belli başlıları: a. Lovaas yöntemi olarak da bilinen ayrık denemelerle öğretim, bire bir öğretim oturumunda art arda pek çok öğretim sunumu yapılmasıdır. Bu sunumlarda çocuğa bir soru, komut ya da araç yöneltilir; karşılığında çocuktan bir tepki beklenir; doğru tepkiler ödüllendirilir; yanlış tepkiler ise düzeltilir. Bu sistemle otizmli çocuklara tüm gelişim alanlarından beceriler kazandırılabilir. b. Erken Yoğun Davranışsal Eğitim: Uygulama olabildiğince erken yaşta ve bire bir öğretimle Necmi SAĞIROĞLU Özel Eğitim Öğretmeni başlatılır Uygulamada önceleri ayrık denemelerle öğretim tekniği kullanılırken giderek başka teknikler ve grup eğitimi de işin içine katılır. Uygulama çoğunlukla her çocuğun kendi evinde yürütülür. Ayrıca, tüm gelişim alanlarını kapsayan bir müfredat izlenir. c. Etkinlik Çizelgeleriyle Öğretimde, çocuğa öğretilecek beceri küçük basamaklara bölünür ve bu basamakları gösteren bir görsel çizelge (örneğin, fotoğrafı defter) hazırlanır. Daha sonar ise çocuğun bu çizelgeyi takip ederek (örneğin, defterin sayfalarını çevirerek), her bir basamağı yapması sağlanır. Basamakları yapabilmesi için çocuğa fiziksel yardım sunulur. Örneğin, çocuğun arkasında durulup elinin üzerinden tutularak defterin sayfasını çevirip fotoğrafta gördüğü şekilde aracı tutması sağlanır. Öğretim sırasında kullanılan ipuçlarının sistematik olarak sunulmasında ve ortadan kaldırılmasında ise yanlışsız öğretim tekniklerinden yararlanılır. d. Replik Silikleştirmeyle Öğretim, dinlemesi ve tekrarlaması sağlanarak otizmli çocuğa sosyal ortamlara uygun sözel iletişim becerileri ve karşılıklı konuşma becerileri kazandırılır. Örneğin, bir çocuğun repliği öğle yemeği sırasında yanında oturan arkadaşına sabah neler yaptığına ilişkin sorulacak bir sorudan; bir başka çocuğunki ise birinin yanından ayrılırken "görüşürüz" demekten oluşabilir. Yazılı ya da sözlü olarak sunulan replik modelleri zamanla ortadan kaldırılır. Böylece, çocuk herhengi bir yardım olmaksızın o ifadeyi uygun zamanlarda kullanır hale gelir. Bu sistemin etkililiğini gösteren çeşitli deneysel araştırmalar mevcuttur. e. Videoyla Model Olma uygulamasında, çocuğun model alması istenen becerilerin yerine getirilişi videodan çocuğa gösterilir. Videodaki görüntü bir başka çocuğa ya da yetişkine ait olabileceği gibi, çocuğun kendisine de ait olabilir. Çocuk öğrenmesi planlanan becerileri; örneğin, çiftlik hayvanlarıyla hayali oyun oynama becerilerini videodan izler. İzlerken önünde aynı araçlar bulunur. Çocuğa görüş alanının dışından sunulan fiziksel yönlendirmelerle çocuğun videoda izlediklerinin aynısını yapması sağlanır. Örneğin, çocuğun ellerinin üzerinden tutularak ekranda gördüğü hayvanları hoplatma davranışı yaptırılır. Çocuğa sunulan yardım sistematik olarak ortadan kaldırılır ve öğretim sırasında çeşitli ödüllendirme sistemleri kullanılır.

15 f. Fırsat Öğretimi, iletişim becerilerinin geliştirilmesi amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Fırsat öğretimi uygulamaları için çocuğun iletişim girişiminde bulunmasına zemin hazırlayacak bir çevresel düzenleme yapılır. Örneğin, çocuğun görebileceği ama ulaşamayacağı bir yere çocuğun çok sevdiği bir oyuncak konur. Çocuk oyuncağa uzanma girişiminde bulunduğunda ise çocuğun oyuncağı istemek için sözel ya da jestsel bir iletişimsel davranış yapması cesaretlendirilir. g. İşlevsel Değerlendirme ve Analiz, geleneksel davranış yönetimi sistemlerine bir alternatif olarak geliştirilmiştir. Uygulamanın amacı, davranış sorunlarının işlevlerini belirleyerek aynı işlevlere yönelik uygun davranışlar kazandırmaktır. h. PECS (Resim Değiş Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi), Amerikalı psikolog Andy Bondy ve konuşma terapisti Lori Frost tarafından geliştirilmiş olan bir alternatif iletişim sistemidir. PECS'de çocuğa, istediği bir nesneyi ya da etkinliği elde etmek için, o nesnenin ya da etkinliğin resmini karşısındakine vermesi öğretilir. PECS konuşamayan ya da konuşmayı işlevsel olarak kullanamayan herotizmli çocuğa öğretilebilir. PECS öğretimi altı aşamaya ayrılmıştır. İlk başta gereksinimini tek bir resimle anlatan çocuk, zamanla değişik resimleri ayırt etmeyi ve resimlerle cümleler kurmayı öğrenir. Resimler ve cümleler taşınır bir cırtcırtlı klasöre konur. Bunun amacı, çocuğun istediği zaman, istediği yerde yeni bir cümle kurarak iletişime geçmesine fırsat vermektir. PECS sistemi arkadaşlarla etkileşimde bulunma, sırasını bekleme ve olmalarına rağmen kullanmakta zorluk çekerler. Dikkatlerini en iyi görme ile kullanırlar. Parçaları birleştirme, organize etme onlar için zordur. Oyundaki sembolleri yakalayamazlar. Başkalarının bakış açısından göremedikleri için yorum yapamazlar. Güdüleri somuttur, şimdi ve burada yı yaşarlar. Yorumları somuttur. Sözleri kelime anlamı ile anlarlar. Hayal kurmadan yoksundurlar. Sosyal kurallarda zorluk çekerler. Otizm kültürü dışında her birinin bireysel bir kültürü de vardır. Hiç ses duymak istemeyebilir. İnsan sesi duymak istemeyebilir. Saç ve tırnaklarını kestirmeyebilir. Sürekli bedensel temas isteyebilir ya da dokunulmak istemeyebilir. Acıya dayanıklı olabilir. Yap-boz oyunlarına düşkün olabilir. Yeni hareketleri zor öğrenebilir (takla atmak, salıncağa binmek vb). Arabaya binmeyi sevebilir ya da nefret edebilir. Teacch programının amacı, çocuğu mümkün olduğu kadar bağımsız yapabilmektir. Eğitim teke tek başlar. Amaç;evde, okulda,çevrede az yardım ile ya da yardımsız bir gelecek hazırlamaktır. Teacch programı uzman ve aile işbirliğine dayanır. Teacch programında, üç alanda çalışılır: 1. Çocuk: Çocuğu anlamak, bireysel öğrenme programını ortaya çıkarmak (performans belirlemek), bireysel eğitim programını somutlaştırmak. 2. Aile: Aileye bilgi vermek, aile ile duygusal dayanışmada bulunmak, aileye tavsiyeler ve somut önerilerde bulunmak. 3. Okul: Okula bilgi vermek, okula somut önerilerde bulunmak. i. Sözel Davranış yöntemi, Skinner'ın 1957 yılında dil gelişimine ilişkin yazmış olduğu "Sözel Davranış" başlıklı kuramsal kitapta öne sürdüğü görüşlerin otizmli çocuklara iletişim becerileri kazandırmak amacıyla kullanılmasıdır. Bu yöntemde çocuklara işlevsel iletişim becerileri kazandırmak amacıyla çeşitli davranışsal uygulamalar yapılır. Bu uygulamalarda öncelikle istek bildirme ve isimlendirme/betimleme becerilerini kazandırmak hedeflenir. Daha sonra ise daha üst düzey iletişim becerilerini kazandırmak için planlama yapılır. TEACHH PROGRAMI Otizmi farklı bir düşünce tarzı olarak yorumlar. Bu programa göre bireylerde iki değişik kültür vardır. Yeni bir kültür ile tanışan kişi yine eski kültürüne göre düşünür, değerlendirme yaparsa yeni kültürü anlamaz ve dışında kalır. Bu iki kültür arasında tercümanlığı yapacak olan kişiler anne, baba ve eğitmenlerdir. Otizmin kendine özgü kültüründe şu özellikler görülür: Düşünceleri somuttur. Soyut düşünemedikleri için anlama ve anlayarak konuşma zorlukları vardır. Yankı konuşması (ekolali) yaparlar ama dili anlamazlar. Detayları görürler ama birleştirme, genelleştirme, transfer etme özellikleri çok zayıftır. İyi bir hafızaları Kaynaklar: LOVAAS, O. I. (1987). Behavioral treatment and normal educational and intellectual functioning in young autistic children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 3-9. MMCEACHIN, J. J., SMITH, T. & LOVAAS, O.l. (1993) Long-term outcome for children with autism who received early intensive behavioral treatment. American Journal on Mental Retardation, 97 (4), McClannahan, LE. ve Krantz, P.J. (2010). Otizmli çocukların eğitiminde etkinlik çizelgelerinin kullanımı. İstanbul: Sistem Yayıncılık. NAC (2009). National Standards Report. ABD: NAC.

16 OTİZME EŞLİK EDEN DURUMLAR Otizm, birçok hastalıkla ilişkilidir. Ancak henüz herhangi birinin otizmi ortaya çıkaran temel bir hastalık olduğu kanıtlanmamıştır. Dikkat edilmesi gereken noktalardan biri otistik bozukluğun en ağırdan en hafife giden çok farklı şiddette biçimlerinin varlığıdır. Çok ağır biçimlerinde epilepsi, saldırganlık, uyku sorunları gibi ek sorunlar daha sıktır. Bu olgularda sıklıkla otizme eşlik eden ve neden olan başka hastalıklar vardır. Zekâ Geriliği Zekâ özürlü bazı çocuklar tüm kriterleri karşılamamakla birlikte, otistik özellikler gösterebilirler. Aynı zamanda, otistik çocukların birçoğu zekâ geriliği görülmektedir. Otizmin ağırlığı zekâ düzeyi, çocuğun konuşma yeterliliği ve zihinsel yetilerindeki bilişsel esneklikle; yani öğrendiklerini genelleyebilme yetisi ile ilgilidir. Otistik çocukların %70-90'ı mentalretarde olup tüm hastaların %50'sinde zekâ seviyesi 50'nin altındadır. Ağır otistiklerde tüm belirtiler olanca şiddetiyle görülürken, hafif otistikler zamanla konuşabilirler, göz teması kurarlar ve normal eğitim alabilirler. Dikkat Bozuklukları Sıkıcı bir faaliyeti uzun süre sürdürebilirler. Aynı videoyu defalarca izleyebilirler. Kısa dikkat süresi ve aşın hareketlilikleri vardır. Normal faaliyetten çabuk sıkılır; bir etkinlikten bir diğerine atlarlar. Ortak dikkat yoktur. (Bundan kasıt: çocuğun bir başka kişi ile bir nesneye ya da bir faaliyete odaklanamaması) Epilepsi Otizmin seyrine ait diğer ilginç bir durum da otistik regresyondur. Otizm tanısı alan çocukların en az 1/3'ünde otistik regresyon görülür. Otistik gerileme bazen epilepsi nöbetleriyle ilişkilidir. Otistiklerin %30'unda epileptik nöbetler vardır. Bu nöbetler, yetişkin yaşa kadar ortaya çıkar. Ergenlik ve genç erişkinlik çağındaki otistik çocukların üçte biri en az iki epilepsi nöbeti geçirir. Çocukluk yaşlarında nöbetlerin yüzdesi daha yüksektir. En sık başlama yaşı ise buluğ çağıdır. Nöbetlerin varlığı, merkezi sinir sistemindeki örselenmeyi gösterir. Bebeklikte başlayan 'bebeklik nöbeti' olarak anılan nöbet türü de Gonca KILINÇ Özel Eğitim Öğretmeni otistik belirtilere neden olur. Rapin (l998),180 otistik çocuk ile bir araştırmada, %30 çocukta nöbet görüldüğünü, bunlardan % 11'ine epilepsi tanısı konulduğunu, %17' sinin epilepsi tanısı olmadan nöbet geçirmiş olduğunu, geri kalan %5' inde nöbetin uyarıldığını bildirmektedir. Otistik çocuklarda her nöbet tipi görülebilir. Nöbeti olan çocuklardan uzun süreli uyku EEG'si yapılanlarda 3. ve 4. uyku aşamasında birçoğunun "belirsiz epilepsi" geçirdiği saptanmıştır. Öğrenme Sorunları Otistik çocuklar bazı genel öğrenme sorunları sergilerler ve tipik olarak bir alanda gelişip başka bir alanda gerilik gösterebilirler. Otizmi olan çocuk bazı alanlarda, örneğin hafıza gücü ve müzikal yeti gerektiren alanlarda çok başarılı olabilirken, okuma, bisiklete binme gibi başka alanlarda başarısız olabilir. Otistik bir çocukta ek özür olarak ayrıca işitme ve görme özrü olabileceği, bedensel engelli birinde otizmin de var olabileceği unutulmamalıdır. Bekleme sorunları ve iyi programlanıp yapılandırılmamış bir zamanı geçirme konusunda zorluklan vardır. Öğrendiklerini genellemek için sürekli yönergeye gereksinim duyarlar. Motor yanıtları başlatmada gecikme olabilir. Başarılı oldukları alanlarda bazen kötü, kötü oldukları alanlarda ise bazen iyidirler. Bazılarında gelişmiş okuma yetisi vardır. Buna hiperleksi denir. Otistiklerin %10-20'sinin hiperleksik olduğu bilinir. Bu otistik çocuklar çok küçük yaşta, örneğin 2-3 yaşlarında kendi kendilerine okumayı öğrenirler ancak okuduklarından anlam çıkaramazlar. Ham bellek gerektiren veya uzak geçmişe ait bellek yetileri gerektiren işlerde başarılıdırlar. Hiperaktivite Dikkat kontrolünün tam gelişmemiş olduğu, özellikle zor gelen ya da zevk vermeyen durumlarda, dikkat üzerindeki denetimin iyice zayıfladığı durumların başında "hiperaktivite" gelir. Otizmli çocukların bazıları aşın hareketli olabildikleri gibi, bazıları hiperpasif denilecek ölçüde hareketsiz ve durgun olabilmektedir. Birçok otizmli çocukta hiperaktivite ile birlikte dikkat dağınıklığı da görülebilir.

17 Otizmde de başlıca sorunun dikkati sağlayan sistemlerde olduğu sanılmaktadır. Hiperaktivite özellikle iki yaş civarındaki çocuklarda çok belirgindir. Bazı çocuklarda uzun süre devam eder ve başlıca sorunlardan biri olur. Aşırı aktif dönemleri zamanla hareketsiz etkinlik dönemleri izler. Bazen de sadece belli ortam ve durumlarda aşırı hareketlilik görülür. Tikler Tiklerin bazen "stereotipi" adı verilen tekrarlayıcı hareketlerden ayrılması zor olur. Tikler genellikle yüzde olur. Bazen de omuz silkme hareketi olarak görülebilir. Burun veya boğazını temizliyormuş gibi sesler çıkarabilirler. Tikler bazen kullanılan bazı ilaçların yan etkisi olarak da açığa çıkabilir. Efektif Mutizm Efektif mutizm çocuğun yaşına uygun ve normal bir dil gelişimi olmasına karşın çeşitli ortamlarda konuşmayı reddetmesi durumudur. Otizmle karşılaştırıldığında normal dil gelişimi olduğu halde çocuğun seçkili ortamlara göre konuşmayı reddetmesi, yineleyici davranışların olmaması ve sosyal iletişimin otizmde gözlenen oranda bozulmamasıdır. Takıntı Saplantı, kişinin isteği ve arzusu dışında gelen, kişide tedirginlik doğuran ve zihinden uzaklaştırılamayan ardı sıra tekrarlayan düşüncedir. Kişi bu düşünceleri zihinden uzaklaştırabilmek için çeşitli istem dışı tekrarlayan hareketler yapabilir. Buna "zorlantı" adı verilir. Otizmli çocuklarda da nesneleri bir düzene dizme, farklı renk ve şekildeki cisimleri gruplama, çeşitli anlamsız düşünceleri zihninden atamama gibi çeşitli saplantılar görülmektedir. Bunun yanı sıra, bazı nesnelere aşın bağlanma davranışı da otizmli çocuklarda göze çarpmaktadır. Bazen, aynı konuya ya da bir ayrıntıya takılırlar ve saatlerce bu konu hakkında konuşmak isteyebilirler. Sokak levhaları, araba plakaları, alfabe, sayılar, köprüler gibi birçok şey konu olabilir. Korkular Özel, uygunsuz korkuları olabilir. Bazen son derece tehlikeli bir durumda korkusuzca davranırlar. Çoğu kez de tamamen zararsız bir durumda aşın korku ve panik haline girerler. Bu durumun bazen geçmişe yaşanan bir olayla ilişkili olduğu görülür. Çocuk geçmiş olayın bir görüntüsünü ve bir anını duyguyla birlikte tekrar yaşar, yeni durumun o olayla ilgisiz olduğunu fark etmez. Psikiyatrik Bozukluklar Otizm başka ruh hastalıklarına yatkınlık sağlar. Yani otizmde eskiden bilinenlerin aksine başka psikiyatrik hastalıklara yakalanma olasılığı sıktır. Depresyon, mani, obsesifkompülsif nevroz, panik atak sık görülür. Bu sorunlar ergenlik çağı ile birlikte daha belirginleşmektedir. Seyrek olarak otistiklerde daha sonra şizofreninin geliştiği görülür. Ama otizm ve şizofreni temelde birbirinden farklı hastalıklardır. Yeme Sorunları Katı yiyecekleri reddedebilirler, çiğnemeyebilir, çok seçici yiyebilirler, nadiren aşırı yiyebilirler. Yararlı yiyeceklere tutkun olmaları beklenmez. Buna karşın çerez, cips gibi şeylere bayılırlar. PİCA denilen, yenilmez şeyleri bazen dışkılarını yeme görülebilir. Otizmin temel bir özelliği olan yeniye direnç gösterme yiyecekler için de geçerlidir ve yediklerini çeşitlendirmek uzun süre olanaksız olur. Tat konusundaki hassasiyetleri o kadar çoktur ki içtikleri suya veya yedikleri gıdaya karıştırılacak en küçük bir maddeyi bile fark ederek yemekten vazgeçebilirler. Çocukların yeme sorunları sebat ederse uğraşmak gerekebilir. Ancak çocukların duygusal bağla bağlı olan anneler için hele de bizim kültürümüzde mücadele etmek çok zordur. Yapılacak işlerden biri yemek zamanları dışında yemesi istenmeden önce çocuğa sırasıyla yiyeceklerin gösterilip tanıtılmasıdır. Çocuğun o yiyeceği eline alması incelemesi istenebilir. Ağzına götürmesi, tatması vb. teşvik edilebilir. Ama kesinlikle yemesi istenmez veya ima edilemez. Yani onun için panik yaratan duruma dereceli olarak alışması beklenmelidir. Uyku Bozuklukları Otistiklerde uyku sorunları çok olur. Sık uyanma, uyandıktan sonra durdurulamayan ağlama nöbetleri, geç yatma veya geç kalkma veya gibi sorunlarla karşılaşırlar. Geç yatıp çok erken kalkma veya sürekli anneyle yatmak isteme gibi değişik sorunlar görülebilir. Duyu Sorunları Çeşitli duyu sorunları görülür. Otizmi olan çocuklar bir veya birkaç duyudan (tat, dokunma, işitme, görme gibi) gelen uyanlara karşı bir tepki verebilirler veya tepkisiz kalabilirler, örneğin bir çalar saatin yumuşak sesinden dehşete kapılabilir fakat bir araba kornasının sesinden hiç rahatsızlık duymayabilirler. Bazı otistik çocuklar ve erişkinler ağrıya karşı ileri derecede duyarsız yani acıya karşı çok dayanıklı olabilirler. Çok kuvvetli bir ışığa uzun süre gözlerini dikip kalabilir ya da çok hafif bir sesi saatlerce dinleyebilirler. Hareket eden, dönen ve parlak nesnelere uzun süre bakabilirler. Bazen ışıkla karşılaştıklarında gözlerini kapatırlar. Bazen kulaklarını tıkarlar. Bazen dokunmayı bazen dokunulmayı severler. Bazen de her iki durumdan da ileri derecede kaçınırlar.

18 Derin duyu sistemi; eklem, kas ve beden farklılığım kapsar. Otizmli çocuklar, genellikle büyük kas ve küçük kas becerilerinde yetersizlik yaşarlar. Bu beceriler derin duyu sistemi içine giren bozukluklardır. Otistik çocukların birçoğu, bedenlerinin uzayda nerede olduğunu bilmezler. Buna bağlı olarak, bir tramplen üzerinde zıplamayı ya da salıncakta sallanmayı rahatlatıcı bulabilirler. Otizmli birçok çocuk, becerileri ve davranışları günlük hayatlarına genellemede zorlanırlar. Öfke Nöbetleri Öfke nöbetleri, otizmli çocukların çoğunda iki-beş yaş arasında belirginleşmektedir. Küçük otistik çocuklar istediklerini ifade edemedikleri için, kendini anlatmanın verdiği zorlukla çoğunlukla öfke nöbeti geçirirler. Nöbet, çocuğun bir isteğinin yapılmaması ya da ortamda istemediği bir durumun oluşmasıyla açığa çıkabilir. Bazen öfke nöbetleri nedensiz ya da çok önemsiz görünen bir olaydan dolayı açığa çıkar. Çocuklar büyüdüklerinde öfke nöbetlerinin kontrol edilmesi daha güç olabilir. Çocuğun fiziksel gücündeki artış, onlara bakan ve eğitimleri ile ilgilenen kişiler için tehlike yaratabilir. Bazen periyodik olarak her gün aynı saatlerde gelebilir ve ne yapılırsa yapılsın teskin edilmesi söz konusu olmayabilir. Kararlı ve akılcı davranışlarla öfke nöbetleri önlenebilir veya sıklığı-şiddeti azaltılabilir. Sık öfke nöbetlerinde EEG yaptırılması gerekebilir. Saldırganlık Bazı otistiklerde saldırganlık belirgin bir davranış olabilir. Bu saldırganlık genelde aile yakınlarına ve kardeşlerine vurma, saç çekme şeklinde olabilir. Genellikle bir nedeni vardır. En çok görülen davranış problemlerinden biri de, kendisine zarar verici davranışlardır. Bu tip davranışlar; genellikle çocuğun kızdığı, endişelendiği ya da başarısız olduğu zamanlarda ortaya çıkmaktadır. Böylesi bir gerilimin çocukların ilişkilerini bozması, çevresindekileri çaresiz bırakması hatta korkutması da kaçınılmazdır. Ayrıca bu davranışlar otistik çocuğun öğrenme yaşantılarım da olumsuz etkileyecektir. Motivasyon ve Dikkat Problemleri Otizmli çocuklarda motivasyon problemleri sıklıkla görülür. Bu çocukların öğrenmeye motive olma ile ilgili problemleri akademik ve sosyal yetersizliklerden kaynaklanmaktadır. Otizmli çocuklarda, motivasyon problemlerinin yanı sıra dikkat ile ilgili problemler de vardır. Özellikle kendini uyarıcı davranışlara yöneldiklerinde, dikkatlerini bir noktada toplamaları oldukça güç olmaktadır. Dikkat sürelerinin yetersizliği ve dikkat dağınıklığı, yetersiz motivasyon ile yakından ilişkilidir. Dikkat problemi olan çocuklar, küçük bir detayı fark edebilirken, bütünü kavramakta zorlanabilirler. Bu çocukların dikkati aşırı seçicidir. Aşın seçiciliğin diğer bir örneğini ipuçlarının kullanımında yaşanan zorluklarda görürüz. Bu çocuklar karşılarındaki kişinin ifade etmek istedikleri görsel ve işitsel ipuçlarını anlamakta güçlük çekebilirler. Kişilerin yüz ifadelerini, jest ve mimiklerini anlamakla ilgili güçlükler yaşayabilirler. Kendini Uyarıcı Davranışlara Yönelme Otizmli çocukların çoğunda, tekrarlayıcı stereotipik davranışlar vücudu döndürme, sallanma, el çırpma, başını sallama, nesnelere hafif vurma ve çevirme, ışığa gözünü dikip bakma ve sürekli aynı şeyleri tekrar etme gibi vardır. Bu hareketlerin içinde bulundukları koşullardan bağımsız yaparlar ve başkalarının varlığında da bunlardan vazgeçmezler. Bu tür davranışların nedeni tam bilinmemektedir. Ancak sıkıntının arttığı durumlarda çoğalmakta bazen de neşe ve sevincin ifadesi olarak yorumlanmaktadır. Stereotipiler zeka düzeyi düşük otistiklerde daha sıktır. Bazı otistiklerde görülmeyebilir, bazılarında da yaşla azalır. Eğitimle azalabilir ama yoğun stereotipi, eğitimin yapılmasına da engel olur ve bazen ilaçlı müdahale gerekebilir. Diş Gıcırdatma (Bruksizm) Uyurken diş gıcırdatma üç- on yedi yaş arası çocukların % 15'inde görülmektedir. Diş gıcırdatmanın kesin nedeni bilinmemekle birlikte, bunaltı ve sıkıntı sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir. Otizmli çocukların büyük bir bölümünde diş gıcırdatma bazen geçici, bazen de devam eden bir özellik gösterebilir. Kaynaklar:

19 AİLELERE YOL HARİTASI Hüsnü E. KALAYCI Özel Eğitim Öğretmeni Eğitim anne dizinde başlar; her söylenen sözcük, çocuğun kişiliğine konan bir tuğladır. Ailenin önemli işlevlerinden biri de çocuğunu eğitme işlevidir. Her aile bu işlevini karşılamak zorundadır. Bu aynı zamanda herkes için toplumsal bir görevdir. Sağlıklı toplumların oluşmasının ilk basamağı ailede atılır. Otizmden Kuşku Duyulması Eğer çocuğunuzda otizm olabileceğinden kuşkulanıyorsanız, en kısa zamanda bu kuşkunuzla ilgili olarak uzman görüşü almalısınız. Bu amaçla doğrudan çocuk ruh hastalıkları uzmanına ya da çocuk nörologuna başvurabileceğiniz gibi, önce çocuğunuzun doktoruna ya da sağlık ocağında çalışan sağlık personeline de danışabilirsiniz. Otizm Kuşkusuna Yönelik Doktor ve Sağlık Personeli Görüşü Alınması Çocuğunuzun gelişimini takip eden çocuk doktoruna, Ana Çocuk Sağlığı Aile Planlama Merkezlerinde ya da sağlık ocaklarında görev yapan aile hekimlerine, hemşirelere ve ebelere, çocuğunuzda fark ettiğiniz sorunları ve neden otizmden kuşkulandığınızı anlatabilirsiniz. Bu kişiler çocuğunuzun rutin gelişim takibini yaparken sizin otizmle ilgili kuşkularınıza da ışık tutabilirler. Otizm Tanısına Yönelik Ayrıntılı Değerlendirme Yapılması Ülkemizde otizm tanısı koyabilecek uzmanlar çocuk ruh hastalıkları uzmanları ve çocuk nörologlarıdır. Bu uzmanlar tanı koyma amacıyla otizme yönelik ayrıntılı değerlendirme yaparlar. Çocuklarda otizm olup olmadığını, otizmin derecesini, zeka düzeyini, uyum becerilerini, iletişim becerilerini ve davranış gelişimini değerlendirmek için çeşitli testler vardır. Çocuk ruh sağlığı uzmanları ve çocuk nörologları ayrıntılı değerlendirme sırasında bu testlerin hangilerinin sizin çocuğunuza uygulanması gerektiği konusunda sizi bilgilendirirler ve çocuğunuza test uygulanması için sizi yönlendirirler.

20 Özürlü Sağlık Kurulu Raporu Çıkarılması Eğer çocuğunuz otizm tanısı alırsa, Özürlü Sağlık Kurulu Raporu almanız gerekir. Özürlü Sağlık Kurulu Raporu almak için, bünyesinde Özürlü Sağlık Kurulu bulunan bir hastaneye başvurmalısınız. Eğitimin Planlanması Bir çocuğa otizm tanısı koyulduktan hemen sonra eğitim programının planlanması adımına geçilmelidir. Otizmin tedavisi sürekli ve yoğun eğitimdir. Her çocuk gibi sizin çocuğunuzun da bu eğitime hakkı vardır. Bu haktan yararlanmak için yaşadığınız yere en yakın Rehberlik ve Araştırma Merkezine (RAM) başvurmalısınız. Bu başvuruyla RAM içinde bulunan Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu tarafından çocuğunuza eğitsel değerlendirme ve tanılama yapılır. RAM da eğitsel değerlendirme ve tanılama süreci sonunda çocuğunuz için bir yıllık bir eğitsel plan hazırlanır. Çocuğunuzun gelişimi RAM tarafından düzenli olarak takip edilir ve eğitsel plan her yıl RAM tarafından yenilenir. RAM da hazırlanacak eğitsel planda çocuğunuzun hangi eğitim ortamında eğitim görmesinin uygun olacağına ilişkin görüş de belirtilir. Eğitim Ortamına Yerleştirme Yapılması RAM da hazırlanacak eğitsel plandaki görüş doğrultusunda il ya da ilçe Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesindeki Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu, otizmli çocuğunuz için en uygun olan eğitim ortamına yerleştirme kararı verir. Yerleştirme seçenekleri şunlardır: Kaynaştırma: Kaynaştırma, özel eğitim gerektiren çocukların eğitimlerini normal gelişim gösteren çocukların devam ettiği resmî veya özel okullarda sürdürmeleridir. Özel eğitim gerektiren çocuk okul öncesi, ilköğretim ve orta öğretim kurumlarında kaynaştırma eğitimi alabilir. Özel Eğitim Sınıfı: Özel eğitim sınıfları, resmi ve özel okul bünyesinde özel eğitim gerektiren öğrenciler için açılan sınıflardır. Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi (OÇEM): Zorunlu öğrenim çağında olup normal ilköğretim programlarına devam edemeyecek özelliklerde olan otizmli öğrenciler için resmî ve özel otistik çocuklar eğitim merkezleri (OÇEM) vardır. Otistik Çocuklar İş Eğitim Merkezi: İlköğretimlerini tamamlayan, genel ve mesleki ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumda olan ve 21 yaşından gün almamış otizmli bireyler otistik çocuklar iş eğitim merkezlerine devam edebilirler. Çocuğunuzun eğitim ortamına yerleştirilme süreci biraz zaman alabilir. Bu süreci hızlandırmak için siz de çocuğunuza uygun eğitim ortamlarını araştırabilirsiniz. Bu arayışta karşılaşabileceğiniz sorunlar sakın sizi yıldırmasın! Ülkemizde otizmli çocuklara uygun eğitim ortamı ya da öğretmen olmaması gibi sorunların çözümü için Milli Eğitim Bakanlığı ve sivil toplum kuruluşları çok yoğun çaba harcamaktadır. Bu çabalar sonucunda yarının bugünden daha güzel olacağına inanıyoruz. Özel Eğitim Giderlerinin Karşılanması Ülkemizde resmî eğitim kurumlarında verilen özel eğitim hizmetleri ücretsizdir ve devlet tarafından karşılanır. Ancak; özel, özel eğitim kurumlarında verilen özel eğitim hizmetleri ücrete tabidir. Bu ücretin belli bir bölümü de devlet tarafından karşılanır. Çocuğunuzun bir özel, özel eğitim kurumundan; örneğin, rehabilitasyon merkezinden ya da özel eğitim kursundan destek eğitim alabilmesi; ayrıca, bu hizmetin bedelinin devlet tarafından karşılanabilmesi için de RAM a başvurmanız gerekir. Özel eğitim okul ve kurumları ile özel eğitim sınıflarındaki gündüzlü öğrencilerin okula ulaşımları Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ücretsiz sağlanır. Özel eğitim kurumlarında gündüzlü olarak okuyan ve parasız yatılılık şartlarını taşıyan öğrencilere genel bütçeden karşılanan ödenekle ücretsiz olarak öğle yemeği verilir. Ağır düzeydeki engellinin evde bakımı karşılığında, ihtiyacı olan ailelere, anne-babaya ya da vasiye her ay bir asgari ücret tutarında ödeme yapılır. Bakıma muhtaç özürlüye ikametgâhında bakım hizmetinin verilmesi durumunda, bakım ücreti, hizmetin verilmesini takip eden ay içinde Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü tarafından aileye ödenir. Diğer Önemli Hususlar Çocuğunuzu yılda en az bir kez düzenli olarak doktor kontrolüne götürmeyi ihmal etmeyin. İnternetten ve çevrenizde buluna dernek ve vakıflardan otizm hakkında bilgi edinmeye devam edin. Kaynaklar: