Kryengritjet shqiptare përballë Perandorisë Osmane dhe rezultatet e tyre

Transkript

1 KDU 94 (=18) /.3 Kryengritjet shqiptare përballë Perandorisë Osmane dhe rezultatet e tyre Dr. Suat Zeyrek Abstrakt Me fillimin e dobësimit të Perandorisë Osmane në Ballkan, shqiptarët filluan të kërkojnë alternativa tjera për vendin e tyre. Në krahasim me përpjekjet për pavarësi të popujve tjerë të Ballkanit, shqiptarët ndiqnin forma dhe metoda të ndryshme për krijimin e shtetit të tyre të pavarur. Përpjekjet për krijimin vetëdijes dhe identitetit kombëtar shqiptar kishin nisur që nga viti 1878 dhe këto përpjekje rastisën të bëhen në kohën e zhvillimit të aktivitetit opozitar që bënin Xhon Turqit (turqit e rinj). Regjimi në Perandorinë Osmane ishte ndërruar me mbështetjen e shqiptarëve. Sundimi i fortë i Sulltan Abdylhamitit të Dytë kishte filluar të kërcënohet, por pas Reformës Kushtetuese (Meshrutijetit) së bashku me përjashtimin e shqiptarëve nga pozitat qeverisëse, numri i të pakënaqurve ishte rritur në Shqipëri, dhe me dëshirën e një pakice të vogël kishte filluar procesi i pavarësisë. Shqiptarët të cilët e mbajtën mbretërinë Osmane të preokupuar dhe të angazhuar gjatë kohës së reformave kushtetuese të monarkisë, kishin hyrë në sferat e ndikimit të shteteve perëndimore, si dhe duke vënë në lëvizje shtetet ballkanike, kishin lehtësuar bërjen e aleancave mes tyre. E gjithë kjo përshpejtoi procesin që çoi në Luftën Ballkanike. Fjalët kyçe: Shqiptarët, turqit e rinj, reforma kushtetuese, malësorët, zgjedhjet e vitit Prania e popullatës myslimane në Ballkan, demografikisht ishte kritike në periudhën e fundit të qeverisjes Osmane. Nga numri i përgjithshëm i popullsisë së Ballkanit, 51 % e

2 popullsisë përbëhej nga myslimanët. Si shembull i kësaj gjendjeje mund të shërbej Kosova, Selaniku, Janina dhe Manastiri, ku popullata myslimane ishte pak nën mesataren e përgjithshme nga popullsia e tërësishme në këto territore që ishte banorë, nga të cilët ishin myslimanë. Përqindja e popullatës myslimane në Edrene ishte pak mbi mesataren e përgjithshme, nga banorë, ishin myslimanë. Regjioni me popullsi myslimane më të lartë në Ballkan ishte ai i Shkodrës nga banorë, ishin myslimanë. 1 Një përzierje etnike dhe fetare mund të shihej në gjithë Ballkanin. Në këtë rajon jetonin pranë njëri-tjetrit njerëz të etnive dhe religjioneve të ndryshme, si në vendet ku njëra prej tyre përbënte shumicën, ashtu edhe në vendet ku ata përbënin pakicën. Struktura multietnike, shumë gjuhësore dhe multikulturore e popullsisë së Ballkanit vazhdoi deri në luftërat ballkanike. Nga ana tjetër është e rëndësishme roli i shqiptarëve në krijimin dhe vazhdimin e sundimit osman në Ballkan. Në të njëjtën kohë ata kanë qenë pikat mbështetëse të sundimit turk në Evropë. Po ashtu, osmanët gjatë ndërtimit të rendit qeverisës, arritën të pajtojnë interesat e elementeve qendrore dhe vendore. Elementët jomyslimanë u integruan me anë të sistemit të miletit, ndërsa elementët myslimanë kishin të drejta të barabarta, duke mos pasur privilegje politike dhe ekonomike, përbënin elementin bazë të vendit dhe pushtetit. Në këtë sistem të qeverisjes shtetërore nuk kishte ndonjë institucion që do të jepte "të drejtat" grupeve të caktuara etnike, regjionale, kulturore fetare në kontekstin fitimit të supremacisë politike 2 Duke mos pasur ndonjë privilegj politik, nga shekulli XVII me dobësimin e pushtetit qendror osman, shqiptarët filluan të kenë peshë më të madhe në Perandori. Kjo u mundësoi shqiptarëve myslimanë të merrnin pjesë në klasën qeverisëse dhe të arrinin në pozita që u mundësonte të kishin ndikim politik. Përveç kësaj, ndarja e shqiptarëve jomyslimanë në të krishterë, ortodoks dhe katolik, si dhe interesat e ndryshme të tyre, pengoi zhvillimin e vetëdijes kombëtare. 3 Derisa shqiptarët myslimanë e ndjenin veten më afër administratës Osmane, shqiptarët katolik i kishin hyrë përpjekjeve të afrimit me forcat përreth. Grekët thoshin se kishin origjinë të përbashkët me shqiptarët edhe pse në fakt nuk kishin. 4 Me zëvendësimin e diskurseve për atdheun me ato për kundërshtitë sektare dhe fanatizmin fetar, lindën antagonizma dhe u shfaqën armiqësitë në rajon. Duke filluar nga historia e hershme e Italisë dhe Austrisë, së bashku ata kishin idenë e ndërhyrjes ushtarake në Shqipëri dhe për këtë arsye filluan të thurnin plane tradhtare, që të shkaktonin gjakderdhje mes ushtrisë dhe banorëve vendas. 5 Kishte informata se disa ngatërrestarë myslimanë dhe jomyslimanë do të mblidheshin në Kotor për bisedime. 6 Në të vërtetë, posedimi i territoreve me rëndësi strategjike në gjeografinë ballkanike, popullatën shqiptare e kishte sjellë në një pozitë kyçe në zgjidhjen e problemeve të Lindjes. Duke qenë se hapi i parë në Problemin e Lindjes ishte përfundimi i sundimit osman në 1 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830ë1914, İstanbul, Timaş, 2010, s. 454ë455. Kazım Karabekir,jep një shifër shumë të ndryshëm të banorëve për këto katër vilajete, Shkodra, Kosova, Janina dhe Manastiri, dhe thotë se nga banorë janë mysliman, shiko.kazım Karabekir, Günlükler(1906 ë 1948), C.I, İstanbul, YKY, 2009, s Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu nun Gelişimi, BoyutYayınları, İstanbul, 1997, s Banu İşlet Sönmez, II. Meşrutiyette Arnavut Muhalefeti, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007,s Vasa Efendi, Arnavutluk ve Arnavutlar, İstanbul, 1297, s İSAM Arşivi, Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı (HHPE), Dosya no:7, Gömlek no:350. (18 Mart 1903) 6 İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:1, Gömlek no:62. (4 Ağustos 1907)

3 Ballkan, rëndësia e shqiptarëve ishte dyfishuar. Si përgjigje ndaj rrezikut të ndarjes së tokave shqiptare, disa intelektualë shqiptarë formuan Komitetin e Stambollit kah fundi i vitit 1877 që kishte karakter kombëtar. Në këtë komitet kishte intelektualë të rëndësishëm dhe me peshë. Duke vëzhguar pasojat e luftës Osmano-Ruse, ata kërkonin që në kuadër të Perandorisë Osmane të kishin një vilajet autonom. Por me marrëveshjen e Shën Stefanit, tokat shqiptare ishin copëtuar. Si përgjigje ndaj kësaj marrëveshjeje, më 10 Qershor 1878 në Prizren u themelua Lidhja e Prizrenit, si organizatë politike e shqiptarëve. 7 Lidhja e Prizrenit duke mos qenë një organizatë e pastër kombëtare, më shumë ishte një formë e protestës së përgjithshme e myslimanëve. Shtetet perëndimore, saktësisht Fuqitë e Mëdha vazhduan me qëndrime mospërfillëse ndaj shqiptarëve edhe në Kongresin e Berlinit. Pas kësaj, intelektualët shqiptarë filluan të botojnë vepra në gjuhë të ndryshme, me qëllim të prezantimit dhe njoftimit të qëllimeve të tyre. Për shkak të këtyre ngjarjeve dhe rrethanave, shteti osman filloi të forcojë lidhjet me dy popuj myslimanë në Ballkan, boshnjakët dhe posaçërisht shqiptarët, të cilët paraqitnin edhe mbështetjen më të madhe në këtë hapësirë. Por përkundër kësaj, këtu nuk ishte arritur të vendosej një qeverisje e qëndrueshme osmane. Prej vitit 1885 deri më 1901, për gjashtëmbëdhjetë vite në këto zona ishin dërguar 25 komandantë. Shteti në vend se të metat t i kërkonte në politikat që i ndiqte, këto të meta i kërkonte tek karakteristikat dhe personalitetet e këtyre komandantëve. 8 Si reagim ndaj vëmendjes më të madhe për këtë hapësirë dhe afrimit më të madh të qeverisë me popullatën e këtij regjioni, Princi i Bullgarisë dhe perandori i Austro-Hungarisë, kërkuan që të ndalohej dërgimi i deputetëve në parlamentin osman nga Rumelia Lindore dhe Bosnjë-Hercegovinës. 9 Austro- Hungaria dëshironte të merrte nën kontroll zonat e Bosnjë-Hercegovinës dhe të shmangte hyrjen e tyre në kuadër të shteteve të vogla, siç ishin Mali i Zi dhe Serbia, dhe kështu të arrijë të zgjatë dorën edhe në Shqipëri dhe Maqedoni, dhe të shtrihet deri tek brigjet e Selanikut. 10 Sa i përket përpjekjeve për dhënien e autonomisë Shqipërisë dhe Maqedonisë, shihej që Anglia dhe Rusia synonin të ofronin një projekt shteteve më të mëdha në lidhje me këtë hapësirë. Sipas këtij projekti, në rend dite nga ana e tyre gjithmonë ishte vendosja e një atasheu ushtarak anglez si guvernator i Shqipërisë 11 dhe një guvernator në Maqedoni, që do të ishte i krishterë. Por, ky propozim nuk ishte pranuar. Madje, Goltz Pasha kishte thënë që kjo nuk ishte e nevojshme. 12 Që herët ishte konstatuar që Gjergji nga Gjirokastra së bashku me rebelët bullgarë thurnin intriga në mesin e popullatës shqiptare, që të krijonin ngatërresa dhe për këtë qëllim ai shkonte nga qyteti në qytet. 13 Monarkia Kushtetuese ishte një projekt i ri dhe taktikë e fuqishme mbrojtëse ndaj Problemit Lindor dhe në kuadër të këtij sistemi duhej të përfitoheshin shqiptarët dhe ermenët. Tanimë, vullneti i shtetit osman kishte dalë në shesh. 7 Ali Arslan, Arnavutça Eğitime Geçiş ve Buna karşı Osmanlı Yönetiminin Tavrı, Balkanlarda İslam Medeniyeti, II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, Arnavutluk, 4ë7 Aralık 2003, s. 55; Şaban Çolaku, İstanbul daki Bazı Arnavut Aydınlarının 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Arnavutluk Sorununa Katkısı Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi nden ayrı basım, Ankara, TTK, 1994, s. 1738; Bilgin Çelik, İttihatçılar ve Arnavutlar, İstanbul, Büke, 2004, s Tasvir, 7 Eylül 1947, Tefrika Edë ar Diriyol, Şark Meselesi, Bidayeti Zuhurundan Zamanımıza Kadar, İstanbul, 1328, s Mahmut Celalettin Paşa, Miratëı Hakikat, (Yay. Haz.İsmet Miroğlu), İstanbul, Bereket yayınevi,1983, s BOA. HR. SYS, Dosya no:200, Gömlek no: BOA. Y. PRK. MYD, Dosya no:26, Gömlek no: İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:1, Gömlek no:50. (3 Kasım 1907)

4 Për shkak se rastisi me ditët e para të kryengritjeve, ajo ishte larg plotësimit të kërkesave dhe pritjeve të shqiptarëve. Fevzi Çakmak, i cili kishte kaluar 14 vite me detyrë zyrtare në Shqipëri kishte konkluduar që: Politikat e ndjekura ndaj myslimanëve dhe jomyslimanëve, të cilët nuk ushqenin ambicie politike, gjithsesi duhej të ishin të ndryshme 14. Ahmet Sherif beu thotë: U vendos që problemi të zgjidhet me zbatimin e forcës në mënyrë të drejtë. 15 Kryengritjet shqiptare edhe pse kishin disa justifikime të drejta, konkludimi i Syreja beut nga Vlora, që ishte njëri nga paria shqiptare, është shumë i rëndësishëm, kur thotë: Edhe disa nga gabimet tona nuk mund të toleroheshin. Gjithashtu edhe përfundimet e Shemsi Pashës sa i përket arsyeve të kryengritjes përputhen me ato të Syreja beut. Shemsi Pasha, arsyet e kryengritjes i përmbledh në dy pika. E para dobësimi i ndjenjës së identitetit islam dhe osman si dhe rënia e kryengritësve shqiptarë nën ndikimin e nxitjeve të të huajve, dhe e dyta injoranca dhe qëndrimet e prijësve të kryengritësve, që ishte në atë shkallë sa që nuk arritën të kuptonin interesat e shtetit dhe të atdheut, edhe pse ishin besnik. Gjithashtu nuk duhet harruar edhe ndikimin e parisë, i cili paraqitej sikur të mbështeste qeverinë. 16 Guvernatori i Kumanovës Sabri beu kishte lajmëruar se ai ishte duke përcjellë aktivitetet e komiteteve të kryengritësve dhe thotë që kryengritësit nga injoranca nuk kuptonin se ishin duke realizuar politikat e njëjta të cilat i ndiqte Rusia. 17 Tashmë ishin themeluar komitetet dhe kishin filluar aktivitetet e tyre gati në të gjitha qytetet e Shqipërisë Veriore. Ata që nuk anëtarësoheshin me vullnet të lirë nëpër komitete, ata regjistroheshin me kërcënim e dhunë. 18 Hysein Kazëm beu ishte i mendimit se shqiptarët e kishin tradhtuar këtë fe dhe atdhe, dhe si shkak i kësaj u bënë arsye për humbjen e Rumelisë dhe tronditjen nga themeli të sundimit gjashtëqindvjeçar Osman. 19 Pikëpamjet dhe pritjet e Evropianëve nga reformat kushtetuese ishin të ndryshme. Orientalistët duke i shikuar reformat kushtetuese nga këndvështrimi i Problemit Lindor i shihnin ato si: Zbatim të zakoneve dhe administrimit perëndimor dhe barazi për popujt që jetonin në mbretërinë osmane. Periudhën pas kësaj ngjarjeje e përshkruanin: Pas kësaj turqit në kuadër të Problemit Lindor ose do t i ekspozohen sulmeve dhe pushtimeve nga Perëndimi ose do të mbesin të burgosur duke hyrë në civilizimin evropian. 20 Politikat e gabuara të zbatuara në Shqipëri dhe mbi origjinën e kryengritjeve shqiptare Pas reformave kushtetuese, politikat e partisë Bashkim dhe Përparim u shfaqën në njërën anë në formë të mpirjes dhe në anën tjetër në formë të ashpërsisë. Njerëzve që nuk u kushtohej ndonjë vlerë dhe respekt në kohën e qeverisjes absolute të Sulltan Abdylhamidit të Dytë, tani ata ishin vendosur në pozita udhëheqëse nga ana e regjimit, poashtu dhe udhëheqësit shqiptarë që gëzonin respekt në atë kohë tani ishin përjashtuar. Në mesin e deputetëve të pakënaqur shqiptarë dhe intelektualëve kishin filluar të rriten kërkimet në drejtim të ndarjes dhe forcimit të nacionalizmit. Gjatë shpalljes së reformave kishin premtuar 14 Tasvir, 6 Eylül 1947, Tefrika Ahmet Şerif, Arnavutluk ta, Suriye de, Trablusgarp de Tanin, C.II, (Haz. M. Çetin Börekçi),Ankara, TTK, 1999, s İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:7, Gömlek no:346. (3 Kasım 1907) 17 İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:7, Gömlek no:349. (13 Eylül 1907) 18 İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:7, Gömlek no:403. (16 Ekim 1907) 19 Hüseyin Kazım, Arnavutlar Ne Yapabilir?, İstanbul, 1330, s Edë ar Diriyol, a.g.e., s. 509.

5 për një qeverisje më autonome dhe kështu kishin përfituar mbështetjen e shqiptarëve për lëvizjen. Shqiptarët në masë të madhe kishin mbështetur nismat e Nijaziut nga Resneja. 21 Në të vërtetë, lëvizja Bashkim dhe Përparim mundoheshin të tërhiqnin shqiptarët në anën e tyre. Por, për shkak se shqiptarët dëshironin më pak centralizim nuk ishin në aleancë me ta. Madje shqiptarët paraqisnin edhe pengesë për Përparimtarët, pasi ishin kundër çdo lloji të modernizimit. Kështu, mbrëmja argëtuese e organizuar nga shkollat gjermane në Shkup tërhoqi vëmendjen e shqiptarëve dhe për këtë shkak shumë grupe të armatosura shqiptarësh ishin mbledhur në Ferizaj. 22 Ferizaji ishte mbushur me njerëz të armatosur dhe jobanues në Ferizaj. Shemsi Pasha thirri kryetarin e komunës dhe pyeti se çfarë ishin kërkesat e popullit dhe për natyrën e këtij tubimi. Pas hetimeve të bëra ishte kuptuar se ata që kishin ardhur në Ferizaj kishin qëllim t i kundërviheshin kërcënimeve për pushtim nga ana e Austrisë dhe të mbronin atdheun e tyre. 23 Komandanti i xhandarmerisë për Kosovë, kapiten Galip beu, ishte dërguar në vend të ngjarjes nga Guvernatori i Kosovës Mahmut Shevket Pasha. Galip beu menjëherë informoi zyrën qendrore të Xhon Turqve për tubimin e rreth 15 mijë njerëzve të armatosur dhe filloi të kërkonte mënyrat dhe rrugët, se si të shfrytëzonte këtë ngjarje në interes të tyre. Agjentët e Xhon Turqve, të cilët tanimë ndodheshin në mesin e shqiptarëve të paorganizuar mirë, arritën që këtë ngjarje ta zmadhojnë dhe të nxisin shqiptarët e fshatrave përreth të rebelohen, dhe këtë e paraqitën si shfaqje të mbështetjes ndaj reformave kushtetuese. 24 Ngjarjet, si vrasja e Shemsi Pashës gjatë kësaj kohe në Manastir dhe kidnapimi i Nazim Pashës në Selanik, ishin shenja që tregonin forcën në rritje të Xhon Turqve. Madje ata akuzuan se në vrasjen e Shemsi Pashës kishte gisht edhe një nga trupërojet e tij, i cili ishte shqiptar. Më vonë u kuptua që këto akuza ishin të pavërteta. 25 Numri i shqiptarëve të tubuar në Ferizaj ishte gati 30 mijë. Disa anëtarë të Xhon Turqve mbajtën fjalime lavdëruese para masës dhe dhanë disa premtime udhëheqësve shqiptarë, të cilat mjaftuan që të bindnin ata për mbështetjen e tyre. Më 20 Korrik 1908 kishin dërguar një ultimatum Padishahut me të cilën kërkohej kthimi i Kushtetutës e cila ishte shfuqizuar më parë. 26 Në territoret e Ballkanit vazhdonte me intensitet të rritur propaganda e cila synonte të zvogëlonte ndikimin dhe autoritetin e Padishahut. U arrit deri në atë pikë saqë me shkrepjen e 101 topave në Manastir nga ana e kapiten Zija beut më 22 Korrik të shpallej Kushtetuta e Re. Veprimet e tilla u përsëritën edhe në Selanik, Preshevë dhe Qyprili. Një pjesë e shqiptarëve e pritën me gëzim shpalljen e Kushtetutës, ndërsa një pjesë tjetër shihej që nuk ishin fare të kënaqur me gjendjen e krijuar. Në të vërtetë, problemi kryesor që shkaktonte pakënaqësinë e shqiptarëve, qëndronte tek shumë qeveritarë jo të mençur dhe të paeksperiencë që i dërgonte regjimi i ri në tokat shqiptare, vetëm e vetëm se ata i përkisnin lëvizjes së Xhon Turqve, si dhe zbatimi i politikave të gabuara nga ana e tyre që shkaktonte edhe reagime nga ana e shqiptarëve. 27 Për më tepër u pa që besatimi i bërë në Ferizaj, nuk ishte asgjë tjetër pos argument i lidhshmërisë dhe lojalitetit të shqiptarëve ndaj shtetit Osman dhe Kushtetutës. Besa e Ferizajit kërkonte që të hapej Parlamenti dhe të zbatohej Kushtetuta dhe në të njëjtën kohë pranonte që Sulltani ishte i pastër nga çdo lloj përdhunimi dhe sulmi. Por me përjashtim të kërkimit me mirësjellje që Sulltani të pranojë Kushtetutën dhe të hapte Parlamentin, e gjithë kjo e bërë në një atmosferë të kryengritjes kishte shkaktuar frikë në 21 Bozbora, a.g.e., s Süleyman Külçe, Firzovik Toplantısı ve Meşrutiyet, İzmir, 1944, s. 11ë12. Fevzi Çakmak eğlenceyi Sırp İnas mektebinin düzenlediğini söylemektedir. Bkz. Tasvir, 12 Eylül 1947, Tefrika: Tasvir, 13 Eylül 1947, Tefrika Bilgin Çelik, a.g.e., s. 99ë İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:4, Gömlek no:223. (12 Temmuz 1908) 26 Bilgin Çelik, a.g.e., s Müfid Şemsi, Şemsi Paşa, Arnavutluk ve İttihat Terakki, İstanbul, Nehir, 1995, s. 19.

6 oborrin mbretëror Yıldız. 28 Sulltani nën trysninë e kërcënimeve kishte mbetur pa mbështetje dhe i pafuqishëm duke thënë: Do të pasoj rrjedhjen e lumit, kishte vendosur të jep një përgjigje pozitive kërkesave të popullit dhe duke dërguar një vendim më 24 Korrik kishte pranuar kërkesat. Tanimë Kushtetuta ishte shpallë. Fushatat elektorale që i zhvillonin turqit e rinj në mesin e popullatës shqiptare për zgjedhjet e vitit 1908, shkaktonin reagimin e nacionalistëve shqiptarë. Ngjarjet e 31 Marsit pas të cilave një numër ushtarësh shqiptarë u dënuan me varje, shkaktuan përshpejtimin e aktiviteteve për bashkimin e shqiptarëve dhe poashtu bënë që udhëheqësit shqiptarë të cilët gjendeshin në krye të lëvizjes shqiptare si, Ismail Qemali, Esat Toptani, Hasan Prishtina, Myfit dhe Syreja Vlora të anëtarësoheshin në partinë Liri dhe Mirëkuptim. Kjo gjendje shprehte një qëndrim haptazi të kundërt ndaj partisë Bashkim dhe Përparim. Caktimi i Maxhar beut si guvernator i Kosovës, i cili në të vërtetë ishte një komit, dhe tentimi i tij që të vendoste një tatim Oktruva që nuk ishte parë askund, gjoja për rindërtimin e Shkupit, si dhe dërgimi i lajmeve për planifikimin e vendosjes së tatimeve tjera si ajo për mjekër dhe për vezë, u bënë arsye të mjaftueshme për nxitjen e kryengritjes. 29 Kazim Karabekiri transmeton të ketë dëgjuar prej fshatarëve të cilët shkonin në selinë e garnizonit ushtarak, dhe ankoheshin për tatimet për mjekërr, vezë dhe agjërim, edhe për tatime si 5 metelik për atë që kishte marrëdhënie intime me gruan e vet për herë të parë. 30 Në shfaqjen e kryengritjeve në Shqipëri dihej se një rol të madh kishte edhe mbyllja e shumë shoqërive dhe gazetave të cilat ishin hapur në Shqipëri. Ndërkohë çetat e armatosura shqiptare ishin duke prishur rendin dhe sigurinë e përgjithshme dhe ata i mbështetnin edhe çetat e armatosura greke dhe bullgare. Prania në çdo anë e çetave provokonte grindje dhe armiqësi në mes të elementeve të ndryshme të popullsisë. 31 Kështu ndikimi komiteteve shqiptare ishte rritur në popull në shkallë vendi dhe kjo kishte shkaktuar edhe fillimin e procesit të pavarësisë. Popullata shqiptare myslimane e Prilepit, Ohrit dhe Dibrës, nuk kishte pritur mirë shfronësimin e Abdylhamidit të II nga froni i Sulltanit. Gjithashtu edhe politikat e gabuara të partisë Bashkim dhe Përparim kishin ndikuar në përshpejtimin e këtij procesi. Në mënyrë që të fitojnë kandidatët për deputet nga radhët e turqve të rinj, ata nuk hezituan që të shfrytëzojnë edhe rrugët jolegjitime dhe në këtë mënyrë arritën që të mbajnë jashtë parlamentit kandidatët shqiptarë të opozitës. Xhelal Nuri këto veprime i sheh si gabimin më të madh që kishte bërë partia Bashkim dhe Përparim, dhe tregon se u keqtrajtuan kandidatët për deputet nga radhët e partive të shqiptarëve dhe arabëve. Këto veprime Xhelal Nuri i cilëson si krime dhe është i mendimit se ato historia nuk do t i falë turqve 32 Nga ana tjetër, Sulltani gëzonte një simpati të veçantë në zemrat e shqiptarëve. Edhe pse ishin për ndryshimin e mënyrës qeverisëse, shqiptarët ishin kundër shfronsimit të Sulltanit, por përkundër kërkesave të tyre, Sulltan Abdylhamiti II ishte rrëzuar nga froni. Me këtë rast, shqiptarët ndiheshin të tradhtuar dhe të mashtruar. 33 Kongresi i Elbasanit i mbajtur më Gusht 1909 paraqet pikëkthesën për Shqipërinë, me vendimet që u morën aty si: Administratorët që caktohen në rrethet e Shqipërisë të jenë shqiptarë dhe mësimet nëpër 28 Suat Zeyrek, Birinci Balkan Savaşı Yenilgisinin İç ve Dış Sebepleri, İ.Ü. SBE, Basılmamış Doktora Tezi, 2012, s İ. Hami Danişment, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.4, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1972,s. 382;Lütfi Simavi, Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim, İstanbul, Örgün Yayınları, 2004, s. 93; Şeyhülislam Cemalettin Efendinin Hatıratëı Siyasiyesi, Dersaadet, 1336, s. 20; Harp Akademileri Komutanlığı, Balkan Harbinden Günümüze Bakış, İstanbul, Harp Akademileri Basımevi,1995, s. 31. Bu kitap bundan sonra Balkan Harbinden Günümüze olarak kısaltılacaktır. 30 Kazım Karabekir, Günlükler, I, s İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:12, Gömlek no:714. (26 Temmuz 1909) 32 Celal Nuri, Tarihëi İstikbal, Mesailëi Siyasiye 2, İstanbul, Yeni Osmanlı Matbaası, 1331, s Ali Birinci, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1990, s. 164.

7 shkolla të mbahen në gjuhën shqipe. 34 Në të vërtet Shqipëria ishte në prag të kryengritjes dhe ishte i hapur ndaj propagandave të shteteve të mëdha. Për shkak se Shqipëria paraqiste pjesën më të rëndësishme të vendeve të Rumelisë, duhej të mbrohej nga çdo lloj sulmi, si dhe duhej të merrej nën mbrojtje bujqësia, tregtia dhe industria e saj. Po ashtu sa i përket drejtësisë dhe sigurisë nuk u bë ajo që duhej bërë. Kurse më herët edhe në një situate lufte kur rrezikohej madje vetë shteti osman, i kushtohej rëndësi mbrojtjes dhe sigurisë së Shqipërisë. 35 Për shkak të pozitës kyçe që kishte Shqipëria për sovranitetin e shtetit Osman në Ballkan dhe për të parandaluar nxitjen dhe çfarëdo tendence tjetër të kthimit të shqiptarëve kundër interesave të shtetit osman, si dhe për t i përfituar ata, Sulltan Abdylhamidi i II themeloi gardën e vet personale të përbërë prej shqiptarëve. Ceremonia e përshëndetjeve të ditës së premte fillonte me ardhjen e Sulltanit në xhaminë Yıldız të shoqëruar me rojet e gardës personale, të cilët ishin me origjinë shqiptare të veshur me uniforma luksoze të shkëlqyeshme. 36 Shqiptarët si armik të përbetuar të popujve të krishterë në Ballkan paraqitnin një armë të vlefshme për Sulltan Abdylhamidin II, të cilën ai e shfrytëzoi për luftimin dhe shuarjen e kryengritjeve në këtë rajon. 37 Madje i kushtohej kujdes që personat me autorizime të veçanta, të cilët dërgoheshin në Ballkan për shuarjen e kryengritjeve të ishin shqiptarë. Shemsi Pasha ishte njëri prej tyre. Në ditët kur të gjithë popujt në Ballkan ngrysnin flamurin për pavarësi, besnikëria e shqiptarëve ndaj shtetit osman ishte një garantë e rëndësishme. Kështu shqiptarët e regjionit të Kosovës nuk bashkëpunuan me bullgarët, por shihej që vetëm disa toskë 38 jomyslimanë kishin bashkëpunuar me kryengritësit bullgarë në Manastir 39. Përveç kësaj, ishte konfirmuar se komandanti italian që ishte angazhuar për riorganizimin e xhandarmerisë në Ohër, përpiqej të joshte shqiptarët që të bashkëpunonin me bullgarët kryengritës 40 Vazhdimi i qëndrimit besnik ndaj autoritetit shtetëror nga ana e shqiptarëve myslimanë kishte ndikim edhe në qëndrimet e popujve të tjerë, si serb, malazez, grek dhe bullgar ndaj autoriteteve shtetërore. Në saje të ndihmës së shqiptarëve të cilët mbanin fjalën e dhënë dhe ishin luftarak, shteti Osman me lehtësi kundërvihej dhe arrinte të shuante kryengritjet në Ballkan. 41 Sulltan Abdylhamidi II i vlerësonte shqiptarët si: patriot, besnik, dhe njerëz që nuk i iknin përgjegjësive dhe përpjekjeve gjatë luftërave dhe si ndihmësit e tij më të besuar në pjesën evropiane të shtetit Osman. 42 Për shtetin osman, shqiptarët në Ballkan dhe kurdët në Anadoll kishin një vend të veçantë. Kurdët në Anadoll ishin caktuar si roje ndaj të krishterëve dhe një rol të tillë kishin edhe shqiptarët në Ballkan. Të dyja këto përfitonin nga privilegjet e njëjta që iu ishin dhënë. Nuk paguanin tatime dhe nuk kryenin shërbimin ushtarak. 43 Shqiptarët ishin të lirë në 34 Genelkurmay Atase Başkanlığı, Balkan Harbi (1912ë1913), Garp Ordusu, Vardar Ordusu ile Ustruma Kolordusunun Harekât ve Muharebeleri, C.III, Kısım: I, Ankara, 1979, s Bu eserbundan sonra Balkan Harbi Garp Ordusu C.III/ I olarak kısaltılacaktır. Danişment, Kronoloji 4,s. 382; Ş Süreyya Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, C.II, Remzi Yayınları, İstanbul,1970, s. 196ë Kujtimet e Sait Pashës, faq Mehmet İpşirli, Osmanlılarda Cuma Selamlığı: HalkëHükümdar Münasebetleri Açısından Önemi Prof. Bekir Kütükoğlu na Armağan, İstanbul, 1991, s. 462ë Hans Rohde, Asya İçin Mücadele Şark Meselesi, (Çev. Nihat), İstanbul, Askeri Matbaa, 1932,s Güney Arnavutluk ta yaşayan şehirliler.daha kibar görünümlü kişilerdir.bunlar Müslüman ya da Ortodoks turlar.müslüman olanlar genellikle Bektaşi dir. 39 BOA. TFR. I. KS, Dosya no:177, Gömlek no: İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:14, Gömlek no: İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1988, s Cezmi Eraslan, Osmanlı Devleti nin Arnavutlara Yönelik Politikalarında Birinci ve İkinci Meşrutiyet Dönemlerinin Karşılaştırılması, İ.Ü. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sayı:13, İstanbul, 2008, s Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, Sander Yayınları, İstanbul, 1975, s. 183; Richard Hall,

8 vetvete. Problemet dhe mosmarrëveshjet mes veti i zgjidhnin me anë të Kanunit, që ishte një ligj kombëtar. 44 Në mesin e shqiptarëve shumica kryenin shërbimin ushtarak në mënyrë vullnetare. Me qëllim të përfitimit të përkrahjes së tyre ishin lejuar të mbanin armë dhe poashtu u ishin dhënë disa privilegje prej kohe, të cilat vazhdonin t i gëzonin edhe pse këto nuk ishin në harmoni me principin e barazisë. Pas reformave kushtetuese kur filloi zbatimi i kushtetutës, u anuluan privilegjet e lartcekura. Humbja e këtyre privilegjeve, të cilat shqiptarët tanimë i kishin pranuar si të drejta të tyre, shkaktoi zemërim të madh tek ata. Pas grushtetit të vitit 1908, partia Bashkim dhe Përparim që erdhi në pushtet, nuk pranonte t i vazhdonte këto privilegje dhe dëshironte që të gjithë popujt në kuadër të perandorisë t i kenë të drejta të njëjta dhe të gjithë të binden dhe respektojnë fuqinë e shtetit. Me parandalimin e pjesëmarrjes në zgjedhjet për parlament të disa delegatëve disident, siç ishte Isa Boletini dhe disa prijës të tjerë shqiptarë, raportet u acaruan shumë dhe pakënaqësitë filluan të shndërrohen në veprime të pakontrollueshme. 45 Moslejimi që nga Shqipëria të zgjidheshin deputetët opozitar kishte shkaktuar kryengritje. Shteti duke harxhuar tërë fuqinë dhe energjinë për shuarjen e kryengritjes nuk i kishte mbetur kohë të merrej me punë të tjera të qeverisjes së mirë dhe kështu në tërë trojet ballkanike dhe në Shqipëri qeverisja ishte degraduar aq shumë sa që ajo ishte shndërruar në hije dhe imitim të qeverisjes së mirëfilltë. 46 Partia Bashkim dhe Përparim e cila gjatë kohës së shpalljes së reformave kushtetuese ishte në aleancë me grupet myslimane apo me grupet e minoriteteve, pa kaluar shumë kohë hyri në konflikt me ta. Dëshira e tyre që të mbanin larg pushtetit grupe të ndryshme shkaktoi rebelimin e tyre. Pas shpalljes së reformave kushtetuese bëheshin përpjekje për zbatimin e vetëm të një forme të qeverisjes, duke mos marrë parasysh dallimet dhe specifikat e regjioneve të ndryshme, siç ishin psh: Jemeni, Maqedonia apo Shqipëria, vendet dhe popujt të cilët nuk ngjanin me njëri-tjetrin. Me një mentalitet qeverisjeje të tillë i shtynin popujt e këtyre vendeve në kryengritje. 47 Lëvizjet e kryengritjeve të para kishin filluar në fillim të vitit 1909 nëpër qytetet shqiptare si në Dibër, Ferizaj dhe Prishtinë. Shteti filloi menjëherë të aplikojë masat e zakonshme. 48 Politika financiare shtrënguese e guvernatorit Maxhar beu dhe përpjekjet e partisë Bashkim dhe Përparim për centralizim të pushtetit, poashtu ndikuan në fillimin e kryengritjes. Duke mos arritur atë që kishin shpresuar me reformat kushtetuese, shqiptarët ishin të parët që shprehën pakënaqësinë e tyre në një formë shumë të ashpër. Deri tek fillimi i luftërave ballkanike brenda periudhës kohore katër vjeçare kishin bërë katër kryengritje. Shqiptarët pothuajse ishin bërë testim për regjimin e ri. Sulltan Abdulhamidi II me vështirësi të madhe kishte arritur që t i lidh shqiptarët me qeverisjen turke, por regjimi i ri në emër të vendosjes së rendit dhe rregullit bënte veprime shkatërrimtare. Fatkeqësisht qeveritë pas reformave kushtetuese kryengritjet i trajtuan si akte dhe veprime që shkatërronin vetë shtetin dhe për këtë arsye nuk kishin ekzaminuar në mënyrë të duhur arsyet dhe shkaqet e vërteta që shkaktonin këto kryengritje. Në Stamboll garda personale e Sulltan Abdulhamidi II e përbërë nga shqiptarët ishte shkarkuar dhe ishin larguar shqiptarët nga pozitat e tyre në administratën shtetërore. Përveç këtyre masave, regjimi i ri kishte filluar aksionin e mbledhjes së armëve në Shqipëri me pretekstin e vendosjes së rendit dhe sigurisë. Duke shpallur gjendjen e jashtëzakonshme në Shqipëri, me mijëra shqiptarë të pafajshëm u vranë, u torturuan dhe u Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı nın Provası, İstanbul, Homer Yayınları, 2003,s Balkan Harbinden Günümüze, s L. Simavi, a.g.e., s Celal Nuri, Tarih-i Tedenniyat-ı Osmaniye Mukadderat-ı Tarihiye, İstanbul, Yeni Osmanlı Matbaası,1331, s Samiha Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, C.3, Damla Yayınevi, İstanbul, 1981, s BOA.DH. MKT, Dosya no:1301, Gömlek no:19. (24 Ağustos 1910 tarihli Kosova Vilayeti ne gönderilen şifre)

9 burgosën. Ky vendim dhe këto veprime ishin pika e fundit që derdhi gotën e mbushur të durimit. 49 Kishte ankesa dhe kritika të rënda se aksioni i mbledhjes së armëve ishte bërë për pasurim personal të policëve pasi që armët e mbledhura shiteshin në treg. 50 Derisa armët mblidheshin nga shqiptarët myslimanë, në shtypin e Serbisë këto veprime cilësoheshin si pretekst për të bërë presion ndaj popullatës së krishterë. 51 Në të vërtetë kishte mundësi që menjëherë të riparoheshin këto gabime. Edhe më parë programi i reformave në Rumeli i titulluar Projekti i Rregullimeve në Krahinat e Rumelisë që kishte për qëllim përmirësimin e gjendjes së shqiptarëve myslimanë kishte rezultuar me kundërshtime dhe trazira nga ana e vetë shqiptarëve. Pasiqë në kuadër të projektit ishte paraparë që në xhandarmëri të merrnin detyra edhe xhandarë të krishterë austriak. 52 Kryengritja në Shqipëri kishte krijuar një rast të mirë për Malin e Zi që t i mbështeste malësorët katolik. Deputetët shqiptarë në parlamentin osman dëshironin që kryengritjet të qetësoheshin në mënyrë paqësore. Për këtë qëllim kërkuan nga parlamenti të themelonte një komision këshillëdhënës i cili do të kishte për detyrë t i shpjegonte popullit shqiptar kushtet e paqes që duhej të plotësonin ata. Parlamentarët shqiptarë kishin deklaruar se përdorimi i forcës para se të hetohen dhe shqyrtohen problemet do të shkatërronte Shqipërinë, e cila mbante një pozitë kyçe për sigurinë e tërë Rumelisë, por përkundër këtyre nismave parlamenti nuk kishte pranuar. 53 Qeveria e udhëhequr nga partia Bashkim dhe Përparim këtë ofertë e refuzoi dhe e zgjodhi rrugën e dënimit, duke ndërmarrë një fushatë ushtarake, kurse popullata shqiptare myslimane e Pejës e cila kishte peshë në kuadër të hapësirës shqiptare i kishte dërguar Ministrisë së Mbrojtjes një peticion me të cilën informonte se ishte e gatshme për bashkëpunim me autoritetet turke dhe të shërbente në punët shtetërore nëse u caktoheshin. 54 Lëvizjet dhe përpjekjet e popujve të krishterë për shtet kombëtar dhe përkrahjen që ata kishin nga jashtë, ndikuan edhe te popujt myslimanë. Ndërsa shqiptarët, në mesin e popujve myslimanë, ishin të parët që filluan të zgjoheshin kombëtarisht. 55 Austria dëshironte të shfrytëzonte shqiptarët si kundërpeshë ndaj serbëve dhe për këtë qëllim bënte një propagandë të ngjeshur për të shkaktuar anarki e kaos. Përveç Austrisë që kishte një ndikim të madh në Shqipëri, ishte edhe Italia e cila e shihte Shqipërinë si territor të vetin dhe nuk dëshironte që ajo të hyjë në sferën e ndikimit të ndonjë shteti tjetër. Në të vërtetë Austria dhe Italia shumë herët kishin bërë negociata të fshehta mes vete sa i përket territoreve të Shqipërisë dhe Libisë. 56 Në këto marrëveshje shihej qartë qëllimi i Italisë për të krijuar sferën e vet të ndikimit,ngase ata kishin lidhje që mbështeteshin në kohëra shumë më të hershme. Në tokat shqiptare ishin hapur shumë shkolla në të cilat mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe dhe italiane dhe ato ishin nën kontrollin e priftërinjve. 57 Italia më shumë ishte e interesuar për Bregdetin Adriatik të Shqipërisë, të cilën e shihte si një hapësirë detare të veten dhe ishte e 49 Hans Rohde, a.g.e., s. 45; Mehmet Selahaddin Bey, a.g.e., s Müfit Şemsi, a.g.e., s BOA.DH. MUİ, Dosya no:107, Gömlek no:44. (2 Temmuz 1910) 52 Gül Tokay, Makedonya Sorunu, Jön Türk İhtilalinin Kökenleri ( ), Afa Yayınları, İstanbul,1996, s Şeyhülislam Cemalettin Efendinin Hatırat-ı Siyasiyesi, s. 20; Nilüfer Hatemi, Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C.I, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2002, s BOA.DH. MUİ, Dosya no:80-3, Gömlek no:12. (23 Mayıs 1910 tarihli Diyarbekir Vilayeti ne gönderilen şifre) 55 Niyazi Berkes, Türkiye de Çağdaşlaşma, Doğu Batı Yayınları, İstanbul, 1985, s BOA. Y. PRK. ML, Dosya no:28, Gömlek no:37. (26 Temmuz 1907) 57 Vasa Efendi, Arnavutluk ve Arnavutlar, s. 77.

10 gatshme të mbronte atë nga ndonjë shtet konkurrent që do të kishte pretendime. 58 Ky regjion ishte i hapur ndaj çdo lloj nxitjeje dhe provokimi të fuqive të jashtme dhe posaçërisht nga Italia dihej që kishte eksportim të armëve dhe vullnetarëve për luftë. 59 Përkundër kësaj gjendjeje në Shqipëri, qeveria insistonte në gabimet e veta qeverisëse. Me çarmatimin e popullatës shqiptare, Turqia në të njëjtën kohë mbeti pa një forcë të madhe mbrojtëse. Për shkak të pushtimit të Libisë nga ana e Italisë, rrugët detare të Detit Mesdhe për transferime të trupave ushtarake ishin të bllokuara. Nga ana tjetër,angazhimi i një force të konsiderueshme të ushtrisë osmane në mbrojtjen e brigjeve të Anadollit nga një sulm eventual prej Italisë, kishte nisur procesin e bashkëpunimit dhe bërjes së aleancave mes Serbisë dhe Bullgarisë për ndarjen e tokave të Maqedonisë. 60 Deputeti nga Gjirokastra Myfit beu, kishte tërhequr vërejtjen Ministrisë së Jashtme për aleancat e shteteve sllave në Ballkan, dhe kishte pyetur nëse ishin marrë masa apo jo ndaj këtyre zhvillimeve. Në saje të memorandumit të Myfit beut, shumë deputetë të parlamentit kishin paralajmëruar se në rast të arritjes së një marrëveshjeje të tillë mes shteteve Ballkanike, ata mund të kalonin në sulm çdo çast. 61 Fushatat luftarake të zhvilluara kundër shqiptarëve, tek popullata kishte rritur urrejtjen ndaj pushtetit qendëror dhe kishte shtuar forcën e aktivistëve armiqësor. Shqiptarët nuk mund të jepnin kuptim aksionit të mbledhjes së armëve dhe trajtimit shumë të keq të autoriteteve qeverisëse ndaj atyre që rezistonin. Mahmut Shevket Pasha thoshte: Ne do të mbledhim pushkët e vjetra të tipit martin nëpër depo dhe do t ia dorëzojmë ato ministrisë së financave e cila do të mundësojë që t ju japim armë të reja të tipit muazer dhe kështu shqiptarët përsëri do të armatosen me armë të reja. 62 Me këto premtime edhe pse arrihej që shqiptarët të qetësoheshin për një kohë, përsëri një veprim i tillë me kalimin e kohës shkaktonte zgjerimin e operacioneve luftarake. Po ashtu edhe thashethemet, se armët e mbledhura shiteshin komitëve maqedonas dhe të krishterëve në regjion edhe më shumë e rëndonte situatën dhe ishte bërë shkak për një kryengritje serioze. 63 Nga popullata e tërësishme prej banorë, sa jetonin në Rumeli, përbëhej nga myslimanët dhe jomyslimanët sikurse vllehtë dhe hebrenjtë të cilët nuk kishin veprimtari dhe synime politike, ndërsa pjesa e mbetur prej të banorëve e përbërë prej grekëve, bullgarëve dhe serbëve kishin veprimtari dhe synime politike. Duke mos i dhënë rëndësi popullatës myslimane, bëri që edhe ata të afrohen me pozicionet e grekëve, bullgarëve dhe serbëve. 64 Gabimi i këtyre masave politike dhe ushtarake të aplikuara vetëm ndaj shqiptarëve do të kuptohej vetëm gjatë luftës Ballkanike. 3. Operacionet e paplanifikuara ushtarake në Shqipëri Tokat e banuara me shqiptarë një kohë të gjatë ishin ekspozuar propagandave të shteteve si Austria, Italia, Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia, dhe si pasojë e tyre ishin 58 Hans Rohde, a.g.e., s. 46; Şarl Velay, Anadolu nun İstikbali ve Akdeniz Meselesi, (MütercimYusuf Ziya), Dersaadet, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, 1329, s BOA. MV, Dosya no:152, Gömlek no:77. (23 Mayıs 1911) 60 Mehmet Selahattin Bey, İttihat ve Terakki nin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti nin Yıkılışı Hakkında Bildiklerim, İstanbul, İnkılâp, 1989, s MMZC, İnikad:5, Devre:1, s (21 Kasım 1909) 62 Hasan Basri, Arnavutluk ve Buhran-ı Osmanî, yy., 1329, s Hatemi, a.g.e., I, s. 79.Fevzi Çakmak, Arnavutlardan toplanan silahların diğer milletlere dağıtılıp satıldığı rivayetlerinin engellenmesini, eşitliğin sağlanmasını, adil davranarak her milletin silahlarının toplanması ve el koyma işleminde Sırp, Arnavut, Yunan ve Bulgar gibi ayrımların yapılmamasını ister.fakat bu öneri hükümetçe reddedilir. Bkz. Hatemi, a.g.e., I, s Tasvir, 6 Eylül 1947, Tefrika 10.

11 krijuar kushtet për kryengritje ndaj pushtetit Osman. 65 Edhe serbët i ndihmonin shqiptarët me armë dhe para me qëllim që t i kenë ata në anën e tyre në rast të plasjes së një lufte të mundshme me osmanët. 66 Xhavit Pasha, i cili kishte nisur operacionet luftarake për shuarjen e kryengritjes në veri të Shqipërisë, në Maj të vitit 1909, i vazhdoi ato deri në muajin shtator. Popullata nuk bënte ndonjë rezistencë përpos që kërkonte kthimin e qeverisë së Sulltan Abdylhamitit II. 67 Gjatë shtypjes së kryengritjeve dilte në shesh edhe një dobësi tjetër. Nuk arrihej që të arrestoheshin udhëheqësit e kryengritjeve, por ata merreshin në pyetje dhe me urdhëratë që vinin nga Stambolli, kërkohej që të premtonin se edhe njëherë nuk do të vepronin ashtu siç kishin vepruar, dhe pas marrjes së këtij premtimi liheshin të lirë. 68 Me një veprim të tillë, arrihej që përkohësisht të kthehej paqja. Por pas kalimit të një kohe nga ngjarjet, përsëri hidheshin akuzat ndaj personave të njëjtë. Qeveria në Stamboll ishte informuar se Xhavit Pasha në veprimet e tija kishte ushtruar dhunë më tepër se sa që duhej. 69 Në pranverë të vitit 1909, dymbëdhjetë fise shqiptare ishin marrë vesh mes veti që të vepronin së bashku dhe kishin bllokuar kalimin e rrugës në Kaçanik. Rreth 5000 shqiptarë duke pushtuar kalimin në Kaçanik, praktikisht kishin bllokuar rrugën hekurudhore Shkup-Mitrovicë dhe kishin pamundësuar linjën e kontaktimit të ushtrisë osmane në Kosovë me qendrën. 70 Në Kongresin e Manastirit të mbajtur më 1 Prill 1910, në të cilin ishin mbledhur pak përfaqësues, ishte shpallur programi i autonomisë së Shqipërisë dhe ishte vendosur në plan të parë përdorimi i shkronjave të alfabetit latin. 71 Kryengritja kishte humbur rëndësinë pas dhjetë dite me marrjen e serishme nën kontroll të rrugës në Kaçanik nga ushtria. Në të vërtetë, shqiptarët nuk treguan ndonjë rezistencë të fuqishme. 72 Përkundër kësaj, po vazhdohej me aksionin e mbledhjes së armëve nga popullata shqiptare. Operacionet e ushtrisë kishin vazhduar në vilajetet e Shkodrës dhe Manastirit, edhe në këto vende ishin mbledhur armët nga popullata vendase. Kohë pas kohe merreshin masa të ashpra në lidhje me këtë çështje dhe për një rast të tillë një gazetë kishte botuar një koment interesant ku shkruhej: Në një kohë kur po mendohet se tanimë ishte arritur të vendoset rendi dhe siguria, në Shqipëri nuk do të ishte çudi të ndodhte një kryengritje e re si përgjigje ndaj pavendosmërisë dhe zvarritjes së zgjidhjes së kërkesave të shqiptarëve nga ana e qeverisë, dhe në një rast të tillë turqit do të ishin ata që do të paguanin një çmim të lartë me jetët e tyre. 73 Gjatë seancës parlamentare ku diskutohej për kryengritjen shqiptare të vitit 1910, deputeti nga Shkupi Saiti foli për arsyen e vërtet të kryengritjes dhe tha: Ajo që e kuptoi populli atje vitin e kaluar ishte se ushtria do të bënte padrejtësi dhe do të ushtronte dhunë ndaj tyre në emër të legjitimitetit të reformave të bëra kushtetuese 74. Dhe kishte të drejtë. Në ditarin e vet Kazim Krabekirit më 30 Prill 1910 në lidhje me këto 65 Danişment, Kronoloji, 4, s Feroz Ahmad, Lev Troçki nin Yazdıkları, Tarih ve Toplum, sayı:17, Mayıs 1985, s Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, Balkan Savaşı nda İşkodra Savunması, C. I ve II,Ankara, 2007, s Erik J. Zürcher ise 1909 yılında Kuzey Arnavutluk ve Kosova da üç isyan çıkmıştı der. Aslında bahsedilen isyanlar 1910 yılına aittir. 68 Ahmet Şerif, Arnavutluk ta, Suriye de, Trablusgarb de Tanin, C.II, Ankara, TTK, 1999, s BOA.DH. MUİ, Dosya no:124, Gömlek no:1. (18 Nisan 1911); Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğuTarihi, C. 5, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2005, s Pall Mall adındaki İngiliz gazetesi,aşırı şiddete rağmen, Türklerin tüm yanlışlarına rağmen askeri yetenekleri ve düzen anlayışlarıyladevleti yönetebileceklerini belirtmektedir. Bkz. Önder Kocatürk, Osmanlı - İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası, C.1, ( ), Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s Nilüfer Hatemi, a.g.e., I, s Bilgin Çelik, a.g.e., s Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, İşkodra Savunması, s BOA. HR. SYS, Dosya no:136, Gömlek no:21. (26 Haziran 1910 tarihli Çetniki Veseynik gazetesinin tercüme hali) 74 Bilgin Çelik, a.g.e., s. 386.

12 diskutime shkruan: Sot kishte diskutime të ashpra 75 Gjatë atyre ditëve poashtu ishte botuar një artikull interesant në gazetën Tan, ku shkruhej: Sot të japim besën 76 njëri-tjetrit dhe të gjithë të bashkohemi në rrugën e partisë dhe të mbrojmë me heroizëm atdheun tonë. Të gjithë me një zë t i lutemi Zotit. Të themi rroftë Shqipëria në liri dhe u shkatërrofshin kryengritësit! 77 Por shqiptarët e njëjtë më 26 maj 1910 kishin organizuar protestë në Ferizaj. 78 Ishte e qartë se ndaj shqiptarëve ishte zbatuar një politikë e gabuar. Shqipëria kishte nevojë për një qeveri të fortë, gjykata të drejta, nëpunës të ndershëm, shkolla dhe këshilltarë të urtë. 79 Mbledhja e armëve nga shqiptarët, ndërkohë kur grekët dhe bullgarët në Maqedoni posedonin çdo lloj arme, për shtetin osman do të thoshte të sharronte degën ku ishte ulur. Dukej sikur vetëm ndaj shqiptarëve zbatoheshin ligjet mbi çetat. Ushtarët e mbledhur në Shqipëri ishin dërguar në Erzurm dhe Jemen. Po ashtu ushtarë të mbledhur nga Gjilani dhe Prizreni ishin dërguar në Havran dhe planifikohej se si të shfrytëzoheshin ato trupa në fushatën ushtarake për sulm dhe për mbrojtje duke i provuar dhe testuar ata. 80 Dërgimi i këtyre trupave në këto vende të largëta më së shumti i konvenonte Austrisë dhe Italisë. 81 Gjatë fushatës ushtarake në Shqipëri një pjesë e malësorëve 82 nga rrethet e Shkodrës dhe nga Kosova kishin ikur në Mal të Zi. Mali i Zi kishte filluar aktivitetet që këta malësorë t i ushqejë dhe t i përkrah kundër Turqisë. 83 Duke e konsideruar rast të mirë kryengritjen e mirditorëve, 84 këta malësorë e kaluan kufirin dhe u bashkuan me ta. Këto njësi ishin armatosur nga ana e Malit të Zi. Si përgjigje ndaj këtyre veprimeve, qeveria në Stamboll kishte caktuar një brigadë nën urdhëratë e Shevket Turgut Pashës. Gjatë kësaj kohe Fevzi Çakmak, i cili kishte hyrë nën urdhëratë e Shevket Turgut Pashës, në raportin e vet këshillonte që të mos ndërmerrej një operacion i menjëhershëm ushtarak për shkak të konfiguracionit malor dhe të papërshtatshëm të terrenit, në të kundërtën, do të kishte shumë humbje. Duke marrë në konsideratë raportin dhe propozimet e Fevzi Çakmakut, kishte një reagim të kujdesshëm dhe u braktis ndërmarrja e një fushate të plotë. Me kthimin e fisnikëve në shtëpitë e tyre nga gryka e Kaçanikut, në Prill të vitit 1910 rruga ishte hapur pa ndonjë gjakderdhje të madhe. 85 Përkundër kësaj gjendjeje, Shevket Turgut Pasha kishte marrë disa masa të ashpra. Kishte shpallur gjendjen e jashtëzakonshme në rajon dhe kishte themeluar gjykatën ushtarake. Në proklamatën e bërë ndaj popullit, ai justifikohej se qëllimi i vetëm i këtyre masave ishte arritja e rikthimit të qetësisë, rendit dhe sigurisë, dhe kërcënonte se kushdo që i thyente rregullat e vëna nga ai, do të dënohej në mënyrën më të ashpër. Më këto masa ai kishte vendosur kufizime, që rëndonin jetën e banorëve dhe kishte hapur dyert e një tensionimi të paparashikuar. Për masat e ndërmarra nga Shevket Turgut Pasha në Shqipërinë veriore, pati jehonë në shtypin evropian ku kritikoheshin veprimet e tij dhe kërkohej që tërë Evropa të ndihmonte dhe të mbështeste popullin e kësaj treve. 86 Shteti kishte shpërndarë ushqime dhe ndihma të tjera popullatës së kësaj ane në vlerë prej lira. Ndërsa, për 75 Karabekir, Günlükler, I, s Şemseddin Sami nin Kamus-i Türki sinde, besa yı Arnavut ahd ve peymanı olarak, besa vermeyi de taahhüt etmek olarak açıklamıştır.kamus-u Türki, Dersaadet, 1317, s Tanin, 23 Mayıs 1326/5 Haziran 1910, no: Karabekir, Günlükler, I, s Tanin, 4 Haziran 1326/17 Haziran 1910, no: Karabekir, Günlükler, I, s Ahmet Hamdi, Arnavutluk Hakkında Mütalaa-i Muhtasara, İstanbul, Matbaa-i Orhaniye, 1920, s Malisör: Arnavutluk ta yaşayan Katolik Arnavutlara verilen isim. Dağlık kesimlerde yaşayanlar içinde kullanılır. 83 Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, İşkodra Savunması, s Dağlı Arnavutlar için kullanılır. 85 Nilüfer Hatemi, a.g.e., I, s. 82. Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma ( ), İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009, s Kocatürk, a.g.e., 1, s

13 operacionet ushtarake kishte shpenzuar rreth lira. Në këtë situatë, Austria ndiqte një politikë dyfytyrëshe. Në njërën anë e mbështeste dhe uronte shtetin osman për fushatën ushtarake të vitit , ndërsa në anën tjetër kishte dërguar një sasi të madhe armësh në Mal të Zi, me qëllim që prej aty t u shpërndaheshin kryengritësve. Fushata ushtarake e vitit 1910 në Shqipërinë veriore zgjati pesë muaj dhe gjatë kësaj kohe ishin vrarë 211 xhandarë. 88 Për të mbajtur nën kontroll këtë rajon, qeveria turke kishte marrë masa të rrepta. Ishte bërë regjistrimi meshkujve të moshës vjeçe, u ishin marrë armët dhe u ishte thënë se në të ardhmen do të thirren për shërbim ushtarak. Ishin vënë tatime të reja për bagëtinë, ishte kërkuar që dritaret e shtëpive të zmadhoheshin dhe ishin konfiskuar rreth armë. 89 Këto masa dhe zhvillime ishin bërë shkak që shqiptarët përsëri të bëjnë kryengritje në shkurt të 1911 me ç rast refugjatët shqiptarë që kishin ikur në Mal të Zi kishin sulmuar tek kufiri në rrethin e Shkodrës. Po ashtu, qeveria ishte informuar se Isa Boletini kishte dërguar grupin e ushtarëve nën urdhëratë e tij së bashku me shoqëruesit e tij në Shqipëri që të bashkangjiten kryengritësve. 90 Me qëllim të përkrahjes së kryengritjes, Austria dhe Italia kishin dërguar armë, municion dhe ushqime në Shqipëri. Poashtu edhe Serbia dhe Mali i Zi kishin dërguar armë në sasi të madhe në regjion. 91 Sa i përket kryengritjeve në Shqipëri edhe deputetët shqiptarë në parlament shprehnin qëndrime të ndryshme. Hamdi beu deputet nga Preveza, në lidhje me kryengritjen e Isa Boletinit kishte thënë: Kjo nuk është kryengritje për pavarësi, por ende ekziston mbështetja dhe besnikëria ndaj reformës kushtetuese. Po ashtu ishte e çuditshme edhe të kuptuarit e Osmanizmit të deputetit nga Prishtina Hasan beut,i cili thoshte: Ky atdhe nuk është gjë tjetër pos një kompani anonime. Ky atdhe është një kompani me aksione të cilat i zotërojnë turqit, shqiptarët dhe popujt e tjerë. Askush nuk i ka borxh askujt. 92 Furnizimi i malësorëve me armë dhe municione ishte bërë nga Mali i Zi, dhe gjatë natës në mënyrë të fshehtë ata dërgoheshin në anën myslimanëve. 93 Duke mos mbetur me kaq, Mali i Zi kishte mobilizuar 10 batalione dhe 6 të tjera i kishte vendosur në gjendje gatishmërie. Qëllimi i Malit të Zi ishte të jetë i përgatitur për luftë. 94 Duke treguar një qëndrim të tillë, shtetet perëndimore e këshilluan që ai të mbante një qëndrim neutral ndaj kryengritjes në Shqipëri, përndryshe vetë do të ishte përgjegjës për pasojat. 95 Me qëllim të shtypjes së kryengritjes më 29 Mars 1911 Shevket Turgut Pasha ishte nisur nga Stambolli nëpërmjet rrugës detare bashkë me 8000 ushtarë dhe kishte reaguar më me shpejtësi se sa që kishte nevojë. Dhunën që ushtroi Shevket Turgut Pasha gjatë shtypjes së kryengritjeve, mundësoi që nacionalistët shqiptarë të përfitojnë përkrahës të rinj. Gjatë kësaj periudhe kohore në shtypin gjerman doli një artikull ku shkruante se, Turqit e rinj në vend të zbatimit të politikave nacionaliste duhej të ndjeknin një politikë tolerante, që njihej si politikë Osmaniste dhe ndalej duke elaboruar mbi domosdoshmërinë e një politike të tillë. 96 Gjatë kësaj kohe, derisa shteti mundohej të rikthente autoritetin tek popullata në Shqipëri në parlament kishte ardhur në rend dite diskutimi për nevojën e dërgimit të këshilltarëve në Kosovë. Katër delegatë nga Prishtina kishin kontaktuar me zyrën e kreyministrisë duke thënë se një gjë të tillë dëshirojnë, madje kishin përpiluar një listë me emrat e disa hoxhallarëve, që do të duhej të ngarkoheshin me 87 Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, İşkodra Savunması, s Kazım Karabekir, Günlükler, I, s Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma, s BOA. BEO, Dosya no:3873, Gömlek no:290424, Lef:19. (27 Mart 1911) 91 Tanin, 30 Mart 1911, no: Bilgin Çelik, a.g.e., s BOA. BEO, Dosya no:3873, Gömlek no:290424, Lef: BOA. BEO, Dosya no:3873, Gömlek no:290424, Lef:5. (9 Nisan 1911) 95 BOA. BEO, Dosya no:3873, Gömlek no:290424, Lef:2. (10 Nisan 1911) 96 BOA. HR. SYS, Dosya no:142, Gömlek no:67. (13 Nisan 1911)