RILINDASI. Kryeredaktore: Admirina PEÇI IDENTITETI I ARVANITASVE. Shpellat e San Giorgio-s, pasuri e jashtëzakonshme

Transkript

1 NE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE FLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPE Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Na ndiqni edhe online Viti iti III - Nr:5 E diel, 3 shkurt 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI IDENTITETI I ARVANITASVE Dokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujsh I allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli M.A Dorian Koçi nfluenca e nacionalizmit kul turor në marrëdheniet grekoshqiptare është shfaqur që në fillimet e shfaqjes së nacionalizmit në rajon. Duke jetuar për një kohë të gjatë nën çatitë e dy perandorive, asaj bizantine dhe otomane, afërsia territoriale si dhe ndarja e disa vlerave të përbashkëta si ajo e një besimi të njëjtë fetar midis popullsisë greke dhe një pjese të popullsisë shqiptare kanë krijuar premisat që grupe të ndryshme popullsie të identifikohen ose të përzgjellin kombin në të cilin dëshirojnë që të jenë anëtarë. Zakonisht kur flitet për këtë aspekt në studimet shqiptare apo dhe të huaja nënvizohet dhe merret në shqyrtim fakti se ka pasur një asimilim më të madh të popullsisë shqiptare në atë greke sesa anasjelltas, gjë që sipas dhe të dhënave tingëllon si fakt i vërtetë, por nuk përjashtohet ras- Letra e 1899: Greku para se të bëhej grek ishte arvanitas Shqiptarët e Greqisë iu shkruajnë shqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mund gjakun ta bëjë ujë! Ata, erdhën arbër,, jetuan suliot, vdiqën si grek" Në foto: (Majtas) "Largimi banorëve të Pargës" tablo e Francesco Hayez (Lart) "Suljoti në pritë ", tablo e Henri Decaisne dhe Marko Biçari ti që dhe periudha të ndryshme kohore të ketë ndodhur procesi i kundërt si p.sh gjatë qeverisjes së Ali Pasha Tepelenës ku shumë zakone, fjalë dhe veshje shqiptare (fustanella) u adaptuan gjerësisht nga popullsia greke e për rrjedhojë mund të ketë pasur popullsi greke që u konvertuan në shqiptare. Me këtë konstatim dëshiroj të nënvizoj faktin se asnjë etni apo grup popullate sado që të ketë shumë të fortë disa komponentë të identitetit përcaktues nuk është e imunizuar nga influenca e përzgjedhjes së kombësisë. Në rastin e marrëdhenieve grekoshqiptare dhe anasjelltas duket se krijimi i shtetit kombëtar grek pothuajse një shekull më parë, influencoi në krijimin e një nacionalizmi etnik si pasojë e kontributit të zhvillimeve kulturore. Themelimi i shtetit kombëtar grek solli si rezultat dhe themelimin e një rrjeti arsimor të mirëorganizuar, shtypi kombëtar... vijon në faqen Baron Nopça, ja si martohen shqiptarët e veriut të Shqipërisë Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave, ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi... Arben Llalla as intervistës së depu Ptetit Kristo Papa dhënë gazetarit Artur Zhejit, i dërgova një letër private z.papa, ku i tregoja se nuk mund të ngrinte dorë kundër vetvetes, kundër gjakut të arbërit, kundër familjarëve të suliotve, por deputeti i Agimit të Artë paska probleme me vetveten, me njohjen e historisë greko-shqiptare. Atëhere po i ribotoj letrën e shqiptarëve të Greqisë dërguar shqiptarëve të Shqipërisë më 1899, pasi Kristo Papa deklaroj se do na hante të gjallë si komb pas shpalljes së tij Non Grada në Shqipëri. Kristo Papa i jep kurajo minoritarëve grek që jetojnë në Shqipëri të bëjnë durim, por unë i them se minoritarët grek i dënojnë deklaratat e këtij nazisti që janë nxitëse drejti një lufte midis Greqisë dhe Shqipërisë. Edhe pse grekët i kanë bërë shumë të këqija kombit shqiptar, përsëri ne shqiptarët i kemi falur, jemi treguar tolerantë dhe këtë e kemi bërë për paqen e dy popujve dhe jo për frik, sepse Kombin shqiptar nuk e tremb një Greqi e shpartalluar ekonomikisht dhe psikologjikisht. Nga pikëpamja numerike grekët janë një komb i vogël i krahasueshmëm me shqiptarët në Ballkan, ndërsa progresionet demografike të çojnë në përfundimin se në mesin e shekullit 21 do të ketë më shumë shqiptar se grekë në Ballkan. Dokumenti... faqe Shpellat e San Giorgio-s, pasuri e jashtëzakonshme "Shpellat e trashëguara nga e kaluara, si strehë banimi në zonat antike të Mënulj duhet vendosur në një kontekst lëvizjesh, në kërkim të një sharmi të papritur dhe të paçmuar..." faqe 20 Baron Franc Nopça ërmbi martesat në Mal Pcinë e Shqipërisë së Veriut kemi shumë përshkrime veçanërisht të Durhamit dhe të Cozzit, që kanë të mirën, se mbështeten mbi të dhëna të shumë viteve. Të tjera të dhëna kemi nga Hahni përmbi zakone dasme në Mirditë dhe së fundi është materiali, që kam mbledhur vetë. Janë ndaluar martesa midis fiseve ose familjeve, që vinë prej të njëjtit stërgjysh, qoftë vija mashkullore edhe prej 10 brezash. Farefisëri nga vija femërore as merret parasysh në Shqipëri. Vindish përmend kelmendasit e Syrmisë dhe thotë që përbëhen prej shtatë fiseve që martohen midis tyre. Pikëpamja që njerëzit janë farefis, kur kanë pasur në vijën e meshkujve përpara shumë brezash një stërgjysh të përbashkët, ka ekzistuar edhe në kohën e mesme në Evropën Qendrore, dhe Perëndimore. Zakoni i përdorshëm në lidhje të mëdha fisesh të Malit të Zi, që të martohen brenda lidhjes së fiseve, ka filluar të hyjë në Shqipëri. Kur i propozova mëmës së Prenk Bib Dodës ta martonte të birin me një zonjushë të quajtur Marta, që kishte qenë dikur shoqe me të bijën Davidika dhe, sipas kuptimit tonë, nuk mund të quhej farefis, si e vetmja katolike e Shqipërisë së Veriut me shkollë evropiane, atëherë plaka u zëmërua fort, duke thënë se Marta ishte... faqe 18-19

2 14 E diel, 3 shkurt 2013 SUPLEMENT JAVOR I ANALIZA FAKTET Në foto: (Poshtë) Marko Bocari (Djathtas) "Suljoti në pritë", tablo e Henri Decaisne M.A Dorian Koçi vijon nga faqja 13 Rrugëtimi i identitetit të arvanitasve Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Athinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetë flasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjen që i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendur...dhe kulture kombëtare të shtrirë gjithandej nëpër territorin e shtetit kombëtar. Pra, nga prania dhe forca e një sistemi arsimor të kontrolluar nga shteti, e një sistemi të mjeteve të informimit masiv të kontrolluar nga shteti dhe e organizatave kulturore që mbështesin gjuhën e një rajoni të veçantë dhe artet...si një kulturë e veçantë e kombit u përforcua më tepër nacionalizmi etnik. Për shkak të sistemit perandorak otoman të mileteve, ku popullsia e krishterë ortodokse në Ballkan konsiderohej si "Rum"(greke) dhe privilegjeve të fituara që herët nëpërmjet Patriakanës së Stambollit, ky rrjet shkollash dhe edukimi në gjuhën greke ishte i përhapur dhe në territoret shqiptare me popullsi ortodokse, ku në rajone të veçanta si Himara vazhduan të funksionojnë edhe 20 vjet pas shpalljes së pavarësisë dhe themelimit të shtetit kombëtar shqiptar. Mirëpo nëse para themelimit të shtetit kombëtar grek ato kishin një karakter universalist dhe i shërbyen popullsisë lokale për arsimim dhe edukim, përfshi këtu dhe popullsinë myslimane shqiptare, pas themelimit të shtetit kombëtar grek ato fituan karakterin partikularist të nacionalizmit grek dhe filluan të shërbejnë si fidanishte të Helenizmit. Si qendra të tilla, në momentin kur u shfaq nacionalizmi shqiptar ishte e kuptueshme që do të hynin në konflikt nacionalist me shkollat dhe edukimin shqip që shprehte sa karakterin e përplasjeve greko-shqiptare për krahinën e diskutueshme të Epirit por dhe rolin që luante arsimimi dhe kultura kombëtare në zgjedhjen e kombësisë. Një pjesë e madhe e studiuesve kur studiojnë nacionalizmin grek bien dakort se në krijimin e kombit grek një rol të madh ka luajtur "dëshira" sesa përkatësia etnike sipas modelit që ka përkufizuar Renan, ndaj dhe kjo trashëgimi politike e krijimit të kombit grek ka pasur një peshë specifike në lidhje me marrëdhëniet greko-shqiptare dhe anasjelltas. Ndërsa në fillimet e tij shteti grek arriti që të "asimilonte" sipas këtij koncepti grupin e madh etnik shqipfolës në Greqi, të njohur si arvanitas apo dhe një popullsi tjetër shqiptare si suliotët që ishin brenda territoreve otomane dhe shumë afër atyre shqiptare, duke i bërë pjesë përbërëse të kombit grek, pretendimet vazhduan dhe për popullsinë ortodokse në thellësi të territoreve shqiptare duke mos marrë parasysh aspak kriterin etnik. E gjithë kjo luftë e heshtur dhe e ashpër nacionalizmash nën çatinë e Perandorisë Otomane la një shije të hidhur kur u krijua shteti kombëtar shqiptar dhe u përcaktuan kufijntë e rinj të tij pasi propaganda greke dhe nacionalizmi grek ia kish arritur qëllimit që të paraqiste para faktorit ndërkombëtar një realitet krejt ndryshe nga sa ishte ai i vërteti etnik. Sigurisht që kjo mospërputhje midis realitetit etnik dhe "dëshirës"për të zgjedhur krijoi një konflikt të hapur nacionalist në Epir, influenca e të cilit në formë spirale është ndjerë vazhdimisht në marrëdheniet greko-shqiptare. Mirëpo përpara se shteti kombëtar grek të fillonte të kishte pretendime territoriale drejt territoreve shqiptare, i ishte dashur që të neutralizonte dhe të asimilonte grupin e madh etnik të arvanitasve që shtriheshin në disa nga rajonet qendrore dhe më kryesore të mbretërisë greke. Në një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermane për ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe e popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare". Më tej ai vëren se "edhe në vetë Athinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetë flasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht", duke pohuar më tej se "është fjala për një etnicitet homogjen që i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendur". Për më tepër edhe pse elitat arvanitase ishin inkorporuar në sferat më të larta të shtetit kombëtar grek, sërish në momente decizive të vendosjes së aleancave politike në Ballkan, këto elita bashkëpunimin e kërkonin me popullsinë shqiptare ndaj të cilës ndiheshin shumë afër etnikisht si ishte rasti i vitit 1899 ku Greqia fill pashumbjes në luftën Greko-Turke të vitit 1897 kërkonte të vendoste aleanca të fuqishme në rajon. Në vitin 1899, revista greke "Helenizmi" boton një shpallje të nënshkruar nga zotërinjtë: Shehu, Boçari e Xhavella, ku ndër të tjera shkruhej "Në luftën e 1821 që bëri Greqia kundër Turqisë luftoi dhe raca jonë, raca shqiptare, dhe me ndihmën tonë u çlirua edhe Greqia. Midis kaq heronjve kujtojmë edhe ata të Hidrës, Species dhe Kranidhit. Heronjtë më të shumtë të steresë ishin shqiptarët e Sulit të Himarës, të Athinës, Tebës, Livadhjasë, Korintit, dhe nga shumë vende të Moresë që flasin edhe sot shqip. Përveç shqiptarëve të krishterë, ishin edhe 3500 shqiptarë muslimanë që luftonin bashkë me grekët kundër turqve... S'kemi për të thënë ndonjë gënjeshtër, vëllezër, po të pohojmë se shqiptarët e çliruan Greqinë". Gjithësesi pavarësisht këtyre fakteve shumë domethënës të fundit të shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit të XX, influenca e nacionalizmit etnik grek dhe një tradite bashkëjetese prej mëse 170 vjetësh në shtetin kombëtar grek ku elementi arvanitas kish hyrë në një proces asimilimi nuk mund të bënte të mundur që këto demonstrime të ishin të një përmase të madhe. Në ditët e sotme problemi dhe statusi i popullsisë arvanitase në Greqi vazhdon të jetë i mjegullt dhe disa ngjarje kulturore që kanë ndodhur brenda komunitetit arvanitas mund të konsiderohen si ngjarje që ringjallën një çështje të harruar dhe që nën tendencat unifikuese të Globalizmit kishte tendenca për tu harruar. Një nga veprimtarët më të rëndësishëm të ringjalljes kulturore arvanitase gjatë viteve është studiuesi, avokati dhe publicisti Aristidh Kolia i cili në librin e vet "Arvanitët dhe prejardhja e grekëve" i bëri jehonë sërish mitit pellazg të origjinës së përbashkët greko-shqiptare që nga lashtësia dhe ripohonte me krenari se 90 nga 100 heronj të Kryengritjes janë arbër, por kjo jo vetëm që nuk përmendet nga historianët tanë, por bëhet përpjekje të fshihet ky fakt dhe nga na tjetër të përdëllehet i gjithë populli arbëror. Gjithësesi pavarësisht kësaj ringjallje kulturore duhet pranuar fakti se popullsia arvanitase në Greqi edhe pse për një kohë shumë të gjatë kish ruajtur një identitet të fortë gjuhësor të veçantë të dëshmuar edhe nga udhëtarë të shumtë të huaj që vizituan territoret greke në 50 vjeçarin e parë të shekullit të XIX, madje dhe në hapat e para të zgjimit kombëtar të shqiptarëve kishte pasur aktivistë të shquar që kishin marrë pjesë në lëvizjen nacionaliste shqiptare si Anastas Kullurioti, në vitet 90-të paraqitej me me një ndërgjegje helenike si rezultat i shumë proceseve

3 SUPLEMENT JAVOR I E diel, 3 shkurt Në një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermane për ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe e popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare" asimilues që kishin ndodhur një shekull e gjysëm më parë që me themelimin e mbretërisë së re greke. Këto procese asimiluese ishin bazuar në ato karekteristika që kishin ndihmuar për të themeluar kombin grek si identiteti fetar, urbanizimi i menjëhershëm që hyri mbretëria e re greke dhe sidomos rajoni i Atikës ku kjo popullsi ishte më tepër e përqendruar. Si të krishterë ortodoksë që ishin,dhe duke qenë se ortodoksia ishte në themel të identitetit helen modern që po lindte, shumë prej tyre kishin marrë në luftën për çlirim, disa prej tyre madje u bënë dhe udhëheqës të saj. Njëlloj si në shekujt e mëparshëm helenizmi ndihmohej nga përzierja dhe moskompaktësia e disa popullsive, si dhe procesi i urbanizimit. Mungesa e një tradite letrare vepronte po kështu në këtë drejtim. Rrjeti i arsimimit greqisht që po zhvillohej ishte, sëbashku me Kishën, një motor i fuqishëm i greqizimit, veçanrisht kur u shtuan përpjekjet për të shkolluar dhe vajzat. Por, ajo që ndihmoi në fshirjen e gjuhës shqipe ishte dhe zhvlerësimi i saj social, të paktën në hapësirën publike: të flisje shqip do të thoshte t'i përkisje shtresës më të ulët të shoqërisë neo-helenike, domethënë të ishe fshatar ose marinar, kuse të flisje greqisht kishte kuptimin e të qenit një "helen i vërtetë". Pikërisht ky dyzim kulturor kish influencuar më tepër helenizmin por i kish dhënë jetë dhe një literature të tërë në greqisht të shkruar nga nga anëtarë të shquar të kësaj popullsie për origjinën e përbashkët të kombeve grek dhe shqiptar si dhe përpjekjeve për të krijuar një monarki të përbashkët greko-shqiptare. Nën procesin e vazhdueshëm të helenizmit të nxitur dhe nga shteti kombëtar grek, përpjekja për të shkruar dialektin e tyre shqip u minimalizua deri sa në në vitet 80-të të shekullit të XX kemi një rigjallërim të këtyre përpjekjeve me botimin e revistës "Besa", ku në të 34 numrat e saj përveçse artikujve shkencorë rreth kulturës arvanitase në greqisht u botuan dhe artikuj në gjuhën shqip por me alfabetin grek. Që prej viteve 1980-te, ka patur nje krijim te shoqerive kulturore arvanitase edhe botimeve te nje reviste edhe disa librave mbi kulturen arvanitase (megjithese shume pak te botuara ne ate gjuhe). Ne disa zona, Ungjilli i Pashkeve lexohet ne Arvanitika (Gerou, 1994a). Ndoshta ndermarrja me domethenese - per publikun e gjere - eshte nxjerrja e CD - me nje librushke te bashkangjitur shpjegimi - Arvanitic Songs (FM Records, 1994) Emigrimi masiv i shqiptarëve të pas viteve 90-të në Greqi përveçse pati efekte të rëndësishme në ekonominë greke dhe shqiptare, në aspektin kulturor pati një ndikim të tërthortë që u demonstrua në një rigjallërim të gjuhës shqipe në zonat rurale ku banon popullsia arvanitase. Sipas përllogaritjeve të një autori grek V.Rafalaidhis, kjo popullsi rezulton të jetë rreth në shtetin e sotëm grek., numër që tingëllon i ekzagjeruar pasi mund tu korrespondojë atyre që kanë origjinë arvanite dhe jo atyre që kanë ndërgjegje dhe deklarohen si arvanitas. Nuk ka patur ndonjë statistike zyrtare mbi te si edhe me çdo minoritet tjetër ne Greqi, qe prej 1951 (ndërsa statistikat e mëparshme konsiderohen si te pabazuara, duke reflektuar më shumë ata me një ndergjegje të fortë etnike). Sot, vlerësimi më i mirë mbi ata që flasin gjuhën edhe që kanë Ja dokumentet dhe dëshmitë që tregojnë rrugëtimin në Greqi "Largimi banorëve të Pargës" tablo e Francesco Hayez një ndërgjegje të fortë arvanite arrin në numrin përreth vetëve. Trudgill (1983:128) i vlerëson në folësit në Atika edhe Boetia, një numër i përmendur po ashtu nga Hill (1900:135). Për arvanitasit në veri-perëndim, një shifer prej është dhënë prej Ciampi-t (1985:87), i cili po ashtu e ve numrin për grupin në total tek vetë. Disa pjesëtarë të komunitetit, japin shifra shumë më të mëdha, tek rreth (Kormos, 1994:1 ; edhe Gerou, 1994b:2). Kjo shifër mund ti korrenspondojë të gjithë grekëve që kanë paksa origjina arvanitase, por sigurisht jo folësve të tanishëm edhe atyre me ndërgjegje të ngjashme. Sikurse me të gjitha gjuhët e tjera minoritare, përveç turqishtes, Arvanitika nuk ka status ligjor ne Greqi edhe nuk mësohet në asnjë nivel të sistemit arsimor. Në këto kushte ka qenë shumë e vështirë influencimi i një nacionalizmi kulturor me tendenca shqiptare nga ana tyre pasi zhvillimet politike në Shqipëri kanë qenë më të vonshme sesa në Greqi. Madje në rastin e tyre mund të flitet për ringjalljen e një teze të hershme dhe romantike të nacionalizmit etnik shqiptar që i kërkonte rrënjët e veta në origjinën e përbashkët pellazgjike me popullsinë greke. Një sërë librash të shkruar nga elita e këtij komuniteti vital në Greqi si "Arvanitët dhe prejardhja e grekëve" e Aristidh Kolisë apo "Arvanitasit-fiset e reja doriane të Helenizmit të ri" të Kosta Birit e shtjellojnë më tepër këtë tezë, duke e bërë dominante në ligjërimin e sotëm arvanit. Mirëpo, brenda këtij ligjërimi historik e kulturor shpesh herë shtjellohet dhe nuanca krenarie për numrin e madh të udhëheqësve të Revolucionit Grek nga gjiri i kësaj popullsie, afërsia dhe ndihmesa e shqiptarëve në këtë Revolucion si dhe përforcimi i disa karakteristikave të veçanta të popullsisë arvanitase si trimëria, besa e sakrifica për atdheun. Të gjitha këto tipare identitare kanë krijuar premisat për të pasur herë pas here shfaqje të një nacionalizmi të zbehtë kulturor që u vu re nga përfaqësues të shquar të këtij komuniteti si Aristidh Kolija, Taqi Mihas etj gjatë ndërhyrjes së NATO-s në Ish-Jugosllavi ku në emisione të ndryshme televizive dhe artikuj në gazetat më të mëdha greke mbrojtën çështjen shqiptare përkundrejt mendimit nacionalist grek që e denigronte, argumentuan se përse Greqia nuk duhet të ishte aleate me Serbinë, aleancë për të cilën qarqet nacionaliste greke bërtisnin se është e "shenjtë" si dhe pohuan afërsinë e tyre etnike shqiptare. Zhvillimi i këtij nacionalizmi të zbehtë kulturor që ngjalli dhe acarim në qarqet nacionaliste greke, i përngjan tipit të zhvillimit të nacionalizmit që përqafohet nga një grup intelektualësh që tregojnë interes për gjuhën e popullit dhe folklorin duke pohuar veçantinë dhe afërsinë me një komb tjetër fqinj, gjë që krijon premisa që dalë nga dalë në të ardhmen dhe nën dritën e zhvillimeve të ndryshme politike në rajon mund të kalojë në hapa të tjerë më të rëndësishëm që mund të kompromentojë ndërtimin e kombit grek dhe shqiptar në rajon. Ky rigjallërim linguistik, kulturor për momentin nuk është shoqëruar me një rigjallërim të identitetit etnik të veçantë nga ai grek, por lë të gjitha premisat e hapura sidomos në kuadër dhe të rritjes së nacionalizmi shqiptar apo dhe efekteve të krizës ekonomike që ka kapluar Greqinë. A do të rikthehet Moreja dhe rrethinat e Atikës, Tebës, ishullit Eubea, Hidra e Speca trungut të vet etno gjuhësor nga i cili është shkëputur për më tepër se një shekull si pasojë e presionit të fortë asimilues të shtetit kombëtar grek? Përgjigjia e kësaj pyetje sigurisht që do të përbente një nga kuriozitetet më të mëdha nëse nacionalizmi kulturor shqiptar do të bënte të mundur që të influenconte në rrjedhën identitare të një popullsie thellësisht të asimiluar si janë arvanitasit dhe sigurisht në këtë rast do të përbënte një rast sui generis në rajon. *Studiues Bibliografi Libra: 1- Claire.N (2009). Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Tiranë: Përpjekja 2- Hyskaj).T.E(2008),. Sfidat e nacionalizmit.rasti i Ballkanit. Tiranë: "Progres" 3- Koçollari.I(1994) Arvanitët. Tiranë:Albin 4- Kolia.A(2008) Arvanitët dhe prejardhja e grekëve. Tiranë; Toena Internet: 1- Greqia që flet shqip në: ëëë.zeriyt.com/greqia-qe-flet-shqipt348.0.html 2- GHM (=Greek Helsinki Monitor) (1995): "Report: The Arvanites" në: shoëthread.php?t=12198

4 16 E diel, 3 shkurt 2013 SUPLEMENT JAVOR I ARGUMENTE PËRPLASJET Replikë çjerrjeve luftë P Arben Llalla as intervistës së deputetit Kristo Papa dhënë gazetarit Artur Zhejit, i dërgova një letër private z.papa, ku i tregoja se nuk mund të ngrinte dorë kundër vetvetes, kundër gjakut të arbërit, kundër familjarëve të suliotve, por deputeti i Agimit të Artë paska probleme me vetveten, me njohjen e historisë greko-shqiptare. Atëhere po i ribotoj letrën e shqiptarëve të Greqisë dërguar shqiptarëve të Shqipërisë më 1899, pasi Kristo Papa deklaroj se do na hante të gjallë si komb pas shpalljes së tij Non Grada në Shqipëri. Kristo Papa i jep kurajo minoritarëve grek që jetojnë në Shqipëri të bëjnë durim, por unë i them se minoritarët grek i dënojnë deklaratat e këtij nazisti që janë nxitëse drejti një lufte midis Greqisë dhe Shqipërisë. Edhe pse grekët i kanë bërë shumë të këqija kombit shqiptar, përsëri ne shqiptarët i kemi falur, jemi treguar tolerantë dhe këtë e kemi bërë për paqen e dy popujve dhe jo për frik, sepse Kombin shqiptar nuk e tremb një Greqi e shpartalluar ekonomikisht dhe psikologjikisht. Nga pikëpamja numerike grekët janë një komb i vogël i krahasueshmëm me shqiptarët në Ballkan, ndërsa progresionet demografike të çojnë në përfundimin se në mesin e shekullit 21 do të ketë më shumë shqiptar se grekë në Ballkan. Dokumenti i mëposhtëm mban titullin "THIRRJE E LIDHJES AR- VANITËT E ATHINËS DREJTUAR VËLLEZËRVE ARBËR TË AR- BËRISË" është marrë nga libri i botuar në vitin 1996 nën kujdesin e studiuesit arvanitas Aristidh Kola i cili ka bërë dhe komentet e tij. Në fund të dokumentit na paraqiten tre nënshkrimet me mbiemrat Shehu, Boçari, dhe Xhavella. Këta mbiemra i përkasin familjeve të shquara arvanitase që i kanë dhënë lavdisë Greqisë. nxitëse të Kristo Papës Botohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mund gjakun ta bëjë ujë! Ata, erdhën arbër,, jetuan suliot, vdiqën si grek" THIRRJE E LIDHJES ARVANITËT E ATHINËS DREJTUAR VËLLEZËRVE ARBËR TË ARBËRISË VËLLEZËR! Ju themi dhe ju quajmë vëllezër, pasi edhe na ndajnë vendi dhe feja, nuk pushojmë së qeni vëllezër, sepse të gjithë arbërit kudo që gjendemi sot, jemi pasardhës të pellazgjëve, të cilët ata të parët erdhën nga Azia në Europë dhe u vendosën në Arbëri. Sepse jemi bij të Aleksandri i Madh, të parit burrë me emër në botë që fitoi ndaj gjithë Azisë. Sepse jemi bij të Pirros, atij mbreti e gjenerali të madh të Arbërisë, i cili fitoi mbi romakët dhe do të bëhej edhe ai si Aleksandri i Madh, po të kishte rrethanat e tij, domethënë të kishte përballë armiq të çrregullt e barbarë si persët, midët dhe indianët dhe jo si romakët që ishin të rregullt e të shkolluar. Sepse jemi bij të Skënderbeut të madh, që fitoi mbi tre Sulltanë dhe ruajti lirinë e Arbërisë deri në çastin që mbylli sytë, prej plagëve të rënda që kishte marrë në betejën e fundit kundër armiqve të atdheut të vet, Arbërisë. Sepse, fundja më në fund, kemi të njëjtin atdhe, të njëjtin gjak, të njëjtat veshje dhe të njëjtën gjuhë. VËLLEZËR! Lloj-lloj armiqsh hynë ndërmjet nesh dhe na ndanë, dhe na bënë të huaj, dhe na shkapërdanë, e na bënë armiq me njëritjetrin, dhe kështu arbër gjenden në Austri, arbëreshë në Itali, arvanitë në Greqi, por lavdia më e madhe dhe nderi më i madh është tek ju, që duruat gjithë të këqijat e skllavërisë dhe qëndruat në Arbëri, në atdheun tonë të dashur e të madh. Mirëpo, sado që të gjendemi larg atdheut tonë të madh, Arbërisë ne të tjerët, sado që të bëhemi të mëdhenj në vend të huaj si njerës; pashallarë, gjeneralë dhe ministra, nuk e harrojmë kurrë brezin tonë dhe atdheun tonë të vërtetë. Në Austri na thonë austriakë, në Itali italianë dhe në Greqi grekë; por ne jemi mirënjohës ndaj këtyre kombeve që na përbujtin dhe na nderojnë si vëllezër të tyre dhe na besojnë poste drejtuese nëpër shtete dhe ushtri, ndërsa u shërbejmë me besnikëri siç u ka hije njerëzve të ndershëm, gjithë herë ëndërrojmë atë ditë të lavdishme e të ndritur që do të ngrihet kombi arbër i lirë me flamurin e vet, me mbretin e vet, me administratë të vetën dhe me ushtrinë e vet. Armiqësitë Lloj-lloj armiqsh hynë ndërmjet nesh dhe na ndanë, dhe na bënë të huaj, dhe na shkapërdanë, e na bënë armiq me njëri-tjetrin, dhe kështu arbër gjenden në Austri, arbëreshë në Itali, arvanitë në Greqi, por lavdia më e madhe dhe nderi më i madh është tek ju, që duruat gjithë të këqijat e skllavërisë dhe qëndruat në Arbëri, në atdheun tonë të dashur e të madh Në foto: Kristo Papa Sot ndodhemi në një kohë që kombet po rilindin. Shikoni grekët! Ishin skllevër dhe vuanin nën zgjedhën turke. U zgjuan një ditë nga zëri i Rigas Fereos dhe u ngritën, thyen zinxhirët e skllavërisë, e përzunë tiranin nga dheu i tyre e u bënë mbretëri. Shikoni serbët! Ngritën krye dhe u çliruan! Shikoni malazezët! Nuk i ndanë kurrë armët nga duart e tyre dhe u çliruan! Shikoni vllehët! Luftuan dhe u çliruan. Shikoni bullgarët! Luftoi për ta Rusia dhe u çliruan. Ata janë të vetmit që u çliruan me gjak të huaj. Gjithë këto kombe, grekët, serbët, malazezët, vllehët e bullgarët, ishin raja të Sulltanit dhe tani u bënë mbretëri të lira, secili me flamurin e vet, buxhetin e vet, gjykatat e veta e ushtrinë e vet. U bënë të lira e të vetëpushtetëshme dhe nga gjithë këto kombe, vetëm ne, arbërit, jemi ende në gjumë dhe armiqtë tanë na rrethojnë, na shtrëngojnë nga të gjitha anët e duan të na shqyejnë e të na copëtojnë. Austria i ka sytë të mbërthyera mbi Arbërinë tonë. Don ta gllabërojë të gjithën e të zbresë në Selanik. Italia don Vlorën tonë. Mali i Zi don Shkodrën tonë, Serbia, Bullgaria dhe Vllahia hahen për Manastirin tonë, për Durrësin tonë, Prizrenin e Krujën tonë, që ishte kryeqytet i Skënderbeut tonë! Nuk kemi asnjë mik. Të gjithë janë armiqtë tanë, sepse të gjithë duan të keqen dhe shkatërrimin tonë. Gjithë kombet që i kishte shkelur Turqia pak a shumë u çliruan. Vetëm armenët, çifutët dhe ne arbërit gjendemi ende pa lirinë tonë, dhe më e keqja, humbëm qenien tonë kombëtare dhe të gjithë na quajnë turq, ndërsa nuk jemi aspak turq, por arbër të pastër. Pasardhës të pellazgjëve dhe jemi të parët njerëz që shkelën dhe u vendosën në Europë. Ne arbërit ishim gjithmonë shtylla e Turqisë. Eshtrat tona gjenden të mbjella në Hungari, në Serbi, në Mal të Zi, në Krime, në Bullgari, në Greqi, në Persi, në Arabi, e gjer në kufijtë e Indisë. Gjaku i arbërit për katërqind e ca vjet rrodhi e rrjedh për jetën e Turqisë. Po të mos ishim ne, Turqia do të kishte ikur prej vitesh nga Europa. E megjithatë Turqia as që ka ndërmend të na japë lirinë, por don të na këtë roje të saj, që t'i ruajmë trojet derisa të shkatërrohet ajo dhe ne bashkë me të. Mirëpo nëse Turqia është e natyrshme ashtu siç po e shohim si dritën e diellit, që të shkojë andej nga ka ardhur, pse është popull i huaj i ardhur nga thellësitë e Azisë, dhe u vendos në troje të huaja, pasi shkatërroi lirinë dhe mbretëritë e këtyre vendeve, po përse të shkatërrohemi dhe ne bashkë me të? Përse dheu ynë të bëhet austriak, apo të ndahet mes austriakëve, italianëve, serbëve, bullgarëve dhe grekëve? Nëse Turqia na jepte lirinë, do të bëheshim barrikadë ndaj rrebeshit austriak dhe italianë nuk do mundte të shkelte trojet tona.sa për malazezët, serbët, bullgarët dhe grekët, do të gjenim mënyrën që të mbroheshim. Por Turqia nuk e do të mirën tonë, ajo do vetëm gjakun dhe eshtrat tona. Mirëpo koha ecën dhe armiqtë tanë që na rrethojnë, mprehin shpatat e duan të na shkelin e të gllabërojnë dheun tonë e të na bëjnë skllevër. Erdhi, vëllezër, koha që të gjithë arbërit të kemi një mendim. Duhet të lëmë armiqësinë që na lindën Turqia dhe besimet fetare. Turqinë dhe fenë duhet ta lëmë mënjanë. Turqia është turp i huaj dhe duhet ta flakim, feja është për secilin më vete dhe secili duhet ta mbajë siç e gjeti. Do të ishte mirë të qemë arbërit të gjithë muhamedanë apo të gjithë të krishterë, mirëpo, gjersa kemi besime të ndryshme: muhamedanë dhe të krishterë dhe të ndarë në herezi të ndryshme: ortodoksë, papistë, myslimanë, bektashinj, rufainj, do të ishte mirë t'i linim fetë mënjanë ashtu siç janë, pse njeriu duhet të ketë një fe dhe parajsa u bë nga Zoti për të mirët dhe Ferri për të këqinjtë. Asnjë i krishterë i keq nuk do të shkojë në parajsë dhe asnjë muhamedan i mirë në Ferr. Prandaj të shohim fisin tonë dhe gjendjen tonë. Për sa kohë që gjendemi nën Turqinë është si të jemi mbyllur në një shtëpi që po digjet. Po të mbesim aty do të digjemi dhe ne. Turqia është e

5 SUPLEMENT JAVOR I E diel, 3 shkurt Në foto: Kuvendi i Greqisë1856. Në këmbë deputet shqiptar me fustanellë dënuar nga rrethanat që të largohet prej Europës. Atë nuk mund ta shpëtojë asgjë. Duhet të largohemi nga zjarri, duhet të ndahemi sa më shpejt nga Turqia, që të mos zhdukemi dhe ne bashkë me të. Thamë se jemi të rrethuar prej armiqve: austriak, malazezë, serbë, bullgarë dhe grekë, por nga armiqtë, disa janë të rrezikshëm e disa jo. Italia dhe Austria mund të na hanë e të na gllabërojnë e të na zhdukin nga faqja e dheut. Po të biem në thonjtë e Italisë apo të Austrisë, pas pak vjetësh nuk do të ketë Arbëri. Që të shpëtojmë, duhet të bëjmë marrëveshje me një prej armiqve tanë të parrezikshëm; malazezët, serbët, bullgarët apo grekët. Le t'i shqyrtojmë: malazezët, serbët dhe bullgarët janë copëza të Rusisë. Ata punojnë për Rusinë dhe kush bashkohet me ta bie në gojën e Rusisë. Ata të tre, duan apo s'duan, një ditë do të bëhen vasalë të Rusisë. I vetmi shtet nga të gjithë këto që dolën prej hirit e prej gërmadhave të Turqisë, që e ka të garantuar jetesën e vet nga e gjithë Europa, është Greqia. Tokën e Greqisë nuk mund ta shkelë askush. Kastile përfshimë edhe Greqinë ndër armiqtë tanë, pse aparanca e gjërave kështu tregon. Mirëpo, po të thellohemi pak në esencë, po të këshillohemi paksa me historinë, po t'i shqyrtojmë mirë gjërat, do të shohim se Greqia nuk ka asnjë armiqësi me ne dhe as mund të ketë. Historia na thotë se grekët janë pasardhës të pellazgjëve, gjyshërve tanë, se grekët dhe arbërit në vitet e Bizantit kishin një fe, një mbretëri dhe një shtet, se Skënderbeu fliste dhe arbërisht dhe greqisht dhe se shkruante greqisht dhe se Greqia e sotme është vepër arbërore dhe greke. Në luftën e 1821-shit që bëri Greqia kundër Turqisë, luftoi edhe fara jonë, arbëreshët dhe Greqia u çliruan edhe me ndihmën tonë. Në mes të kaq heronjve që nxori Kryengritja greke, të gjithë heronjtë detarë, përveçse vetëm Psarionëve, ishin arbër të Hidrës, të Specës, të Poros dhe të Kranidhit. Heronjtë më të shumtë të steresë ishin arvanitas të Sulit, të Himarëss, të Athinës, të Tebës, të Livadhjasë, të Atlandës, të Korinthit dhe shumë zonave të Moresë, që deri më sot flasin arbërisht. Përveç arvanitasve të krishterë qenë edhe 3500 arvanitas muhamedanë që luftuan bashkë me grekët kundër turkut dhe prijësa të tyre qenë Tafil Buzi, Gjoleka, Hodoja e të tjerë kapedanë të shquar arvanitas. Nuk do të themi asnjë gënjeshtër, vëllezër, po të themi se Arvanitët çliruan Greqinë! Është e vërtetë se gjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekët dhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhe arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin, ndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezin, mirëpo nuk luftonin grekët kundra arvanitasve, por luftonin grekët me turqit dhe turqit me grekët. Suliotët, himariotët dhe kaq arvanitas të tjerë, i luftonin arvanitasit sikur të ishin turq e jo Letra e 1899 e arvanitasve: Greku, para se të bëhej grek ishte arvanitas arvanitas, Shkodran pasha, Musa beu, Çelo Picari, Omer Vrioni, Ago Vasjari, Ahmet Dimo e kaq të tjerë luftuan kundër grekëve si turq e jo arbër. Dy ngjarje të mëdha të asaj kohet na bindën se arvanitët dhe grekët mendonin si të ishin vëllezër e jo si të qënit të huaj ndërmjet tyre. Njëra ngjarje është kjo: Kur Ali Pasha i vuri Kardhiqoitët të çarmatosur në një vathë dhe u tha kapedanëve grek të zbraznin armët mbi ta, kapedanët i thanë Ali Pashës: "Jepu më parë armë e pastaj fillojmë luftën. Sa janë të çarmatosur, ne nuk i vrasim!" Dhe kështu kapedanët grekë nuk i ngjyen duart në gjakun e vëllezërve kardhiqiotë dhe e lanë këtë lavdi të pandershme tek qenia më e ndyrë që ka lindur Arbëria, tek Thanas Vaja me lekliotët e tij!ngjarja e dytë ndodhi në urën e Alamanës kur Athanas Dhiako ra i gjallë në duart e turqëve. Omer pashë Vrioni komandant arvanitas, u përpoq me çdo mënyrë ta shpëtonte, por nuk mundi, sepse Qose Mehmet pasha kur mësoi se Omer Vrioni donte ta shpëtonte gjithsesi Dhiakon nga duart e turqëve, dha urdhër që sa më shpejt ta shkonin në hell si derr. Kur e mori vesh këtë Omer Vrioni qau si fëmijë për vdekjen e Dhiakos. Këto dy ngjarje dëshmojnë se në zemrën e popullit grek e arvanitas është rrënjosur ndjenja e farefisnisë që kanë grekët me arvanitët. Greku, para se të bëhej grek ishte arvanitas, domethënë pellazg. Grek do të thotë: Arvanitas i qytetëruar. Gjuha jonë, arbërishtja është më e vjetër se greqishtja e lashtë, që sot e quajnë gjuha homerike. Gjuhëtarët e mençur të Europës e konsiderojnë greqishten si një përkryerje të arbërishtes dhe Greqia pa Arbëri dhe Arbëria pa Greqinë janë gjëra gjysmake. Kur Greqia dhe Arbëria të bashkohen, atëherë do të bëhet Greqia e Madhe dhe Arbëria e Madhe. Kështu siç jemi, kemi nevojë të mbështetemi në shpatullat e një Gjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekët dhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhe arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin, ndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezin fqinji. Po të mbetemi me Turqinë, rrezikojmë të humbasim bashkë me të. Po të shkojmë me Italinë, do të na gëlltisë, dhe pas disa vitesh do të kemi humbur etnitetin tonë e do të bëhemi italianë, pasi interesi i saj është që të mos mbetemi arbër e të ngremë krye ndonjë ditë. Po të shkojmë me Austrinë do ta pësojmë më keq se me Italinë. Po të shkojmë me malazezët apo serbët, apo bullgarët, do të bëhemi një ditë vasalë të Rusisë. Veç kësaj, malazezët, serbët dhe bullgarët janë popuj të huaj dhe është turp për ne që jemi vendas të kërkojmë mëshirë nga malazezët, serbët dhe bullgarët. Po të duam të veprojmë vetëm, e para do të na godasë Turqia e s'do të na ndihmojë askush dhe e dyta, edhe po të çlirihemi nga Turqia, nuk do mundim të jetojmë vetëm, pse vendi ynë është i varfër, nuk kemi shkollë dhe më e keqja, nuk kemi një besim: ca jemi muhamedanë, ca të krishterë dhe mbretëritë e krishtera që ndodhen rreth nesh do të gjejnë çdo mënyrë që të na bëjnë të grindemi mes nesh e të gjejmë shkak të huajt të ndërhyjnë në punët tona të brendshme e të na coptojnë. Jetesa e një shteti te tillë arbëror në mes gjashtë shteteve të krishterë, Italisë, Austrisë, Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë dhe Greqisë, është jetë shkurtër dhe shkatarrimtare e madhe për kombin tonë. Nuk na mbetet mënyrë tjetër, vëllezër, veç t'i thërrasim mendjes sa më shpejt, të harrojmë kush është muhamedan e kush i krishterë dhe të mbështetemi mbi Greqinë e të krijojmë Mbretërinë Greko-Arbërore, si Hungarezët me Austriakët, dhe Suedezët me Norvegjezët. Janë të shumta arsyet që na detyrojnë të bëjmë këtë dhe vetëm këtë: 1- Dheu i Greqisë është i garantuar dhe askush nuk mund ta shkelë, edhe po shkeli do ikë shpejt. 2- Grekët janë fara jonë dhe ne jemi vëllezër të larguar, pasi janë edhe ata bij të gjyshërve tanë, pellazgjikëve. 3- Kemi të bëjmë me Greqinë, pse kemi mijëra arvanitas këtu dhe gjuha arvanitase flitet gjer brenda në Athinë. 4- Sepse liria e Greqisë është gatuar edhe me gjakun arvanitase dhe po të mos qenë arvanitasit, Hidrasit, Speciotët, Poriotët, Suliotët, Himariotët, etj. Nuk do të mundte të çlirohej Greqia. 5- Grekët dhe arvanitët kanë të njëjtat zakone dhe të njëjta sjellje, veshin të njëjtat veshje-fustanellat, flasin gjuhën tonë dhe ne të tyren dhe nderin e familjes e kemi dhe ata dhe ne, mbi kryet tona e jo nën këmbët siç e kanë të tjerët, që nuk dinë ç'do të thotë nderi i gruas dhe i kanë gratë e tyre hoteleve e birrarive të hargalisen me botën e huaj para syve të tyre! Zoti e ruajt arbërin nga një gjendje e tillë. 6- Grekët janë pak, siç jemi dhe ne, nuk do të mundin kurrë të na bëjnë si të duan e të na helenizojnë, por do të jemi në jetë të jetëve arbër përkrah tyre. 7- Se në te vërtetë shkronjat arvanitase janë ato të greqishtes dhe ne me grekët të bashkuar të kemi shkronjat tona të natyrshme, të shkruajmë me germat tona dhe jo vllaçe, italiane si ato që sajojnë në Bukuresht e gjetkë. 8- Grekët i njohim e na njohin. Jetuam mijëra vjet me grekët e jetojmë ende si vëllezër, sepse farat tona, Grekja dhe Arbërorja, gjenden në një vend që u përket të dyve. Mijëra grekë jetojnë brenda në Arbëri dhe mijëra arbër jetojnë brenda në Greqi dhe kurrë deri më sot nuk luftuan njeri-tjetrit. Dhe në Arbëri grekët dhe arvanitasit jetojnë si vëllezër, dhe në Greqi arvanitasit me grekët jetojnë si vëllezër, sepse të dy popujt grek dhe arbër jetojnë në vende që u përkasin që të dyve, dhe nuk është njëri popull në tokën e tjetrit si në tokën e huaj. Ajo çka është greke është dhe arvanitase dhe ajo çka është arvanitase është dhe greke. Gjaku nuk bëhet ujë! Shikoni vëllezër, sa arsye të mëdha kemi që të bëhemi një me grekët, ndërsa nuk kemi asnjë arsye që të qasim italianët, austriakët, vllehët, malazezët, serbët dhe bullgarët!!! Kur të themi të bëhemi një me grekët, nuk themi të bashkojmë fetë tona, apo qeverisjen tonë. Një bashkim të tillë as e mendojmë, as e duam! Ne duam nga Greqia që të sigurojmë vendin tonë, të zhvillojmë tregtinë tonë, të ndriçohemi nga dija e saj... Ne mendojmë që Greqia të ketë fuqi si shtet në Greqi dhe Arbëria në Arbëri, dhe jo Arbëria të jetë e nënshtruar ndaj Greqisë. Nënkuptojmë bashkimin vetëm në një bashkimi të dukshme të mirëkuptuar, duke pasur të njëjtin mbret, të njëjtin ministër të jashtëm dhe të njëjtin ministër të luftës dhe të luftojë Greqia për Arbërinë dhe Arbëria për Greqinë, me një fjalë të kemi të njëjtët miq e të njëjtët armiq. Nënkuptojmë që Arbëria të ketë ushtri të sajën, xhandarmëri të sajën, polici e administratë të sajën, financa të vetat, gjykata e sistem arsimor të vetin. Një shembull të tillë e kemi tek Austria e Hungaria, ku nuk është afria që është ndërmjet arvanitëve e grekëve. Austriakët janë gjermanë dhe hungarezët një popull lindor, krejtësisht i huaj. Përpara vëllezër! Ejani të bëhemi një Mbretëri Greko-Arbërore dhe duhet të bëhemi, sepse kemi një gjak, një atdhe, dhe një zot! Nënshkruesit SHEHU BOÇARI XHAVELLA

6 18 E diel, 3 shkurt 2013 SUPLEMENT DORESHKRIMI JAVOR I TRADIT RADITA ZAKONE ara pak ditësh u botua në Pshqip vepra e Baron Franc Nopçës "Pikpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së madhe. Me disa veçori nga krahina e Zadrimës dhe nga Shkodra". E botuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, vepra u përgatit për botim dhe u redaktua nga Akad.Assoc Marenglen Verli dhe dr. Edmond Malaj, ndersa është përkthyer nga Mihal Zallari, i cili edhe e gjeti dorëshkrimin në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë. Nga kjo vepër e veçantë, kemi shkeputur për lexuesit tanë një fragment nga kapitulli mbi martesën dhe vdekjen në malsinë e veriut të Shqipërisë. Fragmenti lidhet pikërisht me traditën e martesës në këto zona. Baron Franc Nopça Në foto: (Lart) Fshataret e Iballes ne rrethin e Pukes (Poshtë) Burra të fisit Kir, në veri të Drinit në Malësinë e Vogël BARON NOPÇA Ja si martohen shqiptarët e veriut të Shqipërisë Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave, ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi... Martesa në Malci Përmbi martesat në Malcinë e Shqipërisë së Veriut kemi shumë përshkrime veçanërisht të Durhamit dhe të Cozzit, që kanë të mirën, se mbështeten mbi të dhëna të shumë viteve. Të tjera të dhëna kemi nga Hahni përmbi zakone dasme në Mirditë dhe së fundi është materiali, që kam mbledhur vetë. Janë ndaluar martesa midis fiseve ose familjeve, që vinë prej të njëjtit stërgjysh, qoftë vija mashkullore edhe prej 10 brezash. Farefisëri nga vija femërore as merret parasysh në Shqipëri. Vindish përmend kelmendasit e Syrmisë dhe thotë që përbëhen prej shtatë fiseve që martohen midis tyre. Pikëpamja që njerëzit janë farefis, kur kanë pasur në vijën e meshkujve përpara shumë brezash një stërgjysh të përbashkët, ka ekzistuar edhe në kohën e mesme në Evropën Qendrore, dhe Perëndimore. Zakoni i përdorshëm në lidhje të mëdha fisesh të Malit të Zi, që të martohen brenda lidhjes së fiseve, ka filluar të hyjë në Shqipëri. Kur i propozova mëmës së Prenk Bib Dodës ta martonte të birin me një zonjushë të quajtur Marta, që kishte qenë dikur shoqe me të bijën Davidika dhe, sipas kuptimit tonë, nuk mund të quhej farefis, si e vetmja katolike e Shqipërisë së Veriut me shkollë evropiane, atëherë plaka u zëmërua fort, duke thënë se Marta ishte e një gjaku me Prenkën dhe se më parë do ta vriste të birin me duart e saj sesa të pranonte një gjë të këtillë. E vërtet që më vonë më kanë thënë, që pa e ditur ishte propozuar një martesë, që edhe në rrethe të tjerë çmohet si incest. Pra rasti nuk është një provë e fortë. Kumbaria ose vëllamëria me farefisin e nuses çmohet gjithashtu si "impedimentum matrimonii" (ndalesë e martesës-e.m.). Fejesa e fëmijëve, dhe veçanërisht kur është fjala për të shuar armiqësi të vjetra, midis dy familjeve, bëhet bile para lindjes së tyre, është pra në radhë të parë çështja e prindërve. Kur bëhet fejesa, duke qenë fëmijë të rritur, atëherë është punë e atit ose e kryetarit të familjes, që e bën vetë, ose në fillim të bisedimeve me një ndërmjetës. Propozimi i një fejese bëhet gjithmonë nga i ati i djalit. Nusja dhe dhëndëri nuk pyeten. Por fundit ky nuk është një zakon specifik shqiptar, se sot e kanë kuçovllahët, martesa e të cilëve me bullgarët është e zorshme pikërisht nga shkaku i këtij zakoni. Kur nuk dihet, nëse një familje e jep vajzën, dërgohet një shkues, ose ati i dhëndrit, te familja e vajzës, që dëshiron të fejojë të birin dhe e bisedon çështjen. Kur merren vesh, atëherë vendosin në shtëpinë e nuses ditën e martesës. Për këtë shkak shkon përsëri zëvendësi i dhëndrit te shtëpia e nuses dhe e bisedojnë datën edhe afatin në të cilin duhet të dorëzohet çmimi i nuses. Për nder të kësaj marrëveshjeje jepet një gosti, në të cilën ftohen njerëz të farefisit. Gotën e parë e pinë për miqësinë e re, që u lidh midis të dy shtëpive, pastaj shkuesi dorëzon pjesën e parë të çmimit, d.m.th. paret e unazës. Shkuesi e kalon mbrëmjen në shtëpinë e nuses; kur largohet i dhuron nuses disa groshë dhe zbrazen pushkë, për të ngritur rëndësinë e festës. Nuk kam mundur të mësoj nëse në Shqipëri, sikurse në Maqedoni, kanë zakon të lidhin fejesa dhe martesa në kohën kur shtohet hëna. Pasi është bërë njëherë fejesa dhe është paguar një pjesë e të hollave për nusen, atëherë nuk lejohet më zgjidhja e fejesës nga ana e nuses, ose e farefisit të saj dhe fejesa me një person të tretë. Kjo do të ishte një çnderim për familjen e dhëndrit dhe, megjithëqë ky nuk e njeh të fejuarën, do të jepte shkak për hakmarrje të rëndë. Tërheqja e fejesës mund të mos ketë pasoja të këqija vetëm kur ajo betohet solemnisht, që nuk do të martohet dhe që do të mbetet çupë. Në kapitullin përmbi kanunin do të bëhet fjalë për këtë betim.meqenëse e fejuara në më të shumtën e herëve nuk e ka parë të fejuarin e saj, dhe mund ta përfytyrojë vetëm në bazën e lajmeve me gojë, atëherë shkaku nuk mund të jetë përgjithësisht aversioni (antipatia). Lëshimi i fejesës bëhet më tepër, se vajza dëshiron të mos martohet, që kështu (veçanërisht në Shkodër ndodh kjo) të mund ta gëzojë jetën plotësisht, pa pengesa. Për të fejuarin prishja e fejesës do të ishte më e lehtë me humbjen e parapagesës, por unë nuk njoh asnjë rast të këtillë. Në vitin 1908 bëri përshtypje të madhe kur, me ndërhyrjen time, i biri i Marka Gjonit pa në fotografi të fejuarën e tij, bijë nga Kelmendi dhe m'u lutën ta ruaj të fshehtë, se ndryshe familja e vajzës do ta merrte për fyeje (ofendim). Duke mos e njojtur të fejuarit njeri tjetrin, vjen vetiu që martesat nuk bëhen me dashuri, të cilën nuk e njohin në malcitë e Shqipërisë Veriore dhe për të cilën gjuha shqipe nuk e ka foljen "dashuroj". Në vend të foljes dashuroj, përdoren "me dashtë" ose "me lypë".mosha e martesës për femra është dhe për meshkuj vjet. Për të fejuarën paguhen korona. Shuma varet në radhë të parë nga gjendja ekonomike e familjes së vajzës, por edhe nga ajo e familjes së djalit, prandaj varet nga vendi i malcisë. Pjesa më e madhe e çmimit paguhet, shumë a pak, një vit para martesës, në shtëpinë e dhëndrit dhe në praninë e shkuesit. Natyrisht këtë herë i takon familjes së nuses të përgatisë një gosti të pasur (oppulente). Vetë dorëzimi bëhet pas sofrës. Në vend të hollave në Malcinë e Vogël marrin edhe kafshë shtëpiake ose armë; në Malcinë e Madhe vetëm armë.një ditë pas dorëzimt të mergjurit, prindërit e të fejuarve shkëmbejnë përsëri dhurata; ati i vajzës dhuron një kafshë të imtë grosh dhe i ati i djalit i kthen 100 grosh, për t'ia dhënë mëmës së vajzës. Pak para martesës dhëndëri vetë i dërgon së fejuarës djathë, raki dhe disa dele, ose dhi. Martesa lidhet me shumë ceremonira. Katolikët kanë perioda të caktuara nga kisha. Më të shumtat herë martesa bëhet të hënën.meqenëse nuk ndodh kurrë që dhëndëri të vendoset në rrethin, ose bile në oborrin e nuses, atëherë grumbullohen në mbrëmje, para martesës, në shtëpinë e nuses burra, nganjëherë edhe gra, të cilët e përcjellin nusen te shtëpia e dhëndrit. Dasmorët priten dhe përshëndeten me zbrazje pushkësh, pastaj për nder të tyre shtrohet sofër, ku janë ftuar natyrisht shumë mysafirë dhe ku nuk duhet të mungojnë rakia dhe dashi i pjekur në hell.në Maqedoninë greke dhe në luginën e Rekës shqiptare luhet një përpjekje për dasmorët. Duket se në Malcinë e Shqipërisë veriore nuk e njohin këtë gjoja përpjekje me pushkë. Meqenëse mungon dhëndëri bien vetiu edhe ceremonitë, që përdoren në Maqedoni në lidhje me përpjekjen. Dasmorët flenë në shtëpinë e nuses dhe të nesërmen e shoqërojnë nusen në banesën e re. Kryetarin e grupit, që shoqëron nusen e quajnë krushk ose, sipas Cozzit, edhe gjeveri. Është mirë që nusja, siç ndodh në Bullgari dhe Maqedoni, kur vinë krushqit, të fillojë të rënkojë dhe të qajë dhe t'i përsëritë të nesërmen në mënyrë më të theksuar. Pajën e nxjerrin bashkë me nusen. Kjo merr si pajë, në Malcinë e Madhe një pjesë të mergjurit dhe petka, por në viset e tjerë vetëm veshmbathje. Në mbledhjen e pajës marrin pjesë të dy familjet: familja e dhëndrit blen veshmbathje, d.m.th. shaminë shumë-ngjyrëshe, një stoli koke, vathë, një jelek, opinga dhe një brez, pastaj disa sende luksi, si sapun, etj. dhe, eventualisht, një pasqyrë të vogël, për pjesën tjetër kujdeset familja e nuses. Krushqit e kalojnë mbrëmjen me këngë dhe zbavitje në shtëpinë e nuses. Në mëngjes gratë fillojnë të krehin, të veshin të stolisin, shkurt të nisin nusen. Duvakun që i mbulon kokën dhe arrin gjer mbi gji, ia hedh një fëmijë, por që

7 SUPLEMENT JAVOR I DORESHKRIMI E diel, 3 shkurt nuk duhet të jetë jetim. Në Malcinë e Madhe i venë nuses mbi kokë një rrobë, që ka formën e një hinke të lartë. Në Malcinë e Vogël kjo është krahasisht e ulët. Kështu të nisur dhe stolisur e marrin atë krushqit në dorëzim. Kur krushka është gati ta marrë nusen nga shtëpia e prindërve të saj e kap me dorë nga krahu i saj i djathtë dhe e detyron atë tri herë të ngrihet nga vendi. I tërë farefisi, që ndodhet aty i thonë "Çohu, çohu!". Duke lënë shtëpinë e prindërve kapet, duke qarë, pas zinxhirit të kazanit, që varet nga tavani dhe ku të mundet, por së fundi e ndjek krushkun. Shkurt, para se të dalë nga shtëpia, ndahet nga prindërit. Mëma rri prapa në shtëpi, të tjerët nga farefisi e përcjellin akoma një cope rrugë. Dalja e nuses nga shtëpia pritet me batare pushkësh. Nusja vetë rënkon, qan dhe shumë herë ndalet, për t'i hedhur një shikim shtëpisë së prindërve. Pas disa qindra hapash ndahen edhe njerëzit e fundit të farefisit dhe krushqit me nusen vazhdojnë rrugën e tyre. Nusja shtrëngon në grushtet e saj fundin e duvakut dhe ankohet dhe qan. Në Malci e bën këtë gjatë gjithë rrugës, por në Malcinë e Madhe sa arrin te kufiri i fisit të dhëndrit pushon së qari. Sa kohë rruga është e mirë për kuaj dhe mushka, nusja e bën atë hipur mbi kalë, ndryshe e zbresin dhe ecën në këmbë me krushqit e tjerë.i ka hije çdo udhëtari, që i takon krushqit, të zbrazë disa pushkë dhe të thotë "për hair!". Atëherë njëri nga krushqit i jep raki të pijë dhe bile ndodh, që i japin edhe fishekët, që harxhoi për nder të dasmorëve. Meqenëse një grup krushqish kalon shumë herë nëpër toka fisesh me të cilët njeri ose tjetri nga dasmorët është në gjak, duhet atëherë të sigurohet besa për të kaluar pa rrezik.ndërsa njerëzit e nuses e shpien atë në vendbanimin e ri, mblidhen në shtëpinë e dhëndrit dasmorët, numri i të cilëve arrin nganjëherë në 100 gjer në 200 veta dhe në Malcinë e Vogël, kur i afrohen njerëzit e nuses shtëpisë së dhëndrit, iu del përpara një pjesë e këtyre dasmorëve. Kur të dy grupet ndodhen ballë për ballë, ndalen dhe fillon një batare e përgjithshme pushkësh, në të cilën marrin pjesë edhe kullat e fqinjëve, pastaj bashkohen të dy grupet, ulen përdhe, kapin gotat dhe çdonjëri, pasi e pi atë gjer në fund, zbraz pushkën e tij. Nuk do ta harroj kurrë një takim të këtillë nënë Qafën e Nermajt në Shalë. Në perëndim shkëlqente qielli ar dhe zjarr, deti dhe horizonti shkriheshin në dritën e diellit perëndonjës, majat e Dolomitëve të vargut të Nermajnës ndriçonin lart përmbi kokat tona si hekur i skuqur, Lugina e Shalës ishte zhytur në ngjyrë të kaltër të errët, si yj me ngjyrë portokalli xixëllonin qitjet e pushkëve nga kullat e banorëve, që përshëndetnin krushqit dhe përpara nesh qëndronin trima shaljanë me trup të mrekullueshëm në petkat e tyre më të mira, në tirq të bardhë me gajtanë të zezë, në xhamadanë të kuq të qëndisur me ar dhe argjend. Batare pas batare e krisnin në ajër gjersa jehona u kthye nga Nermaja në veshët tanë. Pasi pinë mirë krushqit u vunë përsëri në lëvizje dhe, kur arritën, nga larg lajmëruan ardhjen e tyre me një "mirë mbrëma!" të fortë. Në hyrjen e nuses në shtëpinë e dhëndrit përdoren ceremonira të ndryshme. Në Kelmend është zakon ta sjellin nusen tri herë rrotull shtëpisë, pastaj, si kuçovllahët, hedhin një mollë përmbi çati; nuses i japin një dorë me grurë, pastaj, pa u penguar, i duhet të kapërcejë pragun me këmbën e djathtë, merr pastaj, pjesërisht si në Bullgari, një djalë të vogël në krahë dhe sillet tri herë rrotull vatrës. Dua të përmend, që në Maqedoni nusja ul kokën tri herë përpara shtëpisë së re. Në Bogë, siç është zakon te Osetët, krushku e sjell nusen tri herë rrotull vatrës, por në Shqipëri e lënë të ulet mbi një kolltuk, sa herë vjen rrotull. Gjurmë të këtij zakoni gjejmë edhe në Bullgari. Në Malcinë e Vogël gjeveri e shpie nusen drejt në shtëpi, atje ajo ulet, merr në krahë një djalë 2-3 vjeç, e puth dhe i dhuron një palë çorape, pastaj dy gra e shpien në një qoshe të dhomës, ku duhet të nusërojë sa kohë zgjatin sofrat, që shtrohen për burra dhe për gra veç e veç. Ceremonia maqedonase, që e detyron nusen, kur hyn në shtëpinë e dhëndrit, të shkelë mbi një plug, ka një analogun në Krujë, ku e vënë të ecë përmbi një kobure të argjendtë. Pas buke këndojnë, nganjëherë edhe kërcejnë, pastaj shkojnë të pushojnë. Fqinjët shkojnë në shtëpitë e tyre dhe nusja e kalon natën në shoqërinë e një dasmoreje. Të gjitha këto ceremonira janë shumë të vjetra. Sjelljen rrotull vatrës e kanë pasur edhe indusit dhe gjermanët e vjetër, edhe në Kaukaz, ceremonia me djalin 2-3 vjeç është si mjet magjik për të lindur djem edhe në Azinë e Vogël dhe në Rumani, duvaku i nuses ka qenë zakon i romakëve, i grekëve dhe i gjermanëve të vjetër dhe sot akoma i grekëve të veriut. Zakonin romak ta mbartin në krahë nusen përmbi pragun e shtëpisë, nuk e kanë shqiptarët. Kuçovllahët çorapet ia japin të ftuarve dhe nënës së dhëndrit. Në të gjitha këto ceremoni dhëndëri nuk merr pjesë. Në sofrat në mbrëmjen e ditës së parë nuk marrin fund ceremonitë e martesës. Heqja e duvakut bëhet të nesërmen në mëngjes. Nusen e vënë përsëri, si në Trapani të Sicilisë, në qoshen e dhomës dhe gjeveri i heq duvakun në sy të mysafirëve, që janë mbledhur. Të gjithë e admirojnë nusen dhe ndërsa jashtë zbrazen pushkë e urojnë atë me zë të lartë: "për hair e me nafakë!" Tani fillon mbledhja e dhuratave më të holla për nusen. Buka e dasmës, që lot një rol kaq të madh në Bullgari dhe në Maqedoni, në Shqipëri, duket se është gati e panjohur, se unë kam gjetur vetëm një lajm, që ka lidhje me të. Në Planti ka qenë zakon, gjatë kohës së sofrës, që një grua kalonte radhën e sofrës me nusen, që mbante një kulaç në dorë, falënderonte secilin nga të ftuarit në emër të nuses dhe njëkohësisht bënte pyetjen stereotipe: "Po thotë nusja lumja e kush na ka ardh e kush më ka prit N.N. ça po i çon nuses n'kulaç?" Meqenëse kjo mënyrë lypse nuk i pëlqen shaljanëve, një shaljan u mor vesh me kryetarin e Plantit, që ta tallnin këtë zakon dhe prandaj pyetjes iu përgjigj me: "ia fal p.. të saj". Dasmorët morën shumë inat dhe deshën ta vrisnin, por kryetari i Plantit, i cili ishte marrë vesh me të më pare, ndërhyri dhe kështu ky shpëtoi. Përfundimi qe që zakoni i kulaçit u prish.normalisht duhej, që ditën kur bëhej heqja e duvakut të bëhej edhe kurorëzimi i çiftit, siç bëhet kudo në malcitë e Shqipërisë veriore, por kjo nuk ndodh gjithmonë, se të dy palët mundohen me këtë fushë ta shtyjnë martesën kishtare sa të jetë e mundur, meqenëse ajo nuk mund të prishet. Veçanërisht me qejf e bën këtë pala e nuses, se shpreson, që kur të mos jetë e kënaqur me martesën, të gjejë rast më lehtë për arratisje. Por edhe ana e dhëndrit e shtyn martesën kishtare sa mundet, gjersa nusja të ketë lindur një djalë; kur gruaja nuk bën fëmijë është më lehtë, që burri të marrë një gra të dytë. Nuk ndodh kurrë që dhëndri ta ndajë nusen kur ajo refuzon të vërë kurorë kishtare, por Durhami tregon një rast në lidhje me këtë. Shtyrja e martesës mund të bëhet sidomos në Shalë shumë dendur, nganjëherë edhe dy javë dhe atëherë i kushton famullitarit shumë mundim, për t'i mbushur mendjen çiftit të shkojë në kishë.shumë të vlefshëm janë në këtë pikë shënimet në raportin e vizitës së kryepeshkopit të Shqipërisë veriore nga viti Kryepeshkopi lajmëron, që bashkë me hakmarrjen dhe vrasjen, mëkat i popullsisë është konkubinati me bashkëshorten e ardhshme, dhe kjo ndodh se bashkëshortët presin dy tre vjet, gjersa të lindë një djalë, për të bërë kurorëzimin në kishë. Mënyra e "koitus" siç e paraqet figura në brezin e metaltë kelto-ilirian quhet në shumë vise të Ballkanit: "mënyra shqiptare".edhe Shtern përmend, që në Gadishullin Ballkanik janë tre lloje të koitus-it. Mënyra dalmatine, italiane nga prapa, mënyra bullgare dhe ajo serbe, në të cilën burri i vë këmbët e gruas mbi supe. Kjo e fundit është identike me atë, që në Rumani e Në foto: (Lart) Djem të Rajës së Mërturit në luginën e Drinit të rrethit të Tropojes (Poshtë) Burra në Shkodër, 1903 quajnë "mënyra shqiptare". Në Malcinë e Vogël, pas natës së parë të çiftit, e nxirrnin nusen te dera e shtëpisë për të admiruar yjet dhe zbrazin pushkë, si duket ka lidhje me besëtytninë, që çdonjëri ka yllin e tij. Një analogon gjendet në ceremonialin e vjetër indian, se në Indi i duhej çiftit pas martesës të soditë yllin polar, simbolin e qëndrue-shmërisë. Nga zakonet e tjera pas martesës dua të përmend, që sënduku i pajës gjatë një viti nuk duhet të lëvizë nga vendi se kjo do të sillte fatkeqësi, pastaj që nusja disa muaj pas martesës vishet si për festë dhe viziton prindërit e saj. Nga ceremonitë e martesës sllave dhe ato rumune, që iu përngjajnë atyre, ceremonitë shqiptare ndryshojnë kryekëput nga shkaku se të fejuarit gjer pas martesës, si me thënë, nuk duhet të shikohen. Të njëjtin zakon e kanë edhe sicilianët dhe kuçovllahët. Në martesat shqiptare nuk është zakon në fejesë, që të takohen nusja dhe dhëndëri kur dorëzohen dhuratat e dhëndrit, që në Shqipëri bëjnë një pjesë të mergjurit; pra bie poshtë vizita e dhëndrit dhe natyrisht edhe vallja pas fejesës. Shqiptarët nuk njohin as zakonin e grekëve të Maqedonisë, d.m.th. ta përcjellin çiftin në dhomën e fjetjes dhe aq më pak të kontrollojnë këmishën e nuses, ose t'i dërgojnë nënës së saj një shishe me raki me ngjyrë të kuqe.kemi përmendur se në Shqipëri, veçanërisht në malci, ndodh që e rrëmbejnë vajzën kur prindërit nuk duan të japin pëlqimin e tyre. Ndërsa në Bosnje dhe në Rumani e rrëmbejnë vajzën, me pëlqimin e prindërve, për të shpëtuar të dy palët nga shpenzimet e fejesës, por në Shqipëri kjo përjashtohet, se atje grabitja e vajzës shkakton hakmarrje, gjë që nuk ekziston në Bosnje dhe Rumani. Në Shqipëri nuk njihen martesat, që lidhen duke e zëvendësuar mergjurin në shërbim. Në Bosnje dhe bile edhe në Rumani gjenden gjurmë të martesave me grabitje dhe në Bosnje edhe teprica të martesave me shërbim. Në Shqipëri mungon ky zakon, se kanuni e ndalon kryekëput "hyrjen dhëndër" në shtëpinë e nuses (kollovar). Në gojëdhënën e fisit të Kelmendit ka gjurmë të martesës me shërbim. Shumë nga ceremonitë shqiptare i gjejmë edhe në vende të tjera, si p.sh. në Zibenbyrgen, në Maqedoninë greke dhe në Rumani, nusja kthehet te prindërit pas martesës për një kohë. Ardhja e nuses tri herë rrotull vetes praktikohet pjesërisht në Gjermani për shërbëtorët. Përveç në Shqipëri, ku dhëndëri shumë herë nuk fle me nusen e tij në një shtrat, këtë zakon e kanë edhe në Indi, Armeni, Zvicër, Shvaben dhe në Oberpfalz (Gjermani). Interesant është, që në Shqipëri nuk ekzistojnë gjurmë të një tregu vajzash, megjithëqë Herodoti përmend, që ilirët kishin pasur. Në Zibenbyrgen ka pasur gjurmë të këtij institucioni gjer në mes të XIX-it shekull.në lidhje me sa thamë përmbi martesat, është mirë të përmendim shenjat e këqija, që tregojnë fatkeqësira në jetën e martesës, siç është shkelja e kurorës. Kur i zgjidhet brezi një burri, dhe ky e tërheq zvarrë pa e pikasur, atëherë kjo është shenjë se gruaja e tradhton. Në këtë rast në Bullgari kujtojnë që gruaja e ka së paku mendjen te një burrë tjetër. Në Greqi kujtojnë se në këtë rast një nga gratë e familjes ka lindur fëmijë. Në Knittelfeld të Shtajermarkut (Austri) besojnë se kur një vajzë humbet përparësen, është shenjtë, që i dashuri e tradhton. Kur e ndan burri gruan për tradhti e pret brezin në dy copë. Natyrisht ka të ngjarë që paralelja e Knittelfeldit ka lidhje të vjetra më të thella. Duke përmendur lindjen e një gruaje na kujtohet cingulumsi (petrahili) i priftit.

8 20 E diel, 3 shkurt 2013 SUPLEMENT SPECIALE JAVOR I TRADIT RADITA VLERA SHPELLAT E SAN GIORGIO-S Historia dhe kultura arbëreshe i përkasin edhe S. Giorgio Lucano-s Pietro Abitante S an Giorgio Lucano, 25 janar "Aftësia jonë për të parë dhe interpretuar të ardhmen mbështetet në aftësinë për të rilexuar, rivizutuar dhe rivlerësuar ç'ka etërit tanë kanë prodhuar të cilat shpesh i harrojmë, të hutuar siç jemi nga kultura mediatike globale. Në realitet, nga burimet natyrore të Parkut Pollino tek ato historike, kulturore dhe deri gjuhësore të albanofonisë, Lugina Sarmento mund të largojë nga vetja problemet e izolimit gjeografik, viktimizmin, depresionin demografik, relacional dhe ekonomik duke luajtur kartën e turizmit kulturor siç, për shembull, janë shpellat e gurta ranore dhe albanofonia që kthehen në mjete të shfrytëzueshme jo vetëm nga komunat direkt të interesuara si San Giorgio, Shën Pali dhe Shën Kostandini, por të të gjithë luginës dhe të Bazilikatës". Kjo është ajo që rezulton nga fjala e gjatë dhe empatike e presidentit të krahinës së Bazilikatës, Vito De Filippo, që mbylli takimin në San Giorgio Lucano mbi vlerën historike e antropologjike të shpellave të saj, ku u përfshinë edhe pesë komuna të tjera të Luginës Sarmento: Shën Pali Shqiptar, Shën Kostandini Shqiptar, Cesrsosimo, Noepoli dhe Terranova di Pollino. Iniciativa, e mbështetur fort nga kryebashkiaku, Franco Cirigliano, së bashku me pesë kolegët e tij të Luginës, synon të rizbulojë dhe rivlerësojë pasurinë e jashtëzakonshme kulturore e historiko-antopologjike të së kaluarës që këto shpella përfaqësojnë e në të cilat gjetën strehim shqiptarët koronë, kur në 1534 u dërguan nga mbreti i Napolit, Carlo V, për të krijuar Mënuljin e nga ku pas rreth 70 vjetësh u përzunë nga shteti i Noja-s (Noepoli) që rithemeloi me kolonët autoktonë, në fillim të '600, atë që sot quhet San Giorgio Lucano. "Pasuria e jashtëzakonshme e mijëra shpellave të trashëguara nga e kaluara, si strehë banimi në zonat antike të Mënulj - thotë përmbledhur kryebashkiaku - duhet vendosur në një kontekst lëvizjesh, të panjohur pjesërisht edhe nga vetë të interesuarit, në kërkim të një sharmi të papritur dhe të paçmuar: ato mund të kthehen në një tjetër motorr real të një kulture, njëherësh, autoktone dhe arbëreshe në brendësi një vokacioni komplementar dhe më të gjerë që është Parku Pollino, në të cilin San Giorgio rikthehet të bëjë pjesë me të drejtë të plotë". Pietro Valicenti këtyre shpellave i ka dedikuar jetën me qëllim rivlerësimin e tyre duke luftuar jo pak kundër mendjemadhësisë dhe miopisë të vetë bashkëqytetarëve. Grutat e Mënuljit, edhe Mënulji ka pjesë në kulturën aljbëreshe Hipoteza e Valicenti-t është se banorët e parë (dhe në këtë rast, sipas opinionit tonë të dokumentuar në Rilindasin e datës 2 tetor 2012 (nr. 47), ishin pikërisht arbëreshët koronë) i gjetën shpellat e gatshme, u vendosën aty duke krijuar edhe të tjera, duke parë tipologjinë e ranore të tokës që i përshtatej lehtë qëllimit. Gërmimi ka vazhduar deri në vitet gjashtëdhjetë dhe ka ndryshuar peizazhin e ënulj, 25 janar "Kapaçitata jonë të ru Manjeshë largu e të marrshë vesh për motin çë do të vinj është të dishë si të diuvasnjeshë e si të vljersoshë atë çë bën prindët e tanë e çë shumë herë harronjem, tue pënxuar kulturën medjatike globale. Vërtetë është se tue zënur fil ka Parkun e Puljinit me gjithë risorsat kulturale e linguistike sidomos ato aljbëreshe, Valsarmendi mënd shkarkonj gjithë ata probleme të vjetër si izolamendi xheografik, depresjuna demografike e ekonomike tue ljuajtur kartën e turismi kulturor me grutat e Mënuljit e kulturën aljbëreshe çë janë strumende jo vetëm për Shën Paljin, Sh'kostandinmin e Mënuljin po për Valsarmendin e Bazilikatën të tërë". Këto janë fjaljët më interesande çë mënd mbidhen tek intervendi i pljiot e empatik çë bëri presëdhendi i Bazilikatës Vito De Filippo çë mbllyn knvenjin çe u bë për grutat e Mënuljit ku muartin pjesë të jeret pesë katunde e Valsarmendit: Shën Palji i Aljbëreshve, Sh'kostandini i Aljbëreshve, Çërtoza, Noja e Terranova.Inicjativa çë deshiroi fort sinku i Mënuljit, dott. Franco Cirigliano, me të tjerët sinkra e Valsarmendit, do të zbuljonj e të vljerësonj petkun kulruror e storiko-antropoloxhik e motit të ljasht i këtyre gruta, ku më pare se të tjeret aljbëreshët korone, Carlo V,rregji i Napuljit, në 1534, i dergoi të zëjn vend e ku ata së pari e fondartin Mënuljin e ka i çilji krei i Nojës i nxuar për te rrifundarnej në 1607 më kolonë autoctonë shtatëdhjetvjet më pas."petku i madh i këtyre grutave çë janë më se një milj, si shpi të para në anën më e vjetër e katundit, thot shkurtu sinku Cirigliano, do inserirtur tek një contest itinerante çë s'njohnjen mungu munuljotë e çë zbuljon një maxhi e papritur e pljot me rrëkicë dhja si motor çë shtin kulturën e vendit e atë aljbereshe te një dhiskurs më i hapt çë është ai i Parkut i Puljinit, tek i çilji Mënulji u pruar e muar një pjesë e madhe".xhurnalisti Pietro Valicenti u zonës, duke trashëguar ndër vite ambiente të jetës së përditshme, nga tipologjia e banesës e deri te, për një kohë të gjatë, bashkëjetesa me kafshët shtëpiake, deri te kantinat dhe depozitat për ruajtjen e pijeve dhe hapësirave për takime argëtuese. Duhet mbrojtur kjo pasuri në arkitekturën e saj, në respekt si të ambientit ashtu edhe të tipologjisë së ndërtimit. Shpellat kanë vlera si në peizazh, pasi të rikthejnë në jetën e përditshme të asaj kohe, ashtu edhe në aspektin historik, pavarësisht nga ndërhyrjet e invazive të çementos që prishin imazhin e ndaj të cilit duhet ndërhyrë. Kjo pasuri ekomuzeale mund të jetë një mundësi optimizmi për gjallërinë e Luginës, për ekonominë e saj në vdekje: produkte bujqësore, ushqime dhe verëra gjejnë në këto ambiente ranore temperaturën ideale për ruajtjen e tyre dhe ringritjen e një artizanati tipik traditë e San Giorgio-s e që njihet ndër shekuj: përpunimin e baltës. Nga kjo mikrokulturë banorët e Luginës Sarmento mund të zbulojnë që historia arbëreshe është e pasur e që u përket edhe atyre: një mënyrë e veçantë për të qenë italianë! dha shumë për të skuprirnej e të rivalutarnej këto gruta e pat kundër dhe paizanët e tij. Ipoteza e Valiçendit ështe se të parët çë zunë vend i gjen grutat xha të bera (ashtu si e kemi thënë në RIL- IDASIN e 2/10/2012 e sipas neve këta kljen aljbëreshët korone) e stistin dhe më të tjera, pse ish shumë ljeth për botën shuralje e ashtu kontinuartin njera vitrat gjashtëdhjete e i dhanë konotacjunën katundit, tue tramandartur çë ka i treti milen me ato një vend i jetës e ngaditëshme si shpi e për shumë mot bashkë me kafshën, si kandina, si katoqe për miqt. Këto strutura. Duan të jenë tutelartur me materjaliun çë janë të bëra e ashtu si janë të stisura. Grutat kanë një vljerë i bukuri e naturës, pse në tërësinë e tyre jane suxhestive si në të jetuarit i ngaditë, si në vljerën istorike megjithëse ististin afër strutura me çimend çë i shkarziejtin bukurine e çë duan nxierr.të riskuprirnjeshë, prandaj, këtë petk ekomuzeal mënd të jetë një sprënxë për kulturën e Valsarmendit, për ekonominë e saj me prodhote agrikolturje për te ngrëne e me vera çë gjënjën temperature ideale tek këta lokale e bashkë me keta të riprodhuçiret terrakotat për të çiljat Mënulji vej për nëmënat e në këtë microculturë njerzit e kësaj llake mend të skuprirnjen se storja aljbereshe ështe edhe e atyre. Pietro Abitante