S'KA ROMAN PËR KOMUNIZMIN!

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli KONGRESI I DREJTSHKRIMIT PARA NJË FUSHATE TË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORE Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr: 1 E diel, 8 janar 2012 S'KA ROMAN PËR KOMUNIZMIN! Rexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historike Rexhep QOSJA Mbamendja e të kaluarës Të gjithë popujt historikë i karakterizon mbamendja e së kaluarës. Ata e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre sepse ashtu, me mbamendjen e saj, e dëshmojnë qenien dhe i ruajnë vlerat e krijuara. Mbamendja e së kaluarës qëndron në themelet e kulturave të të gjithë këtyre popujve që i quajmë historikë. Historiani i parë dhe më i madhi, Herodoti, në librin e parë me titullin Klijat, të historisë së tij, që aq shumë ka ndikuar në historiografinë e shekujve të mëvonshëm, na bën me dije se atë histori e ka shkruar me qëllim që "me kalimin e kohës të mos zvogëlohet rëndësia e asaj që njerëzimi ka krijuar, me qëllim që veprat e mëdha dhe të mrekullueshme, si ato që kanë krijuar helenët, Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë... uk ka dyshim se populli sh Nqiptar është popull i vogël me numër të vogël banorësh dhe me histori, në pjesën më të madhe të kohës, tragjike. Pushtimet nga pushtues të Lindjes e të Perëndimit, në njërën anë, Xhenaro Simini, mjeku i Shkodrës së kurse luftëra për çlirim prej tyre, në anën tjetër, e shënojnë këtë histori. Pushtimet nga të huajt dhe sundimet nga tiranë, despotë e diktatorë të huaj e të brendshëm e bëjnë historinë shqiptare histori që e ka munduar rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Në foto: Imazhe nga jeta e shqiptarëve në kohën e komunizmit dhe, siç po shihet, vazhdon ta mundojë popullin shqiptar. Letërsia nuk është lojë artistike. Letërsia është krijimtari gjuhësore artistike, që i drejtohet mendjes, ndjenjave, vetëdijes së njeriut... faqe 14 Tani jemi edhe online shqiptarja.com ashtu edhe ato që kanë krijuar barbarët, të mos harrohen, dhe, më në fund, me qëllim që të shpjegojë përse në mes të helenëve dhe barbarëve janë bërë luftëra". Shqiptarët hyjnë ndër popujt historikë që me përkushtim të jashtëzakonshëm e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre. Mbamendjen e së kaluarës shqiptare e dëshmojnë edhe letërsia popullore, edhe letërsia e shkruar. Janë të shumta dhe janë të ndryshme llojet e krijuara gojore me anën e të cilave populli shqiptar e rrëfen të kaluarën e tij. Dhe, jo vetëm e rrëfen, por, në të njëjtën kohë, në të njëjtat lloje gojore, e shpjegon dhe e vlerëson. Përkushtimi i popullit shqiptar ndaj së kaluarës, domethënë ndaj historisë, edhe më i dukshëm, edhe më i gjithanshëm është në... faqe 14 Kujtime për Bilal Xhaferrin, episode të panjohura Tablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.xix zbulohen në dorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për dr.siminin Në një takim në Krujë në 1965 më shpjegoi se do të shkruante një roman për Skënderbeun dhe do të shkelte trojet ku ai kishte zhvilluar betejat e tij. Agron Alibali ibri i sapobotuar në LItali për jetën e doktor Xhenaro [Gennaro] Simini [ ], Giacinto Simini, NJë Atdhetar nga Leçe në Shqipërinë osmane [Un Patriota Leccese Nell'Albania Ottomana], botuar nën kujdesin e Mirella Galletti, Parathënia e Franco Cardini, Argo 2011, hedh dritë edhe mbi gjendjen dhe jetën e Shkodrës në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Atje jo vetëm që mësojmë më shumë për zakonet dhe traditat vendase, por gjejmë të pasqyruar nga një këndvështrim të veçantë edhe përplasjet diplomatike në trupin konsullor të qytetit verior në ato kohëra të turbullta për kontinentin. Libri përmban një dorëshkrim me jetën e Dr. Siminit, i shkruar nga i biri, Xhaçinto Simini, që u gjet rastësisht në arkivat e familjes Simini prej stërmbesës, Roberta Siminit dhe koleges dhe redaktores së librit, studiues Mirella Galletti. Doktoresha Galletti ka sjellë në libër edhe një studim të shkurtër dhe serioz, ku jepet sfondi historik i Italisë dhe Ballkanit në atë kohë, si dhe përcillen dokumente të tjera arkivore për veprimtarinë e Siminit. Sipas saj, në vitet e turbullta të zgjimit Italian [ ) "dhe për t'i shpëtuar reaksionit burbon, shumë italianë gjetën strehim të përkohshëm në trojet arbëre përfshirë portet e Tivarit, Durrësit, Prevezës, Vlorës, për... faqe 17 Fan Noli: Kabinet i Pykave Fjalim i mbajtur në qytetin e Korçës në gusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogut Fan Noli faqe 16 Emin Riza rej vitesh matem dhe Ptërhiqem, për të shkruar pak rreshta për Bilal Xhaferrin, të cilin e njoha në rininë time, të thjeshtë njerëzor, me vullnet të epërm dhe trim. Afria, thuajse e menjëhershme me të, intimiteti dhe vlerësimet e ndërsjella i kam pasur vijueshëm të shtrenjta. Ato, morën një vlerë tjetër, kur vrullshëm Bilal Xhaferi, u shfaq si një meteor në qiellin plot yje krijuesish dhe patriotësh shqiptarë. Ai tashmë nuk i përkiste vetëm një rrethi të afërmish intimë, familjar dhe miqësor, por mbarë kombit, pra mbarë brezave, duke fituar përjetësinë e merituar. Ishte viti 1954, kur pasi kreva Politeknikumin në degën Ndërtesa, u emërova teknik ndërtimi në Ndërmarrjen e Ndërtimeve Bujqësore, pranë Kantierit të Sukthit. Të parin, në godinën e thjeshtë përdhese të drejtorisë së Kantierit, në Sukth, ndesha Bilal Xhaferin. Në bashkësinë e vogël të personelit të Kantierit, Bilali kryente detyrën e normistit, krahas asaj të administratorit. Ai merrte postën, protokollonte, shtypte në makinën e shkrimit, merrej me dokumentacionin e shoferëve të ndërtimit. Shpejt mora vesh se prindërit nuk i jetonin. Motra jetonte me hallën e saj në Shijak. Aty banonin shumë shqiptarë të Çamërisë, të atyre trojeve shqiptare, kur fill pas Luftës së Dytë Botërore u zbatua i... faqe 20

2 2 E diel, 8 janar 2012 SUPLEMENT ANALIZA JAVOR I LETËRSIA DHE HISTORIA Rexhep QOSJA vijon nga faqja 13...letërsinë e shkruar. Njëra prej veprave të para, sa shkencore aq edhe letrare, në të cilën dëshmohet ky përkushtim ndaj mbamendjes, ndaj shpjegimit dhe ndaj vlerësimit të së kaluarës, është Historia e Skënderbeut e Marin Barletit. Arsyet e mbamendjes së të kaluarës Pse e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre shqiptarët? Si letërsia gojore ashtu edhe letërsia e shkruar na dëshmojnë se, si edhe shumë popuj të tjerë historikë, edhe shqiptarët e mbajnë mend të kaluarën e tyre për arsye të ndryshme, që mund të jenë shoqërore, shpirtërore, morale. E të tjera. Të gjitha këto arsye, që e kushtëzojnë dhe e frymëzojnë mbamendjen e së kaluarës, ndërkaq, mund të përmblidhen në pesë kryesoret. E para, shqiptarët e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre, sepse në këtë mënyrë duan të kujtojnë e të tregojnë se çmojnë lart trimat, të cilët atë të kaluar, më të hershme a më të vonshme, e kanë shënuar me veprat e trimërisë, domethënë me veprat e zemrës. E dyta, shqiptarët e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre, sepse në këtë mënyrë duan të kujtojnë e të tregojnë se çmojnë lart edhe ata të cilët atë të kaluar, më të hershme a më të vonshme, e kanë shënuar me veprat e mendjes, domethënë me veprat e urtësisë. E treta, shqiptarët e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre, sepse në këtë mënyrë duan ta gjejnë e ta ruajnë identitetin e tyre, i cili, në kohë më të hershme a në kohë më të vonshme, është rrezikuar prej pushtuesve të ndryshëm, prej sjelljeve, zakoneve, besimeve, mizorive të ndryshme të tyre. E katërta, shqiptarët e mbajnë mend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe e vlerësojnë të kaluarën e tyre edhe kur në të, në ngjarjet, në bëmat, në figurat e saj të shquara, gjejnë ngushëllim për shkak të pakënaqësive, dhembjeve, dëshpërimeve, që ua shkakton e sotmja - e sotmja politike, ideologjike, shoqërore, morale, në të cilën janë të gjykuar të jetojnë. E pesta, shqiptarët e mbajnë mend, e rrëfejnë dhe e shpjegojnë REXHEP QOSJA: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historike Gjuha Kongresi i Drejtshkrimit i Gjuhës Shqipë e arritura më e madhe shkencore, kulturore dhe politike gjithëkombëtare në periudhën e komunizmit, u vu para një fushate tepër të vrazhdë politike dhe pseudoshkencore! të kaluarën e tyre edhe kur me disa ngjarje, me disa figura të saj, me disa të bëra dhe me veprime të tyre nuk mund të pajtohen, prandaj me mbamendjen, me veprat letrare në të cilat merren me ato ngjarje, me ato figura, të bëra dhe me veprime të tyre, i gjykojnë e i ndëshkojnë. Dhe, kështu, me këtë mbamendje shqiptarët, si edhe popujt e tjerë historikë, e bëjnë historinë mësuese të jetës prej së cilës brezat që vijnë do të marrin mësim se si duhet vepruar dhe se si nuk duhet vepruar në jetë, se çka duhet bërë dhe çka nuk duhet bërë në jetë, se me çka mund të jesh i dobishëm, e me çka i dëmshëm për popullin tënd. Nuk ka dyshim se të gjitha këto arsye të mbamendjes historike të popullit shqiptar janë aq të mëdha, aq thelbësore saqë atë mbamendje pashmangshëm do ta bëjnë pambarimisht shumë të përkushtuar dhe tejkohshëm të qëndruar. Si është mbajtur mend e kaluara në letërsinë shqipe? Si është mbajtur mend e kaluara në letërsinë shqipe në përgjithësi dhe në letërsinë e periudhave të ndryshme historike në veçanti? Megjithëse arsyet e mbamendjes së të kaluarës në letërsinë shqipe në përgjithësi janë të njëjta apo përafërsisht të njëjta, mënyrat e sendërtimit artistik gjuhësor të kësaj mbamendjeje prej një periudhe letrare te tjetra janë pak a shumë të ndryshme. Në letërsinë shqipe të para Mënjanimi Pashko Vasa, Jani Vreto, vëllezërit Frashëri, në mënyrë të veçantë Sami Frashëri, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, nismëtari i modernizimit anglo - amerikan të Shqipërisë, Fan Noli, u mbuluan me mënjanëri, kur e kur me mosdurim në mbamendjen e përtashme historike, me trajtimin e së cilës po merret publicistika shqiptare, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë. gjysmës së dytë të shekullit nëntëmbëdhjetë, domethënë në letërsinë prej historianëve të letërsisë e quajtur letërsia e vjetër, kryesisht fetare, mbamendja e së kaluarës është e rrallë, e paktë. Por, në ato pak vepra të letërsisë së kësaj epoke, siç janë Historia e Skënderbeut e Marin Barletit dhe Rrethimi i Shkodrës e Biçikemit, e kaluara është plotësisht e personalizuar. Përfytyrimet fetare në të janë dukshëm më të shpeshta sesa përfytyrimet laike. E kaluara, historia këtu, në masë të madhe, janë të zëvendësuara prej Zotit, shenjtorëve, engjëjve. Në letërsinë e Rilindjes Kombëtare, e cila në pjesën e saj më të madhe është letërsi romantike, po ashtu zotëron personalizimi i historisë. Ngjarjet e mbajtura mend janë të rëndësishme, janë të denja për mbamendje, për shkak se në to është shquar një figurë e madhe, për shkak se janë të përfaqësuara prej një figure të madhe historike. Shembulli më tregues i së kaluarës së rrëfyer, të shpjeguar e të vlerësuar kështu janë Istori e Skënderbeut dhe Qerbelaja e Naim Frashërit. Si në këto dy poema historike ashtu edhe në veprat e tjera të shkruara në vargje a në prozë në këtë epokë, figurat historike, bëmat dhe veprimet e tyre paraqiten madhërueshëm, të idealizuara në të gjitha pikëpamjet. Heroizmi i këtyre figurave përfaqëson etikën e tyre. Dhe, ky heroizëm bëhet në emrin e popullit dhe për popullin, por vetë populli pothuajse shihet pak në veprat letrare të kësaj epoke. Trajtimi i së kaluarës ishte vënë kështu në shërbim të ideologjisë kombëtare e cila kishte ideal krijimin e shtetit shqiptar dhe ngritjen atdhetare e morale të shqiptarit. Megjithëse përbëhet prej prirjesh të ndryshme ideostilistike - romantike, realiste, klasiciste, simboliste apo, madje, ekspresioniste, trajtimi i tillë, romantik, i madhërueshëm, i thjeshtësuar, pak a shumë i ideologjizuar, zotëron edhe në letërsinë ndërmjet dy luftërave botërore. Dëshmia më treguese për këtë që thuhet është epopeja e Gjergj Fishtës, Lahuta e Malcis. Në të, me përjashtim të ndonjë figure historike më shkurtimisht të trajtuar, nuk paraqiten figura të mëdha historike, por figura të zakonshme Roman për komunizmin Letërsia dhe publicistika shqipe, pas rënies së komunizmit, ende nuk ka roman të rëndësishëm për kohën e komunizmit!...a mund të shkruajnë roman të tillë, të rëndësishëm, shkrimtarët të cilët me vepra letrare, me publicistikë, me veprimtari politiko shoqërore në kohën e komunizmit e shpallën diktaturën, me ideologjinë e saj, me politikën e saj, me realizmin e saj socialist, me dhunën e saj, me rendin e saj kushtetutar juridik, në të vërtetë partiak, rend të ligjshëm, të amshueshëm, më humanin e më të tejçmuashmin në botë! Në foto: Rexhep Qosja (djathtas) Foto nga jeta e shqiptarëve në kohën e komunizmit popullore, reale apo të imagjinuara. Këto nuk janë figura me histori të trashëguar: këto janë figura të panjohura që vetë, me bëmat e tyre, bëhen histori. Duke u marrë, kryesisht, me madhërimin dhe folklorizimin e disa ngjarjeve të mëdha dhe disa figurave përfaqësuese, letërsia e kësaj periudhe, si edhe letërsia e Rilindjes Kombëtare, pothuajse e ka harruar sidomos dramën e madhe që kishte përjetuar populli shqiptar në luftërat ballkanike dhe, pastaj, në të ashtuquajturën kohën e peripecive, kur tre fqinjët - Serbia, Greqia, Mali i Zi dhe fqinji i përtej detit, Italia, masakrojnë trojet shqiptare dhe u sjellin tragjedi të mëdha vetjake dhe të përbashkëta shqiptarëve. E mbështetur në politikë e në ideologji tjetër, personalizimin e së kaluarës historike e vazhdon edhe letërsia shqipe pas Luftës së Dytë Botërore, në përgjithësi, kurse letërsia e realizmit socialist në veçanti. Figurës së madhe historike të Skënderbeut tani i shtohen, natyrisht jo në ato përpjesëtime, edhe figurat e Ali Pashë Tepelenës, Abdyl Frashërit, Isa Boletinit, Azem Bejtës, Shote Galicës dhe një numër heronjsh partizanë. Mbamendja e së kaluarës në letërsinë shqipe kurrë më përpara nuk është politizuar dhe ideologjizuar në masën në të cilën është politizuar dhe ideologjizuar në këtë kohë. Për më tepër mund të thuhet se e kaluara në letërsinë shqipe kurrë nuk është rrëfyer, trajtuar e shpjeguar më anshëm, më thjeshtëzueshëm, më rrëgjueshëm se në letërsinë e kësaj periudhe. Është harruar, natyrisht vetëdijshëm, se, si thotë filozofja e njohur Agnes Heler, në veprën e saj Teoria e historisë, periudhat e së shkuarës duhet t'i kuptojmë me sistemet e tyre të vlerave e jo me tonat: në qoftë se vlerat tona i zbatojmë në gjykimet për to do të lëndojmë të vërtetën dhe normat e së vërtetës. Ekziston vetëm një sistem vlerash zbatimi i të cilit na bën të mundshme që ta organi-

3 SUPLEMENT JAVOR I ANALIZA E diel, 8 janar zojmë lëndën historike, që t'ia gjejmë kuptimin dhe që të mos e lëndojmë normën e të vërtetës, dhe ky është sistemi i vlerave që qëndron jashtë historisë, që nuk është historik, por i amshueshëm". Mbamendja e së kaluarës pas rënies së komunizmit Mbas rënies së komunizmit është pritur - dhe unë jam njëri prej të shumtëve që kanë pritur - që në letërsinë shqipe gjerë e gjatë, me vëmendje të veçantë, me përvojë të re krijuese, me gjuhë e stil pak a shumë të ri artistik letrar, do të rrëfehet, do të shpjegohet dhe do të gjykohet e kaluara më e largët dhe më e afërme. Është pritur që letërsia e vetëdijes historike do t'i trajtojë ngjarjet, bëmat, figurat e harruara në letërsinë e mëparme, do t'i ritrajtojë dhe do t'i rishpjegojë ngjarjet dhe bëmat e foklorizuara e do t'i çmitizojë figurat e mitizuara, do t'i çlirojë prej shtresave politike dhe ideologjike ngjarjet, bëmat, figurat rëndësinë, kuptimin, domethënien e të cilave e kishte shpërdorur, shtrembëruar a falsifikuar letërsia e mëparshme në Kosovë e, sidomos, ajo e realizmit socialist në Shqipëri. Mjerisht kjo nuk ndodhi as sa pritej, as si pritej. Letërsia shqipe në të cilën më përzgjedhshëm se në letërsinë e realizmit socialist rrëfehej, shpjegohej dhe vlerësohej e kaluara, me pjesën e saj më të madhe vazhdoi të jetë e politizuar dhe e ideologjizuar, por, tani, e politizuar dhe e ideologjizuar prej një politike dhe një ideologjie tjetër. Një cenim politik dhe ideologjik i vlerës gjuhësore artistike u zëvendësua prej një cenimi tjetër politik dhe ideologjik. Ngjarjet, bëmat, figurat historike dhe johistorike në realizmin socialist të trajtuara tmerrshëm njëanshëm dhe të vëna në shërbim të politikës e të ideologjisë komuniste, tani u trajtuan dhe po trajtohen po aq tmerrësisht njëanshëm dhe po vihen në shërbim të politikës e të ideologjisë së vetëquajtur demokratike, kur e kur të paliruar prej ngjyresash politike skajshëm të djathta. Në letërsinë e kësaj kohe, domethënë të kohës pas rënies së komunizmit, ndodhi çka nuk ka ndodhur në letërsinë e epokave dhe të periudhave të përparme: ndodhi jo vetëm mirëkuptim, por edhe madhërim i rënieve shpirtërore e morale, që në historinë shqiptare ndodhën ndërmjet dy luftërave botërore dhe, sidomos, gjatë Luftës së Dytë Botërore, por edhe gjatë komunizmit. Bashkëpunëtorë të pushtuesit fashist italian, prej vitit 1939 deri në vitin 1943 dhe bashkëpunëtorë të pushtuesit nazist gjerman prej vitit 1943 e deri në vitin 1945, u bënë heronj të gazetarisë, të publicistikës e të disa veprave letrare të vëna në shërbim të disa partive! Bashkëpunëtorë të fashizmit a të nazizmit që në historiografinë dhe në letërsinë me temë historike të popujve historikë quhen tradhtarë të popullit e të shtetit, që gjykohen për tradhti të Rikthim si heronj Në letërsinë pas rënies së komunizmit, ndodhi jo vetëm mirëkuptim, por edhe madhërim i rënieve shpirtërore e morale, që në historinë shqiptare ndodhën ndërmjet dy luftërave botërore dhe, sidomos, gjatë Luftës së Dytë Botërore, por edhe gjatë komunizmit. Bashkëpunëtorë të pushtuesit fashist italian, prej vitit 1939 deri në vitin 1943 dhe bashkëpunëtorë të pushtuesit nazist gjerman prej vitit 1943 e deri në vitin 1945, u bënë heronj të gazetarisë, të publicistikës Në komunizëm E kaluara në letërsinë shqipe kurrë nuk është rrëfyer, trajtuar e shpjeguar më anshëm, më thjeshtëzueshëm, më rrëgjueshëm se në letërsinë e periudhës së komunizmit lartë, u shpallën figura të mëdha kombëtare, disa prej të cilëve u shpërblyen me çmime, medalje e dekorata! Bashkëpunëtorë të Enver Hoxhës - në shpinën e të cilit, tani, ngarkohen të gjitha fajet për vendosjen, mbajtjen, dhunën, propagandimin, shpalljen e ligjshme, të adhurueshme, të diktaturës, përpos në shtet e në shoqëri, edhe në shkencë, në letërsi e në arte të tjera - partizanë, të përbetuar, palodhshëm servilë ndaj ideologjisë dhe politikës së tij të brendshme e të jashtme, ndaj çdo fjale, çdo sjelljeje, çdo mase, çdo dekreti e çdo ligji të tij, tani ngrihen në shtetin e vetëquajtur demokratik a shpallen figura të mëdha kombëtare, adhurohen në publicistikë, në letërsi, në media të shkruara dhe elektronike, lartësohen me çmime, medalje e dekorata! Për të qenë edhe më i përgjithshëm, më i përshtrirë në histori, ky shfytyrim i mbamendjes së të kaluarës në letërsi dhe në publicistikë u tregua e po tregohet edhe ndaj figurave të mëdha të Rilindjes Kombëtare, që krijuan shtetin shqiptar - Shqipërinë. Pashko Vasa, Jani Vreto, vëllezërit Frashëri, në mënyrë të veçantë Sami Frashëri, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, nismëtari i modernizimit anglo - amerikan të Shqipërisë, Fan Noli, u mbuluan me mënjanëri, kur e kur me mosdurim në mbamendjen e përtashme historike, me trajtimin e së cilës po merret publicistika shqiptare, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë. Për dallim prej këtyre figurave të mëdha kështu të shpërfillura, Kongresi i Drejtshkrimit i Gjuhës Shqipë e arritura më e madhe shkencore, kulturore dhe politike gjithëkombëtare në periudhën e komunizmit, u vu para një fushate tepër të vrazhdë politike dhe pseudoshkencore! Është e qartë: letërsia dhe publicistika shqipe, pas rënies së komunizmit, ende nuk ka roman të rëndësishëm për kohën e komunizmit! Kjo e vërtetë e pakuptueshme na bën të shtrojmë pyetjen: a mund të shkruajnë roman të tillë, të rëndësishëm, shkrimtarët të cilët me vepra letrare, me publicistikë, me veprimtari politiko shoqërore në kohën e komunizmit e shpallën diktaturën, me ideologjinë e saj, me politikën e saj, me realizmin e saj socialist, me dhunën e saj, me rendin e saj kushtetutar juridik, në të vërtetë partiak, rend të ligjshëm, të amshueshëm, më humanin e më të tejçmuashmin në botë! Është e qartë: letërsia shqipe sikur është tërhequr para një krijimtarie më së shpeshti gjysmëletrare e gjysmë shkencore - para publicistikës, kujtimeve, ditarëve, prozave dokumentare, filmave dokumentarë, fejtoneve, në pjesën më të madhe të të cilave për diktaturën, për Enver Hoxhën, për zëdhënësit e tij shkencorë, letrarë e artistikë, domethënë për servisin e tij intelektual, si dhe për Kosovën, sidomos pas vitit 1981, larg më shpesh dhe larg më shumë se me të vërteta, shkruhet e flitet me spekulime, me falsifikime, me gënjeshtra, me intriga, me truke, me stil, të stolisur kur e kur edhe më erotikë familjare apo, madje, më të përgjithshme - kombëtare, që do të mund të quhej moralisht dhe kombëtarisht tragjik sikur të mos ishte njëkohësisht banal! Unë nuk do të flas me këtë rast as për ideologjinë, as për politikën, as për qendrat e brendshme e, sidomos, të jashtme, që e frymëzojnë Bashkëpunëtorët Bashkëpunëtorë të Enver Hoxhës...partizanë, të përbetuar, palodhshëm servilë ndaj ideologjisë dhe politikës së tij të brendshme e të jashtme, ndaj çdo fjale, çdo sjelljeje, çdo mase, çdo dekreti e çdo ligji të tij, tani ngrihen në shtetin e vetëquajtur demokratik a shpallen figura të mëdha kombëtare, adhurohen në publicistikë, në letërsi, në media të shkruara dhe elektronike, lartësohen me çmime, medalje e dekorata! apo, ndoshta, e financojnë këtë shfytyrim mendor e moral të mbamendjes sonë historike në një pjesë të madhe të letërsisë dhe të publicistikës sonë. Do të them vetëm kaq: Në historinë më të re shqiptare dhe në krijimtarinë e kësaj historie ngjan çka nuk ngjan në historinë dhe në krijimtarinë e popujve historikë të Evropës sot. Deri kur? Përgjigjet krijuese artistike në tri pyetje thelbësore Nuk ka dyshim se populli shqiptar është popull i vogël me numër të vogël banorësh dhe me histori, në pjesën më të madhe të kohës, tragjike. Pushtimet nga pushtues të Lindjes e të Perëndimit, në njërën anë, kurse luftëra për çlirim prej tyre, në anën tjetër, e shënojnë këtë histori. Pushtimet nga të huajt dhe sundimet nga tiranë, despotë e diktatorë të huaj e të brendshëm e bëjnë historinë shqiptare histori që e ka munduar dhe, siç po shihet, vazhdon ta mundojë popullin shqiptar. Letërsia nuk është lojë artistike. Letërsia është krijimtari gjuhësore artistike, që i drejtohet mendjes, ndjenjave, vetëdijes së njeriut. Kur e rrëfen, kur e shpjegon dhe kur e vlerëson të kaluarën, letërsia, e këtu mendoj në letërsinë e madhe që merret me të kaluarën, pashmangshëm duhet të përgjigjet në tri pyetje: çka? Pse? Si? Pra, çka ka ndodhur, pse ka ndodhur dhe si ka ndodhur? Njeriu, historik a johistorik, është protagonisti i atyre ngjarjeve, i atyre fitoreve a disfatave, i atyre dramave a tragjedive, që qëndrojnë para pyetjeve: çka, si, pse? Letërsia e vërtetë, letërsia e madhe që e rrëfen, që e shpjegon, që e vlerëson të kaluarën duke mos shpërfillur të dhënat - siç i shpërfillin shkrimtarët e vegjël, duke mos u pushtuar prej të dhënave - siç pushtohen shkrimtarët e mesëm, por duke përzgjedhur të dhënat thelbësore që i bëjnë të mundshme të paraqesë të vërtetën për njeriun, shoqërinë e kohën - siç bëjnë shkrimtarët e mëdhenj, është ajo letërsi mbi të kaluarën, që e bën të kuptuar thelbësisht historinë dhe që e nxit të lirohet prej mundimit të saj njeriun. Për ta çliruar prej mundimit të historisë, për ta vetëdijesuar dhe për ta pasuruar shpirtërisht lexuesin e saj, ajo rrëfen, ajo shpjegon dhe ajo vlerëson me të njëjtin përkushtim e me të njëjtin shikim kritik ngritjet dhe rëniet shpirtërore e morale të njeriut, domethënë të popullit. Si shkrimtar dhe historian i letërsisë shqipe pambarimisht shumë e kam dëshiruar dhe vazhdoj ta dëshiroj romanin historik me semantikë, me estetikë dhe me etikë të tillë: dëshiroj ta shkruajnë shkrimtarë tanë të tjerë dhe dëshiroj ta shkruaj edhe vetë.

4 4 E diel, 8 janar 2012 SUPLEMENT KUJTESË JAVOR I VJETORI LINDJES Fan Noli Q etësia, me të cilën më dëg juat dje, më bëri një përsh typje të thellë. Veçanërisht, duke marrë ndër sy që midis dëgjonjësve, ndodheshin shumë kundërshtarë të metimeve tona politike. E ndjej pra, veten të detyruar të falënderoj të gjithë e të këshilloj miqtë tanë të dëgjojnë me atë qetësi kritikat e kundershtarëve, se, tërë mjeshtëria e politikës është të dëgjosh mejtimet e të gjithë palëve me durim e gjakëftohtësi, të përqasësh e t i peshosh, dhe pastaj të votosh pas gjykimit e ndërgjegjes. U gëzova shumë që populli i Korçës dhe i rretheve e paskan këtë virtyt civil, dhe tani e ndjej veten time më kryelartë që jam qytetar i nderit i qytetit tuaj të urtë patriotik. Dha jam i lumtur që vinj sot përsëri përpara jush, që t ju shpjegoj arsyet për të cilat kundërshtojmë qeverinë e sotme. E kundërshtojmë se disorganizon shtetin, se shkel liritë, se s kujdeset as për bukën, as për shëndetin, as për arësimin e popullit. Këto arësye i kemi shpjeguar dhe në parlament, po taje zëri ynë u mbyt prej gishtrinjve të deputetëve proqeveritarë. Dalim, pra, tani, përpara gjykatores së lartë të popullit që të na gjykojë e ta verë në vend cilindo me topuzen e votës. Makiaveli i ndau qeveritarët në tri kategorira: Qeveritarët që kanë ment vetë e dinë ta rregullojnë shtetin me squatësinë e tyre, këta janë më të mirët: qeveritarët që s kanë ment vetë, po përfitojnë nga sqotësia e këshilltarëve të tyre, dhe këta janë të mesmit: qeveritarët, të cilët s janë të zotët as vetë, as dinë të përfitojnë nga këshillat e miqve të tyre, dhe këta janë ata më të humburit. Për fat të keq, qeveritarët tanë hyjnë në kategorinë e tretë. Kabineti ynë i sotëm është në kuptimin e plotë të fjalës Kabineti i Pykave. Se ca janë pyka nga dituria e ca janë pyka nga vlera civile. Dhe është në natyrë të pykave të jenë të rrethuar me pyka e me dallkaukë. Ideali i tyre nuk është të organizojnë shtetin, se as ata vetë s dinë të organizojnë, as organizatorët nuk do t i lenë të lirë. Ideali i tyre është të mbajnë kulltukët me çfarëdo çmimi. Mjetet e tyre për të arrirë këtë ideal janë druri dhe rushfeti. Me drurin e me forcën brutale po përpiqen të skllavërojnë racën tonë e të përjetësojnë qeverimin tiranik të tyre. Shtypjen e Shqipërisë së Mesme përpiqen tani ta zbatojnë e në prefekturat e tjera, që kështu të mos mbetet asnjë krahinë e gjallë dhe e lirë që FAN NOLI: Kabinet i Pykave Fjalim i Fan Nolit i mbajtur në qytetin e Korçës në gusht 1923 të përpiqen t i kundërshtojnë. Me rushfetin në formë të ndrydhme, me misione të papemëta (pafrutshme), duke me emërime nëpunës të pazotit, me krijimin e nëpunësirash të ra dhe duke çkallmuar arkën e shtetit, po përpiqen të fitojnë miq e partizanë më të djathtë e më të mëngjër. Nga kjo rrejth defiçiti i buxhetit, i cili është prej 5 meleunash, ndonëse këto 5 meleuno në kartë, nuk duken - shtimi i taksave dhe mospagesa e nëpunësve. Nga padia prishën në vend që të mdërtojnë, çkulën një udhë moderne të ndërtuar në Berat prej austriakëve dhe e rindërtuan aq bukur sa u çkallmua posa ra shiu i parë. Për të zbukuruar Tiranën rrëzuan përmbi 150 shtëpi e dyqane, pa i çpërblyer popullit para, të cilët mbetën udhëve, dhe Tirana, sot është më e shëmtuar se më parë. Bashkë me barangat e Vlorës që u shitën për dhjamë qeni, jo për banesa, po që të çkulen e të shiten si material, u shitën e disa ndërtesa prej guri të cilat kanë kushtuar qindra mijëra franga. Një ndërtesë e gurtë me një shije të bukur pranë Ujit të ftohtë që ka kushtuar të paktën lireta u shit prej qeverisë sonë vetëm lireta e tani nuk ekziston më. Një debojë(depo armësh) afër Drashovicës, që përmbante vegla të ndryshme për të ndërtuar udhët që bënte meleunë lireta kishte mbetur e pacënuar gjersa arriu në vesh të qeverisë sonë lajmi i ndodhjes së saj. Po me të dëgjuar qeveria jonë emërtoi një kujdestar, që ta ruante: tërë ky thesar u çduk si me magji në këtë thes, dhe qeveria jonë dërgonte misione jashtë të blinte vegla që të ndërtonte udhët. Nga padia s u japin asjnë rëndësi dëgëve të bujqësisë, shëndetësisë e arësimit, degë të cilat janë për Shqipërinë çështje jete dhe vdekje. Cili është programi ynë Duam një qeveri të popullit, prej popullit, për popullin, të përbërë prej njerëzve më të ditur, më patriotë, më të zotërit e më të ndërshmit. Më të emëruar nëpunësit, duam të merret parasysh dituria, patriotizma, zotësia e nderi. Nuk duam të përjashtojmë asnjë qytetar i cili ka dituri, zotësi e vullnet të mirë, vetëm e vetëm se hyri pak a shumë vonë në sheshin e Shqipërisë së lirë. Duam ta lartësojmë racën tonë, jo ta skllavërojmë. Duam të respektohet nderi, liria dhe kryelartësia tradicionale e popullit shqiptar. Duam t i japim popullit liri e jo tirani. Duam ta shtrojmë vendin tonë jo me tru, po me kanun e me Fjalimet politike Në Gusht 1923: Zhvillon turne paraelektoral ne Shqipërinë e Jugut: Vlore, Fier, Berat, Korçë, Ersekë, Bilisht, Pogradec, Gjirokastër, Delvinë dhe Sarandë. Kryefjala e fjalimeve të tij nëpër mitingjet që organizohen në kuadrin e lëvizjes popullore për thirrje të Asamblesë Kushtetuese është: "Duam një qeveri të popullit, prej popullit, për popullin". Ai demaskon qeverinë e Zogut si "Kabinet të pykave"... drejtësi. Duam t i rregullojmë financat e shtetit me kursim e jo ta shkatërrojmë shtetin me rushfete e me taksa. Duam të ndërtojmë e jo të prishim. Organizatorët e huaj nuk i duam vetëm për bukuri e për të gënjyer popullin, po për të punuar e për të organizuar me të vërtetë. Duam t u japim rëndësi kryesore degëve të bujqësisë, të shëndetësisë dhe të arësimit. Bujqësia Shqipëria ka pasurinë që duket, e cila është përmbi tokë dhe pasurinë që s duket, nën tokë. Uroj me gjithë zemër që pasuria nën tokë të jetë më e madhe se sa e kujtojmë, po është marrëzi të kryqësojmë duartë e të presim të gjitha të mirat nga kjo pasuri problematike e të lemë të pazhvilluar pasurinë parimtare, e cila sikundër na sigurojnë të gjithë ekspertët e huaj, është e mjaftë për të ushqyer dhjetë herë më tepër ndenjës(banor) se sa ka Shqipëria sot. Për të zhvilluar pasurinë e tokës, Shqipëria duhet ndarë në gjashtë a shtatë zona bujqësore, me një ekspert agronom shetitës në krye të cilitdo, i cili t i mësojë katundarët tanë si të mbjellin, si të plehërojmë, si të lërojnë, ç të mbjellin, si të mbjellin, si të rriten e si të korrin. Me pak harxhe nga anë e shtetit, ndofta më pak se ato që harxhon sot degë e bujqësisë, vendi ynë mund të nxjerrë më shumë drithë, pemë e begëti se sa i duhen për konsumin e brendshëm e të eksportojë tepricën, kur sot pothuaj të gjithë prefekturat importojnë së jashtëmi një pjesë të madhë të ushqimit të tyre. Shëndetësia Raca shqiptare po degjenerohet e po shuhet nga malaria, nga sifilia dhe oftika, nga mosmbrojtja e nënave dhe vdekësia e tmerruar e foshnjave. Me pak harxhe mund të merren masa efektive për të lëftuar tretjen e ngadalshme të racës sonë. Duam që Shqipëria të ndahet në 6-7 zona shëndetësore me mjekë ekspertë për sëmundjet e sipërme. Cilado prej këtyre zonave shëndetësore duhet të ketë dy a tri mamira eksperte shëtitëse, të cilat të kujdesen për nënat me barrë e për shëndetin e foshnjave. Arsimi Që ta vëmë arësimin në udhë duhet ta mbushim kokën njëherë e mirë që për shkollat e memse duhet të importojmë mësonj s të huaj, me anën e të cilëve të krijojmë mësonjës modernë për të nesërmen. Për këtë qëllim është absolutisht e nevojshme të fillohet një gjimnaz qendror i plotë, me një degë normale, një degë klasike, një degë teknike, një degë tregëtare, me mësonjës të huaj. Shtatë a tetë gjysmë gjimnaze pregatitëse duhen themeluar prapë me mësonjës të huaj nëpër qytete më me rëndësi për të ushqyer gjimnazin qendror. Veçanërisht duhet të importojmë mësonjës ekspertë të gjimnastikës e të muzikës, për të forcuar trupin, për të zbutur shpirtin e racës së re. Nëpër katundet duhet adaptuar sistemi i mësonjësve shëtitës. Pastaj shkollat tona duhen frymëzuar me një mënyrë të atillë që të rriten njerëz për punë e qytetarë me karakter. Problemet e sipërme e veçanërisht atë të arësimit s mund ta zgjidhë një kabinet prej të paditurish dhe mediokrësh si i sotmi. Shërimi, pra, është në ndërrimin e kësaj guverne. Këtë e ka populli në dorë në zgjedhjet e afërme. Po që të mundin zgjedhjet të japin përfundimin e dëshëruar duhet siguruar vota direkte dhe e fshehtë drejt për drejt prej tërë popullit. Kam besimin të plotë që populli ynë është mjaft i zgjuar sa të dijë si ta përdorë votën e tij; jam i sigurtë që populli ynë është mjaft trim sa të votojë ashtu si i thotë ndërgjegja. Populli ynë vojti mjaft prej kësaj guverne sa të mos gënjehet t ia japë votën përsëri. Se janë dhe do të mbeten të vërteta fjalët e presidentit martir të Shteteve të Bashkuara i cili ka thënë " Mund të gënjesh një pjesë të popullit për ca kohë, mund të gënjesh tërë popullin për ca kohë, po kurrë s mund ta gënjesh tërë popullin për tërë kohën".

5 SUPLEMENT JAVOR I PERSONAZH E diel, 8 janar DORËSHKRIMI LIBRI L Agron Alibali ibri i sapobotuar në Itali për jetën e doktor Xhenaro [Gennaro] Simini [ ], Giacinto Simini, NJë Atdhetar nga Leçe në Shqipërinë osmane [Un Patriota Leccese Nell'Albania Ottomana], botuar nën kujdesin e Mirella Galletti, Parathënia e Franco Cardini, Argo 2011, hedh dritë edhe mbi gjendjen dhe jetën e Shkodrës në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Atje jo vetëm që mësojmë më shumë për zakonet dhe traditat vendase, por gjejmë të pasqyruar nga një këndvështrim të veçantë edhe përplasjet diplomatike në trupin konsullor të qytetit verior në ato kohëra të turbullta për kontinentin. Libri përmban një dorëshkrim me jetën e Dr. Siminit, i shkruar nga i biri, Xhaçinto Simini, që u gjet rastësisht në arkivat e familjes Simini prej stërmbesës, Roberta Siminit dhe koleges dhe redaktores së librit, studiues Mirella Galletti. Doktoresha Galletti ka sjellë në libër edhe një studim të shkurtër dhe serioz, ku jepet sfondi historik i Italisë dhe Ballkanit në atë kohë, si dhe përcillen dokumente të tjera arkivore për veprimtarinë e Siminit. Sipas saj, në vitet e turbullta të zgjimit Italian [ ) "dhe për t'i shpëtuar reaksionit burbon, shumë italianë gjetën strehim të përkohshëm në trojet arbëre përfshirë portet e Tivarit, Durrësit, Prevezës, Vlorës, për t'u ngulur më tej në Gjirokastër, Shkodrës, Tiranës, etj. Shumica vazhdonin më tutje, në Ishujt Jonianë, Greqi, Dalmaci e Stamboll". [f. 15]. Ndër dokumentet është një letër në trajtë raporti e Dr. Siminit që përshkruan një incident të pashembullt diplomatik në vitin 1865 në Shkodër. Jeta parashkodrane Doktori Italian u lind në 6 dhjetor 1812 në Monteroni të Leçes [Lecce} me 6 dhjetor Ai studio në Universitetin e Napolit për letërsi mjekësi dhe u përfshi gjallërisht në lëvizjen atdhetare italiane për liri dhe bashkim kombëtar. I përndjekur nga regjimi burbon dhe i dënuar nga gjykata më 1848, tre vjet më vonë, me 4 qershor 1851 ai dhe disa veprimtarë të tjerë u strehuan në Korfuz, që ndodhej nën administrimin britanik. Jeta e komunitetit Italian në Korfuz nuk ishte aspak e lehtë, kryesisht për shkak të propagandës nacionaliste që mbillte përçarje midis vendasve dhe të huajve. Për rrjedhojë, bashkë me dy shokë të tjerë - avokatin De Donno dhe Xhuzepe Vitiolin - në vitin 1853, dr. Simini largohet përgjithnjë nga Korfuzi dhe mbërrin në Durrës para se të vendoset në Shkodër. Fillon kësisoj jeta shqiptare e këtij patrioti italian, i cili u lidh aq shumë me Shkodrën dhe me atdheun e tij të dytë - Shqipërinë. Tre italianët udhëtonin në trojet shqiptare me dokumente identiteti të lëshuara prej komisarit britanik të ishujve jonianë, Lord H.G. Uord [Ëard]. Në foto: Jeta në Shkodrën e vitit 1854 XHENARO SIMINI Mjeku i Shkodrës së Tablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.xix zbulohen në dorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për dr.siminin gusht 1923 Në Durrës ata nuk e gjetën veten shumë të sigurtë dhe vendosën të nisen për Shkodër, të shoqëruar prej një udhërrëfyesi vendas që fliste pak italisht. Një bajraktar vendas në Kurbin Pasi kapërcyen "male të tmerrshme, pyje pafund dhe lumenj e përrenj të rrëmbyer" në mbrëmje mbërritën pranë kullës së një bajraktari vendas. Dorëshkrimi na e përshkruan vendin si diku "ndër hapësirat e gjera, të Kontributi Dorëshkrimi dhe dokumentet e librit të Dr. Mirella Galletit janë një kontribut i çmuar në ndriçimin e raporteve shoqërore e institucionale në rrafshin juridik-zakonor dhe diplomatik në trevën e Shkodrës së gjysmës së dytë të Shekullit XIX pamata, të braktisura dhe të veçuara midis Durrësit dhe Lezhës" [f. 97]. Gjeografikisht rajoni përfshihet midis Mamurrasit dhe Zejmenit, duke kapur kryesisht rrethin e Kurbinit. Nuk është fort e qartë se cili ishte mikpritësi i tyre, dhe u takon historianëve ta përcaktojnë atë me saktësi. Gjithsesi, sipas të dhënave të dorëshkrimit, ai duket se ka qenë një drejtues i rëndësishëm i administrates lokale otomane, në gjendje të mirë ekonomike, i besimit mysliman, por me siguri vendas. Në origjinal ai jepet si "bej" dhe del si mik apo i njohur i besës me Sulejman Aga Hotin, personalitet i njohur në Shkodrën e asaj kohe nga bajraku i njohur i veriut të Shqipërisë. Dorëshkrimi përshkruan kontaktin e parë. Udhëtarët trokitën tek porta sipas zakonit. Para tyre u shfaqën dhjetra malesorë apo roje të bajraktarit, të armatosur deri në dhëmbë. Pasi mësoi se ishin tre italianë që kërkonin strehim, kreu i tyre lajmëroi bajraktarin e paemër, i cili i priti menjëherë. Sipas dorëshkrimit, zoti i shtëpisë "rrinte ulur këmbëkryq mbi një shilte dhe thithte nargjile" ndërsa "një shërbëtor besnik rrinte në këmbë pranë tij, i gatshëm për çdo porosi të zotnisë". Dhoma e pritjes ishte madhe, plot me armë, zbukurime dhe sende me vlerë. Në mur ishte varur një lëkurë tigri ku ai falej. Kurse dyshemeja ishte shtruar "me qilima të mrekullueshëm të Manastirit, Prizrenit, Damaskut, Persisë dhe Egjiptit" [f. 97]. "Mirëseerdhët, miq të nderuar. Do të gjeni këtu çka dëshironi", foli beu pa lëvizur nga vendi, duke pasqyruar qartë kodin e pashkruar vendas të mikpritjes. Pasi u njoh se kush ishin, nga vinin, ku shkonin, dhe sidomos pasi mësoi se njëri prej tyre ishte mjek, i zoti i shtëpisë i kërkoi dr. Siminit të vizitonte menjëherë vajzën e vetme të sëmurë rëndë. Dr. Simini e vizitoi atë pa humbur kohë, e mjekoi me ilaçet që kishte me vete, dhe i qëndroi në kokë gjithë natën. Në mëngjes, kur beu shkoi për të pare të bijën e dëgjon të thotë: "Babë, tash jam mirë!". Gëzimin dhe mirënjohja e të zotit të shtëpisë ishin të papërshkrueshme. Ai i mbajti miqtë italianë me të gjitha të mirat edhe për disa ditë, i mbushi me dhurata, u dha secilit nga një kalë për udhëtim, i pajisi me shoqërues të ditur dhe të armatosur. Por mbi të gjitha, ai u dha një rekomandim për mikun dhe kolegun e vet në Shkodër, Sulejman Aga Hotin. Pas tre ditësh, italianët mbërritën në Shkodër. Shkodra - qendër e diplomacisë rajonale Në vitin 1853 Shkodra ishte kthyer në një farë qendre diplomatike rajonale. Aty përplaseshin interesa edhe të mprehta kryesisht midis qeverisë otomane dhe asaj austro-hungareze, që po e zgjeronte ndikimin e vet në atë pjesë të Ballkanit. Natyrisht që rajoni, për arësyen e mësipërme, por edhe për rëndësinë strategjike, politike dhe ekonomike të veçantë, si dhe fqinjësinë me Malin e Zi, tërhiqte vëmendjen edhe të Britanisë së Madhe, Rusisë, Francës dhe Gjermanisë. Nga ana tjetër, pavarësia e Greqisë, lëvizja revolucionare në Itali dhe fillimet e lëvizjes kombëtare shqiptare parashihnin shndërrime rrënjësore në gjendjen politike-juridike të rajonit dhe më gjerë. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX në Shkodër kishin selitë e tyre pesë konsullata të vendeve evropiane... vijon në faqen 18

6 6 E diel, 8 janar 2012 SUPLEMENT PERSONAZH JAVOR I Një incident diplomatik në Shkodrën e 1865 vijon nga faqja 17...Konsull i Austro-Hungarisë ishte Vincenzo Ballarini, me prejardhje italiane por i konsideruar në dorëshkrim prej Siminit si "renegat" [f. 99], kurse dragoman i Konsullatës ishte Pjetër Gurakuqi [f. 101]. Konsull britanik fillimisht ishte Spiridon Bonatti, përndryshe italian nga Venediku, "me prejardhje e ndjenja" [f. 17, 99]. Më vonë u caktua Francis Gilbert. Konsullata italiane u hap fill pas shpalljes së Mbretërisë Italiane me ardhjen në Shkodër si Konsull të Enrico De Gubernatis me 23 shtator Në Shkodër kishin selinë e tyre edhe Konsullata francize e ruse. [f. 21]. Konsulli austro-hungarez Ballarini menjëherë kërkoi arrestimin e tre refugjatëve italianë, mirëpo ata i mori në mbrojtje Bonatti. Po ashtu, në mbrojtje të tyre, madje duke vënë në zbatim besën e kërkuar, u vu edhe Sulejman Agë Hoti, i cili siguroi edhe mbështetjen e Pashait të Shkodrës. Simini filoi punën si mjek. Refugjati tjetër Italian, avokati Oronzio De Donno, u angazhua me avokatí, duke u bërë "mjaft i njohur" [popolarissimo], aq sa nga përfaqësimi i tij i suksesshëm i individëve që cënonin interesat austro-hungareze, konsulli austrohungarez kërkoi dëbimin e tij, mirëpo konsulli britanik e mori në mbrojtje duke e Raportin për ngjarjen, me autor Gennaro Siminin që mban datën 18 mars 1865, sikurse përmendëm, e ka zbuluar dr. Galletti në arkivat italiane. Raporti, i cili i është dërguar si ankesë Ministrisë së Jashtme italiane, është pasqyrë e rëndësishme e gjendjes së bashkësisë së të huajve në Shkodër në vitin emëruar përkthyes [dragoman] të Konsullatës britanike [f. 17]. Sipas dorëshkrimit, në atë kohë lindi një mosmarrëveshje juridike midis qeverisë austrohungareze dhe asaj të Malit të Zi. Avokati De Donno përfaqësote Malin e Zi. Përfaqësues i Austro-Hungarisë ishte Konti Leiningen. Sipas dorëshkrimit, i cili nuk na jep as thelbin e mosmarrëveshjes, dhe as forumin dhe vendin ku u zhvillua procedura, çështjen e fitoi De Donno [f. 17, ]. Kurse Vittoli, shoku dhe bashkëpunëtori i Dr. Siminit, hapi pas ca kohe një shkollë fillore private. Madje, në dorëshkrim citohet edhe një letër e Dora D'Istria-s e cila lëvdonte këtë gjë duke shkruajtur se "një napoletan i strehuar në Shkodër ka hapur një shkollë ku mësonin fëmijët e familjeve më të mira të Shkodrës" [f. 99]. Veprimtaria mjekësore e Dr.. Siminit Dr. Simini filloi pa humbur kohë të ushtronte profesionin e tij në qytetin që do të bëhej atdhe i dytë. Gjendja e shëndetit publik në atë kohë në Shkodër ishte e mjerueshme. Kjo natyrisht lidhej edhe me zhvillimin e ulët ekonomik e rrethanat e kohës, por edhe me investimet e pakta të administrates otomane. Sipas dorëshkrimit, në atë kohë në Shkodër nuk kishte asnjë mjek profesionist. Shërbimet mjekësore i kryenin mjekë popullorë, siç ishte njëfarë Xhemil, një farkëtar me emrin ose mbriemrin Lajci, dhe një berber i huaj me mbiemrin Bogamili. Dr. Simini fitoi menjëherë besimin dhe respektin e mbarë popullit, katolik dhe musliman. Vetë Pasha i Shkodrës [f. 99] dhe madje princesha e Malit të Zi kërkuan ndihmën e Dr. Siminit. [f. 101] Në atë kohë në Ballkan plasi një epidemi e madhe kolere. Shumë mjekë nga vende të tjera të Evropës vizitonin rajonin për të studiuar sëmundjen. Vijnë në Shkodër dy mjekë austriakë, të cilëve vetë Konsulli u kërkoi të vizitonin një qytetare shkodrane dhe motrën e Pjetër Gurakuqit, përkthyesit të Konsullatës, që në dorëshkrim jepet me emrin "Cecca". Ajo vuante nga një sëmundje e rëndë dhe ishte kuruar deri atëhere nga Dr. Simini. Sipas dorëshkrimit, mjekët austriakë konfirmuan dhe mbështetën ndihmën mjekësore të Dr. Siminit duke e vlerësuar atë si "mjek të famshëm dhe me aftësi të rralla" [f. 101]. Sipas dorëshkrimit, Dr. Simini "shihej nëpër rrugët e qytetit me kalin e tij të bardhë, duke vizituar të sëmurët, ditën dhe natën, të cilët nëse ishin të vobekët, ai u jepte ndihmë mjekësore dhe ilaçe falas nga farmacia e tij, u siguronte dru dhe qymyr për ngrohje, dhe madje u jepte edhe të holla që të blenin mish për gjellën dhe supën". [f. 104]. Atë e quanin "shpirti i nevojtarëve" [f. 105]. Pavarësisht se dorëshkrimi me autor të birin duket se vuan nga subjektiviteti dhe sikur zbukuron cilësitë e Dr. Siminit, nuk mund të mohohet shërbimi i ri profesionist dhe cilësor që mjeku italian ofroi në atë kohë në Shkodër. Familja Më 1856 Dr. Simini u martua me Elena Bonattin, vajzën e tretë të Konsullit britanik në Shkodër. [f. 102]. E lindur në Shkodër, Elena ish- te grua e nderuar dhe re- spektuar nga mbarë populli. Ata lindën pesë fëmijë: Guljelmin, Angjolinën, Gjiacintin, Atilion dhe Emilion. Vajza vdiq në moshë të re [[f. 103]. Në vitin 1855 u ngul në Shkodër edhe i jati i Dr. Siminit, Xhiaçinto, i cili në atë kohë i kishte mbushur të shtatëdhjetat. Ai solli me vete ato pak sende me vlerë të familjes që mund të sillte nga përtej detit. Xhiaçinto ndërroi jetë në moshën 74 vjeçare në korrik 1859 dhe u varros në Shkodër. Shënimi në gurin e varrit, që thekson se Xhiaçinto Simini u ngul në Shkodër për t'u strehuar prej përndjekjeve të qeverisë borbonike, jepet në dorëshkrim [f ]. Sipas dorëshkrimit, familja Simini u lidh pazgjidhshmërisht me atdheun e ri. Pas pavarësisë së Italisë Simini u kthye në Leçe më 1861, dhe më pas shkoi edhe në kryeqytetin e Torinos, ku u takua me autoritete të larta të shtetit të ri, të cilët i ofruan ofiqe të ndryshme. Por ai nuk i pranoi, dhe u kthye sërish në Shkodër [f ]. Më 30 shtator 1873 vdiq e shoqja, Elena. Sipas dorëshkrimit, humbja e kësaj gruaje të virtutshme shkaktoi pikëllimin e Shkodrës mbarë [f. 102]. Një mbrëmje, me 5 prill prillit 1880 Dr. Simini u thirr në një urgjencë mjekësore. U ngrit nga shtrati, u vesh nxitimthi, i hypi kalit dhe u nis. Ishte ora dy e natës. Binte dëborë dhe frynte murlani. Pas disa orësh ai u kthye në shtëpi dhe ra në shtrat. Të nesërmen nuk u ngrit dot. E kishte goditur një pneumoni e rëndë. Dr. Simini ndërroi jetë të Premten, më 9 prill [f. 105]. Sipas dorëshkrimit, qyteti i Shkodrës u mbulua në zi. Konsullat e huaja i valëvitën flamujt e tyre në gjysëm shtize. Të gjitha dyqanet, përfshirë pazarin e Shkodrës, u mbyllën. Në funeral moren pjesë autoritetet qeveritare, konsullore, kleri, qytetarë, malesore, të krishterë dhe myslimanë, kurse arkivoli shoqërohej nga një trupë ushtarakësh otomanë të kryesuar nga colonel Hodo Bej. Në krye të kortezhit ishte banda muzikore e qytetit, arqipeshkopi tetëdhjetvjeçar, etj. Kallja e trupit në dhé u shoqëria me breshëri të shtënash [ff ]. Vdekja e Dr. Siminit ishte humbje e rëndë për familjen, madje edhe ekonomikisht. Sipas dorëshkrimit, Konsulli Italian Zerboni u deklaroi disa tregtarëve katolikë se "fëmijët e Dr. Siminit nuk mund të kërkonin kthimin e borxhit prej 6,000 napolonash flori që i detyroheshin të ndjerit, sepse, përderisa kishin kaluar përmbi 15 vjet qysh nga marrja e kredisë, ajo tashmë quhej kredi në parashkrim" [f. 107]. Këtë deklarim e shfrytëzuan edhe mjaft banorë myslimanë, që refuzuan kthimin e borxhit nën parimin e merur-i-zaman [afati i parashkrimit] të së drejtës otomane [f. 107]. Ndërsa nuk jemi të sigurtë nëse e drejta otomane vërtet oto-

7 SUPLEMENT JAVOR I PERSONAZH E diel, 8 janar Simmini, raport për incidentin me Luigi Cattalinich Incidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il Tempo" të Triestes në fillim të viteve Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain. ë vitin 1861 komuniteti italian në Sh Nkodër përbëhej prej të paktën 30 personash. Dr. Gallettina sjell në vëmendje një incident të pashembullt diplomatik në Shkodrën e vitit Raportin për ngjarjen, me autor Gennaro Siminin që mban datën 18 mars 1865, sikurse përmendëm, e ka zbuluar dr. Galletti në arkivat italiane. Raporti, i cili i është dërguar si ankesë Ministrisë së Jashtme italiane, është pasqyrë e rëndësishme e gjendjes së bashkësisë së të huajve në Shkodër në vitin Nga një këndvështrim original, aty mësojmë për trupën konsullore, për raportet e tyre me pushtetin dhe me vendasit, dhe për emigracionin Italian në Shkodër. Incidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il Tempo" të Triestes në fillim të viteve Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain. {[Numrat ; ; ; , ; , ], f. 32}. Dyshimet për autorësinë e shkrimeve ranë tek njëfarë Luigi Cattalinich [Kataliniç], italian me prejardhje nga Dalmacia, dhe nënshtetas austriak, i cili kishte kohë që jetonte në Shkodër. Konsulli austro-hungarez e thirri Kataliniç-in në zyrë dhe i kërkoi të kthehej menjëherë në Dalmaci pasi i kishte skaduar pasaporta. Kataliniç refuzoi dhe, në mbarim të afatit, u zhduk pa lënë gjurmë. Pa dijeninë e Ismail Pashës, guvernatorit otoman të Shkodrës, konsullli austriak u kërkoi kolegëve të vet të kontrollonin tek shtetasit përkatës nëse Kataliniç fshihej atje. Konsulli francez u mjaftua me një njoftim sa për të shkuar rradhën. Konsulli rus nuk kishte shtetas të vet në Shkodër. Konsulli britanik nuk ndodhej fare aty. Vetëm konsulli Italian iu përgjigj kërkesës austriake, madje me bindje të habitshme, po të kemi parasysh se dy shtetet nuk kishin marrëdhënie diplomatike në atë kohë. Kësisoj, dy nëpunës të konsullatës italiane, dragomani dhe kavasi, filluan me 4 mars 1865 të ushtrojnë kontroll nëpër banesat e qytetarëve italianë në Shkodër për të zbuluar nëse Katalinich strehohej atje. Një kontroll i tillë, mjaft i imët dhe në orët e vona të natës, u ushtrua edhe në shtëpinë e Dr. Siminit. Dr. Simini kishte mbetur shumë i fyer dhe i indinjuar për këtë veprim, duke vënë në dukje madje se kontrolli nuk kishte kursyer as dhomën e fëmijëve që po flinin, dhe as papafingon ku mbanin orenditë dhe sendet e tepërta. Simini pyeste se si ka mundësi që konsulli Italian dhunonte të drejtat e shtetasve të vet duke kërkuar një shtetas të padënuar austriak në banesën e një shtetasi Italian dhe duke iu nënshtruar kësisoj kërkesave të konsullit austriak ndërkohë që dy qeveritë përkatëse nuk kishin marrëdhënie diplomatike. Ndërkohë konsulli britanik Read, me t'u kthyer në detyrë me 7 mars 1865 refuzoi t'i përgjigjej kërkesës austro-hungareze duke vënë si kusht që t'i paraqitej një dokument me shkrim ku të përcaktohej shkaku i kërkesës si dhe të jepeshin garanci për shpagimin e nderit të cënuar të zotërve të shtëpive të kontrolluara [f. 27]. Ankesa e Siminit pati jehonë tek qeveria italiane. Konsulli Durio u thirr pas një viti në atdhe dhe u zëvendësua nga Lorenzo Perrod, i cili u përpoq të vendoste lidhje më të mira me bashkësinë italiane në Shkodër [f.28]. Letra e Dr. Gennaro Simminit "Luigi Cattalinich është një i ri dalmat, i ndershëm dhe liberal, antiklerikal par excellence dhe mik i zjarrtë i Italisë. Ka arësim mesatar, por nuk është sa duhet i kujdesshëm për njerëzit dhe vendin që e rrethon, që janë vërtet të rrallë. Përreth një vi tai ishte korrespndent secret i gazetës "Tempo" të Triestes dhe shkrimet e tij ishin tejet kritike për veprimet e burrave më të rëndësishëm të vendit [ ]. Kritika e tij nuk kursente as peshkopin e trevës, konsullin Durio, etërit e misionit, jezuitët, priftërinjtë, dhe madje as vetë Pashën. Fshehtësia e emrit të vërtetë të autorit të atyre shkrimeve u ruajt për shumë kohë, por më në fund, dikush e zbuloi. Qysh nga ai çast, Cattalinich fitoi urrejtjen e personave të fyer dhe të kritikuar me shkrimet e tij. Pritej veç rasti për shkatërrimin e tij, dhe ky nuk voni të paraqitej. Me 18 shkurt [1865] u mbajt një festë me ballo dhe këngë në shtëpinë e ish-konsulles britanike, vejushës Bonatti. Aty morën pjesë Konsulli anglez me bashkëshorten, Konsullesha austriake me të shoqin Lipich, Luigi Cattalinich, familja e të nënshkruarit dhe të tjerë. Aty u këndua, u kërcye, dhe ndër këngët ishte edhe këmisha e kuqe garibaldine, që u ndërpre menjëherë për të mos fyer Lipich. Dy ditë më pas, me 20 shkurt [1865] martohej një këpucar i quajtur Coteli. Midis gazit dhe haresë, disa të ftuar dalmatue kënduan këngën këmisha e kuqe garibaldine. Të nesërmen, me date 21. Dalmatët u thirën në konsullatë nga Z. Lipich, i cili i qortoi për këngën që ishte kundër qeverisë austriake, dhe i kërcënoi se do t'i dëbonte në hekura po ta përsërisnin. "Ne, këpucarëve të varfër, ju na kërcënoni, ndërsa atij që ua këndoi ballasi, Cattalinich-it, as nuk i thoni gjë dhe as nuk e keni kërcënuar". Letra e Dr.. Gennaro Simminit, Shkodër, Shqipëri, 18 mars 1865; ASMAE, s. Regno d'italia, , ivi, Dispaccio del Cnsolato d'italia a Scutari indirizzata al Signor Generale Alfonso La Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri.e Ministro degli Affari Esteri, Torino; ff ]. mane e zbatuar në Shqipëri parashikonte dispozita parashkrimi për borxhet, duket i habitshëm qëndrimi i konsullit italian për zbatimin esktraterritorial të legjislacionit Italian ndaj shtetasve italianë rezidentë në Shqipëri duke patur parasysh se midis shtetit të ri italian dhe Perandorisë Otomane në atë kohë nuk kishte marrëveshje kapitulacionesh. Tre fëmijët e Siminit të mbetur gjallë u kthyen në Itali. Shtëpia e Siminit në Shkodër sot nuk ruhet më. Ajo u shkatërrua në vitin 1912 si pasojë e bombardimit të qytetit nga trupat malazeze. Përplasje fetare - Shkodër 1856 Dorëshkrimi përmend edhe një përplasje fetare në Shkodër më Bëhet fjalë për protestën e një pjese të popullsisë vendase ndaj veprimtarisë së seminarit jezuit, që mbështetej nga Austro-Hungaria. Pa hyrë në shkaqet dhe arësyet e kësaj ngjarjeje, që u takon historianeve vendas për t'i shtjelluar, përmendim se Austro-Hungaria dhe Selia e Shenjtë në Romë ishin në aleancë, çka ishte në kundërshtim me interesat e Stambollit, por edhe të lëvizjes kombëtare italiane. Madje edhe kleri katolik në Shkodër ndalohej më vonë, në vitin 1863, që të kishte lidhje me konsullatën italiane në Shkodër të kryesuar nga Eugenio Durio [f. 23]. Në krizën e vitit 1856 në Shkodër Simini ndërhyri menjëherë në vendngjarje dhe, duke shfrytëzuar autoritetin dhe besimin e padiskutueshëm që gëzonte në popull, shmangu gjakderdhjen, qetësoi krerët dhe mbrojti etërit jezuitë, kreu i të cilëve, P. Neri, u strehua për disa ditë në shtëpinë e Siminit [f. 101]. Në mbështetje të lëvizjes kombëtare italiane dhe shqiptare Refugjatët italianë në Shkodër përbënin një qelizë të rëndësishme të lëvizjes revolucionare italiane në vitet 1848 e më tej. Sipas dorëshkrimit, italianët e Shkodrës madje kishin korrespondence edhe me vetë Giuseppe Mazzini-n, që u shkruante atyre më 1858 për t'u organizuar për pavarësinë e Italisë [f ]. Dr. Simini, sipas dorëshkrimit, u lidh aq shumë pas vendit që i shpëtoi jetën aq sa e mbështeti "gjithmonë" pavarësinë e Shqipërisë nga turku. Madje, pas pavarësisë së Italisë Simini nuk pranoi ofertat për poste qeveritare ndërkohë që miku i tij, avokati Del Donno, u kthye në Itali dhe madje u zgjodh edhe deputet. Aq shumë u lidh Simini me atdheun e ri sa u përfshi edhe në lëvizjen kombëtare shqiptare pas Kongresit të Berlinit me 13 korrik Sipas dorëshkrimit, "Gennaro Simini ishte një ndër krerët e lëvizjes së Lidhjes së Prizrenit dhe punoi që Kongresi i Berlinit të njihte pavatësinë e Shqipërisë nga qeveria turke" [f. 104], mirëpo as dorëshkrimi dhe as studiuesja Galletti nuk japing ndonjë të dhënë konkrete. Në vend të mbylljes Eshtrat e Dr. Siminit, të jatit dhe të shoqes Elena Bonatti, u tërhoqën nga varreza katolike e Shkodrës për në Monteroni di Lecce në fund të viteve 1960 [f. 29]. Ndërkohë, dorëshkrimi na njeh edhe me një jurist të shquar arbëresh nga Spezzano Albanese, me mbiemër Skura, i cili ishte pushuar nga detyra e Prokurorit të Përgjithshëm pasi kishte filluar çështjen penale ndaj priftit Vincenzo Peluso për vrasjen e bujshme të Costabile Carducci-t [Kostabile Karduçi], kundërshtar i Mbretit të Napolit. Gjatë një vizite në Spezzano Albanese në vitin 1852 të Ferdinandit II, Mbreti i Napolit, këtij i del para gruaja e Skurës me fëmijën në dorë dhe i lutet mbretit ta rimarrë në punë të shoqin, kërkesë që Mbreti e refuzoi duke deklaruar se Skura "kishte guxuar të proçedonte dikë që kishte luftuar për të" [f. 51]. Libri i Dr. Mirella Galletit me dorëshkrimin e Dr Siminit si dhe dokumentacioni arkivor i zbuluar prej studiueses italiane përbëjnë kontribut të çmuar në ndriçimin e raporteve shoqërore e institucionale në rrafshin juridik-zakonor dhe diplomatik në trevën e Shkodrës së gjysmës së dytë të Shekullit XIX. Kësisoj, ai ndihmon historianët, juristët dhe studiuesit e tjerë për të kuptuar më gjerë e më thellë rrethanat historike të atij cepi strategjik të Perandorisë Otomane, që së shpejti do të ishte në qendër të zhvillimeve ndërkombëtare si dhe të lëvizjes kombëtare shqiptare. Ndër vërejtjet për librin mund të përmendim mangësinë në konsultimin me historian vendas si dhe në moskonsultimin e arkivave shqiptare. Nëse në dorëshkrim dhe studim thuhet se Simini ishte pjesëmarrës në Lidhjen e Prizrenit, ky fakt mund të mbështetej edhe me burimet shqiptare. Gjithsesi, libri është i vlefshëm për studiuesit e historisë, të drejtës zakonore dhe histories së shtetit dhe së drejtën në Shqipëri në Shkodrën e viteve

8 8 E diel, 8 janar 2012 SUPLEMENT KUJTIME JAVOR I NJOHJA BISEDA ISEDAT Bilal Xhaf aferri, episode të panjohura P Emin RIZA rej vitesh matem dhe tërhiqem, për të shkruar pak rreshta për Bilal Xhaferrin, të cilin e njoha në rininë time, të thjeshtë njerëzor, me vullnet të epërm dhe trim. Afria, thuajse e menjëhershme me të, intimiteti dhe vlerësimet e ndërsjella i kam pasur vijueshëm të shtrenjta. Ato, morën një vlerë tjetër, kur vrullshëm Bilal Xhaferi, u shfaq si një meteor në qiellin plot yje krijuesish dhe patriotësh shqiptarë. Ai tashmë nuk i përkiste vetëm një rrethi të afërmish intimë, familjar dhe miqësor, por mbarë kombit, pra mbarë brezave, duke fituar përjetësinë e merituar. Ishte viti 1954, kur pasi kreva Politeknikumin në degën Ndërtesa, u emërova teknik ndërtimi në Ndërmarrjen e Ndërtimeve Bujqësore, pranë Kantierit të Sukthit. Të parin, në godinën e thjeshtë përdhese të drejtorisë së Kantierit, në Sukth, ndesha Bilal Xhaferin. Në bashkësinë e vogël të personelit të Kantierit, Bilali kryente detyrën e normistit, krahas asaj të administratorit. Ai merrte postën, protokollonte, shtypte në makinën e shkrimit, merrej me dokumentacionin e shoferëve të ndërtimit. Shpejt mora vesh se prindërit nuk i jetonin. Motra jetonte me hallën e saj në Shijak. Aty banonin shumë shqiptarë të Çamërisë, të atyre trojeve shqiptare, kur fill pas Luftës së Dytë Botërore u zbatua i pari pastrim etnik, me repertorin e njohur të ç'njerëzisë dhe mashtrimit. Lidhja jonë qe e shpejtë, për shkak të moshës thuajse të njëjtë, dashurisë për librin dhe vetmisë. Bilali e kishte leximin thuajse thelbin e jetës. Ai e vazhdonte natën shkollën unike. Te dielat ishin ditët tona më të këndshme. Takoheshim që në mëngjes dhe i binim Sukthit kryq e tërthor, duke biseduar kryesisht për letërsinë. Bisedat politike ishin të përjashtuara pa asnjë marrëveshje. Unë kisha dëgjuar se i ati i Bilatit paskësh qenë me Ballin, ndërsa ai duhej të kish dëgjuar gënjeshtrën se im atë qenkësh i arratisur, në të vërtetë i dërguar në pranga "vëllezërve jugosllavë" si synues i bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Them se ishte thjesht një bashkëheshtje njerëzore, madje fisnike. Ishte koha kur Bilali saktë, besonte në talentin e tij letrar, ashtu si unë gabueshëm besonja në të njëjtën dhunti. Kjo rrethanë na afronte ndijshëm. Më kujtohet një e diel e veçantë e vitit 1956, kur fill pas takimit, vendosëm të kryenim një garë letrare, secili do të shkruante diçka dhe pasdite do të bashkëvendosnim fituesin. Unë, i patalentuari mora lapsin dhe shkruajta një tregim. Takohemi me Bilalin, dhe ai me buzëqeshjen e çiltër që e karakterizonte, me duar bosh më thotë: "për Zotin, nuk shkruajta dot asgjë". Më vonë kuptova domethënien e këtij episodi, i cili binte në përfillje atë që emërohet shtyse e brendshme, apo frymëzim, si burim i çdo krijimi ndër të talentuarit. Në vitin 1955 u shpall konkursi për himnin e Republikës. Një përpjekje e ngjashme ishte bërë në vitin 1937, me rastin e 25 vjetorit të Pavarësisë, fatmirësisht, pa vendosur zëvendësimin e atij himni me të cilin në gojë, atdhetarët farkëtuan Shqipërinë. Tashmë shkak qenë arsyet "ideologjike" apo kombshpërfillëse. Menjëherë poetët tanë morën laps e letër, duke mos harruar asnjëri t'i bënte vend në himn, miqësisë me Bashkimin Sovjetik. Filloi botimi i himneve të rinj, të cilët do t'i nënshtroheshin konkursit. Në këto rrethana Bilali më drejtohet i prekur: "si është e mundur që në himnin e Republikës të përmendet edhe Bashkimi Sovjetik, ai është himn i Shqipërisë. Do të shkruaj edhe unë një himn dhe do ta dërgoj". Dhe ashtu bëri, duke qene ky debutimi i tij zyrtar në letërsi. Himni i tij shoqërohej me një letër shpjeguese, në të cilën arsyetohej e vetëkuptueshmja, se në himnin e Republikës, nuk ka vend për Bashkimin Sovjetik. Bilali nuk Për Skënderben Në vitin 1965 e takova në Krujë. Nuk u çudita duke njohur energjinë e tij. Më shpjegoi se do të shkruante një roman për Skënderbeun dhe do të shkelte trojet ku ai kishte zhvilluar betejat e tij. Në foto: Bilal Xhaferri dhe faksimile e një prej poezive të lëna në dorëshkrim nga Xhaferri pati asnjë përgjigje për këtë reagim. Besoj se nuk e kanë kursyer, por duke qene krejtësisht i panjohur, në atë kohë, e kanë përfshirë në kategorinë e të paekuilibruarve, do të thosha për fatin e tij. Ne vitin 1957 fillova studimet e larta. Bilali më takonte rrallë, pas çdo takimi qëndronim gjatë. Nuk harroj tregimin e ngjeshur mbi punën dërrmuese si mbushës vagonësh me dhé, në fabrikën e tullave të Vorës. Bilali, trupvogël, por i fuqishëm, sepse sedra i vinte në shfrytëzim maksimalisht energjinë e tij, ishte dërmuar në atë punë, siç më tregonte vetë. Ashtu si e kam njohur, do të thosha se ai ishte i drejtë dhe i rreptë me veten dhe të tjerët dhe nuk i shmangej përballjeve. Më kujtohet, se madje edhe fizikisht ai sulmonte bartësit e veseve, siç kam pasur rastin të vërej në Sukth. Optimizmi i tij buronte prej bindjes mbi ekzistencën e drejtësisë dhe moralit, në morinë e pështjellimeve dhe perversiteteve të jetës njerëzore. Vetëm një herë e pashë të pikëlluar ashtu siç qe ai, pra me dinjitet, kur i ishte shfaqur njëlloj ekzeme në fytyrë. Në vitin 1965 e takova në Krujë. Nuk u çudita duke njohur energjinë e tij. Më shpjegoi se do të shkruante një roman për Skënderbeun dhe do të shkelte trojet ku ai kishte zhvilluar betejat e tij. Mbaj mend takimin e fundit, në të cilin më thotë: "Për zotin, nga marksizmi s'marr vesh fare, ti lexon nga ato, prandaj më jep ndonjë libër". I dhashë, kryesisht vepra të Engelsit, unë që isha vërtet njohës pasiv i të ashtuquajturit marksizëm-leninizmit. Përvoja jetësore dhe im atë më mësoi, pak më vonë, se marksizmi dhe leninizmi janë dy botëkuptime thuajse të ndryshme, dhe se leninizmi, apo bolshevizmi është nëna e totalitarizmave të shek. XX, pra e fashizmit dhe nazizmit, me zbatimin e sistemit parti-shtet. Nuk di se ç'bëri Bilali me librat që i huajta, por shpejt u informova se ai kishte kritikuar romanin "Dasma", duke u sulmuar rëndë prej një gjeraku të Partisë. Më pas, Bilali iku prej atdheut për atdheun, pa reshtur veprën në cilësinë e krijuesit patriot. Ndërroi jetë në rrethana të dyshimta. Mësova shumë prej tij, unë vetëm e afrova me muzikën klasike, burimin pashtershëm të pasioneve të fuqishme njerëzore. Bir i shquar i kombit shqiptar dhe më ngushtas i Çamërisë martire, të tradhtuar vijueshëm prej mbarë qeverive shqiptare të pas Luftës së Dytë Botërore, Bilal Xhaferi është shembull i vërtetë i patriotizmit shqiptar, shfaqur me një talent krijues të bashkëlindur, në rrethanat e një jete plot dhimbje dhe vështirësi, për të jetuar njerëzisht në lartësi thuajse të paarritshme.