platformat për Shqipëri etnike diskutohen hapur deri në rangun e kryeministrit të vendit. Dokumenti DËME TË SHKAKTUARA PA- SURIVE PRIVATE GJATË PUSH-

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli HISTORI PUSHTIMET E , JA RAPORTI I 1941, I KOMISIONIT TE "PERSHPAGIMEVE" Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Na ndiqni edhe online Viti iti III - Nr:4 E diel, 27 janar 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI GREQIZIMI I KORÇES DHE GJIROKASTRES Djegie e e vrasje, ja dëmi treqind milionë franga ari G Admirina Peçi jatë pushtimit të Korçës e Gjirokastrës nga Greqia mbi 300 fshatra shqiptare u dogjën e u vranë mbi 450 burra, gra e fëmijë, ndërsa dëmet materiale në pasuritë private të këtyre banorëve kapnin shifrën e mbi 3 milion franga ari. Të dhënat kanë dalë nga një dokument i viti 1941, hartuar nga komisioni i Përshpagimeve, autorë të promemorjes dhe projektit të Shqipërisë etnike, përbërë nga Fejzi Alizoti, Dhimitër Berati, Xhemil Dino e Tahir Shtylla dhe i kryesuar nga Mustafa Kruja, atëherë senator i Mbretërisë e Kryetar i Institutit të Studimeve shqiptare. Ndërsa analizon me hollësi të gjithë lëvizjet e shtetit fqinj për të future brenda territorit të tij edhe prefekturat e Gjirokastrës e Korçës, ky dokument pasohet nga një tjetër syresh, mbi dëmet e shkaktuara në periudhën e normalitetit të pasur- ive të shqiptarëve që ndodheshin në Greqi. Larguar në kohë, ky studim shumplanësh i realizuar nga komisioni i përmendur më sipër, i lënë në harresë në arkiva, merr sot një vlerë të veçantë dhe ngjall kureshtje këto kohë, kur diskutimet dhe Nasho Jorgaqi, hire të tjera letrare nëpër shpalime historike Libri i ri i prof. Nasho Jorgaqit me studime, vështrime, ese, etj.. veçohen në këtë vëllim studimet "Muza e poezisë lirike shqipe" dhe "Panoramë e prozës së shkurtër shqipe" platformat për Shqipëri etnike diskutohen hapur deri në rangun e kryeministrit të vendit. Dokumenti DËME TË SHKAKTUARA PA- SURIVE PRIVATE GJATË PUSH- Në foto: Katedralja e Korçes në vitin 1912 dhe dy faksimile nga dokumentat e komisioni të rivendikimeve hartuar më 1941 TIMIT TË KORÇËS E GJIROKAS- TRËS Që kur Greqia filloi politikën e saj të hapjes së tepruar ballkanike, Shqipëria Jugore u vu në shënjestër energjikisht nga propaganda progreke, me të gjitha mjetet që ajo zotëronte. Cilat ishin këta mjete e si u përdorën do të shihet më gjërë në një tjetër kapitull. Qëllimi i këtij veprimi të pabesë ishte shkombëtarizimi i pjesës ortodokse të popullsisë shqiptare. Duke u shtirur se ky qëllim ishte arritur, Grekët me kohë kishin marrë zakonin t'i quanin shqiptarët ortodoksë si grekë të greqizuar ose të greqizueshëm edhe për një tjetër arsye të rreme, pra përkatësisë së tyre Kishës greko - lindore dhe Patriarkanës së Kostandinopojës. Të njëjtin mendim Grekët kishin patur edhe për Bullgarët e Maqedonisë para ndarjes së kishës bullgare nga Patriarkana. Por ngjarjet e fundit u përpoqën t'i zhgënjejnë. Mbas luftës ballkanike të ës, Greqia, e pangopur me bashkëngjitjen e pjesës më të madhe të vilajetit të Janinës, deshi të kishte me çdo kusht edhe qarqet prefekturore të Korçës e Gjirokastrës. Arsyeja kryesore që nxirrte Qeveria Greke ishte ajo... vijon në faqen Si u zbuluan fotot e rralla të princave të Mirditës Dhjetëra foto zbulohen pas viteve '90 nga një gropë e thellë në Orosh të Mirditës. Fakte historike të ruajtura në celuloid botohen në një libër,, duke provokuar historinë e vrasjes së Bardhok Bibës Kristaq Nanushi jen përsëri profesori Vnëpër shtëpitë tona. Vjen pa trokitur, se dyert i ka të hapura prej mëse gjysmëshekulli. Këtë herë me librin e ri sjell të tjera hire letrare, vështrime dhe ese, ato që ai i ka përzemër dhe i ka lëvruar në dhjetëra vëllime të mëparshme. Unë, të them të drejtën, e kam të vështirë që në një recension të jap të gjitha vlerat vëllimore të këtij botimi, jo për numrin e faqeve, po për sasinë e informacionit, që shpesh është i panjohur, për freskinë e analizave, që bëhen me syrin e kohës sot, për promovimet që u bën autorëve pak ose aspak të njohur, si dhe për dukuritë letrare gjatë periudhave historike. Ato që do të veçoja nga shpalimet historike janë dy studimet e para në kapitullin "Hire letrare": "Muza e poezisë lirike shqipe" dhe "Panoramë e prozës së shkurtër shqipe", të cilat pasqyrojnë rrugën që kanë ndjekur këto dy gjini letrare që nga fillimet e tyre deri në mbarim të Luftës II Botërore.Duke ngarendur nëpër lirikën shqiptare që nga fillimet e saj, që nga "Meshari" i Gjon Buzukut, me vargjet lirike "Himnet" e Davidit e deri te poezia socrealiste, autori bën portretin e poezisë sonë, duke vërtetuar me argument tiparet sa kombëtare, aq dhe europiane të saj. Kalimin e stafetës poetike në rrugën e historisë së vështirë të shoqërisë shqiptare... faqe Nopça, si i zbërtheu bestytnitë e shqiptarëve të veriut Një vepër ku flitet për qënie metafizike dhe mbinjerëzore, perëndi dhe gjysmëperëndi, djaj, lugetë, perëndesha sëmundjesh, shpirtra të ligjë... faqe 17 Dhurata Hamzai ilipi, pinjoll i derës së FGjonmarkajve na tregon një histori të rrallë, për të cilën sot ndihet shumë krenar. E konsideron veten pasardhës të princave të Mirditës, titull me të cilin e i njihte populli i malësive të Oroshit dhe Kthellës paraardhësit e tij për shekuj me radhë, deri në vitin Pas këtij viti komunizmi shpalli luftë për jetë a vdekjes me kryengritësit e parë kundër tij, dhe dera e Gjonamakajve u masakrua me shtëpi dhe fis, u përndoq në internime dhe pësoi plagë të rënda deri sa erdhi viti 1991 që shënoi rënien e komunizmin dhe lirinë e tyre. Filipi rrëfen se pas nisjes së kësaj lufte të ashpër ka qenë nëna e tij, e cila pas kundërvënies mbledh me kujdes të gjitha fotografitë e fisit dhe familjes, të të gjithë paraardhësve më në zë të princave të Mirditës, themelues të Pavarësisë dhe shumica patriotë dhe luftëtarë për liri. Ajo i fsheh nën tokë sikur të ishin një thesar. Nëna thotë Filip Gjonmarkaj e mban sekret vendin derisa iu afrua vdekja dhe ia tregon si sekretarin e jetës së saj të birit që t'i zbulonte në një ditë lirie. Qershia që ka mbajtur poshtë rrënjëve të saj fotot e derës së Gjonmarkajve, për të cilët Filipi thotë se janë princat e Mirditës, është akoma. Filipi pasi i ka nxjerrë nga nëntoka kupton mirë se nëna e tij ka ruajtur një copëz të... faqe 20

2 DOKUMENTE 14 E diel, 27 janar 2013 SUPLEMENT JAVOR I PËRSHP ËRSHPAGIMET SHQIPTARE vijon nga faqja 13...që lidhej me gjëndjen etnike të këtyre dy qarqeve. "Në banorë janë grekë" shpallte ajo duke mohuar paturpësisht qënien e Shqiptarëve ortodoksë. Për pjesën tjetër të numurit të shqiptarëve myslimanë, rreth , Qeveria e Athinës e hiqte bezdinë duke pohuar thjesht se bëhej fjalë për Turq që flisnin gjuhën shqipe. Sa foshnjarake këto thënie!. Megjithatë u gjendën shumë, edhe ndërmjet diplomatëve, që i morën seriozisht.sa i përket elementit ortodoks të dy qarqeve, Greqia ndoshta mund të konceptonte idenë e tërheqjes së simpative të këtyre elementëve pak nga pak duke arritur me kohë në përnjisimin e tyre, në sajë të çekanit të vazhdueshëm të propagandës fetare e shkollore. Por një shpresë e tillë, në drejtim të popullsisë myslimane, do të kishte qënë tepër absurde. Një tjetër vështirësi ishte përfaqësuar nga fakti që, në krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës, shumë fshatra kanë popullsi të përziera, ndërsa ato të banuara krejtësisht nga të krishterë e nga myslimanë ndërsjellohen njëri me tjetrin. Me qëllim që t'a ndryshonte këtë gjëndje etnike mjaft të ngatërruar, Greqia zgjodhi, pa shumë dredha, mjetin më çnjerëzor por që, simbas pikëpamjes së saj, ishte më i efektshëm e më i shpejtë: përzënien ose shkatërrimin e elementit shqiptar kundërshtar.sendërtimi i këtij projekti filloi sapo u paraqit rasti. Kështu, në dhjetor 1912, gjatë pushtimit të parë të krahinës së Korçës nga ana e trupave greke nën komandën e gjeneralit Damianos, përveç grabitjeve e masakrave me të cilat nuk do të merremi në këtë parashtrim, janë djegur e shkatërruar me paramendim katërmbëdhjetë fshatra myslimanësh shqiptarë. Në muajin maj 1914, Qeveria Greke organizoi një ushtri bashibozukësh, të përbërë nga ushtarë grekë të maskuar e bandash kreteze. Kjo ushtri vepruese nën komandën e kolonelit Jorgo Contas - Vargas, në bashkëpunim me mjaft oficerë të tjerë të ushtrisë greke, emrat e të cilëve janë të njohur, kanë djegur gati të gjitha fshatrat myslimane të qarkut të Korçës. Po sjellim ndonjë shembull : 1 - Nëntogeri Stratos, me bandën e tij, ka vrarë 450 vetë, burra, gra e fëmijë në fshatin Panarit. Më 10 korrik 1914 banda e tij u ka vënë zjarrin 27 fshatrave. E njëjta bandë, gjatë muajit shtator 1914, ka shkatërruar lokalitetin e Çorovodës e afërsitë e tij dhe gjithë rrethinat e Tomorricës të përbëra nga 45 fshatra. 2 - Bandat e Pandacopulosit, kryetar bandash kretez, Viktoratos e Drelles, të dy nëntogerë të ushtrisë së rregulltë greke, më 20 gusht 1914 kanë djegur e grabitur 15 fshatra të rrethit të Oparit. 3 - Koloneli Vardas, pasi mblodhi të gjitha bandat më 20 shtator 1944, ka djegur dhe shkatërruar 45 fshatra të krahinës së Gorës. 4 - Kapiteni Taipuras me bandat e tij, në muajin prill 1914, i ka vënë zjarrin 32 fshatrave të krahinës së Kolonjës. Kjo listë e trishtuar mund të zgjatet ende shumë. Të gjitha hollësitë e këtyre shkatërrimeve janë të njohura. Kjo vepër e turpëshme mund të përmblidhet në pikat e mëposhtëme : a) Pothuaj se 300 fshatra të shkatërruara e të grabitura. Ndërmjet tyre, më shumë se 200, u dogjën krejtësisht ose pjesërisht. 151 fshatra të shkatërruara numurohen vetëm në krahinën e Korçës. Dëmi i përgjithshëm u vlerësua në 200 milion fr.ar.b) U vodh pothuaj gjithë bagëtia që përbënte pasurinë e këtyre krahinave. Vetëm në fshatrat e Pojanit e të Zvezdës, banda kreteze Papadhakis ka vjedhur 2500 krerë bagëti. c) Magazina e banesa u plaçkitën në shumë lokalitete. Koloneli Vardas, në bashkëpunim me të tjerë oficerë, plaçkitën në Korçë 35 magazina e 1000 banesa. Pjesa e plaçkës së tij u vlerësua në fr. ar. d) Qytete e lokalitete të rëndësishme u dënuan me gjoba. Kështu, më 1914, qyteti i Korçës u detyrua të paguajë një gjobë prej Në foto: Pamje panoramike e Korçes në 1912 GREQIZIMI I KORÇES Dëmi treqind milionë franga ari fr. ari. Qeveria Greke, më 1916, ka marrë prej të mërguarve, si garanci për shërbimin ushtarak, më shumë se fr.ari. Nëse kësaj liste do t'i shtojmë të gjitha shkatërrimet e kryera në të tjera treva të Shqipërisë Jugore, dëmet e shkaktuara pasurive private arrijnë në më shumë se treqind milionë fr.ari. III DËME TË SHKAKTUARA NË PERIUDHËN E NORMALITETIT PASURIVE TË SHQIPTARËVE NË GREQI. Qeveritë ish Jugosllave e Greke kanë qënë gjithmonë besnike të programit të paramenduar të shfarosjes së elementëve vëndas, veçanërisht atyre shqiptarë, për të tjetërsuar natyrën etnike të krahinave që kanë përvehtësuar në vazhdim të luftërave kundër Turqisë e në sajë të traktateve të poshtra. Të dyja, veçanërisht ajo Greke, kanë bërë që me famëkeqet administrata të vendosura në krahinat e gjëra të pushtuara, sasia e popullsisë shqiptare të pakësohej shumë. Për të folur vetëm për Epirin, grupi etnik shqiptar arrin sot në një të katërtën e atij të vitit 1912, data e bashkëngjitjes Greqisë. Gjatë 29 vjetëve të sundimit grek, popullsitë shqiptare nuk u pranuan asnjëherë të merrnin pjesë në jetën politike, shoqërore apo ekonomike të vendit. Është veçori e Greqisë, që atje të mos gjëndet asnjë oficer, asnjë xhandar, asnjë profesionist me origjinë shqiptare, madje as edhe një tregtar i asaj origjine nuk ka mundur t'a zhvillojë paqësisht veprimtarinë e vet.duhet të vemë në dukje që këtu bëhet fjalë për shqiptarët "myslimanë" sepse grekët i konsideronin arbitrarisht ipso fakto shqiptarët e besimit ortodoks si të racës së tyre. Elementi shqiptar u godit pa mëshirë në tri rrethana të veçanta. 1 - Në çastin e pushtimit, me masakra, shkatërrime etj. 2 - Në çastin e shkëmbimeve të popullsive turke e greke. 3 - Në çastin e zbatimit të të ashtuquajturit ligj për reformën agrare. I pakënaqur nga mjerimet që i kishte shkaktuar popullsisë vëndase në çastin e pushtimit, kur erdhi ora e zbatimit të marrëveshjeve mes grekëve e turqve për shkëmbimin e popullsisë (1922), Qeveria Greke bëri që një numur i madh familjesh shqiptare, me gjithë protestat e tyre më të ashpra, të imbarkohen me dhunë nga Preveza për në Turqi, e cila, nga ana e saj, kthente mbrapa ato më të njohurat si shqiptare. Popullsitë e pakta të shpëtuara, të përbëra Në foto: Faksimile të dy prej dokumenteve të hartuara nga komisioni për rivendikimet shqiptare kryesisht nga pronarë të vegjël e të mëdhenj tokash, mbetën të ekspozuar mizorive greke pa asnjë lloj mbrojtjeje, sepse Athina nuk pranonte asnjë lloj ndërhyrjeje të Qeverisë Shqiptare në dobi të pakicave të mbetura në Greqi, të shpallura të mbrojtura e të siguruara nga marrëveshjet ndërkombëtare. Për të mundur të ruanin të gjallë karakterin etnik shqiptar t'atyre trevave, qoftë edhe vetëm me praninë e tyre, shumë shqiptarë duruan sa mundën me vetmohim e shpirt flijimi mjerimet më të dhimbëshme, por në një farë çasti u shtrënguan të braktisin vatrat e tyre të lashta. Pakë dhjetra mijra që mbetën nuk patën as të drejtën më të vogël, as edhe një shkollë ku të mësohej gjuha e nënës.sa i përket së ashtuquajturës reformë agrare, nuk i shmangej kujdesit të Qeverisë Greke problemi i pronarëve të mëdhenj e të vegjël, që më shumë ishin të lidhur me tokën e tyre. Që nga çasti i parë i pushtimit ushtarak, për t'i grabitur më lehtë në çastin e duhur, Qeveria e Athinës shpalli një ligj që ndalonte çdo marrëveshje për shitblerje të tokave të zotëruara nga shqiptarët në territoret e bashkangjitura Greqisë. Një vendim i tillë i padrejtë u mbajt deri në çastin e konfiskimit praktik e të vërtetë të pronësive shqiptare.në kohën e sundimit turk, shqiptarët kanë mundur të krijojnë, në sajë të shpirtit të tyre veprues, punës dhe aftësive, prona të mëdha tokash në disa krahina të perandorisë otomane e, veçanërisht, në vetë Shqipërinë e në territoret e afërme. Mbas luftërave ballkanike, kur disa krahina i u bashkangjitën Greqisë e Serbisë, Qeveritë përkatëse u zotuan solemnisht se do të respektonin të drejtën e pronësisë të gjithë nënshtetasve ish otomanë dhe të mos merrnin asnjë vendim shpronësimi, për arsye të dobisë publike, pa një shpërblim të përshtatëshëm paraprak të vlerës së vërtetë të pasurisë së shpronësueshme. Këta zotime u muarën solemnisht në përfundim të traktateve të Bukureshtit e të Athinës dhe u ripohuan, në mënyrën më të saktë, në traktatin e Lozanës. Në mënyrë të veçantë, në Lozanë u sanksionua parimi që pronat e shpronësuara do të paguheshin nga qeveria greke në valutë ari, përfshirë dhe interesat, deri në derdhjen e plotë të shumave përkatëse të të ardhurave të pasurive për të cilat bëhet fjalë.në të vërtetë, sapo u vendos zotërimi i tyre mbi territoret e bashkëngjitura, grekët kanë shkelur pa skrupull të gjitha zotimet e marra, nuk kanë shpallur normat zbatuese të marrëveshjeve ndërkombëtare, madje kanë shfuqizuar dispozitat në fuqi që, në një farë mënyre, mund të favorizonin elementin shqiptar. Shqiptarët, që zotëronin pasuri të paluajtëshme në territoret e bashkëngjitura Greqisë, u përndoqën pa mëshirë e në vazhdimësi. Mohimi i të drejtave të tyre, pengesat proçedurale, vështirësitë e përherëshme nga ana e autoriteteve administrative, mosplotësimi i nxitur i detyrimeve të qiraxhinjve ndaj pronarëve të ligjshëm, kërcënimet me vdekje, në shumë raste të zbatuara, shtrënguan shumë pronarë të heqin dorë nga interesat e të drejtat e tyre. Të tjerët, nëse nuk hoqën dorë krejtësisht, harxhuan kaqë shumë për avokatë, udhëtime, gjyqe, saqë shumat që më së fundi u përfituan ishin krejtësisht të papërshtatëshme.për shkak të këtyre dhunimeve të të drejtave të panumurta të tyre nga autoritetet greke, shumë familje të kamura u katandisën në mjerim të vërtetë. Të lodhur nga sorollatjet e në vazhdim të kërkesave të të interesuarve që dergjeshin në kushte të mjerueshme, Qeveria e Tiranës propozoi një likuidim të përgjithshëm, shumë më të ulët nga vlera reale e pasurive të shpronësuara, po propozimi nuk pati asnjë rrjedhojë. Qeveria Shqiptare thirri në ndihmë parimet e së drejtës ndërkombëtare, sipas të cilëve një shtet mund të sillet si të dojë me qytetarët e tij, por jo ashtu me elementët e kombësive të tjera të cilët, nëse shpronësohen, duhet të dëmshpërblehen për aq sa u takon.

3 SUPLEMENT JAVOR I DOKUMENTE E diel, 27 janar DHE GJIROKASTRES 300 fshatra të djegura e 450 të vrarë Grup fëmijësh shqiptarë në jug , realizuar nga Misioni Ushtarak Hollandez Qeveria Shqiptare ka kërkuar zbatimin e dispozitave të Traktatit Greko - Turk të 1913-ës, që mbron të drejtat e shtetasve të huaj; ka paditur qëndrimin e ndryshëm të Greqisë karshi të huajve të tjerë, anglezë, francezë, turq etj. që janë dëmshpërblyer me barazi ; së fundi ka bërë thirrje për dobinë e marrëdhënieve të mira mes dy shteteve. Qeveria e Athinës nuk ka marrë parasysh asnjë argument.traktativa të llojeve të ndryshme kanë vazhduar për gjashtëmbëdhjetë vite pa as rezultatin më të vogël. Tri herë janë dërguar në Athinë delegacione të posaçme për të shqyrtuar çështjen me Qeverinë Greke janë paraqitur shumë përkujtesa që pasqyrojnë pikpamjen shqiptare, janë shkëmbyer mendime e kërkesa diplomatike pa arritur në asnjë përfundim.më 1928 Qeveria Shqiptare, që kishte arritur në kufijtë e durimit e të shpresës për të patur ndonjë kënaqësi, i u drejtua Lidhjes së Kombeve duke i parashtruar mosmarrëveshjen simbas gjykimit të saj, por instituti i Gjenevës, si gjithmonë e me të njëjtën politikë, nuk vendosi asgjë. Qeveria Greke, sigurisht, nuk i quante pa bazë kërkesat shqiptare nëse më 1927, kur të dërguarit shqiptarë i dhanë të kuptojnë Z. Mihalacopulos se donin t'i a parashtronin mosmarrëveshjen Gjykatës Ndërkombëtare të Hagës, Ministri grek i Punëve të Jashtëme nuk mori pjesë në këtë proçedurë.një tjetër provë e njohjes së të drejtave të shqiptarëve qe dhënë kur vetë Mihalacopulos i propozoi Dërgatës Shqiptare në Gjenevë, për të dëmshpërblyer drejtësisht vetëm ndonjë pronar shqiptar të parapëlqyer nga Qeveria e Tiranës dhe të dërguarve të saj por, siç dukej, në dëm të të interesuarve të tjerë. Është i dukshëm kahu i moralitetit të një propozimi të tillë. Të dërguarit shqiptarë, edhe se ishin t'interesuar si viktima ata vetë të shpronësimeve greke, me një zemërim të thellë e kthyen mbrapsht propozimin e pabesë grek. Të tjera propozime të tilla nuk munguan të vinin nga Athina në Tiranë. Qeveria Greke propozonte së fundi të zgjidhte çështjen e pronarëve shqiptarë si shpërblim të një zgjidhjeje të Autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare në përputhje me dëshirat e Athinës. Me fjalë të tjera, Athina shfrytëzonte mosplotësimin e saj për të kushtëzuar qeverinë shqiptare në fushën politike. Të kalojmë tani tek dëmi i shkaktuar nga Greqia pasurive private.qeveria e Tiranës nuk ka të dhëna që të përfshijnë tërësinë e këtyre dëmeve mbasi, siç është parë, Qeveria greke i mohonte asaj shqiptare interesimin për bashkëkombasit që përbënin t'ashtuquajturat pakica të Greqisë. Duke llogaritur vetëm pronësitë e nënshtetasve shqiptarë, për të cilat ishin dokumentat në Tiranë, shtrirja e pasurive bujqësore të shpronësuara, më saktë të shtetëzuara nga Qeveria Greke, ngjitet në dyqindegjashtëdhjetë mijë hektarë, përfshirë fusha, livadhe, pyje, vreshta, kopshte. Pasuritë e paluajtëshme përbëhen nga shumë shtëpi, ndërtesa, fabrika, hotele, mullinj, dyqane, shtëpi bujqësore. Këto të fundit janë shkatërruar e disa djegur në kohë paqe.në këto shifra nuk janë përfshirë pasuritë e shpronësuara pakicës shqiptare në Greqi mbasi këto, siç është thënë, i shpëtonin mbikqyrjes së Tiranës. Ato shprehin, në çfardo mënyre, një problem të ditës të rëndësisë më të madhe për Qeverinë Shqiptare, që synon të mbrojë bashkatdhetarët e saj të cilët, për tridhjetë vjet janë goditur çnjerëzisht, sepse kishin mbetur të braktisur dhe prè e padrejtësive greke, pa kontroll e mbrojtje të rastit. Shuma e këtyre pasurive është mjaft e madhe, duke i a shtuar asaj të pasurive të nënshtetasve, shifra dyfishohet. Metodat e grabitjes, të kryera nga Qeveria e Athinës, mund të klasifikohen në katër kryesore: 1 - Plaçkitje, dëmtime, shkatërrime, zjarrvënie, përvehtësime falas të pasurive të paluajtëshme shqiptare drejtpërdrejtë nga pushtetet publike, me nxitjen e elementëve grekë, edhe shumë më mbrapa mbas pushtimit ushtarak, pra në një normalitet të plotë. 2 - Përvehtësime të paligjëshme, të përkrahura e të mbrojtura nga autoritetet greke, në dëm të pronarëve të ligjshëm shqiptarë dhe nën kërcënimin vdekjeprurëse kundrejt atyre që guxonin t'i drejtoheshin gjykatave. 3 - Shtetëzime të pasurive shqiptare nga ana e shtetit, duke nxjerrë si shkak se ato ishin prona të turqve, nën emrin e të cilëve shkëmbeheshin arbitrarisht shqiptarët, sepse qeveria greke nuk pranonte qënien e shqiptarëve përtej një zone të ngushtë të Shqipërisë Jugore, në afërsitë e menjëherëshme të kufirit politik. Qeveria e Athinës e shtyu, në disa raste, arbitraritetin deri në atë pikë, sa të kundërshtonte kombësinë shqiptare të personaliteteve politike si të një ish kryeministri të Shqipërisë në detyrë dhe, për ironi më të madhe, një ish ministri të jashtëm që gjëndej i akredituar n'athinë si Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë e që Qeveria Greke ngulte këmbë, nga pikpamja e pronësisë, t'a quante turk, duke i mohuar të drejtat mbi pasuritë e paluajtëshme në Greqi, të cilat Qeveria Greke i kishte shtetëzuar. 4 - Shpronësime për vendosjen e të shpërngulurve nga Anadolli e për zbatimin e një të ashtuquajturi ligji të reformës agrare, tashmë të zbatuar me kritere kolonizimi e qëllime shoqërore.n'asnjë prej rasteve të mësipërme nuk u mbajt parasysh detyrimi për të shpërblyer me një kompensim të përshtatëshëm, për vlerën e vërtetë të pasurive të rrëmbyera. Janë vërtetuar raste, në të cilat qeveria qëndrore urdhëronte në dukje zbatimin e drejtë të dispozitave e, njëkohësisht, dërgonte kundërurdhëra të fshehta, që të mos mbaheshin parasysh aspak urdhërat e para. Qëllimi, është mirë t'a përsërisim, ishte të lodhte e të shterronte durimin e shqiptarëve deri sa të shtyheshin të linin vëndin. Atyre, në fakt, nuk i njihej as e drejta të mbanin ato pak toka që, simbas t'ashtuquajturit ligj agrar, duhet t'u mbeteshin atyre si kopështe, oborre e pjesë të vogla të kultivueshme. Sa i përket gjëndjes së sotme, përcaktuese të së drejtës së dëmshpërblimit, shqiptarët e goditur mund të ndahen në kategoritë e mëposhtëme : a) Të dëmtuar nga plaçkitje, dëmtime, shkatërrime, zjarrvënie të pasurive të paluajtëshme ose si pasojë e përvehtësimeve, të shkaktuara nga veprime të drejtpërdrejta ose nga lejimi i fajshëm apo pasiviteti i pushteteve publike, t'aftë për të nxitur elementët grekë fanatikë të hidheshin kundër shqiptarëve të pambrojtur. b) Njerëz ndaj të cilëve u zbatuan masa shtetëzimi nën hamëndjen arbitrare të përkatësisë kombësisë turke (të shkëmbyeshme). c) Njerëz të pashpërblyer për pamjaftueshmëri, simbas gjykimit grek, të titujve të pronësisë në lidhje me të drejtat trashëgimore o të lloji tjetër, ose që nuk janë paraqitur për t'u dëmshpërblyer e për të cilët nuk u shpall kurrë nga gjykata kompetente asnjë vendim. d) Njerëz që kanë patur dëmshpërblim të pjesëshëm apo të plotë, por në bazë të çmimeve të shpronësimit që nuk përfaqësojnë, në të gjitha rastet, as të njëzetën pjesë të vlerës së vërtetë. Një vlerësim i tillë i poshtër i është bërë vetëm pasurive që i përkisnin shqiptarëve, në dëm vetëm të kësaj kategorie të pakicës kombëtare. Katër kategoritë e mësipërme të të dëmtuarvet kërkojnë një zhdëmtim të drejtë, nëpërmjet një dëmshpërblimi të përshtatëshëm nga ana e Qeverisë Greke, pra : I - Shpërblimet për dëmet e shkaktuara me vetëdijë pasurive të tyre të paluajtëshme me plaçkitje, dëmtime, shkatërrime, zjarre, përvehtësime të pashpërblyera të kryera në çdo kohë, në periudhë normaliteti, mbas ndërprerjes së veprimeve ushtarake, që nga koha e pushtimit dhe bashkëngjitjes (1912) ; II - Rishikim e dëmshpërblim i drejtë pasues, i dispozitave e ligjeve të shpronësimit të pronave të rrëmbyera për arsye, gjoja, të dobisë publike; III - Kthim i plotë, nga ana e Qeverisë Greke, i t'ardhurave përkatëse të gjithë periudhës që pasuritë e paluajtëshme janë rrëmbyer pa shpërblim të drejtë, ose fare pa të IV - Kthim ose dëmshpërblim i përshtatëshëm i atyre pasurive të paluajtëshme shqiptare, të vendosura në territoret që i mbetën Greqisë, por që kanë qenë e vazhdojnë të jenë të shpronësuara për arsye dobije publike. Është thënë më sipër se vlera e pasurive bujqësore që qenë objekt i shpronësimit në dëm të vetëm nënshtetasve shqiptarë në Greqi, arrinte në rreth ha.(dyqindegjashtëdhjetë mijë). Nëse do t'u shhtohen tokat e pakicave shqiptare në Greqi, që hyjnë në kategorinë e të shpronësuarve dhe që vetëm një matje dhe vlerësim i kujdesëshëm mund të na thotë me saktësi, duhet përfunduar a priori që në tërësi, tokat shqiptare të shpronësuara nga Qeveria Greke, arrijnë në më shumë se ha, të ardhurat e të cilave, për periudhën e shpronësimit, përfaqësojnë një vlerë prej rreth 200 milion franga ar, pa përfshirë vlerën e pasurive të shkatërruara.vlerësimi i mësipërm i dyqind milionë frangave ari mund të merret si bazë nisjeje e do të jetë i ndryshueshëm, në shtim apo pakësim, simbas përfundimit të një vlerësimi t'ardhshëm, të saktë e të dokumentuar. Kjo shumë përbën një borxh të saktë të Qeverisë Greke kundrejt privatëve shqiptarë, që presin një ndreqje të shpejtë e të drejtë të dëmeve të pësuara prej tyre për fajin dhe politikën e qëllimëshme të saj. Në asnjë rast zhdëmtimi nuk mund të ngatërrohet apo të shkëmbehet me lëshime territoriale që hyjnë në orbitën e kërkesave kombëtare të Shtetit Shqiptar mbi tokat që historikisht i përkasin. Populli shqiptar, që ka vuajtur aq shumë nga regjimet e shkuara, pret tashmë me besim të qetë që të bjerë edhe për të ora e drejtësisë.

4 16 E diel, 27 janar 2013 SUPLEMENT BOTIMI JAVOR I NJË ZË I VEÇANTË P Akademik Mateja Matevski ërzgjedhjen e poezisë së Resul Sha banit Ëndërr e falur, botuar në përk thim të bukur maqedonisht nga Fatbardha Shehu, Xhevat Gega dhe autori - edhe në gjuhën e origjinalit, shqip, që në kuadër të iniciativës së rëndësishme të botuesit "Dialog", bashkë me autorin, sot e nderojmë me mirënjohjen "Dialog midis kulturash", dialog aq i nevojshëm për kohën që e jetojmë. Këtë na e dëshmon, edhe kësaj radhe, kolegu dhe miku ynë Resuli, i cili, sipas nesh, është ndër poetët më të njohur shqiptarë në Maqedoni dhe i çmuar në mbarë letërsinë shqipe. Përveç opusit krijues të veçantë si poet, prozator dhe autor dramash, neve na mahnit, siç është theksuar, misioni krijues dhe kulturor fisnik i tij si përkthyes, botues, ndërmjetësues në mes të letërsisë maqedonase dhe asaj shqiptare. Po them mision, meqë me dhjetëra veprat e përkthyera dje, sot e nesër, me përkushtim, edhe me kolegë të tjerë maqedonas e shqiptarë, ai e ka zgjeruar fushën civilizuese në këto hapësira. Frymëzimi poetik i Resul Shabanit, sado personal të jetë dhe shprehje e intimës së tij të ëndrrës dhe ëndërrimit, duke shtegtuar midis ëndrrës dhe zhgjëndrrës, e zbulon kohën e poetit të jetuar dhe atë që e jeton, si dhe ambientin ku është krijuar, është formuar dhe qartësuar qenia dhe përmbajtësimi, ndjeshmëria për to dhe ideja e tij e përfshirë në ligjëratën e tij si poet dhe si njeri. Lirika e Resul Shabanit lind dhe shfaqet në këtë përzgjedhje, dhe jo vetëm në të, në Liqen, prej burimeve nënujore të tij dhe prej atij uji të madh që e spërkat bregun e jetës së tij, duke vazhduar me ujin e fisnikëruar të Drinit nëpër botë. Gjithçka ëndërrohet dhe shihet në këtë rreth, që në mënyrë të vazhdueshme zgjerohet në imagjinatën e tij dhe në gjuhën e tij, të cilën e modelojnë vetja njerëzore dhe poetike e tij. Në këtë mënyrë ai i bashkëngjitet këngëtimit të poetëve të ujit, frymëzimit të tyre të pashtershëm ndër shekuj, duke ofruar zërin e tij autentik në përjetimin estetik dhe ideor. Resul Shabani pinë prej ujërave të liqeneve, por pinë dhe këndon në mënyrën e tij personale, duke i ndarë prej tyre ato drithërima, ato nuanca dhe ato ide imanente të intimës së tij, të sensibilitetit dhe gjuhës së tij. Prej tyre çohen dallgë të pandërprera që e zgjojnë shqetësimin e fëmijërisë, të gjithë jetës, duke thurur qasjen polikrome të pjesës së njohjes integrale të pandashmërisë së njeriut dhe natyrës. Liriku në të, në një vjershërim romantik të frenuar, ia afron lexuesit bregun e tij, shtëpinë e tij, me fshatin, me liqenin dhe Drinin, nëpër të cilin rrjedhin ëndrrat dhe ëndërrimet e ekzistencës. Janë mallëngjyese kumritë e tij, gjelat e tij, shpresat dhe tragjizmi i punës dhe kurbetit, të gjitha të gërshetuara te poezia programatike "Poeti në vizitë". Motivet e dashurisë dhe lidhshmëria me shtëpinë, babën, motrën, etj., e zgjerojnë vjershërimin e tij edhe në frymëzimin e amshueshëm - të dashurisë ndaj të dashurës. Ka në këtë dashuri edhe dalldi dhe ngazëllim me bukurinë e femrës, por ka, si edhe tek vargjet tjera, edhe një melankoli të lehtë elegjiake dhe reflektim të lënduar. Kjo elegji e prajshme endet tek sugjerimi i vargjeve për kalimtaren, sidomos te poezia "Përsiatje tri ditë para vjeshte". Shpërthimi i bukurisë së dashurisë dhe MATEJA MATEVSKI: Te burimi i poezisë së Resul Shabanit Resul Shabani Resul Shabani është ndër poetët më të njohur shqiptarë në Maqedoni dhe i çmuar në mbarë letërsinë shqipe...një vlerësim kritik mbi botimin në dy gjuhë të librit "Ëndërr e falur" botuar nga "Dijalog", SHËN SHEN NAUMI S'ka guxim të më dalë ta shoh Se do më magjeps me bukurinë E trupit që ka, zemër mbi zemra, Dhe me tik-takun e amshimit Si ritmi i jetës sonë Dhe si rrjedha e Drinit Që ndanë më dysh liqenin. Një gur, arkivol, fron, lavdi, bukuri; E vë veshin dhe dëgjoj. Të gjitha rrëfimet më të larta të kohës Rrjedhin në këtë legjendë. Shën Naumi rri ngrysur me mjekër të gjatë Dhe më lut ta përfytyroj. Balsami që askush formulën s'ia di E bën të më flasë me gojë, Kurse unë këto vargje t'i shtroj Mureve të bardhë të ëndrrave Dhe ditëve Që vijnë. Perëndia aty rri këmbëkryq Dhe merr namin e vet Të ftohtë dhe të bardhë, si mëngjesi. MANASTIRI Gjaku në afreskun e njomë, Një mijë vjet më fjeti Në pamjen e Onufrit Dhe zografëve të tjerë, Në faqen e fëmijës, Me lotin e pelikanit, Si ngjyra e mjeshtërimit të fshehtë, Në këndin e zi të territ Mes mureve, Ku drita nuk prek. Resul Shabani PERSIATJE TRI DITE PARA VJESHTE Derisa unë ngrys ditëvjshtën e vakët Te këmba e urës së ujit, Urës me dërrasa të çara Prej marrëzie, prej mërie - xhelozie, Urës me parmakë dafine Prej mirësie, prej bukurie - dashurie, Mbi të cilën shkel këmba jote e bukur, dalldisë i bën hije njohjes dhe lidhshmërisë pas asaj që "e mbjell luleborën" në shpirtin e tij të shkretëruar, në vjeshtën e tij të vonuar. Resul Shabani ëndërron syhapur. Ai i jeton dhe përjeton në kujtesë edhe dhembjen edhe realitetin, edhe helmin e punës dhe kurbetit. Ai përditshmërinë shumë shtresore e sheh edhe përmes ndjeshmërisë së poetit, edhe përmes përvojës së dramatistit, për të cilin në skenë derdhet edhe loja edhe kodrat e jetës në aluzione të qarta përmes ambivalencës së përllogaritur dhe ironisë. Kundrimi i tij është prekës dhe kritik, por njëkohësisht edhe mjekues. Për këtë arsye ka plotësisht të drejtë miku dhe kolegu ynë - kritiku Ali Aliu, kur, duke shkruar për poezinë e Resul Shabanit, flet edhe për ironinë si terapi. Kjo është ironi karshi vetes, karshi ëndrrave, karshi botës siç është. Kjo e pasuron, e aktualizon dhe e fisnikëron një pjesë së vjershërimit të tij. Lirika e Resul Shabanit me ndjeshmërinë e saj për traditën, në këtë përzgjedhje, e iluminon vëmendjen dhe shqetësimin tonë me triptikun e baladave të habitshme, të mahnitshme, të mrekullueshme: Buzëmbrëmja në liqen, Mesnata në liqen, Agu në liqen. I orkestruar si një poemë simfonike me tri akte, ky triptik është këngë dasme, ngjyer me shqetësimin dhe ngazëllimin jetësor, me drithërimën dhe dramën, si dhe me ekstazën mahnitëse të gëzimit. Të tri pjesët - shkuarja e krushqve për ta marrë nusen; kthimi i tyre me nusen dhe nata e dasmës, bashkë me natën e parë, me finalen e zbardhjes së agimit të pastërtisë dhe ndershmërisë, shndërrohen në oden e bukurisë dhe pjellshmërisë në ripërtëritjen permanente të jetës. Realiteti i ndodhur që del nga përralla dhe nga Nën të cilën noton krahu yt - flutur; Ti shpërndan mjegullën e dendur, Prej portretit tim të venitur. Po ti, sirenë vale, zanë dallge, orë liqeni Ti, nuse nuri, nuse syri, nuse zhuri; Ç'kërkon në varfërinë time Më të varfër se varfëria? Derisa ti mbjell luleborën Në shpirtin tim të shkretuar, Sjell fllad pranvere Në vjeshtën time të vonuar, Unë s'jam i zoti të të fal Asnjë ëndërr për ta ëndërruar, Asnjë shpresë për ta shpresuar, Veç një tufë rrezesh, Që as dritën s'e ndriçojnë, As terrin s'e zbardhëllojnë Dhe një qiri të ndezë me lutje Shën Mërisë Syri i keq mos të të shohë, sy i keq i xhelozisë. Strugë, '12 KENDON KUMRIA A është vonë që njerëzit I kanë fikur dritat e syve? Marr të pi - vetëm s'më pihet, Marr të vritem s'më del gjak; Dru e gur zhur o valë Vetëm ngjyrë dhe vetëm pikturë. Zgjuar eci, mbi vete mjegull; A është vërtetë vonë, Apo ende s'jam zgjuar i tëri? Në cilat vite po hynë vitet e mia, Në cilat rrudha, në cilat valë? A është vërtet kohë e ftohtë, Apo fryn një fllad pranvere? Ç'po ngjet me shqisat e mia? Marr të marr rrugë e shtrati Vjen pas meje si anija që fundoset. Me katërqind duart e mia Mezi i shtrëngoj gishtërinjtë e mi. Këmbët vetë përpara më shpijnë. Do të arrij sidoqoftë. folklori i gjallë dhe jetëkrijues, por edhe nga libri i fshehtë dhe gjallërues i poetit, me çurgën e pasthirrmave, ritmeve dhe ngjyrave, prej pasazheve dhe metaforave, përmban në vete diçka të moçme, sa shqiptare, aq edhe tonën, ballkanike, mediterane dhe universale në kremtimin e ekzistimit të mitit, ritualit dhe realitetit. Gjithë luhatjen e përjetimit dhe urtësinë e kohëve, njëkohësisht e kanë ndjesinë e diçkaje të pakapshme, jashtë logjikës, të pathënë deri në fund, duke lënë hapësirë për imagjinatën e poezisë dhe lumit përtëritës të jetës. Në këtë poezi është derdhur gjithçka me gjuhën e ritit dhe zakonit në lumin e gjuhës bashkëkohore të këngës. Nuk e njoh aq mirë poezinë e Resul Shabanit, por këtë triptik e përjetoj si kurorë të dhuntisë së tij dhe poezisë. (Përktheu: Gr.Sh.)

5 SUPLEMENT JAVOR I TRADITE E diel, 27 janar BOTIMI I RI Në foto: Dy skica, marrë nga studimi i Nopçes mbi bestytnitë e shqiptarëve V epra e sapobotuar në shqip e Baron Franc Nopçës (Franz Baron von Nopcsa), "Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe. Me disa veçanti nga krahina e Zadrimës dhe nga Shkodra", sjell një studim voluminoz mbi besimet dhe legjendat e shqiptarëve të veriut. Nën siglën e Qendrës së Studimeve Albanologjike, Institutit të historisë, kjo vepër e përkthyer nga Dr. Mihal Zallari u përgatit për botim nga dr.edmond Malaj, ndërsa teksti original u gjend nga Mihal Zallari në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë. Vepra trajton dhe paraqet një sërë çështjesh dhe fenomesh në lidhje me besimin popullor shqiptar, mitologjinë (duke përfshirë këtu qoftë figura të Krishterimt dhe të Islamit, qoftë të paganizmit). Me rradhë dhe të shpjeguara mirë na paraqiten këtu qënie metafizike dhe mbinjerëzore, perëndi dhe gjysmëperëndi, djaj, lugetë, perëndesha sëmundjesh, shpirtra të ligjë, etj. etj. Kultet fetare që përdoreshin në atë kohë si veprime fetare të ndryshme, festa fetare, apo edhe parashikime e mënyra mjekimesh që kanë lidhje me religjionin, paraqiten të shpjeguara në mënyrë të qartë. Zakonet që ishin në fuqi në ato kohra (fillimi i shekullit XX) nëpër dasma dhe nëpër varrime, duke u përqendruar kryesisht në veri, më saktë, në Shkodër dhe në rrethinat e saj, si në Zadrimë dhe Malësisë e Madhe, apo në krahinat e Dukagjinit, etj. zënë një vend tjetër në këtë punim. Krahas përshkrimit analitik të këtyrezakoneve, Nopça na jep edhe një sërë përrallash dhe fabulash,duke e plotësuar kështu sa më mirë panoramën e traditavepopullore në lidhje jo vetëm me besimin dhe besëtytnitë, por edheme mentalitetin e shqiptarëve në atë kohë. Ndër përralla mund tëpërmend këtu disa prej tyre si: "Djothi dhe Mritha", "Dashi me lëkurën e artë", "I vdekuri mirënjohës", "I pasuri dhe i vobekti", "Mbretëresha e Helmit", etj * * * Nopça u lind në Szacsal afër Hatzeg të Transilvanisë në vitin 1877 dhe vdiq duke vrarë veten në Vjenë më 23 prill të vitit Ai rridhte nga një familje hungareze aristokrate. Nopça i filloi mësimet e tij në Maria- Theresianum në Vjenë dhe që në fillim u shqua si nxënës i talentuar. Më pas Nopça do të ishte një studjues i njohur në fushën e paleontologjisë, por ai realizoi edhe shumë studime mbi historinë, kulturën, doket dhe zakonet e popullit shqiptar. Në Shqipëri dhe në Ballkan bëri udhëtime të shumta dhe në vitet e para të fillimshekullit XX banoi BARON FRANC NOPÇA Si i zbërtheu besimin dhe bestytnitë e shqiptarëve të veriut Mbi jetën e përkthyesit ur Mihal Zallari ishte 12 Kvjeç, familja emigroi në Stamboll. Në këtë qytet hyri në një seminar gjerman ku mbaroi shkollën fillore dhe atë të mesme. Më 1922 u pranua në Fakultetit e Shkencave Shtetërore në Universitetin e Gracit në Austri (Karl-Franzens-Universität, Graz). Pas kthimit në Atdhe dha mësim në gjimnazin e shtetit në Kryeqytet. Cilësohet nga autoritetet e kohës si antifashist. Në vitet e Luftës së Dytë Botërore u përfshi në grupin e politikanëve që në periudhën e okupimit gjerman , morën pjesë në organet e qeverisjes. Ishte deputet i Kuvendit Kushtetues që nga 1 tetori 1943, kryetar i këtij kuvendi dhe më pas i parlamentit. Me vendosjen e rregjimit komunist u arrestua dhe u dënua me 30 vjet heqje lirie, me akuza të pavërtetuara, në të ashtuquajturin gjyq special. Doli nga burgu më 28 prill 1962 pasi kishte vuajtur pjesën më të madhe të dënimit në Burrel. U vendos në Tiranë ku punoi disa kohë në ndërmarrjen botuese të kryeqytetit. Vdiq më 17 mars Në foto: Kopertina e librit Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e malcisë së madhe për disa kohë në Shkodër. Këto udhëtimet ai i ka përshkruar edhe në ditarët e tij. Sipas disa të dhënave për Nopçën, "shtatë ditarët e tij, që nisin me udhëtimin e vitit 1905, janë ekspozuar për herë të parë për publikun në Bibliotekën Kombëtare. Gjashtë prej këtyre dorëshkrimeve, që tregojnë mbi gjeografinë, folklorin, kanunin apo gjuhën, flasin për Shqipërinë, ndërsa i 7-ti për Bullgarinë. Ato u blenë nga Mit'hat Frashëri, ose i njohur ndryshe si Lumo Skëndo, e me pas u konfiskuan nga regjimi komunist për të përfunduar në Bibliotekën Kombëtare". Nopça me zellin e një hulumtuesi pasionant mblodhi një material të pasur etnografik në viset shqiptare dhe rezultatet e studimeve i botoi në disa artikuj, si edhe në veprën "Shqipëria- Ndërtime, veshje dhe enë e orendi (Albanien - Bauten, Trachten und Geräte), e cila u botua në Lajpcig në vitin Ai është ndër të parët që në studimet etnografike për Shqipërinë futi edhe të dhënat e arkeologjisë dhe që për analizimin e objekteve të kulturës materiale përdori metodën e krahasimit me vendet e tjera të pellgut mesdhetar dhe të Azisë së Afërme. * * * Përkthyesi i këtij vëllimi, është Mihal Zallari intelektuali i njohur Mihal Zallari i lindur në Frashër të Përmetit më Përkthimin e kësaj vepre Zallari e bëri në dialektin e tij, pra në toskërishte, i cili nuk është prekur, me përjashtim të disa formave gramatikore, të cilat janë kthyer në gjuhën letrare, si për shembull "muarë" në "morën", "vendosnë" në "vendosën", "dogjnë" në "dogjën", apo mbaresat e emrave në shumës si për shembull "malevet" në "maleve", etj., etj. Një pikë tjetër ku është ndërhyrë në përkthim, ka qenë ndarja e disa fjalive të përbëra shumë të gjata, në fjali më të shkurtra, të përshtatshme me sintaksën e gjuhës shqipe. Kjo ndërhyrje është bërë shumë rrallë, vetëm në ato raste, ku kuptimi i fjalisë ishte shumë i vështirë në shqip. Përkthimi i tekstit në fjali të gjata në gjuhën shqipe, ndodh për faktin se Zallari ka studiuar në gjuhën gjermane për një kohë të gjatë, dhe literaturën gjermane duket se e ka pasur literaturë bazë edhe për vitet e mëvonshme dhe kështu, sintaksa e gjermanishtes ndikon shpesh herë në gjuhën e tij shqipe.??gjithsesi shkurtimi i fjalive të përkthimit të Zallarit është bërë me kujdes dhe pa e ekzagjeruar, duke pasur parasysh edhe se si do të ishte thënë fjalia në gjuhën gjermane. Teksti është pajisur në fund edhe me një indeks të emrave të vendeve dhe të personave. Lexuesi në këtë punim lexon përfundimisht versionin shqip që ka përdorur Zallari në përkthimin e tij, sepse ndërhyrjet janë shumë të vogla, dhe nuk cenojnë aspak origjinalitetin e përkthimit të Zallarit, qoftë nga ana leksikologjike, qoftë nga ana sintaksore apo morfologjike.

6 18 E diel, 27 janar 2013 SUPLEMENT KRITIKA JAVOR I LIBRI I RI V Kristaq Nanushi jen përsëri profesori nëpër shtëpitë tona. Vjen pa trokitur, se dyert i ka të hapura prej mëse gjysmëshekulli. Këtë herë me librin e ri sjell të tjera hire letrare, vështrime dhe ese, ato që ai i ka përzemër dhe i ka lëvruar në dhjetëra vëllime të mëparshme. Unë, të them të drejtën, e kam të vështirë që në një recension të jap të gjitha vlerat vëllimore të këtij botimi, jo për numrin e faqeve, po për sasinë e informacionit, që shpesh është i panjohur, për freskinë e analizave, që bëhen me syrin e kohës sot, për promovimet që u bën autorëve pak ose aspak të njohur, si dhe për dukuritë letrare gjatë periudhave historike. Ato që do të veçoja nga shpalimet historike janë dy studimet e para në kapitullin "Hire letrare": "Muza e poezisë lirike shqipe" dhe "Panoramë e prozës së shkurtër shqipe", të cilat pasqyrojnë rrugën që kanë ndjekur këto dy gjini letrare që nga fillimet e tyre deri në mbarim të Luftës II Botërore.Duke ngarendur nëpër lirikën shqiptare që nga fillimet e saj, që nga "Meshari" i Gjon Buzukut, me vargjet lirike "Himnet" e Davidit e deri te poezia socrealiste, autori bën portretin e poezisë sonë, duke vërtetuar me argument tiparet sa kombëtare, aq dhe europiane të saj. Kalimin e stafetës poetike në rrugën e historisë së vështirë të shoqërisë shqiptare autori e përputh me proceset komplekse, nëpër të cilat ajo evoluoi dhe fitoi tiparet e veta, që s'kishte se si të mos ishin individuale, të saj. Këto procese komplekse, që vijuan me zigzake e pengesa, morën haraçin e kohës: vonesë dhe prapambetje deri te Rilindja Kombëtare. Ishte kjo periudha me dritë që poezinë lirike e lidhi me jetën shoqërore, me problemet e ditës e, sidomos, me vetmohimin atdhetar të luftës për liri, duke sjellë, siç thotë L. Poradeci, "tronditje shpirtërore". Spektri i gjerë i mendimeve dhe emocioneve e hyjnizoi dashurinë si të gjithëpushtetshme: për atdhe, për liri, për të parët luftëtarë, për njeriun e ditës, për vajzën, për natyrën Përmes vjershave dhe poemave të J. De Radës, G. Darës, N. Frashërit, P. Vasës, Gj. Fishtës, N. Mjedës, Çajupit, Asdrenit etj. u shpreh shpirti i lirë i shqiptarëve, natyra krenare, ndjeshmëria emocionale, por dhe optimizmi historik, dhënë këto me frymë kryesisht lirike.në hulli të kësaj letërsie do të ecte edhe shek.xx me letërsinë e Pavarësisë, ku vazhduan një pjesë e rilindasve, po ku spikatën edhe një varg emrash të rinj, me zë të fuqishëm poetik, si L. Poradeci, M. Kuteli, V. Prenushi, L. Shantoja, A. Asllani etj. Duke vazhduar me shpalimet historike, N. Jorgaqi zbulon hiret letrare të kësaj periudhe, ku, sipas tij, tematika zotëruese është ajo sociale, e pasuar nga ajo e dashurisë, e mendimit, e natyrës, me përjetime nga letërsia e kaluar, por e gatuar me një lëndë të re jetësore, përftuar nga reliteti i ditës. Në trajtesën për ta, autori jep edhe konsiderata e vlerësime të reja, të pathëna në studimet e mëparshme. Për shembull, për L. Poradecin shprehet se nga "kulla e poezisë së tij u zbulon lexuesve shqiptarë botën e bukurisë", se ky poet është "i lidhur artistikisht me rrymat e poezisë moderne europiane", se "duke mbetur romantik, do të ishte sa parnasian në poezinë e dashurisë e të natyrës, aq edhe simbolist në poezinë filozofike". Poeti sjell një sistem të ri figurativ përmes një ligjërimi të personalizuar. Ai i solli risi shqipes, në konstrukt e leksik, në togfjalësha e neologjizma, në riaktivizimin e fjalëve të fjetura. Përkrah tij, A. Asllani nënvizon pleksjen e dashurisë me bukurinë, adhurimin e tyre si sinonime të njëra-tjetrës. Për poetin ky adhurim nuk NASHO JORGAQI Hire të tjera letrare nëpër shpalime historike Libri i ri i prof. Nasho Jorgaqit me studime, vështrime, ese, etj.. veçohen në këtë vëllim studimet "Muza e poezisë lirike shqipe" dhe "Panoramë e prozës së shkurtër shqipe" Nasho Jorgaqi njeh moshë. Kjo filozofi e bën lirikën e A. Asllanit aq njerëzore dhe aq joshëse. Në grupimin që u bëhet autorëve të letërsisë së viteve '30 N. Jorgaqi trajton krijimtarinë e V. Kokonës, E. Koliqit, P. Markos, Dh. Shuteriqit, G. Palit, E. Mekulit e, sidomos, Migjenit. Poezia e Migjenit, siç dihet, solli tronditje në normat etiko-sociale, por edhe në kodet letrare dhe estetike. Pak penelata hidhen dhe mbi disa poetesha të para të letërsisë shqipe: Selfixhe Ciu, Musine Kokalari, Luçie Sereqi dhe Jolanda Kodra. Ndonëse karakterizohen me belbëzime poetike, me botë femërore dhe delikatesë, të dhënat e autorit zgjojnë kureshtjen e lexuesit par ta ditur pak më afër e më konkretisht krijimtarinë e tyre dhe organet ku botuan.ky shpalim vlerash të lirikës poetike duket si një eksponat i thesarit artistik me përmasa kombëtare e me standarde europiane. Panorama tjetër, ajo e prozës së shkurtër shqipe ( ) vështrohet me të njëjtën metodologji. Me të drejtë autori pohon se poezia përfaqëson rininë e letërsisë, kurse proza burrërinë e saj. Kjo, e dyta, tregon ngjitjen cilësore drejt lartësive estetike të fjalës së shkruar. Edhe kjo ngjitje tek ne vjen e vonuar, për shkak të vështirësive që hasi edhe poezia: prapambetje mesjetare nën pushtimin osman. Shtigjet e para proza letrare i çau në shek. XV, XVI përmes latinishtes, si gjuhë e kulturës dhe e letërsisë europiane, me nismëtarët M. Barleti e M. Beçikemi. Sipas autorit, ajo ishte në kufijtë e ligjërimit liturgjik, diturak dhe historik, larg elementeve artistike, gjuhës emocionale dhe figurative. Kthesën cilësore të prozës do ta sillte më 1685 P. Bogdani me veprën "Çeta e profetëve". Megjithatë, vepra e parë e mirëfilltë letrare kombëtare do të vinte pas afro dy shekujsh: poema me titull "Milosao" e De Radës, më Kjo hapi një epokë të re në kulturën shpirtërore të shqiptarëve, epokën e Rilindjes Kombëtare. Pas saj vërshuan abetaret e para të N. Veqilharxhit, K. Kristoforidhit, S. Frashërit si dhe këndimet e para të N. Frashërit, N. Mjedës, M. Frashërit, L. Gurakuqit që, së bashku me tekstet e tjera shkollore, nxitën dhe mbështetën hapjen e mësonjëtoreve shqipe, si dhe shtypin shqip brenda e jashtë trojeve tona. Modelin e parë të prozës së mirëfilltë artistike e dha tregimi "Gjahu i malësorëve" (1884) i K. Kristoforidhit e, po atë vit, novela "Katër stinët" e N. Frashërit. Vit pas viti kjo panoramë e prozës së shkurtër do të plotësohej me autorë të shquar, si Çajupi, F. Noli, F. Konica, Lumo Skendo, Milto S. Gurra, Banush Shpataraku (Lef Nosi) etj. Për këtë plejadë rilindasish prof. N. Jorgaqi konstaton se proza është në kërkim të emërtimit të saj letrar. Ajo lëkundej në termat rrëfenjë, rrëfenjëzë, përrallë, tregonjëzë deri sa shkoi te emërtimi kryesor tregim.nga P. Bogdani e deri te Pavarësia ( ) rezulton të jenë botuar 12 përmbledhje të prozës së shkurtër. Kurse gjatë Pavarësisë dhe Luftës II Botërore ( ) u botuan 27 të tilla. Këto, që sot duken pak, hodhën themelet e prozës letrare shqipe. Ato mbajnë firmat e shumë prozatorëve të tjerë, midis të cilëve autori përmend kronologjikisht F. Konicën, E. Koliqin, L. Gurakuqin, M. Gramenon, L. Shantojën, të cilët lëvrojnë portretin, pamfletin, fejtonin dhe, veçanërisht, esenë. Shquhen, sidomos, dy të parët. Një grupim tjetër në letërsinë e Pavarësisë veçohet me emra që vijnë në vitet '20, si M. Kuteli, H. Stërmilli, K. Mirdita (Helenau), ndër të cilët lartësohet M. Kuteli, që do të bëhej "një nga mjeshtrit dhe stilistët e mëdhenj të mbarë letërsisë shqipe". Këtij brezi i shtohen edhe N. Nikaj e F. Postoli që sollën lindjen e romanit si gjini. Letërsia e kësaj periudhe kishte karakter liriko-epik, me frymë realiste, po dhe me nota romantike brenda saj. Vështrim të veçantë me informacione të reja prof. N. Jorgaqi hedh mbi letërsinë e viteve '30-'40 të shekullit të kaluar. Revistat "Iliria", "Përpjekja shqëiptare", "Bota e re" etj. u bënë tribuna për një varg shkrimtarësh të rinj: N. Bulka, S. Spasse, P. Marko, V. Kokona, A. Logoreci, I. Zamputi, M. Kokalari, I. Toto e, sidomos, Migjeni. Këta do të vinin në arenën letrare me zëra origjinalë e të fuqishëm dhe me ide social-politike të grupuara në dy drejtime: një pjesë me prirje radikale-revolucionare dhe një pjesë me prirje demokratikehumane.migjeni, midis tyre, i shkëputur nga tradita, shpërtheu si vullkan. Me të drejtë

7 SUPLEMENT JAVOR I STUDIMI E diel, 27 janar autori e analizon më gjerë, si përfaqësuesi kryesor i realizmit kritik që lindi në ato vite dhe si novator në prozë e poezi. Informacion të ri, pak ose aspak të njohur, studiuesi sjell për prozatorë të tjerë, si Musine Kokalari, Injac Zamputi, Anton Logoreci, Aleko Vançi, Mark Mikelini, Stavro Frashëri, Fejzi Dika, Bendo Shapërdani (Vasil Alarupi) etj. Për këta dhe për të tjerët e viteve të luftës, si M. Greblleshi, K. Tutulani, Q. Draçini, Gj. Kuqali etj. dëshirojmë që profesorin ta shohin me studime më të plota.në këtë kapitull tërheqin vëmendjen të tjera informacione. Gjuhëtari ynë i madh prof. Çabej është zbuluar që në rini të tij nga F. Konica si studiues me mendime të thukëta letrare, si vlerësues profetik i L. Poradecit, por dhe si poet me sonete mjeshtërore. S. Malëshova ka përkthyer me sens të hollë gjuhësor 31 rubaira të O. Khajamit. Prej F. Nolit kemi imazhe fotografike në gjashtë dekada e në hapësira të gjera ndërkontinentale. Bëhen të njohur për publikun e sotëm Jani Lili me veprat "Ballkani i thinjur" dhe "Dekalogu i evgjitit", Muhamet Ademi me vëllimin "Thinjat u zbardhën" etj.në "Shpalime historike" rimerren disa nga figurat madhore kombëtare për t'i shpërfaqur me vlera të tjera. F. Nolin, përshembull, e shohim me rol parësor në marrëdhëniet diplomatike shqiptaroamerikane. Si kryetar i Federatës "Vatra", por dhe më pas, ai ka takuar dhe ka mbajtur lidhje me presidentët e SHBA: T. Rusvelt, U. Uillson, F. Rusvelt, H. Truman, D. Ajzenhauer, Xh. Kenedi. Kështu ndalet edhe për F. Konicën, i cili, megjithë zigzaket e tij politike, nuk devijoi nga nordi europian i popullit tonë dhe punoi që Shqipëria të njihej si pjesë e pandarë e Europës. Kjo duket qartë në letërkëmbimet dhe polemikat e shumta të tij. Studiuesi ynë trishtohet për fatin tragjik të bibliotekës së tij dhe logos së saj. Pjesë të hulumtimeve autori bën edhe Jul Varibobën me një vështrim bibliografik, Zef Skiroin në miqësi dhe letërkëmbim me L. Pirandelon, revistën arbëreshe 40-vjeçare "Katundi ynë", Nelo Drizarin si gjuhëtar e shkrimtar në SHBA, dëshmi të tjera të panjohura për S. Frashërin etj. Por edhe bashkëkohësit dhe bashkëpunëtorët bëjnë një galeri më vete: D. Siliqi, M. Xhaxhiu, V. Gjika, S. Xhai, P. Prifti, I. Toto, K. Frashëri E, më tej, studiuesi e kritiku letrar nuk mund të rrijë mënjanë e pa folur për vepra e personalitete të shquara të vendit tonë. Lexohen me shumë emocion kujtimet për historianin e madh e të thjeshtë deri në admirim, prof. A. Budën. Po ashtu, me interes janë edhe mendimet mbi studimin e prof. P. Xhufi për Voskopojën, për kolanën e librave "Personalitete" të Tiranës etj. Udhëtimet në Zvicër, Greqi, Turqi, SHBA, Qipro, nëpër viset Deradiane janë pak ndër të shumtat që autori ka bërë në kërkim të të panjohurave, në zbulime të reja vlerash të autorëve dhe dokumenteve letrare. Përshkrimet në to bëhen me gjuhë poetike, ku indi jetësor thur imazhe konkrete, të bukura, emocionuese. Joshjet e veta autori i përçon natyrshëm te lexuesi.në përfundim të librit rishfaqen disa tipare tashmë të konsoliduara të autorit si studiues dhe kritik letrar. Veç përgatitjes shkencore dhe njohjes së thelluar të fushës, që i ka dëshmuar prej kohësh, autori ka përkushtim dhe këmbëngulje të pandërprerë drejt vlerave të panjohura, bën analiza objektive e bashkëkohore për vepra e dukuri letrare, pasuron letërsinë antologjike me promovime autorësh e veprash të panjohura ose të hedhura mënjanë për arsye jo letrare dhe e gjithë kjo duke shmangur ngarkesat politike, qëndrimet subjektiviste dhe interesat pragmatiste. Në të gjitha trajtesat shquan gjithashtu edhe humanizmi i gjerë në marrëdhëniet me njerëzit e artit dhe me shoqërinë. TRADIT RADITA VLERA 545 vjetori i Skënderbeut një përkujtim në Moschito Lorenzo Zolfo N ë Maskito është përkuj tuar figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në 545-vjetorin e vdekjes së tij. Kjo ngjarje, prej disa vitesh tashmë, përkujtohet në një numër komunash në rajonin e Lukanias dhe i kushtohet Atletit të Krishtit dhe Fesë, siç e cilësoi Papa i kohës kur ai ishte gjallë, Piu II. Pas eventit shumë të suksesshëm të vitit 2012 në Ginestra, në prani të Giorgio Maria Castriota Skanderbegut, pasardhës i heroit, këtë vit, duke filluar nga ora 10, "Bota e vjeter e Xhorxhanit" (Mashqiti) bëri nj'manifestacjon për 545 i përvjetorit e Skanderbegut në Bazillikat ashqit u kujtua Gjergj Kastri Mota Skanderbeg, për 545 vitrat ka vdekja e tij. Kjo manifestacjon, çi bëhet nga vjet, do t'përkujtonj vdekjen e Gjergj Kastriota Skanderbeg çi Papa Pio II thirri "Athleta Christie et Fidei" e duan se kat kujtohet tek gjith bashkit e botes llukane. Pas edicjones çi u bë në Zhurë vjet, në vitin 2012, ku ish dhe Gjergj Maria Kastriota Skanderbeg, nj'nder gjirit e erojt, sivjet klje Bashkia e Mashqitit (bota e vjeter e ka qenë Bashkia e Maskitos (ish-toka e Xhorxhianos) që organizoi me krenari manifestimin. Nisma promovohet prej shumë vjetësh nga një komitet i posaçëm i festimit, që përtërihet çdo vit. Në ora u zhvillua sfilata tradicionale e kostumeve arbëreshe nga Shoqata Lazzaro Mathes, që risjell në mendje krijimin e Maskitos. Kjo festë është njohur si një ndër mrekullitë e Italisë. Gjatë kësaj dite arbëreshe organizohen edhe ekspozita arti, librash dhe fotosh të vjetra. Xhorxhanit) çi, në heren 10, zu fill kët manifestacjon. Ësht nj'komision çi e organizon nga vjet e çi e bëri dhe sivjet. Pra në heren u bë nj'sfillat me kostumin arbëresh e ktë e organjzoj Shoqëria "Lazaro Mathes" e Rethnes t'mashqitit. Me ktë, do t'kujtohet lindja e Mashqitit. Ki event ësht i njohur e merr pjes tek "Bukurit e Italisë". Diten çi u bë kjo manifestacjon ishin edhe ekspozime me llibra dhe me fotografi t'vjetra. Pëktheu: Maddalena Scutari

8 20 E diel, 27 janar 2013 SUPLEMENT INTERVISTA JAVOR I RRËFIMI RËFIMI PASARDHËSI F Dhurata Hamzai ilipi, pinjoll i derës së Gjonmarkajve na tregon një histori të rrallë, për të cilën sot ndihet shumë krenar. E konsideron veten pasardhës të princave të Mirditës, titull me të cilin e i njihte populli i malësive të Oroshit dhe Kthellës paraardhësit e tij për shekuj me radhë, deri në vitin Pas këtij viti komunizmi shpalli luftë për jetë a vdekjes me kryengritësit e parë kundër tij, dhe dera e Gjonamakajve u masakrua me shtëpi dhe fis, u përndoq në internime dhe pësoi plagë të rënda deri sa erdhi viti 1991 që shënoi rënien e komunizmin dhe lirinë e tyre. Filipi rrëfen se pas nisjes së kësaj lufte të ashpër ka qenë nëna e tij, e cila pas kundërvënies mbledh me kujdes të gjitha fotografitë e fisit dhe familjes, të të gjithë paraardhësve më në zë të princave të Mirditës, themelues të Pavarësisë dhe shumica patriotë dhe luftëtarë për liri. Ajo i fsheh nën tokë sikur të ishin një thesar. Nëna thotë Filip Gjonmarkaj e mban sekret vendin derisa iu afrua vdekja dhe ia tregon si sekretarin e jetës së saj të birit që t'i zbulonte në një ditë lirie. Qershia që ka mbajtur poshtë rrënjëve të saj fotot e derës së Gjonmarkajve, për të cilët Filipi thotë se janë princat e Mirditës, është akoma. Filipi pasi i ka nxjerrë nga nëntoka kupton mirë se nëna e tij ka ruajtur një copëz të historisë, prej së cilës është frymëzuar të bëjë edhe librin modest "Mirdita dhe Gjonmarkajt", një histori brezash që ende nuk është studiuar ashtu siç duhet dhe pret të zbardhet. Me këtë libër Filip Gjonmarkaj na çon në pragun e këtyre kërkimeve. Filip po dëgjojmë nga ju një histori të rrallë. Jeni tashmë pronar i disa fotove të burrave që historikisht janë quajtur Princat e Mirditës. Këto nuk gjenden as në arki- vat e shtetit. Si ju ranë në dorë? -Në '45-ën regjimi komunist ka arrestuar babën si kundërshtar i regjimit, na ka djegë shtëpitë dhe kur erdhën partizanët, nëna i ka futur në një kuti teneqeje i ka mbledhur dhe mbyllur mirë. Ka hapur një gropë në tokë dhe i ka mbuluar tek rrënja e një qershie. Unë nuk dija gjë për këtë punë deri në vitin 1984, kur u sëmur nëna dhe para se të ikte më tha: "Në filan vend, tek qershia, do të gërmosh një metër thellë tokën dhe atje i ke edhe disa gjana. Aty unë në '90-ën i kam zbuluar dhe i kam marrë ato fotografi. Fotografitë kishin mbi 40 vjet atje, sepse unë kam qenë në moshën 5 vjeçare me nënën i internuar në Tepelenë dhe deri në vitin 1949 kemi qenë në Veliqot të Tepelenës. Gjyshin, Ded Preng Gjonmarkaj, ma kanë varur në litar. Ai ka qenë pensionist në atë kohë dhe u dënua për Bardhok Bibën. Gjyshi ka qenë oficer në kohën e Zogut. Pas asaj që ndodhi me kryengritjen antikomuniste, Mark Ded Gjonmarkaj e dënuan me varje, por i ati i tij Deda iu drejtua trupit gjykues në atë kohë, më fal jetën e djalit dhe në vendin e tij "më varni mua në litar". Dedë Gjonmarku ka vdekur në Shkodër në '52 -shin. Më thatë se gjyshi juaj ka qenë nënkry- etar i qeverisë së Vlorës? -Ka qenë paraardhësi jonë stërgjyshi im, quhej Preng Bib Doda. Ai ka qenë zëvendëskryeministër dhe ministër i jashtëm Filip Gjomarkaj Si u zbuluan fotot e rralla të princave të Mirditës Dhjetëra foto zbulohen pas viteve '90 nga një gropë e thellë në Orosh të Mirditës. Fakte historike të ruajtura në celuloid botohen në një libër,, duke provokuar historinë e vrasjes së Bardhok Bibës e persekutimit të Markagjonajve në qeverinë e Vlorës. Ka qenë personalitet. Është titulluar me gradën gjeneral dhe qeveria e Ismail Qemalit e ka zgjedhur pas tre muajsh atë, pasi ka dhënë dorëheqjen Dom Nikollë Kaçori dhe në mars e ka thirr Ismail Qemali për ta bërë zëvendëskryeministër Pse nëna juaj si tregonte fotografitë e fshehura sa qe gjallë. Pse kishte dëshirë t'i ruante? -Po nëna ime ka ruajtur historinë, sepse do t'i kishin djegur, siç na dogjën dhe shtëpiat para se të na internonin. Ato foto që ka ruajtur ajo janë sot në libër. Kur i nxore nga gropa fotot? -Në '90-ën i nxora, se para '90-ës nuk guxoja. Qershia ku janë mbajtur fotot e princërve jeton. Është akoma. Pra, ju thoni se jeni një familje princash, ashtu siç thoni se Mirdita ka nxjerrë Në atë përpjekje është thënë se u vra shumë princa? nga pala kundërshtare paraardhësit tuaj -Po trashëgimia jonë është nga Dukagji- dhe Bardhok Biba. Kishit lidhje ni. Paraardhësi jonë është Lekë Dukagji- trashëgimie me të? ni, pastaj më vonë Lleshi i Zi, pastaj Preng Bib Doda, Preng Mark Kola. Ka 500 vjet që jemi trashëgimi, si çdo brez që e dinte kujt i përkiste edhe ne deri në '44-ën kemi qenë quajtur trashëgimi nga princat e Mirditës. Nga e vërtetoni se ju jeni pasardhësit e Lekë Duk- agjinit? -Në arshivat e kemi gjetur. Drejtori i Radio-Vatikanit në arkivat Romës e ka gjetur se ne jemi pasardhësit e Lekë Dukagjinit. Pse keni ardhur në Orosh të Mirditës? -Shumë arsye mund të kenë qenë, por familja jonë kurrë nuk I harronte rrënjët e trashëgimisë. Kemi ruajtur fisin si princa që nga koha e Skënderbeut. Si quhet drejtori i Radio-Vatikanit atikanit që ka zbuluar rrënjët e fisit në Vatikan? -Quhet Gjon Pjetër Gjonmarkaj. Ka ikur në '44-n nga Shqipëria. Ka ikur nga Ushtria se komunistët kanë thënë se Bardhok Bibën e ka vrarë Gjon Pjetër Gjonmarkaj. Ai iku maleve dhe jetoi në Vatikan dhe u shkollua atje. Në libër kam shumë personalitete nga ky fis, ku kam edhe fotot e nënës, të cilat nuk mund t'i gjejë në vend tjetër, se i digjnin. Ku mendoni se janë bërë fotografit që ruajti nëna juaj? -Një pjesë bëheshin në Shkodër te Marubi, po bëheshin edhe në Tiranë në atë kohë. Disa janë bërë në Shkodër e disa në Tiranë. Nëna i ruajti se ata ishin paraardhësit tanë dhe ne quheshin trashëgimtarë të këtyre princave. Për shembull paraardhësi ynë Preng Bib Doda ka pasur lidhje me Ali Pashë Tpelenën, si dhe Preng Mark Kola, Preng Kolë Prenga, kështu rreshtohen emrat, njëherë Prengu, pastaj Kola, pastaj erdhi emri ynë Gjonmarkaj që kanë trashëguar herë nga njëri krah, herë nga tjetri krah. Gjon Markagjoni ka qenë trashëgimia jonë. Preng Mark Kola, kushërini ynë, trashëgimia jonë. E kështu trashëgimia jonë nga të gjitha krahët ka qenë e dënuar nga komunizmi. Marie Tuci, e dënuar nga komunizmi ka qenë kushërira jonë, E arrestuan dhe vdiq nga tortura që i bënë në hetuesi. Vetëm se ishte antikomuniste e torturuan. Ajo kishte mbaruar shkollën e murgeshave në Shkodër. Ju pretendoni se familja e Gjon Mark- agjonajve është fisi i princave të Mirditës. Si nisi lufta e komunizmit ndaj fisit tuaj? -Mark Gjon Markaj ka qenë ministër i brendshëm në atë kohë dhe bëri Komitetin e Maleve dhe është vrarë në '46-ën. Ka qenë kryetra i Komitetit të Maleve. Ka mbaruar shkollën e lartë për drejtësi në Romë. Ai bëri rezistencë deri në '46-ën dhe e vranë në Mirditë? Kush e vrau? U vra në përpjekje nga sigurimi i shtetit. -E kemi pasur fis, të afër. Tre breza kemi qenë. Kemi pasur fis babën e Bardhokut. Ai mori idetë komuniste në gjimnazin e Shkodrës dhe arriti u bë deputet. U bë sekretari i parë. Në '49-n u vra dhe e përdorën siç e përdorën në atë situatë si hero. PO ai nuk u vra nga ne. Dila Sota, sekretare e rinisë në atë kohë u çoi atyre të komitetit fjalën e mësuar nga sigurimi i shtetit që të thoshte se Bardhok Boba po vinte karshi nesh. Ky lajm bëri që që baba të dilte për me e taku, dhe në atë kohë sigurimi i shtetit e ka vra Bardhok Bibën. Nuk e kemi vrarë ne. Na i veshën në atë kohë të gjitha që ne kemi vrarë sekretarin e parë, ne kemi vrarë deputetin. U dënuan 100 burra pastaj nga ne se kishin vrarë Bardhok Bibën, 4 me varje, dhjetë me pushkatim dhe 84 burra u dënuan nga 100 vjet deri në pesë vite burg. Këto ishin dënime vetëm për Bardhok Bibën. Dhe tërë trashëgimia shkoi në interesin vetëm për Bardhok Bibën.