ŞEYH BEDREDDİN CÂMİ U L-FUSÛLEYN ADLI ESERİNİN HANEFÎ FIKIH LİTERATÜRÜNE KATKISI: İBN NÜCEYM ÖRNEĞİ *

Transkript

1 İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 20, 2012, s ŞEYH BEDREDDİN CÂMİ U L-FUSÛLEYN ADLI ESERİNİN HANEFÎ FIKIH LİTERATÜRÜNE KATKISI: İBN NÜCEYM ÖRNEĞİ * Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra* The Contribution of Sheikh Badraddin s Work Cami u l-fusûlayn to Literature of Hanafi Fiqh: Example of Ibn Nuceym Sheikh Badraddin is on of the first Ottoman s scholars. His work Câmi u l-fusûlayn is very important as it shows application examples particularly in the field of trial law of Hanafi sect. Therefore, mentioned work was used as a reference in the following years by many jurists. One of these is Ibn Nucaym, who owns the book named al-bahru r-râik which important works of the Hanafi sect. The main purpose of this article is to find out impact of the first on the second by comparison of the two sources in terms of quotation. In addition, by this way, it will be attracted attention to the contribution of Sheikh Badraddin works to Hanafi school. Because of important to be seen an example, Sheikh Badraddin contribution to the subsequent Ibn Nucaym, with regard to showing the contribution of sectarian literature in this study examined the quotations from Shaykh Badrattin s work named Câmi u l-fusûlayn in Ibn Nucaym s work al-bahrur-râik, who constitutes one of the classic literature of authors, As a result of the examination, it was observed that quotations were mad e directly or indirectly. In the direct quotation, Ibn Nuceym specifically emphasizes on Sheikh Badraddin and Câmi u l-fusûlayn. Additionally, he based the provision on the quoted source by source+point method. In this way, at the issues he put forward Câmi u l-fusûlayn as possible. But, in some cases he made quotations to reject the opinion of Sheikh Badraddin. Key words: Sheikh Bedreddin, Câmiu l-fusûleyn, Ibn Nuceym, el-bahru r-râik, Hanafi Sect Giriş Şeyh Bedreddin, isyanın gölgesinde kalmış bir değer olmakla beraber, yine de Osmanlı tarihi içinde çok yönlü kişiliğiyle adından en çok söz ettiren şahsiyetlerden biri olmayı başarmıştır. Bunda, devrin ileri gelen âlimlerinden ders alarak tahsilini * Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümü. hiraayhan@kafkas.edu.tr

2 198 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra en üst seviyede tamamlamış olmasının ve müderris, şeyh, kazasker olarak medresenin, tekkenin ve bürokrasinin en üst seviyesine çıkmasının da önemli bir rolü vardır. Döneminin siyasi yapısı içindeki konumu, tarihçilerin çelişkili anlatımları, bugünün ideolojik yaklaşımları, onun isyan gölgesinden çıkarılıp yeterince anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Bütün bunlara rağmen içinden çıkıp geldiği fıkıh geleneği onun kıymetini bilmiş, müellifler eserlerinde Fakih Bedreddin den sıkça iktibas etmişlerdir. Câmi u l-fusûleyn Osmanlı dönemi fıkıh çalışmaları içinde en çok başvuru yapılan kaynaklar arasında yer alır. 1 Nitekim 16. yüzyılda yaşamış olan İbn Nüceym in Câmi u l-fusûleyn den yaptığı iktibaslar incelendiğinde, Şeyh Bedreddin in geleneksel ilim silsilesi içinde varlığını sürdürdüğünü, bu eserin ne denli başucu kitabı olduğunu ve günümüz çalışmalarında dikkate alınması gerektiğini görmek mümkün olacaktır. I. CÂMİ U L-FUSÛLEYN İN MÜELLİFİ ŞEYH BEDREDDİN İN HAYATI, ESERLERİ VE İLMÎ KİŞİLİĞİ Şeyh Bedreddin in asıl adı, Bedreddîn Mahmûd b. İsrâil b. Abdülazîz dir. Şeyh Bedreddin 760/1359 yılında, babasının komutanlık ve kadılık yaptığı Edirne civarındaki Simavna kalesinde doğmuştur. Şeyh Bedreddin in tahsil hayatı, babasından aldığı derslerle Edirne de başlamış, Bursa, Konya, Mekke, Kahire gibi çeşitli ilim merkezlerinde devam etmiştir. Böylece yüksek tahsilini tamamlayan Şeyh Bedreddin, Memlük Sultanı Seyfeddîn Berkuk un oğlu Ferec e muallimlik yapmış, Edirne de padişahlığını ilan eden Musa Çelebi nin verdiği kazaskerlik görevini yürütmüştür. Şeyh Hüseyin Ahlâtî vasıtasıyla tasavvuf ilmini okumuş, şeyh olmuştur. Ancak onun tasavvuf anlayışı hakkında görüş birliğine varılamamıştır. Aynı şekilde kaynaklardaki farklı bilgiler sebebiyle Osmanlı padişahlarından Çelebi Sultan Mehmed e isyan meselesi de yeterince aydınlatılamamıştır. İsyan eylemini kabul eden Osmanlı kaynaklarına göre o bir âsîdir. Cumhuriyet dönemi resmî tarihçilerinin çoğu da bu görüştedir. Diğer bir grup Osmanlı kaynağında ise, onun iftiraya kurban gittiği anlatılmaktadır ve günümüz araştırmacılarından bazıları da bu görüşü paylaşmaktadır. Bu arada onun, peşin kabullerden hareketle ideolojik söylemlere malzeme yapıldığı da görülmüştür. 2 Şeyh Bedreddin le ilgili hemen her 1 Şükrü Özen tarafından yapılan ve sahasında günümüzün en kapsamlı literatür araştırmasını oluşturan Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü adlı çalışmada, Şeyh Bedreddin in bu eserinin fetva literatüründe iktibas yapılan kaynakların başında geldiği ifade edilmektedir. Bkz. Özen, Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü, TALİD, İstanbul 2005, c. 3, sy. 5, s Şeyh Bedreddin in eşitlikçi ve paylaşımcı bir ideolojiye sahip, felsefesinin esasını panteizmin oluşturduğu şiddetli bir materyalist ve komünist olduğu iddiası hakkında bkz. İsmail Hakkı Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV, İstanbul 1971, I, 162; İ. Hakkı Konyalı, Stalin Şeyhi Şeyh Bedreddin-i Simavî, Tarih Hazinesi, İstanbul 1950, sy. 1, s Şeyh Bedreddin in akidesinde ibadet mecburiyetinin olmadığı, haramların mübâh sayıldığı, ahlâkî kaidelerin kaldırıldığı iddiası için bkz. Raif Yelkenci, Şeyh Bedreddin, Tarih Dünyası., İstanbul 1951, sy. 21, s Bu iddianın iktisadi sebeplere bağlanması hakkında bkz. Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadi ve İctimai Tarihi, I-II, İstanbul 1995, I, 276.

3 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 199 konuda olduğu gibi, yargılanması ve idamı hakkındaki bilgilerde de tam birlik yoktur. Sonuçta, kanının helâl, malının haram olduğu yönündeki fetvanın verilmesiyle isyan (bağy) suçu sabit görülmüş ve 820/1417 veya hemen sonrası bir tarihte Edirne deki Serez çarşısında bir dükkânın önünde asılarak idam edilmiştir. 3 Şeyh Bedreddin başta fıkıh olmak üzere çeşitli alanlara dair eserler telif etmiştir. Letâifü l-işârât, Câmi u l-fusûleyn ve et-teshîl fıkha dair eserleridir. Bu eserlerin çeşitli kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. Câmi u lfusûleyn in h.1300 tarihinde Mısır daki Ezheriyye matbaasında yapılan bir baskısı mevcuttur. Şeyh Bedreddin in diğer eserleri şunlardır: Tasavvuf alanında Varidat, Hâşiyetü Fusûsi l-hikem ve Meserretü l-kulûb; dilbilgisi alanında Çerağ el-fütûh/ Cirâhu l-futûh, Unkûdü l-cevâhir; tefsir alanında Nûru l-kulûb. 4 Şeyh Bedreddin in eserleri özgün metin (örneğin, Letâif gibi) ve şerh (örneğin, Teshîl, Unkûdü l-cevâhir gibi) olmak üzere telif, derleme (örneğin Câmi u lfusûleyn gibi) türündedir. Onun eserleri muhteva bakımından döneminin karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır. Metin türünde kısaca yer verdiği görüşleri ele aldığı şerhlerde genişçe tartışarak açıklamış, buna gerekçe olarak da diğer müelliflerin yaptığı gibi talebelere yardımcı olmak, zorlukları kaldırmak ve kapalılığı gidermek, tafsilden bıkmış olanlara yardımcı olmak gibi amaçları öne sürmüştür. Sonuç olarak, Şeyh Bedreddin in ilmi kişiliği onun Osmanlı fıkıh çalışmalarındaki yerine bakıldığında daha iyi anlaşılacaktır. Onun özellikle fıkıh eserleri Osmanlı için erken dönem fıkıh çalışmalarını oluşturmaktadır. Câmi u l-fusûleyn adlı eserinin daha sonraki yıllarda kadılar tarafından başvuru kaynağı olarak gö-.rülmesi 5 ilmi kişiliğine olan güveni açıkta göstermektedir II. EL-BAHRÜ R-RÂİK İN MÜELLİFİ İBN NÜCEYM İN HAYATI, ESER- LERİ VE İLMÎ KİŞİLİĞİ İbn Nüceym in tam adı Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed el-mısrî dir. 926 (1520) yılında Kahire de doğmuştur. Adı kaynaklarda Zeynelâbidîn veya kısaca Zeyn olarak da geçmektedir. İbn Nüceym diye isimlendirilmesinin, dedelerinden Nüceym adlı birine nisbetten kaynaklandığı düşünülmektedir. 6 Müellifimiz 3 Şeyh Bedreddin hakkında bkz. İbn Arabşâh, Ebü l-abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdillâh b. İbrâhîm ed-dımaşkî (ö. 854/1450) Ukûdü n-nâsıha (et-temîmî, Takıyyüddîn b. Abdilkâdir, et-tabakâtu s-seniyye fî terâcîmi lfukahâi l-hanefiyye içinde), Süleymaniye Kütüphanesi Veliyyüddin Efendi Bölümü, nr. 1609, v. 284a; Abdülbaki Gölpınarlı, Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, İstanbul 1966, s. 3; Halil b. İsmail, Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Menâkıbı (haz. Abdülbâki Gölpınarlı - İsmet Sungurbey), İstanbul 1967, s. 6-7; Âşıkpaşazâde, Tevârîh-i Âl-i Osman (nşr. Nihal Atsız), İstanbul 1949, s. 153; Mehmed Neşrî, Kitâbı-Cihannümâ (nşr. Faik Reşit Unat, Mehmed Altay Köymen), Ankara 1957, II, 541; Taşköprizâde, eş-şekâiku n-nu mâniyye fî ulemâi d-devleti l-osmâniyye (thk. Ahmet Subhi Furat), İstanbul 1985, s, 50; Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmânî (haz. Mustafa Keskin, Ayhan Öztürk, Ramazan Tosun), İstanbul 1996, II, 10; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (OT.), Ankara 1988, I, Şeyh Bedreddin in eserleri hakkında genel bir bilgi için bkz. Halil b. İsmail, Menâkıb, s ; Katip Çelebi, Keşfü z-zünûn, I, , II, 1173, 1676; Taşköprizâde, eş-şekâik, s. 51; Leknevî, Fevâidü l-behiyye, s. 127; Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 39; Brockelmann, GAL, II, 291, a.mlf., Suppl, II, 314; Hayreddin Ziriklî, el-a lâm, VII, 167; Uzunçarşılı, OT., I, ; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, II, Bu konuda bk. Kâtip Çelebi, Keşfü z-zünûn, I, ; Özen, Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü, TALİD, İstanbul 2005, c. 3, sy. 5, s Yine bir Hanefî fakihi olup adı Siracüddin Ömer (ö. 1005/1596) olan küçük kardeşinin künyesi de İbn Nüceym

4 200 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra dönemin birçok âliminden dersler almış, 7 erken yaşta fetva ve ders vermeye başlamıştır. Döneminde Mısır ın önde gelen Hanefî âlimlerinden biri olan İbn Nüceym, tasavvufa yönelmeden önce Abdülvehhâb eş-şa rânî ye (ö. 1565) danışmış ve onun tavsiyesine uyarak önce ilim tahsilini tamamlamış ve ardından Şeyh Süleyman el- Hudayrî vasıtasıyla tarikata intisap etmiştir. Etrafında geniş bir ders halkası teşekkül eden İbn Nüceym in faziletli bir zat olduğu ve birçok talebe yetiştirdiği belirtilmektedir. 8 İbn Nüceym 8 Receb 970 (3 Mart 1563) tarihinde Kahire de vefat etmiş 9 ve Sükeyne bint Hüseyin b. Ali nin kabri yakınında def nedilmiştir. 10 İbn Nüceym in fürû fıkıh (el-bahrü r-râik, er-resâilü l-fıkhıyye, el-fevâidü zzeyniyye fi l-fıkhi l-hanefiyye, Hâşiyetü Câmi i l-fusûleyn) fıkıh usûlü (Fethu l- Ğaffâr, Lübbü l-usûl), fetvâ (el-fetâva z-zeyniyye) ve kavâid (el-eşbâh ve n-nezâir) türüne dair çeşitli eserleri bulunmaktadır. İbn Nüceym in eserleri metin (er-resâilü l-fıkhıyye, el-fevâidü z-zeyniyye fi lfıkhi l-hanefiyye, el-eşbâh ve n-nezâir), şerh (el-bahrü r-râik, Fethu l-ğaffâr), haşiye (Hâşiyetü Câmi i l-fusûleyn) ve muhtasar (Lübbü l-usûl) türündedir. İbn Nüceym in eserlerinin kendisinden sonraki çalışmalar üzerindeki etkisi ve katkısı onun ilmi kişiliği/yetkinliği hakkında fikir vermektedir. Örneğin, onun el-eşbâh ve n-nezâir adlı telifi, fıkhın küllî kaidelerini ve fürû meselelerini ihtiva eden bir eser olarak Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye nin hazırlanması esnasında kullanılan başvuru kaynaklarından biridir. 11 Yine Hâdimi nin Mecâmiu l-hakâik adlı eserindeki kaidelerin 63 tanesi İbn Nüceym den iktibas edilmiştir. 12 Ayrıca bu eserin üzerine çok sayıda şerh, haşiye ve talik yazılmıştır. 13 olduğun dan bazı müellifler iki kar deşi birbirine karıştırmış ve birinin eserini diğerine nisbet etmişlerdir. İkisi arasında aynı zamanda hoca-talebe ilişkisi de söz konusudur. İbn Nüceym, Siracüddin Ömer hakkında bilgi için bkz. Ahmet Nedim Serinsu, İbn Nüceym, Siracüddin, DİA, XX, İbn Nüceym in hocaları için bkz. Ahmet Özel, İbn Nüceym (Hayatı ve Eserleri), A.Ü. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, sayı 3 (1979), s. 367 vd. 8 İbn Nüceym in talebeleri için bkz. Özel, a.g.mak., s. 369 vd. 9 İbn Nüceym in vefatı hakkında farklı tarihler de zikredilmiştir. Örneğin 7 Recep 970 (2 Mart 1563), 8 Recep 869 (3 Mart 1562) gibi. Konu hakkındaki tartışmalar için bkz. Ahmet Özel, İbn Nüceym, Zeynüddin, DİA, XX, 236; İbn Nüceym, el-eşbâh ve n-nezâir (thk. Muhammed Mutî el-hâfız), Dımeşk 1983, s İbn Nüceym in hayatı ve eserleri hakkında bkz. İbn Nüceym, el-eşbâh ve n-nezâir (nşr M. Mutî el-hâfız), Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 5-17; Katip Çelebi, Keşfü z-zunûn, I-II, Beyrut ts., I, , 356, 358, 374, 566, 728, 847, 910, 965; II, 1515, 1661, 1823; İbnü l-imâd, Şihâbüddin Ebû l-felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtü z-zeheb fî ahbâri men zeheb, I-X, Beyrut 1986, X, 523; el-bağdâdî, İsmail Paşa, Hediyyetü l-ârifin esmâü lmüellifîn fî âsâri l-musannifîn, I-II, İstanbul 1951, I, 378; Brockelmann, GAL, I-II, Leiden , II. 87, 99, ; Brockelmann, Supplementband (Suppl), I-III, Leiden , II, 87, 250, 252, ; Ziriklî, Hayreddin el-alâm, Kâmusu Terâcimi li-eşheri r-ricâl ve n-nisâ mine l-arab ve l-mustarabin ve l-müsteşrikin, I-VIII, Beyrut 1969, III, 104; Kehhâle, Ömer Rıza, Mu cemü l-müellifın terâcimu musannifi l-arab, I-IV, Beyrut 1993, I, 740; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 2006, s Bkz. Açıklamalı Mecelle (Kontrol eden Ali Himmet Berki), Hikmet yay., İstanbul 1982, s. 10 (Esbab-ı Mucibe Mazbatası). 12 Kaidelerin karşılaştırılması için bkz. Necmeddin Azak, Ebû Saîd El-Hâdimî nin Mecâmiu l-hakâik Adlı Eserindeki Kavâid-i Külliye nin İslâm Hukuku nun Temel Kaideleri İçindeki Yeri ve Önemi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2010, s Bu çalışmalar hakkında bilgi için bkz. Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, s. 125.

5 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 201 III. CÂMİ U L-FUSÛLEYN İN VE EL-BAHRÜ R-RÂİK İN HANEFİ FIKIH LİTERATÜRÜNDEKİ YERİ A. Genel Olarak Hanefi Fıkıh Literatürü Hanefi fıkıh literatürü Ebû Hanîfe ve onun öğrencileri olan İmam Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed in görüşleri etrafında oluşmuştur. Mezhepte imam denilince akla ilk gelenler bunlardır. Bu üç imamın görüşleri özellikle İmam Muhammed in zâhirü r-rivâye adı verilen eserleriyle nakledilmiş, sonraki dönemlerde yaşayan âlimler tarafından geliştirilmiştir. 14 Hicri III. (IX.) yüzyılın sonuna kadar yaşayanlara mütekaddimîn denmiş; Ebû Hanîfe (ö.150/767), Ebû Yûsuf (ö.182/798), İmam Muhammed (ö.189/804), İmam Züfer (ö.158/774) gibi öğrencilerine selef, İsâ b. Ebân (ö.220/836), Muhammed b. Semâa (ö.223/847), Hilâl b. Yahya (ö.245/859) gibi sonrakilere halef adı verilmiştir. 15 Mütekaddimînin son devresini ve klasik dönemin başlangıcını oluşturan döneme meşâyih dönemi denmiştir. İlm-i hilaf, cedel, ilk klasik eserler meşayıh döneminde ortaya çıkmış, bulundukları bölgeye nispet edilerek fakihler meşâyihu Belh, meşâyihu Buhara, meşâyihu Irak şeklinde isimlendirilmişlerdir. 16 Öte yandan zaman ve bölge bakımından yapılan taksimin yanında kişi yetkinliğine bağlı olarak müctehid tasnifleri de yapılmıştır. 17 Mezhebin klasik döneminde seleften ve haleften rivayet edilen mezhep birikimi ilk olarak Tahâvî nin (ö.321/933) el-muhtasar, Hâkim eş-şehîd el Mervezi nin (ö.334/945) el-kâfî ve Kerhî nin (ö.340/952) el-muhtasar adlı eserlerinde özetlenmiştir. Bu özet bilgi daha sonra Irak ve Mâverâünnehir bölgesinin fıkıh birikimini oluşturmak üzere ikiye ayrılmıştır. 18 V. ve VI. (XI ve XII.) yüzyıllara gelindiğinde Hanefi mezhebi esas şeklini almış, yayılmasını büyük ölçüde tamamlamıştır. Bu dönemde pek çok sayıda eser yazılmıştır. İlk dönemde ilkeleri tespit eden, klasik dönemde olabildiğince açıklayan eserler, sonraki dönemde muhtasar-şerh-hâşiye türünde yazılmıştır Ebû Zehra, Ebû Hanife (trc. Osman Keskioğlu), Konya 1981, s. 501; Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s Eyüp Said Kaya, Mütekaddimîn ve Müteahhirîn, DİA, XXXII, s Ali, Bardakoğlu, Hanefi Mezhebi, DİA, XVI, İbn Âbidin, Mecmûatü r-resâil, (bir ciltte iki cüz), ty.,yy., s. 11. Altılı taksim için bkz. Leknevî, el-fevâidü l-behiyye fî Terâcimi l-hanefiyye, Beyrut 1998, s. 23. Hanefi fakihlerin altılı ya da yedili şekilde taksimine yönelik tenkitler hakkında bkz. Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, İstanbul 1992, s Ebû Tâhir ed-debbâs (ö.322/933), Kerhî (ö.260/873), Ebû Ali eş-şâşî (ö.344/955) ve Ebû Bekir el-cassâs (ö.370/981) çizgisi Irak bölgesinin, Hâkim eş-şehîd (ö.241/855), Ebû Ca fer el-hinduvânî (ö. 362/973) ve Ebü 1- Leys es-semerkandi (ö. 373/983) çizgisi Mâverâünnehir bölgesinin fıkıh anlayışını oluşturmuştur. Bölgelere göre isimlendirme için bkz. Bardakoğlu, Hanefi Mezhebi, DİA, XVI, Örneğin, Kudûrî (ö.428/1037), Debbûsî (ö.430/1039), Nâtıfî (ö.446/1054), Şemsüleimme el-halvânî (ö.448/1050), Ebü l-hasan es-suğdî (ö.461/1069), Fahrülislâm el-pezdevî (ö.482/1089), Ebû Bekir Hâherzâde (ö.483/1090), Şemsüleimme es-serahsî (ö.483/1090), Ebû Bekir el-hasîrî (ö.500/1107), Kâsânî (ö.587/1191), Kâdîhan (ö.592/1196) ve Burhâneddin el-mergînânî (ö. 593/1197) gibi fakihler usul ve füru alanına dair ilkeleri tespit ederken; Ebü 1- Fazl Abdullah b. Mahmûd el-mevsılî (ö.683/1284), Muzafferüddin İbnü s-sââtî (ö.694/1295) Ebü l-berekât en- Nesefî (ö.710/1310), Şeyh Bedreddin (ö.820/1417), Molla Hüsrev (ö.885/1480), İbrahim b. Muhammed el-halebî (ö.956/1549), İbn Nüceym (ö.970/1562), et-timurtâşî (ö.1004/ 1595), Şurunbulâlî (ö.1069/1658), el-haskefî (ö.1088/1677), İbn Âbidîn (ö1252/1836) gibi fakihler sonraki dönemde muhtasar-şerh-hâşiye türünde yazmıştır. Bu eserler için bkz. Karaman, İslam Hukuk Tarihi, s. 262, 278 vd.

6 202 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra B. Câmi u l-fusûleyn in Hanefi Fıkıh Literatüründeki Yeri Şeyh Bedreddin Ebü l-feth b. Ebûbekir el-merginânî es-semerkandî nin (ö.651/1254) Fusûlü l-imâdî ve Muhammed b. Mahmûd el-üstrûşenî nin (ö. 636/1239) Fusûlü l-üstrûşenî isimli 20 eserlerini muhtasar tarzda derleyerek Câmi u l-fusûleyn adlı eserini oluşturmuştur. Câmi u l-fusûleyn, muamelât ve muhakeme usulü kitabıdır. Eserin Mısır da (h.1300) yapılan baskısının yanında çok sayıda yazması da bulunmaktadır. 21 Kırk fasıldan meydana gelen eserin ilk on altı faslı kazâ ve muhâkemeye, diğer fasılları ise muâmelâta ilişkin konuları içermektedir. Yazılış gayesi itibariyle Câmi u l-fusûleyn mahkeme işlerinde kullanılmak üzere yazılmış bir hukuk kitabıdır. Eserde çok sayıda kaynağa başvurulmuştur. Câmi u lfusûleyn de Hanefî mezhebinin ilk üç imamının görüşleri delilleriyle birlikte verilmiş, bu deliller yorumlanmış, görüş ayrılıklarının sebepleri araştırılmış, görüşlerin nakledilmesiyle yetinilmeyip mezhep içinde tercihler yapılmıştır. Bazı görüşlerin eleştirilmesi ve özellikle Şeyh Bedreddin in kendi kanaatlerinin belirtilmesi bakımından Câmi u l-fusûleyn önemli ve özgün bir yere sahiptir. Muâmelât ve yargılama hukuku alanlarındaki kazâ ve fetva meselelerinin bir tür hukuk kodu gibi sistemli ve özet bir şekilde incelenmiş olması sebebiyle Câmi u l-fusûleyn uzun süre müftü ve kadıların müracaat kitabı olmuştur. Süleyman b. Ali el-karamânî nin (ö. 924/1518) el-es iletü ve l-ecvibetü li-câmi i l-fusûleyn, 22 Zeynüddîn İbn Nüceym in (ö. 970/1563) Haşiyetü alâ Câmi i l-fusûleyn 23 ve Nişancızâde Muhammed b. Ahmed in (ö. 1031/1622) Nûru l-ayn fî ıslâhı Câmi i l-fusuleyn 24 ve Hayreddîn er- Remlî nin (ö. 1081/1670) el-leâliü -dürriyye fi l-fevâidi l-hayriyye 25 isimli eserleri bilinen şerh çalışmalarıdır. C. el-bahrü r-râik in Hanefi Fıkıh Literatüründeki Yeri İbn Nüceym in el-bahrü r-râik adlı eseri Hafızuddin Ebü l-berekât en-nesefî ye (ö.730/1310) ait Kenzü d-dekâik adlı eserin önemli şerhlerinden biridir. Ancak İbn Nüceym bu eserin tamamını bitirememiş, el-icâretü l-fâside bah sine kadar gelebilmiş, geri kalan kısmı Muhammed b. Hüseyin b. Ali et-tûrî (ö.1004/1595) bir tekmile yazarak tamamlamıştır Bu eser hakkında bilgi için bkz. Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, s Yazmalar için bk. Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim Paşa bl., nr. 418, 502, 503, 504, 505, Bağdatlı Vehbi Efendi bl., nr. 582, 583, Fatih bl., nr. 1558, 2288, Lâleli bl., nr. 1252, Hacı Mahmûd Efendi bl., nr. 968, Veliyyüddin Efendi bl., nr. 1066, Bu eser, Süleymaniye Ktp., Turhan Vâlide Sultan bl., nr. 97 de kayıtlı olup 102 varak ve 21 satırdan meydana gelmektedir. 23 Bu eser, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi bl., nr. 610 da kayıtlı olup Zeynüddîn İbn Nüceym in oğlu Ahmed tarafından, babasının yazdığı hâşiyenin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş küçük hacimli (66 varak) bir çalışmadır. 24 Bu eser, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi bl., nr. 127 de kayıtlı olup eserin baş tarafında 3 sayfa halinde rumuzlar, 36 sayfa ayrıntılı fihrist bulunmaktadır ve eser toplam 416 varaktan oluşmaktadır. 25 Bu hâşiye, Hayreddîn er-remlî nin (ö. 1081/1670) Câmi u l-fusûleyn kenarına yazdığı notlara dayanmaktadır. Necmeddin er-remlî babasının notlarını temize çekmiş ve ona bu adı vermiştir. Bk. er-remlî, a.g.e., I, 13 (Câmi u lfusûleyn ile birlikte). 26 Eserin 1311/1893 tarihli Kahire baskısında sekizinci cilt et-tûrî ye ait tekmiledir. Eser hakkında bilgi için bkz. Ahmet Özel, İbn Nüceym (Hayatı ve Eserleri), A.Ü. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, sayı 3 (1979), s ; Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, s. 125; Ahmet Yaman, Kenzü d-dekâik, DİA, XXV, 261.

7 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 203 el-bahrü r-râik klasik fürû fıkıh kitaplarının özelliklerini taşır. Eserin baş tarafında diğer eserlerde olduğu gibi yazılış amacı yer alır. Nitekim İbn Nüceym e göre Hanefi imamların fıkıh görüşlerini ele alan en güzel muhtasar eser Nesefî nin (ö. 730/1310) Kenzü d-dekâik adlı eseridir. Bu eser üzerine yazılan şerhlerin en güzeli de Zeylaî nin (ö.743/1342) et-tebyînü l-hakâik adlı eseridir. Ancak İbn Nüceym, Zeylaî nin eserinde hilâfiyat üzerinde çokça durmasına rağmen metnin içeriğinin (mantûkunun ve mefhûmunun) açıklamasını yeterince yapmadığını düşünmektedir. Kendi ifadelerinden anlaşıldığı kadarıyla İbn Nüceym el-bahrü r-râik ta özellikle bu husus üzerinde önemle durduğu için kendi şerhinin daha anlaşılır olduğunu düşünmektedir. Atıflarda bulunduğu kaynak ların listesini kitabın başında veren İbn Nüceym, konuları incelerken kaynaklarını da belirterek iktibaslarda bulunmuştur. Mez hep imamının, öğrencilerinin ve mezhe bin sonraki âlimlerinin görüşlerine yer ve rilen şerhte tercih edilen ictihadlar da belir tilmiştir. Bazen diğer mezheplerin görüşlerinin ele alınarak mukayeseler yapıldığı ve kabul edilen hükmün delillerle desteklendiği de görülmektedir. 27 İbn Nüceym in el-bahrü r-râik adlı eseri üzerinde sonraki dönemlerde çalışmalar yapılmıştır. Örneğin, İbn Âbidîn (ö.1252/1836) Minhatü l-hâlik ale l-bahri rrâik adlı haşiyesini yazmıştır. Bu haşiye Kahire de (1311, 1323, 1334 yıllarında sekiz cilt olarak) ve Beyrut ta (1418/1997 yılında on cilt olarak) ba sılmıştır. 28 IV. CÂMİ U L-FUSÛLEYN İN HANEFİ FIKIH LİTERATÜRÜNE KATKISI A. Genel Olarak Câmi u l-fusûleyn in Kendisinden Sonraki Eserlere Katkısı Hanefi mezhebinin literatüründeki el-bahrü r-râik (İbn Nüceym), el-eşbâh ve n-nezâir (İbn Nüceym), Ğamzü uyûni l-basâir fi şerhi l-eşbâh ve n-nezâir (Ahmed b. Muhammed el-hamevî), Fetavây-ı Hindiyye (Heyet), Mecma u l-enhur (Damad Efendi), Dürrü l-muhtâr (Haskefî), Dürerü l-hukkâm şerhu Mecelleti lahkâm (Ali Haydar), Reddü l-muhtar (İbn Abidin) adlı eserlere bakıldığında, bu eserlerin müelliflerin Câmi u l-fusuleyn den çok sayıda iktibas yaptıkları görülmektedir. Nitekim el-eşbâh ve n-nezâir de çeşitli başlıklardaki iktibas sayısı 27, Dürrü l-muhtâr da 41, Fetava l-hindiyye de 12, Mecma u l-enhur da 12, Ğamzü Uyûni l-basâir inde 144, Reddü l-muhtar da yaklaşık 600 kadardır. B. Câmi u l-fusûleyn in el-bahrü r-râik a Katkısı Burada Şeyh Bedreddin in İbn Nüceym üzerindeki tesirini ve ona olan katkısını ortaya koyabilmek amacıyla el-bahru r-râik taki iktibasların dağılımı ve niteliği hakkında bilgi verildikten sonra İbn Nüceym in kabul ve red açısından Câmiu lfusuleyn e bakışı ele alınacaktır. 27 Bkz. İbn Nüceym, el-bahru r-râik, I, 2 vd; Yaman, Kenzü d-dekâik, DİA, XXV, Eserde geçen şârih kelimesiyle kastedilen kişi Zeylaî dir. Bkz. Yaman, a.g.mad., a.y. 28 Bu baskılarda son cilt tekmile olarak yer almıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Özel, İbn Nüceym (Hayatı ve Eserleri), A.Ü. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, sayı 3 (1979), s ; Yaman, Kenzü d-dekâik, DİA, XXV, 261.

8 204 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra 1. el-bahrü r-râik taki İktibasların Dağılımı Konumuz olan İbn Nüceym in Bahru r-râik adlı eserindeki iktibaslar Kitâbu ttahâret 1, Kitâbu s-savm 1, Kitâbu l-hac 1, Kitâbu n-nikâh 23, Kitâbu ttalâk 55, Kitâbu l- ıtk 8, Kitâbu l-lukata 3, Kitâbu ş-şirket 3, Kitâbu l-vakf 21, Kitâbu l-bey 55, Kitâbu s-sarf 2, Kitâbu l-kefâlet 13, Kitâbu ş-şehâdet 48, Kitâbu l-kazâ 87, Kitâbu d-da va 38 şeklinde olmak üzere 359 civarındadır. 2. el-bahrü r-râik taki İktibasların Niteliği İbn Nüceym in iktibasları incelendiğinde Câmi u l-fusûleyn in onun tarafından detaylı bir şekilde tetkik edildiği görülmektedir. el-bahrü r-râik ta ele alınan meselelerdeki açıklamalar kimi zaman doğrudan sadece Câmi u l-fusûleyn e dayandırılmakta kimi zaman kaynak gösterilen başka bir eserin yanında zikredilmek suretiyle yine bu esere yer verilmektedir. Kimi zaman ise başka eserden yapılan alıntılar bu eser tarafından teyit edilerek okuyucuya sunulmaktadır. el-bahrü r-râik adlı eserin karakteristik özelliklerinden biri, meselelere ilişkin açıklamaların genel olarak Câmi u l-fusûleyn ile aynı doğrultuda olmasıdır. Ele alınan meselenin hükmüne ilişkin açıklamaların birçok kez Câmi u l-fusûleyn de de böyledir şeklinde gerekçelendirilmesi ya da mevcut gerekçelendirmenin bu yolla teyit edilmesi, iki eser arasındaki irtibatın ortaya konmasında önemli ipuçları vermektedir. Bunun yanında az da olsa Şeyh Bedreddin in ifadeleriyle İbn Nüceym in açıklamaları arasında farklılık olduğu göze çarpmaktadır. İbn Nüceym, ibadetler konusu dahil olmak üzere muamelâtın hemen bütün başlıklarında Câmi u l-fusûleyn e yer vermektedir. Ancak Câmi u l-fusûleyn muamelât ve kaza/ yargı (muhakeme usulü) meselelerine diğer meselelerden daha çok yer veren bir eser olduğu için bu eserden yapılan alıntıların da sözü edilen başlıklarda yoğunlaşması doğal karşılanmalıdır. İbn Nüceym in iktibasları doğrudan ya da dolaylı iktibaslar şeklindedir. Doğrudan iktibasla kastettiğimiz husus, müellifinin adı zikredilmiş olsun ya da olmasın ele alınan meselenin bizzat Câmi u l-fusûleyn den aktarılmış olmasıdır. Buna göre söz konusu yöntemi vurgu ve önceleme bakımından iki şekilde incelemek mümkün olmaktadır. a. Vurgu bakımından İktibaslar Vurgunun öne çıktığı yöntemde ya müellif ve esere doğrudan ya da müellife dolaylı esere ise doğrudan vurgunun yapıldığı görülmektedir. Şayet mesele Fusûleyn sahibi bu konuda şöyle demiştir ifadesiyle aktarılmışsa burada hem esere hem de müellifine doğrudan vurgu yapılmış demektir: Adaletle davranan vasiyi ilke olarak hâkim azledemez. Ama azlederse de azledilmiş olur. Bu caizdir. Zira hâkimin hem otoritesi hem de herkes üze-

9 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 205 rinde özellikle de yetimlerin ve küçüklerin malları üzerinde velayeti vardır. Dolayısıyla hâkimin azletmesi, ölen kimsenin şayet yaşasaydı azletmiş olması gibidir. Fusûleyn sahibi şöyle demektedir: Bana göre tercih edilen (muhtar) görüş, vasinin azledilmiş olmamasıdır. Eğer hâkim ölen kimsenin tayin ettiği bir vasinin bulunduğunu ve bu kişinin kaybolduğunu bilmeden birini vasi tayin etse, tayin ettiği bu vasi hâkimin değil ölenin tayin ettiği vasi sayılır. 29 Câmi u l-fusûleyn de şöyle demiştir/zikretmiştir/açıklamıştır/kayıtlamıştır tarzı ise müellife dolaylı, esere doğrudan vurgu yapmak amacıyla kullanılmıştır: Hulasa nın küfrü gerektiren sözler başlığındaki ifadeye göre bir kimse Hıristiyanlar Yahudilerden hayırlıdır dese kâfir olur. Yahudiler Hıristiyanlardan kötüdür demelidir. Bu durumda ehl-i kitap mecusiden hayırlıdır dediğinde de kâfir olur. ( ) Habbâziyye deki ifadeye göre Hıristiyanları Yahudilerden üstün tuttuğu için bu söz yasaklanmıştır. Hâlbuki durum tam aksinedir. Çünkü Yahudilerin çekişmesi nübüvvet, Hıristiyanlarınki ise ulûhiyet konusundadır. Neticede Hıristiyanların küfrü daha şiddetlidir. Ama burada bir çelişki vardır. Zira böyle olsaydı Hulasa daki Yahudiler Hıristiyanlardan kötüdür demelidir sözü doğru olmazdı. Anlaşılan o ki, tekfir, kâfirin iyi olduğunun söylenmesi sebebiyledir. Bundan dolayı Câmi u l-fusûleyn de şöyle demiştir: Hıristiyan mecusiden hayırlıdır derse kâfir olur. Mecusi Hıristiyandan kötüdür demelidir. 30 Câmi u l-fusûleyn de şöyledir, Câmi u l-fusûleyn de şöyle gördüm ya da Câmi u l-fusûleyn den alıntılayarak sundum tarzındaki ifadelerle de müellif söz konusu edilmeksizin vurgu doğrudan esere yapılmıştır: Yine halvet gerçekleşmemiş olsa bile, akdin hükümlerinden olduğu için nesebin sübutunun cinsel ilişki yerine konan halvetin hükümlerinden sayılmaması gerektiğini söylemişlerdir. Mebsut ta da böyle açıklanmıştır. Yine nafaka, barındırma, kız kardeşiyle evlenme yasağı vs iddetin hükümlerindendir. Benim anladığım budur. Bir süre sonra Câmi u l-fusûleyn de Hassaf ın Edebü l-kâdî sinden naklen şunları gördüm: Halvet, mehrin tamamını hak etme ve iddetin vacip olması konularında cinsel ilişki yerine geçer, diğer konularda geçmez. 31 b. Önceleme Bakımından İktibaslar Önceleme bakımından İbn Nüceym in iktibas yöntemini iki alt başlıkta göstermek mümkündür. Birincisi, Câmiu l-fusuleyn+mesele yöntemidir. Bu yöntem aynı zamanda doğrudan aktarma amacıyla da kullanılmaktadır. 32 İkincisi, mese- 29 İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, VII, İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, III, 225. Diğer örnekler için bkz. İbn Nüceym, a.g.e., III, 192, 231, 347, IV, 27, 46, 51, 142, V, 202, 207, 229, 243, 259, VI, 14, 104, VII, 17, 108, 130, 190, İbn Nüceym, el-bahru r-râik, III, 165. Diğer örnekler için bkz. İbn Nüceym, a.g.e., III, 197, 203, 257, 347, IV, 47, 79, 101, 161, V, 245, 254, 287, VI, 10, 41, 195, 246, VII, 18, 41, 128, 197, 244. Muhammed b. Hüseyin b. Ali et-tûrî nin tekmilesindeki benzer örnekler için bkz. a.g.e.,viii, 17, 534, Örnek olarak bkz. 29 nolu dipnot.

10 206 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra le+ Câmi u l-fusûleyn yöntemidir. Bu yöntemin kullanılmasının; kaynağı desteklemek, meselenin bütün yönleriyle Câmi u l-fusûleyn de olduğunu göstermek, kaynakla Câmi u l-fusûleyn arasındaki farklılığa dikkat çekmek gibi amaçları vardır. Başka bir kaynaktan aktarılan meselenin Câmi u l-fusûleyn ile desteklenmesinin birinci yolu, Câmi u l-fusûleyn de de öyledir anlamındaki kezâ ( ) veya Câmi u l-fusûleyn de de olduğu gibi anlamındaki kemâ ( ) edatlarının kullanılmasıdır. Örneğin gâye-mugayya 33 konusuyla bağlantılı olarak abdestte kolların nereye kadar yıkanacağını tartışan İbn Nüceym, parmak uçlarından dirseğe ya da bilekten dirseğe kadar yıkamanın ihtimalli oluşundan bahsettikten sonra gâye konusundaki ayrımdan bahseder. Buna göre gâye ( ilâ dan sonrası) sözün başını da içeriyorsa bu gâye ıskat içindir (gâyetü l-ihrâc). Abdestteki durum böyledir. Ancak orucu geceye kadar tamamlayın 34 âyetindeki gâyeye gece dâhil olmadığı için bu âyet sadece hükmün uzandığı son sınırı belirtir (gâyetü l-medd/gâyetü l-isbât). Bundan sonra yeminlerdeki gâyeye değinen İbn Nüceym şunları söylemektedir: Zâhirü r-rivâyeye göre on güne kadar onunla konuşmayacağına dair yemin etmesi meselesinde onuncu gün dâhil olmadığı gibi Câmi u l-fusûleyn de de aynı şekilde geçtiği üzere oruç konusunda da gâye (gece) mugayyâya dâhil değildir. Böylece balığı başına kadar yemeyeceğim sözünde de baş kısmı yemek eylemine dâhil değildir. 35 Başka bir kaynaktan aktarılan meselenin Câmi u l-fusûleyn ile desteklenmesinin ikinci yolu Câmi u l-fusûleyn deki şu ifadeden dolayı ( ) şeklindedir. Örneğin, talak başlığındaki taliki şart la ilgili olarak fıkıh metinlerinin zahirinden anlaşılan şudur diyen İbn Nüceym, talakın kadının nafakasının bir ay boyunca temin edilememesine bağlanması durumunda olayın iki yönünün olduğunu ifade etmektedir. Buna göre şayet koca nafakanın ulaştığını iddia eder fakat kadın bunu inkâr ederse, talakın gerçekleşmemiş olması hususunda kocanın, nafakanın ulaşmamış olması konusunda kadının sözü dinlenir. İbn Nüceym bu noktada el-gazmînî ye (ö.658/1216) başvurarak söz konusu hükmü pekiştirmekte ve koca on gün boyunca nafakam ulaşmazsa boşsun dese, onuncu günden sonra anlaşmazlığa düşseler; koca nafakayı ulaştırdığını iddia etse, kadın da bunu reddetse kocanın sözü dinlenir şeklinde Gunyetü l-münye li-tetmîmi l-ğunye den Bu konu vaktin ya da mekânın son sınırıyla alakalıdır. Burada gâye-mugayya için -e kadar anlamına gelen ilâ harf-i cerri kullanılır. Bu harften öncesi mugayyâ, sonrası ise gâyedir. Tartışılan konu gâyenin mugayyâya dâhil olup olmamasıdır. İlâ herf-i cerri bağlamında gâye-mugayyâ konusu hakkında bilgi için bkz. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kamusu, I-VIII, İstanbul ts., I, Bakara, (2), İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, I, 13. Diğer örnekler için bkz. İbn Nüceym, a.g.e., III, 153, 215, 343, 347, 351, IV, 48, 142, V, 228, VI, 72, 76, 94, 202, VII, 24, 47, 110, 128, 197, el-gazminî nin tam adı Ebü r-recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmud b. Muhammed ez-zâhidî el-gazminî şeklindedir. İtikad bakımından Mutezilî görüşleri benimsediği ve eserlerinde zayıf rivayetlerde bulunduğu için diğer muteber fıkıh kitaplarıyla uyuşmadıkça rivayetleri kabul görmemiştir. Müellif ve eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ziriklî, el-a lâm, VIII, 72; Leknevî, Fevâidü l-behiyye, s. 349; Brockelmann, GAL, I, 475, Suppl., I, 656; Özel, Hanefi Fıkıh âlimleri, s. 68.

11 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 207 alıntı yapmaktadır. Ancak bu bilgiyle yetinmeyen ve meselenin farklı yönünün olduğunu göstermek için Hulasa 37 ile Bezzaziye 38 adlı eserlere başvuran İbn Nüceym, daha önce geçen boşama yetkisini verme bahsinde belirtildiği üzere Hulasa da ve Bezzaziye de işin doğrusunun ortaya konduğunu söylemekte ve en sonunda bahsi Câmi u l-fusûleyn e bağlayarak diğer kaynakları onunla desteklemektedir: Nafakanın ulaşmaması konusunda kadının sözünün kabul edilmesinde olduğu gibi, kocanın ulaştırma iddiasını kadının reddetmesi halinde yine kadının sözü dinlenir. Bu durumda fıkıh metinlerinin tahsis edilmesi gerekir. Bu tahsis nafakanın ulaşmamasına dair kadının sözünün dinlenmesi konusunda zımnen sabit gibidir. Bu takrir, Allah ın izniyle bu şerhin (Bahrü rrâik) ayırt edici özelliklerindendir. Nesefi nin kadın ispatlarsa yani şartın gerçekleştiğine dair delil sunarsa sözünün gerekçesi, kadının kesin delille davasını aydınlatmış olmasıdır. Bunu olumsuz şartı da kapsayacak şekilde mutlak olarak söylemiştir. Zira Câmi u l-fusûleyn de şartın delille ispatının caiz olduğunun söylenmesinden dolayı kadının delili kabul edilir. 39 Başka bir kaynaktan aktarılan meselenin Câmi u l-fusûleyn ile desteklenmesinin üçüncü yolu teyit kelimesinin kullanılmasıdır. Örneğin, gayrimüslimlerin egemenliği altındaki Müslümanların aralarında hüküm verecek, imam olup Cuma namazını kıldıracak birinde ittifak etmeleri gerektiği bilgisi verildikten sonra bu bilginin Câmi u l-fusûleyn tarafından teyit edildiği söylenmektedir: Câmi u l-fusûleyn de geçenler bunu teyit etmektedir. Şöyle ki, kâfirler tarafından atanan müslüman valinin cuma ve bayram namazını kıldırması, harac vergisini alması, davalara bakması, yetimleri evlendirmesi müslümanın müslüman üzerindeki velayet hakkından dolayı caizdir. Ama kâfirlere itaat etmek bir tür hiledir, günü kurtarmaktır. Kâfir valilerin olduğu yerlerde Müslümanların cuma ve bayram namazını kılmaları caizdir. Yargıç, Müslümanların rızasıyla davalara bakabilir. Fakat Müslümanlar kendileri gibi bir vali talep etmelidir. 40 Bir kısmından bahsedilmiş meselenin bütün yönleriyle Câmi u l-fusûleyn de olduğunu göstermek amacıyla yapılan iktibasa ( meselenin tamamı Câmi u lfusûleyn dedir gibi) mevkuf akit konusu örnek olarak gösterilebilir. Şöyle ki, geçerli olabilmesi için yetkili kişinin izin vermesine bağlı olan mevkuf akit türlerine ilişkin meselelerden bahseden İbn Nüceym, bunların tamamı Câmi u l-fusûleyn in yirmi dördüncü faslında yer almaktadır demektedir Tâhir b. Ahmed b. Abdürreşid el-buhârî nin (ö. 542/1147) Hulâsatü l-fetâvâ adlı eseridir. Müellif ve eser hakkında bilgi için bkz. Brockelmann, GAL, I, 462, Suppl., I, 640; Özel, Hanefi Fıkıh âlimleri, s Hafîzüddîn b. Muhammed b. Muhammed b. Şihâbüddîn b. Yûsuf el-kerderî el-bezzâzî nin (ö. 827/1424) el-veciz adlı fetva kitabıdır. Müellif ve eser hakkında bilgi için bkz. Taşköprizâde, Şekâiku n-nu mâniyye, s. 21; Leknevî, Fevâidü l-behiyye, s. 309; Brockelmann, GAL, II, 291, Suppl., II, 316; Özel, Hanefi Fıkıh âlimleri, s. 97; a.mlf., Bezzâzî, DİA, VI, İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, IV, 26. Diğer örnekler için bkz. İbn Nüceym, a.g.e., V, 252, VI, 48, 103, 215, 281, VII, 119, İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, VI, İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, III, 213.

12 208 Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra Kaynakla Câmi u l-fusûleyn arasındaki farklılığa dikkat çekmek amacına yönelik iktibasa lukata/buluntu meselesini örmek olarak göstermek mümkündür. Lukata başlığında geçen meselede bir kimse zarar görmesinden korktuğu halde buluntuyu kaldırmaz ve o da ziyan olursa onu tazmin eder şeklinde bir cümle geçmektedir. İbn Nüceym, bu cümleden sonra Câmi u l-fusûleyn in otuz üçüncü faslına işaret ederek orada meselenin farklı ele alındığını söylemektedir: Lakin Câmi u l-fusûleyn in otuz üçüncü faslında geçen ifadeye göre şayet bir kırba düşüp açılsa, oradan geçen bir kimse de onu almasa sorumlu olmaz. Ancak sahibi yokken önce alır sonra da bırakırsa tazmin etmelidir. Sahibi varken bunu yaparsa tazmin etmez. 42 C. İbn Nüceym in Kabul ve Red Açısından Câmi u l-fusûleyn e Yaklaşımı İbn Nüceym in ifadeleri incelendiğinde iktibasların çoğunlukla kabul ve teyit doğrultusunda olduğu sonucuna varılmaktadır. Nitekim yukarıda zikredilen örneklerin hemen tamamı iktibasların bu yönde olduğunu göstermektedir. İbn Nüceym in iktibaslarının çoğunlukla kabul ve teyit doğrultusunda olduğu sonucuna varıldığını söylemekle beraber, bazen bunun dışına çıkılarak reddetme doğrultusunda iktibasların yapıldığını da söylemek gerekir. Örneğin, bir kimsenin evlenmeyeceğine dair yemin etmesinden sonra yetkisiz temsilci (fuzuli) tarafından yapılan evlendirmeye verilen icazet konusunda Şeyh Bedreddin in görüşü yanlışlanmıştır: Nesefi: Bir kimse evlenmeyeceğine dair yemin etse, fuzuli onu evlendirse, sözlü olarak icazet verse yeminini bozmuş olur. Ama fiili icazetle hayır. Yani yemini bozulmuş olmaz. Tebyin de belirtildiğine göre muhtar olan görüş budur. Meşayıhın çoğu da bu görüştedir. Haniye deki 43 ifadeye göre fetvaya esas olan görüş de budur. Câmi u l-fusûleyn de en doğru (esah) görüşe göre sözlü icazetle de yemini bozulmuş olmaz sözü bu görüşle bertaraf edilir. 44 Sonuç Şeyh Bedreddin, Osmanlı Devleti nin fetret devri adı verilen döneminde yaşamıştır. Bu yüz yılda (14.yy.) Osmanlı da yüksek tahsil imkânı bulunmadığı için çeşitli ilim merkezlerine seyahat etmek zorunda kalınmıştır. Bu seyahatler, kuruluş dönemindeki ilim hayatını canlandıran en önemli unsurlardan olmuştur. Tanınmış ilim merkezlerinde tahsillerini tamamlayıp yetişmiş âlim olarak memleketine dönenlerden biri de Şeyh Bedreddin dir. Onun çalışmaları Osmanlı daki fıkıh 42 İbn Nüceym, el-bahrü r-râik, V, 162. Başka bir örnek için bkz. İbn Nüceym, a.g.e., VI, Fahruddin Hasan b. Mansur b. Mahmud el-uzcendî el-ferğânî nin (ö. 592/1196) Fetâvâ Kâdîhân adlı eseridir. Müellif ve eser hakkında bilgi için bkz. Kâtip Çelebi, Keşfü z-zünûn, II, 1227; Ziriklî, el-a lâm, II, 238; Brockelmann, GAL, I, 465, Suppl., I, 644; Özel, Hanefi Fıkıh âlimleri, s İbn Nüceym, el-bahru r-râik, IV, 402. Ayrıca bkz. İbn Nüceym, a.g.e., VI, 71.

13 Şeyh Bedreddin Câmi u l-fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği 209 çalışmalarının karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır. Hanefi bir fıkıh âlimi olan Şeyh Bedreddin in eserleri, yeni kurulan ve dağılma tehlikesini atlatıp tekrar toparlanmaya başlayan devlet için erken dönem fıkıh çalışmalarını temsil etmektedir. Bu bakımdan özellikle Câmi u l-fusûleyn sıkça başvuru kaynağı olmuştur. Sonraki kaynaklarda Câmi u l-fusûleyn den hemen her konuda yüzlerce kez iktibas edilmiş olması yadsınamaz bir gerçektir. Şeyh Bedreddin in kendisinden sonra gelen İbn Nüceym e katkısı, mezhep literatürüne katkısını gösteren bir örnek teşkil etmesi bakımından önemli görüldüğü için bu çalışmada klasik literatürün birini teşkil eden müelliflerden İbn Nüceym in el-bahrü r-râik adlı eserinde Şeyh Bedreddin in Câmi u l-fusûleyn adlı eserinden yapılan iktibaslar incelenmiştir. İnceleme sonucunda iktibasların doğrudan ya da dolaylı yolla yapıldığı görülmüştür. Doğrudan iktibasta İbn Nüceym özellikle Şeyh Bedreddin e ve Câmi u l-fusûleyn e vurgu yapmış, kaynak+mesele yöntemiyle hükmü daha baştan iktibas kaynağına dayandırmıştır. Böylece ele alınan meselelerde Câmi u l-fusûleyn olabildiğince öncelenmiştir. İktibasların genel niteliği kabul ve teyit şeklinde olmakla birlikte, karşılaşılan bazı örnekler, Şeyh Bedreddin in görüşünü reddetme amacına yönelik iktibasların yapıldığını da göstermektedir.