OFİS PİYASASI RAPORU İSTANBUL Genel Bakış

Transkript

1 OFİS PİYASASI RAPORU Genel Bakış 2009 küresel finans krizini takip eden yıllarda Türkiye Ekonomisi potansiyel büyüme oranının altında performans göstermiş, ortalama büyüme oranları %3 civarlarında kalmış, kişi başına gelir ABD Doları rakamına takılmıştır. Bu durum orta gelir tuzağı olarak dillendirilmiş ve büyüme hızının yeniden %5 in üzerine çıkarılmasını sağlamak amacıyla yapısal reformlar gündeme getirilmiş ancak arka arkaya yapılan seçimler nedeniyle yapısal reform programları askıda kalmıştır. Türkiye, Mart 2014 ten başlamak üzere iki yıllık süre içerisinde toplam dört seçim geçirmiştir. Bu seçimlerle birlikte ülkede dönemsel durgunluklar gözlenmiştir. Bunun yanı sıra, küresel ekonomik gelişmelerle bağlantılı olarak 2015 başından İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. Cumhuriyet Cad. Pak Apt. No:30/1 Elmadağ - Taksim / İstanbul Tel: ekspertiz@igd.com.tr / İSTANBUL 2016 itibaren hareketlenmeye başlayan döviz kuru, ofis piyasasını da etkilemiştir. İstanbul Ofis Piyasası ndaki kiralama işlemlerinin genellikle ABD Doları ile yapıldığı göz önüne alındığında, taşınma kararlarının alınması ve kiralama işlemlerinin gerçekleşmesi daha uzun sürede tamamlanmaktadır. Türkiye, coğrafi konumu sayesinde Ortadoğu ve Balkanlarda faaliyet gösteren birçok firmanın bölge merkezlerinin açıldığı bir yer haline gelmiştir. Ekonomi Bakanlığı nın açıkladığı verilere göre, 2010 yılı sonunda olan Türkiye de açık uluslararası sermayeli şirket sayısı, 2015 Ekim ayı itibariyle %85 artarak olmuştur. Bu şirketlerin %60 ı İstanbul da konumlanmış olup diğerleri ise Antalya, Ankara, İzmir olmak üzere genellikle Anadolu daki sanayi-liman şehirlerinde bulunmaktadır. Söz konusu artışla birlikte özellikle büyükşehirlerde A sınıfı ofis binalarına olan talebin yükseldiği söylenebilir. Türkiye de yıllarında açılan-kapanan şirket sayıları incelendiğinde, 2013 yılı başında seviyesinde olan açılan şirket sayısının, aynı yılın ikinci yarısı başında hızla düştüğü görülmüştür yılı başına kadar inişli-çıkışlı bir seyir izlemiş, 2014 Ocak ayında en yüksek seviyelerinden birine ulaşmıştır (5.000) yılının birinci yarısında sabit bir seyir gösterirken, ikinci yarısında yükseliş eğiliminde olmuştur. Ocak 2015 te şirket açılışı ile en yüksek değere ulaşılırken, sonraki dönemlerde açılan şirket sayılarının çok yüksek olmadığı görülmüştür. TELİF HAKLARI : Tamamıyla İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. (İGD) nin mülkiyetinde olan bu rapordaki bilgiler, referans verilmek kaydı ve izin alınmak sureti ve değişiklik yapılmaması kaydı ile kullanılabilir. İzin ve özel izin ile kullanılan metinler üzerinde kullanıcıların mülkiyet hakkı bulunmamaktadır. Makale veya araştırma kullanımı için lütfen info@igd.com.tr a e-posta gönderiniz ya da no lu telefon ile irtibata geçiniz. ÖNEMLİ: İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. (İGD), herhangi bir kişi ya da kurumun bu rapora istinat etmesi sonucu kaynaklanabilecek kayıp, zarar ve hasarlardan sorumlu tutulamaz.

2 02 OFİS PİYASASI RAPORU Türkiye de Açılan ve Kapanan Şirket Sayısı ( ) Ofis Stoku 2015 yılı 3. Çeyrek dönem sonu itibariyle A ve B sınıfı mevcut ofis stoku 5,1 milyon m² ye ulaşmıştır. İstanbul da kaliteli ofis stokunun yoğun olarak bulunduğu bölgeler Merkezi İş Alanı (MİA), MİA Dışı Avrupa ve MİA Dışı Asya Bölgesi olarak 3 grup halinde incelemek mümkündür. A-B Sınıfı Ofis Stoku ( ) Kay: TOBB, yollarının gelişme sürecini hızlandıran bir faktör olduğu bölgenin gelişiminin, son yıllarda MİA nın önüne geçtiği görülmüştür. Artan ofis arzıyla birlikte MİA Dışı Asya Bölgesinin toplam stok içindeki payı, 2015 yılında %34 ten %36 ya yükselmiştir. Özellikle Ataşehir de geliştirilmekte olan İstanbul Finans Merkezi (İFM) ndeki ofis alanı potansiyeli düşünüldüğünde, önümüzdeki yıllarda MİA Dışı Asya Bölgesi nin stok payının artması beklenmektedir. A Sınıfı Ofis Stok Değişimi ( ) Kaynak: İGD, YILLARINDA STOKA EKLENEN OFİS PROJELERİ İstanbul da Ofis Alanlarının Dağılımı Kaynak: İGD, 2015 İstanbul da Büyükdere Caddesi boyunca, Beşiktaş tan Maslak a kadar olan ofis alanlarını içeren MİA Bölgesinde Levent, Maslak gibi önemli iş merkezleri bulunmaktadır. İstanbul daki toplam ofis stokunun 2014 yılında %39 unu oluşturan MİA Bölgesi nin, artan ofis arzına rağmen, 2015 yılında toplam stok içindeki payı %37 ye gerilemiştir. Şişli-Mecidiyeköy, Taksim ve Atatürk Havaalanı çevresinde bulunan ofis alanlarını içeren MİA Dışı Avrupa Bölgesi ne, son dönemde ofis stoku hızla yükselen Kağıthane gibi yeni ofis alanları eklenmiştir. İstanbul daki ofis arzına paralel büyüyen MİA Dışı Avrupa Bölgesi, toplam ofis stokunun %27 sini oluşturmaktadır. MİA Dışı Asya Bölgesi; Ümraniye, Kozyatağı, Kavacık gibi yerleşik alanlarına ek olarak Ataşehir, Kartal gibi gelişimleri hızla devam eden ofis alanlarından oluşmaktadır. Metro gibi toplu ulaşım AVRUPA YAKASI - MİA BÖLGESİ Şeker Kule (4.Levent) Şekerbank Genel Müdürlüğü tarafından kullanılan Şeker Kule de toplam m² ofis alanı bulunmaktadır. Ofis alanları 250 m² den m² ye değişen binada, kiracılar için toplam m² alan bulunmaktadır. Şekerkule, Boğaz köprülerine kolay erişimin de sağlandığı ana arter üzerinde olması ve toplu taşıma duraklarına olan yakınlığı gibi ulaşım avantajlarını kullanmaktadır. Eclipse Maslak (Maslak) Artaş İnşaat tarafından Maslak ta geliştirilen proje, m² arsa üzerinde 550 konut, 83 ofis birimi ve 20 dükkandan oluşmaktadır. Ofis alanlarının 135 m² ile m² arasında değiştiği Eclipse Maslak Business ta toplam m² kiralanabilir alan bulunmaktadır. Az katta çok iş imkanı olarak tanımlanan yatay ofis konseptinde tasarlanan projede ofis satış fiyatları 3.500$/ m² den başlamaktadır

3 03 Sarphan Finans Park Ofis (Ataşehir) İstanbul Finans Merkezi (İFM) içinde yer alan Sarphan Finanspark, 57 katlı rezidans kulesi, 20 katlı otel bloğu ve 13 katlı ofis bloğundan oluşan karma kullanımlı bir projedir. Ofislerin bulunduğu C Blok un teslimleri Mayıs 2015 başlamıştır. C Blokta büyüklükleri 51 m² ile 119 m² arasında değişen 123 adet ofisin yanı sıra m² arasında değişen alanları olan 16 dükkan bulunmaktadır. ASYA YAKASI- MİA BÖLGESİ DIŞI AND Kozyatağı (Kozyatağı) E-5 üzerinde ana arterde konumlanan AND Kozyatağı, Anadolu Gayrimenkul tarafından geliştirilmiştir m² kiralanabilir alana sahip olan 25 katlı A+ ofis binasında kat alanları brüt m², net m² olarak tasarlanmıştır. Çevreye duyarlı olarak tasarlanmış olan proje LEED Platinum ön sertifikasına almış olup, Avrupa daki pek çok gayrimenkul alanındaki yarışmalarda ödül kazanmıştır. RönesansBiz Küçükyalı Business Park (Küçükyalı) Rönesans Gayrimenkul tarafından geliştirilen RönesansBiz Küçükyalı Business Park projesinde 3 blokta toplam m² kiralanabilir ofis alanı bulunmaktadır. Brüt kat alanları m² arasında değişmekte olan A+ ofis kampüsü, 2014 yılının 4.çeyreğinde açılmıştır. Her kattan Adalar manzarasına sahip ofisleri, iç bahçeleri ve diğer mimari özellikleriyle çalışanların verimliliğini arttırmayı hedefleyen proje, uluslararası sürdürülebilir yapı standartlarını belirleyen LEED Platinum Sertifikasını almaya hak kazanan Türkiye nin ilk kampüs ofis binası olmuştur. MEVCUT STOKA EKLENECEK A SINIFI OFİS PROJELERİ Geliştirilmesi veya inşası devam eden projelerden önümüzdeki üç yıl içerisinde yaklaşık m² alanın mevcut A sınıfı ofis stokuna eklenmesi beklenmektedir. Gelecek stokun büyük bir kısmının MİA Dışı Asya Bölgesi nde olduğu tespit edilmiştir. Projelerin teslim edilmesiyle gelecek stokun %45 nin çoğunluğu Ataşehir-Kozyatağı nda olmak üzere MİA Dışı Asya Bölgesi nde olacağı tespit edilmiştir. Mevcut ofis stokuna eklenecek alanlarının aynı dönem için MİA da %17 olacağı beklenmektedir. MİA BÖLGESİ Ulaşılabilirlik, coğrafi açıdan merkez olması, ticaret ve hizmet fonksiyonların en yoğun noktada olması gibi pek çok faktörle birlikte MİA ya olan talep (yüksek kira değerleri ve düşük boşluk oranları) yatırımcıların bu bölgeye yönelmesine sebep olmaktadır. Bu talebe yönelik olarak özellikle 2014 yılı ve 2015 yılının ilk yarısında inşası tamamlanarak açılan ofis binalarıyla bölgedeki ofis stokunda artış yaşanmıştır. Limitli arsa arzı olan MİA da, piyasaya lanse edilen ve hali hazırda inşası devam eden ofis binalarının/ projelerinin sayısının önceki yıllara göre kısıtlı olduğu gözlenmiştir.

4 04 OFİS PİYASASI RAPORU Ferko Signature (Levent) Ferko İnşaatı ın Levent Büyükdere Caddesi üzerinde geliştirdiği proje, 30 ve 6 katlı iki ofis binasından oluşmaktadır. İki binayı birleştiren kent bahçesi tasarlanmış olup, çalışanların rahat zaman geçirebilecekleri alanlar düşünülmüştür. 30 katlı olan Sign-1 kulesinde her katta 140 m² m² arasında değişen ofis alanları bulunmaktadır. Ferko tarafından yapılan açıklamaya göre 25 katın satışta olduğu kulede satış değeri 8.500$/ m² de civarındadır. 6 katlı olarak inşa edilen Sign-2 kulesinin ise kiralanması planlamaktadır. Nidakule Levent (Levent) m² kapalı alana sahip olan Nidakule Levent projesi Tahincioğlu Gayrimenkul tarafından geliştirilmiştir. Kiralanabilir alanı m² olan A+ ofis projesi 30 katlı olarak inşa edilmektedir. Binanın mimari yapısı dolayısıyla kat alanları değişmektedir, Alt katlarda m² olan kat büyüklükleri, üst katlarda küçülmekte olup m² dir. LEED Gold Sertifikası adaylığı bulunan projede ofis çalışanları için spor salonu, yemek alanı, toplantı odaları gibi ortak alanlar planlanmıştır. Projenin 2016 yılının dördüncü çeyreğinde açılması öngörülmektedir. Kar Maslak (Maslak) Kar Gayrimenkul tarafından Maslak ta inşası devam eden Kar Maslak Projesi nin 2016 ilk çeyreğinde teslim edilmesi planlanmıştır. Tek katta m² ofis alanları olan tek bloklu ofis projesinin toplam kiralanabilir alanı m² dir. AVRUPA YAKASI - MİA BÖLGESİ DIŞI Ulaşım bağlantılarıyla erişilebilirliği artan Kağıthane, hem MİA ya olan yakınlığı hem de artan arzlarından kaynaklanan sebeplerle, son yıllarda öne çıkmaktadır. Atatürk Havaalanı ile TEM Otoyolu nu bağlayan arter olan Basın Ekspres Yolu nda son yıllarda sayısı artan karma projelerle arzında ciddi artış gözlenmiştir. Her iki bölgede de sanayi alanlarından dönüşen yeni projeler göze çarpmaktadır. Arsa maliyetlerinin göreceli daha düşük olduğu, ulaşım olanakları açısından iyi olan Topkapı-Bayrampaşa bölgeleri de geliştirilen yeni projelerle hareketin arttığı alanlar arasındadır. Premier Kampüs Ofis (Kağıthane) Fer Yapı tarafından Kağıthane Cendere de inşa edilen Premier Kampüs Ofis projesi, yaklaşık m² arsa üzerinde inşa edilmektedir. Toplam m² kiralanabilir ofis alanın olduğu proje kampüs konsepti nin Türkiye deki ilk örneğidir. Farklı ölçeklerde ofis alternatifleri sunulan projede birimlerin büyüklükleri 50 m² ile m² arasında değişmektedir. Yatay ofis konseptiyle geliştirilen projenin %50 si yeşil alan ve ofis çalışanlarının ihtiyaçlarını karşılamak üzere Kampüs Bahçe ve Kampüs Meydan olarak tasarlanmıştır. LEED Gold Sertifikası adayı olan Premier Kampüs Ofis projesi, yapımı devam eden Mahmutbey- Kabataş Hattı ndaki metro istasyonuna yürüme mesafesindedir. Projenin 2016 yılının ilk çeyreğinde açılması beklenmektedir. Balance Güneşli (Havaalanı) Son yıllarda gayrimenkul arzının arttığı Basın Ekspres Yolu üzerinde yer alan Balance Güneşli, yaklaşık m² arsa üzerinde Balance Gayrimenkul tarafından geliştirilmektedir. Farklı ofis kullanıcı tercihleri için hem yatay, hem de dikey blokları tasarlanmış projede Plaza Ofis, Cadde Ofis, Loft Ofis ve Ev Ofis gibi farklı konseptler uygulanmıştır. Proje dahilinde, 311 bağımsız bölüm, 40 m² olan küçük ofis birimlerinin yanı sıra tek katta m² ofis alanlarıyla farklı alternatifler bulunmaktadır. Mart 2016 da teslim edilmesi planlanan ofislerin satış değerleri TL/ m² arasındadır. ASYA YAKASI - MİA BÖLGESİ DIŞI İstanbul un yeni finans merkezi olarak düşünülen Ataşehir başta olmak üzere metro ile erişimin kolaylaştığı E-5 Yolu üzerindeki Kozyatağı, Maltepe, Kartal ve Pendik gibi Asya Yakasının batı kısmında konut kullanımına paralel ofis gelişimi gözlenmektedir. Business İstanbul (Göztepe) Asya Yakası nda kentsel dönüşümün önemli lokasyonlarından olan Fikirtepe de bulunan proje, bu bölgenin ilk ofis projesidir. Toplam inşaat alanı yaklaşık m² olan projede, iki yapı adasındaki 6 blokta toplam m² kiralanabilir alan bulunmaktadır. Kat büyüklüğünün m² olduğu projede, daha küçük kullanımlı ofis alanları bulunmamaktadır. Yatırımcılar tarafından daha çok talep gören projedeki satış rakamları $/ m² arasında değişmektedir. Business İstanbul projesinin 2017 yılının ilk çeyrek döneminde teslim edilmesi planlanmaktadır. My Newwork (Ataşehir) İstanbul Finans Merkezi (İFM) ne yakın konumlanan My Newwork projesi Ağaoğlu İnşaat tarafından inşa edilmektedir. Toplam m² kapalı alanı olan projede m² kiralanabilir

5 05 alanlı alışveriş merkezi ve m² alanlı 21 katlı tek blok ofis kullanımı bulunmaktadır. Ofislerin ilk dört katı büyüklükleri m² olarak değişirken, üst katlarda tam ya da yarım kat olarak satışı gerçekleştirilmektedir. Ofis satış değerlerinin 5.120$/ m² den civarında olduğu projede, banka kredisi imkânının yanı sıra geliştirici firmasının finansman fırsatları da mevcuttur. Projede teslimlerin 2017 yılında yapılması beklenmektedir. Ritim İstanbul (Kartal) Dumankaya ve Al Mazaya tarafından geliştirilen Ritim İstanbul Projesi, E-5 yolu üzerinde Maltepe de konumlanmıştır. Karma kullanımlı projede 863 adet konut, 146 adet mağaza, 250 adet ev ofis,114 adet ticari ofis ve kültür merkezi bulunmaktadır. Kartal- Kadıköy Hattı metro istasyonuna yürüme mesafesindedir. BOŞLUK ORANLARI İstanbul A sınıfı ofis piyasasında, son iki yılda kayda değer değişiklikler olduğu gözlenmiştir. İnşaatı tamamlanarak arza eklenen ofis alanları boşluk oranlarının artmasına neden olmuştur. Özellikle MİA daki ofis alanlarının artışı sonunda bölgedeki boşluk oranı %25 seviyesini geçmiştir2014 yılında, MİA ve MİA Dışı Avrupa daki A sınıfı ofis boşluk oranlarında artış görülürken, MİA Dışı Asya daki boşluk oranında 2013 yılına göre düşüş yaşanmıştır. Artan ofis arzıyla birlikte MİA daki boşluk oranının, 2010 yılından sonra iki katından daha fazla arttığı görülmüştür. A Sınıfı Ofis Boşluk Oranları * Çeyrek dönemi Kaynak: İGD, Kiralar A+ A B+ B C MİA 37,5 $ 29 $ 22 $ 18 $ 15 $ MİA Dışı Avrupa Bölgesi 25 $ 22 $ 18 $ 16 $ 9 $ MİA Dışı Asya Bölgesi 30 $ 20 $ 15 $ 12 $ 8 $ Beşiktaş-Balmumcu 35 $ $ $ $ $ Zincirlikuyu-Gayrettepe-Esentepe $ $ 20 $ 18 $ $ Etiler $ $ $ $ $ Levent $ $ 25 $ $ $ Maslak 35 $ $ 20 $ $ 13 $ Şişli-Fulya-Mecidiyeköy $ $ 20 $ $ 8-12 $ Havaalanı 20 $ 15 $ 12 $ 10 $ 7 $ Altunizade 25 $ 20 $ $ $ 8 $ Kavacık $ 12 $ 10 $ 7 $ Ümraniye $ $ $ 5-10 $ Ataşehir $ $ $ $ 5-8 $ Kay: İGD 2015 KİRALAR Talebe ve gelecek stokun niteliklerine bağlı olarak değişkenliklerin olduğu ofis kiralarında, getiri oranları da göz önüne alınmaktadır yılında, İstanbul Ofis Piyasası ndaki ofis kiralarının genel olarak düşme eğiliminde olduğu gözlenmiştir. Özellikle ABD Dolar kurundaki artışla birlikte, bazı mal sahiplerinin kira düzenlemeleri yaptığı, bazı binalarda ise kiralarda kurun sabitlediği görülmüştür yılında MİA daki A+ sınıfı ofis binalarının aylık kira ortalaması 40$/m² dan, 2015 yılında 37,5$/m² ye düşmüştür. MİA daki A sınıfı ofislerde ise kira değerleri 29$ civarındadır. A+ sınıfı ofis binalarındaki kira rakamının MİA Dışı Avrupa da aylık ortalaması 25$/ m² ve MİA Dışı Asya Bölgesi nde ise 30$/ m² seviyesinde olduğu tespit edilmiştir. MİA Dışı Asya Bölgesi nde 2013 yılında aylık ofis kira ortalamasının 20-25$/ m² olduğu Ataşehir deki kiraların 2015 yılında 30-40$/ m² ye yükselmesi kayda değer bir gelişmedir.

6 06 OFİS PİYASASI RAPORU GELECEK ÖNGÖRÜLERİ VE YENİ TRENDLER İstanbul da yapımı devam eden alt ve üstyapı projeleriyle birlikte gelişen ulaşım sistemlerinin desteklemesiyle ofis kullanıcılarının daha mobil olmalarına olanak sağlanmıştır. Ulaşım yollarının güçlenmesiyle eş zamanlı, MİA ya alternatif olarak gelişmeye başlayan ve ofis arzı artan Kağıthane nin de önümüzdeki dönemde kendinden söz ettirecek ofis alanlarından biri olması beklenmektedir. Kadıköy-Kartal Metrosu nun tamamlanmasının ardından özellikle karma kullanımlı projelerin hızla arttığı Kartal-Maltepe aksı boyunca ofis kullanımın da artması beklenmektedir. Konut fonksiyonuyla birlikte geliştirilen karma projelerin içindeki ofis alanlarının çoğunlukla serbest çalışanlara uygun olarak ev-ofis (home-office) olarak tasarlandığı, ticari ofis olarak planlanan alanlarda da ofis birimlerinin küçük alanlı olduğu görülmüştür. Benzer gelişim gösteren MİA Dışı Avrupa Bölgesi içinde yer alan Basın Ekspres Yolu (Havaalanı) çevresindeki projelerin sayıları her geçen gün artmaktadır. Sanayi alanlarının şehrin çeperlerine taşınmasıyla doğal bir dönüşüm içinde olan Topkapı-Merter hattının konut gelişimine benzer şekilde önümüzdeki dönemde ofis projelerinin açısından da öne çıkması beklenmektedir. İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. Cumhuriyet Cad. Pak Apt. No:30/1 Elmadağ - Taksim / İstanbul Tel: ekspertiz@igd.com.tr / Ofis çalışanlarının sosyalleşmesinin ve iş verimliliğinin arttırılmasının hedeflendiği ofis tasarımlarında da her geçen gün yeni eğilimler önem kazanmaktadır. Gün ışığından faydalanabilen, yatayda genişleyen projelerde özellikle açık ofislere talep artmaktadır. Bunlarla birlikte son dönemlerde kat bahçelerine açılan ve yeşil ofis projeleri piyasaya lanse edilmektedir. Son yıllarda yurtdışında sıklıkla görülen servis alanlarını ve çalışanların ihtiyaçlarını karşılayan kampüs konsepti nin ilk örneği İstanbul da 2016 yılında açılacaktır. Benzer ofis tasarımları örneklerinin önümüzdeki dönemlerde çoğalması beklenmektedir. Enerji kaynaklarının doğru kullanılmasına yönelik olarak son yıllarda önem kazanan yeşil binaların sayılarının gün geçtikçe arttığından söz etmek mümkündür. Yeşil ofislerde inşaat maliyetlerinin doğru yöntemlerle hesaplandığında aslında karşılanabilir düzeyde olduğunu fark eden şirketlerin bu projeler yer almaya başladığı görülmektedir. Ofis piyasasında LEED, BREEM gibi sertifika sahibi olan ofis projelerinin rekabette öne geçmeye başladığı gözlenmiştir. Önümüzdeki dönemde bu tip sertifikaların sadece ofis projeleriyle sınırlı kalmayacağı, kurumsal firmaların da sertifikayı almak için çalışmalarını hızlandırılacağı düşünülmektedir. TELİF HAKLARI : Tamamıyla İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. (İGD) nin mülkiyetinde olan bu rapordaki bilgiler, referans verilmek kaydı ve izin alınmak sureti ve değişiklik yapılmaması kaydı ile kullanılabilir. İzin ve özel izin ile kullanılan metinler üzerinde kullanıcıların mülkiyet hakkı bulunmamaktadır. Makale veya araştırma kullanımı için lütfen info@igd.com.tr a e-posta gönderiniz ya da no lu telefon ile irtibata geçiniz. ÖNEMLİ: İstanbul Gayrimenkul Değerleme ve Danışmanlık A.Ş. (İGD), herhangi bir kişi ya da kurumun bu rapora istinat etmesi sonucu kaynaklanabilecek kayıp, zarar ve hasarlardan sorumlu tutulamaz.