Antiseptik, Dezenfektanlar ve Farklı Enfeksiyonlarda Kullanılan İlaçlar Prof. Dr. İlkay YILDIZ Farmasötik Kimya Anabilim Dalı

Transkript

1 Antiseptik, Dezenfektanlar ve Farklı Enfeksiyonlarda Kullanılan İlaçlar Prof. Dr. İlkay YILDIZ Farmasötik Kimya Anabilim Dalı Bahar Yarıyılı

2 I. Antiseptik ve Dezenfektanlar II. Farklı Enfeksiyonlarda Kullanılan İlaçlar - Antihelmintik İlaçlar - Antiamibik İlaçlar - Antiprotozoal İlaçlar - Ektoparazitlere Karşı Kullanılan İlaçlar - Antileishmanyal İlaçlar

3 I. Antiseptik ve Dezenfektanlar

4 Kemoterapötik İlaçlar Bakteri, protozoa, mantar, helmint veya virüslerin neden olduğu enfeksiyon veya tümoral hastalıkların tedavisine kemoterapi, kullanılan kimyasal bileşiklere kemoterapotikler denir. İnsanlarda hastalık yapan mikroorganizmalarla mücadele, M.Ö yıllarına kadar gitmektedir. Çinliler tarafından birçok bitki kemoterapötik olarak kullanılmıştır. Türk-Fars-Arap kaynaklarında İbn-i Sina nın, Anadolu tıbbında ise Galenos un tedavi yöntemleri önemlidir. 17. ve 18. yüzyıllarda birçok bitki ekstresi ateşli hastalıkların tedavisinde, 1820 yılında kına-kına kabukları sıtma tedavisinde kullanılmıştır. 19. yüzyılda Paul Ehrlich seçimli toksisite prensibini ortaya koymuş; mikroorganizmaların konakçıya zarar vermeksizin öldürülebileceğini veya üremesinin durdurulabileceğini açıklayarak kemoterapi kavramını geliştirmiştir.

5 Kemoterapötiklerin sınıflandırılması 1. Elde ediliş kaynaklarına göre: Sentetik kemoterapötikler Antibiyotikler 2. Mikroorganizma üzerindeki etki mekanizmalarına göre: Hücre duvarı sentez inhibitörleri ( -Laktam antibiyotikleri, glikopeptitler, fosfomisin), Sitoplazma membran permeabilitesini bozanlar (Polipeptit antibiyotikler), Protein sentez inhibitörleri (Aminoglikozitler, kloramfenikol, makrolitler, linkomisin), tetrasiklin, ükleik asit sentez inhibitörleri (Rifampisin, sülfonamitler) 3. Kullanılışlarına göre: Antiseptikler, Sistemik kemoterapötikler (Oral-parenteral)

6 Kemoterapötiklerin sınıflandırılması 4. Kullanma zamanına göre: Kemoproflaktikler (Koruyucular), Kemoterapötikler (Tedavi ediciler) 5. Hastalık etkenine göre: Antibakteriyel ilaçlar, Antiprotozoal ilaçlar, Antimikotik ilaçlar, Antihelmintik ilaçlar, Antiviral ilaçlar, Antineoplastik ilaçlar 6. Kimyasal yapılarına göre: Aktif halojenli bileşikler, Kuaterner amonyum bileşikleri, Sulfonamidler, kinolonlar, Antibiyotikler

7 Antiseptik ve Dezenfektanlar Bakterisid etkiye sahip antimikrobik bileşiklerdir. Bakteriler yanında, protozoa, mantar ve virüslere de etkilidiriler.

8 Antiseptik ve Dezenfektanlar Antiseptik ve dezenfektanlar, hastaneler, sağlık merkezlerinde topikal olarak ciltte, sert yüzeylerde ve tıbbi ekipmanlarda yaygın olarak kullanılan antimikrobiyal maddelerdir. Antiseptik ve dezenfektanlar mikroorganizmalara olduğu kadar, insan hücrelerine de toksiktirler. Bu nedenle ortamın ve aletlerin temizliğinde kullanılırlar. Bazen de sistemik olarak değil, yüzeysel olarak canlılara uygulanabilirler.

9 Antiseptik ve Dezenfektanlar Mikroorganizmalar, tüm canlılar gibi uygun ortam bulduklarında beslenerek çoğalırlar ve yaşamlarını toprak, hava, su gibi cansız ortamlar ile bazı hayvan ve insan vücudu gibi konak canlılar üzerinde sürdürürler. Bu nedenle içtiğimiz suyun, tükettiğimiz yiyeceklerin ve içeceklerin hastalık yapıcı mikroorganizmalardan uzak olması gerekmektedir. Bu tür sağlık koruma çalışmalarında üç farklı kavram vardır. Bunlar sterilizasyon, dezenfeksiyon ve antisepsi dir.

10 Antiseptik ve Dezenfektanlar Sterilizasyon: Maddenin üzerinde veya içinde bulunan tüm mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Bütün mikroorganizmaları öldürür (örneğin yüksek sıcaklık, radyasyon) Sadece cansız nesnelere uygulanabilir. Dezenfeksiyon: İnsanlarda hastalık yapma özelliği olan mikropları uzaklaştırma işlemidir. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan ve genellikle kimyasal içerikli maddelere «Dezenfektan» denir. Dezenfektanlar Bir çoğunu öldürür. İnsana çok toksiktir (örneğin lizol, H 3 ) Cansız cisimler üzerine (hastaların kullandığı eşyalar, cerrahi malzemeler vs) veya feçes, idrar gibi salgıların üzerine uygulanan bileşiklerdir

11 Antiseptik ve Dezenfektanlar Antisepsi: Canlı dokuların üzerindeki (özellikle vücudun yüzeyel doku (deri, mukoza)) veya lezyonlarının kimyasal maddeler kullanılarak patojen mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Antisepsi amacı ile kullanılan kimyasal maddelere «Antiseptik» adı verilir. Antiseptikler Daha yumuşak etkilidirler. Topik kullanılmalıdırlar (örneğin alkoller, iyot) Canlılar üzerine (özellikle cilt üzerine) haricen uygulanırlar. Dezenfektanlarla antiseptikler arasındaki en önemli fark, antiseptiklerin yalnızca canlı dokuya uygulanabilir olmalarıdır. Kemoterapötikler Sistemik kullanılırlar (örneğin penisilin, sülfo ilaçları)

12 Antiseptik ve Dezenfektanlar İdeal bir antiseptik, mikroorganizmalara etki gösterirken; Deriyi, vücut dokularını ve hücrelerini tahrip etmemeli, Mikroorganizmaların üremesini engellemelidir. İdeal bir dezenfektan; Geniş bir antimikrobial spektruma sahip, Organik maddelerden ve kullanılan diğer kimyasallardan etkilenmemesi Kullanıcıya zarar vermemeli, kokusuz, ekonomik olmalı Yüzeye uyum göstermeli, aşındırma ve bozulmaya neden olmamalı Uygulanan yüzeylerde kalıcı etkiye ve temizleyici özelliğe sahip olmalı Suda kolay çözünebilir olmalı Konsantre ve seyreltilmiş kullanımı dayanıklı olmalıdır.

13 Antiseptik ve Dezenfektanlar Tıbbi bir ortamda mikroorganizmaların tümünün yok edilmesi işlemine sterilizasyon, sterilizasyonda patojen mikroorganizmaların yok edilmesine dezenfeksiyon işlemi denir. Dezenfeksiyon amacıyla kullanılan bileşikler iki gruba ayrılarak incelenebilirler: 1. Genel dezenfeksiyon amacıyla kullanılanlar: Oda, tuvalet, şehir suyu, kanalizasyon, hastane ve genel kullanım alanlarının dezenfeksiyon işlemine uygun olan maddelerdir. 2. Özel dezenfeksiyon amacıyla kullanılanlar: Çamaşır, tıbbi aletler, el, cilt, mukoza, yara gibi vücutla temas ettirilerek kullanılan maddelerdir.

14 Özel amaçlı dezenfektanlar: 1. Yara, mukoza ve deriye lokal uygulanabilmeli, 2. Vücuttan absorplandığında toksik etki göstermemeli, 3. Antimikrobiyal etki spektrumu geniş olmalı, 4. Kan, serum, iltihap gibi ortamlarda aktivite kaybına uğramamalı.

15 Antiseptik bileşikler 1. Harici (topik) antiseptikler 2. Dahili (sistemik) antiseptikler Harici antiseptiklerde aranan özellikler 1. Antimikrobik etki spektrumu geniş olmalı, 2. Etkisini kısa sürede göstermeli, toksik etkisi olmamalı, 3. Kokusu hoş olmalı, kalıntı bırakmamalı, doku ve eşyaları boyamamalı, 4. Kimyasal yapısı dayanıklı olmalı, 5. Ekonomik olmalı.

16 I. Harici Antiseptikler (Kimyasal yapılarına göre) 1. Fenoller 2. Aminoakridinler 3. 8-Hidroksikinolinler 4. Azotlu değişik bileşikler 5. Organik ağır metal bileşikleri(civa, Gümüş, Arsenik)- protein denatürasyonuna neden olurlar 6. Kuaterner onyum bileşikleri 7. Oksidan bileşikler Halojenler Depo halojenler Klor veren organik bileşikler Hidrojen peroksit ve aktif oksijen vericiler Ozon Alkoller ve aldehitler 8. Kimyasal sterilizasyon ajanları

17 1. Fenoller CH 3 OCH 3 CH 3 H 3 C CH 3 Fenol Hidroksibenzen CH(CH 3 ) 2 Timol 2-izopropil-5-metilfenol CH 2 CH=CH 2 Öjenol 2-metoksi-4-allilfenol Klorkrezol 3-metil-4*klorofenol Kloroksilenol 3,5-dimetil-4-klorofenol CO CO 2-benzil-4-klorofenol Diklorofen Bis(1-hidroksi-5-klorofenil)metan Br Br Hekzaklorofen Dibromosalisil Bis(2-hidroksi-3,5,6-triklorofenil)metanBis(5-bromo-2-hidroksifenil) etandion CO R = -CH 3 Metil paraben -C 2 H 5 Etil paraben -C 3 H 7 Propil paraben S Salisilik asit 2-hidroksibenzoik asit COOR Parabenler (p-hidroksibenzoik asit esterleri) Bitional Bis(2-hidroksi-3,5-diklorofenil)sülfit Fenol en klasik dezenfeksiyon ajanı olarak Lister tarafından 1867 yılında cerrahi operasyonda kullanılmıştır

18 1. Fenoller Fenol: Fenik asit, hidroksibenzen Fenol en klasik dezenfeksiyon ajanı olarak Lister tarafından 1867 yılında cerrahi operasyonda kullanılmıştır. Korbol asidi=fenik asit olarak tanımlanır. Özellikle toksin üretiminde bakteri kültürü tamamlandıktan sonra, bakterinin öldürülmesi için kullanılır. Dezenfeksiyon ajanı olarak insanlarda belli bir süre kullanılmışsa da toksik etkisi nedeniyle pek fazla kullanılmamıştır. Alkil aril ve halojen sübstitüe fenoller daha etkili ve daha az toksik olmaları nedeni ile kullanıma sunulmuştur. Fenol: Günümüzde diş-kanal tedavisinde sinir ucu nekrozunda kullanılmaktadır

19 1. Fenollerin Elde Edilişleri 1. X a Basınç Aromatik halkadan halojenin koparılması zordur! X O 2 HO 3 S a Ergitim O 2 HO3 S Halkada O 2, -SO 3 H grupları varsa sentez kolaylaşır. 2. ao Ar H 2 + H + 2 o HO 2 / 0 C + Ar ] Diazonyum tuzu H 2 O t o Ar + 2 C ÖDEV: Benzenden hareketle «Fenol» sentezini yapınız.

20 Fenollerin etki mekanizması Fenoller, antimikrobiyal etkilerini hücre proteinlerini denatüre ederek gösterirler. Ayrıca hücrenin oksidatif fosforilasyonunu engellerler. Sonuçta germisit etki* gösterirler. Doza bağlı olarak bu etkileri insan hücresinde de görülür. Düşük konsantrasyonda hücre içine girerek proteinlerle kompleks oluşturur ve hücre içindeki proteinleri çöktürür. Yüksek konsantrasyonda hücre membranında hidrojen bağları yaparak, hücrenin dış ortamla alış-verişini etkiler ve lizis olayına neden olur. * Germisit (jermisit) etki: Hastalıklara neden olan mikroorganizmaları öldüren antiseptik ve dezenfektanların ortak adı.

21 Fenollerin kullanılışı: Fenol çok toksiktir. Deride nekroz oluşturur. Merkezi sinir sisteminde bozukluk yapar. efrotoksik etkilere neden olur. Diş hekimliğinde kanal tedavisinde kullanılır.

22 1. Fenoller. Timol: Fenolden 30 kat daha etkili olup Fenolün ¼ oranında toksiktir. Fungisit etkili olup uygun tat ve kokusu nedeni ile ağız ve diş antiseptiği olarak kullanılmaktadır. Öjenol: Antimikrobiyal ve lokal anestezik etkisi yanında diş hekimliğinde diş dolgu antiseptiği olarak kullanılmaktadır. Salisilik asit: Eskiden birçok besinde konservasyon amacı ile yaygın kullanılırdı. Günümüzde keratolitik olarak kullanılmaktadır.

23 1. Fenoller Diklorofen: Bis(2-hidroksi-5-klorofenil)metan 2 CH2O CH 2 Diklorofen Antiseptik-Antihelmintik Hekzaklorofen: Bis(2-hidroksi-3,5,6-triklorofenil)metan CH2O CH 2 Hekzaklorofen (Fenolden daha etkili) Yüksek konsantrasyonlarda nörotoksik Kozmetiklerde koruyucu Fenolden 100 kat daha etkilidir. Özellikle Gram (+) bakterilere bakterisit detki gösterir. Yüksek konsantrasyonlarda deriden absorbe olur ve nörotoksisite gösterir. Birçok kozmetikte ve özellikle deodoranlarda koruyucu olarak kull. 2,4,5-triklorofenolün formaldehit ile kondenzasyonu sonucu hazırlanır.

24 1. Fenoller Bitional: Bis(2-hidroksi-3,5-diklorofenil)sülfit S Dibromosalisil: Bis(5-bromo-2-hidroksifenil)etandion S Bitional (Haricen cilt antiseptiği) 2,4-dikolorfenolün sülfürdiklorürle reaksiyonu sonucu elde edilir. Fenolden daha etkili ve daha az toksiktir. Harici mikozlarda cilt antiseptiği olr. kull. 2 Dibromosalisil (Cilt antiseptiği) CHO KC OCH 3 O O C C HO Br Br CO Br2 CH HO O C Cu++ O C HO Cilt antiseptiği olarak birçok harici solüsyon ve pudraların bileşimine girer. 2-metoksibenzaldehitten hareketle hazırlanan benzoin türevi, bakır asetatla okside edilerek 2,2 -dihidroksibenzil hazırlanır ve bunun bromlanmasıyla dibromosalisil elde edilir.

25 1. Fenoller Salisilik asit: 2-Hidroksibenzoik asit Eskiden birçok besinde konservasyon amacı ile yaygın kullanılırdı. Günümüzde keratolitik olarak kullanılmaktadır. Kuvvetli antiseptiktir. Yapıda karboksil grubunun varlığı antiseptik etkiyi arttırır, yarayı kabuklaştırıcı etkiyi azaltır. Saç toniklerinde, atlet ayağının tedavisinde siğilllerde keratolitik olarak kullanılmaktadır. Dahilen sodyumsalisilat olarak analjezik antipiretik. Salisilik asit in sulu çözeltileri bekleme sonucunda sarı renk oluşur. Bunun nedeni kinoid yapılı bileşiklere dönüşmesidir. Kolbe sentezi (1859) elde edilir: Fenol + a 2 a + Oa CO2 P, 125 o C Hidroliz 2 H Oa COOa CO Salisilik asit Antifungal, keratolitik

26

27 1. Fenoller p-hidroksibenzoik asit (PHB) esterleri (Parabenler) HO COOR R Bileşik -CH 3 Metilparaben -C 2 H 5 Etilparaben -C 3 H 7 Propilparaben Parabenler (PHB esterleri): Besinlerde konservasyon metaryeli olarak iyi ve dayanıklı maddelerdir. Bakteri, maya ve mikozlara karşı etkilidir. Farmasötik preparatlarda da koruyucu olarak kullanılmaktadır. OK OK K CO2 P, 250 o C H+ R- Fenol COOK CO COOR CO K 2CO3 COOK 200 o C P H H2SO4 R- COOK CO

28 2. Aminoakridinler (Akridin sınıfı boyar maddeler) IUPAC sistemi İngiliz sistemi Antrasen Trisiklik heteroaromatik yapıda olan akridin, monoazoantrasen olarak tanımlanır. Düzlemsel geometrik yapısı katyon olarak, DA çift heliks yapısına bağlanarak, bakteri RA oluşumunu engeller % 0.1 lik çözeltileri yara ve cilt dezenfeksiyonunda harici antiseptik olarak kullanılır. Etki mekanizmaları: Bu grupta yer alan bileşikler mikroorganizma hücresinde (-) yüklü iyonlara karşı H + iyonları ile yarışırlar. Yarışma sonucu bu grup ilaçlar, hücredeki (-) yüklü iyonlarla tuz oluştururlar. Böylece mikroorganizmanın biyolojik işlemlerini bloke ederler.

29 2. Aminoakridinler H 2 H 2 H O CH 3 Etakridin laktat (rivanol) 2-Etoksi-6,9-diminoakridin laktat CH 3 -CH()COO - Etakridin ve akriflavin %0.1 lik çözeltileri halinde yara ve cilt dezenfeksiyonunda harici antiseptik olarak kull. Özellikle etakridin klinikte en çok kullanılan antiseptik aminoakridin türevidir. H2 + H H 2 H2 - H CH 3 Akiflavin klorür (parflavin) 3,6-Diaminoakridin klorür ve 3,6-diamino-10-metilakridin klorür karışımıdır

30 Etakridin laktat: 2- Etoksi-6,9-diaminoakridin laktat H 2 O 2 CO + OC 2 H 5 O 2 CO H OC2H5 PO 3 -H2O OC 2 H 5 PO 3 OC 2 H 5 H3 O 2 O 2 H 2 H 2 OC 2 H 5 H2 OC 2 H 5 Laktik asit O 2 H 2 H 2 6 H H Etakridin laktat 2 OC 2 H 5 CH 3. CH COO - (Antiseptik-Bakteriyostatik)

31 Akriflavin: 3,6-Diamino-10-metilakridinyum klorür CH 3 2 CH 3 Oksidasyon CO O 2 O 2 O 2 CO PO 3 - H O 2 H O 2 H 2 O 2 H2 O 2 O 2 CH3- H 2 H 2 Akriflavin (% 0.1'lik çözeltileri cilt ve yara dezenfeksiyonunda kullanılır). _ + H 2 H 2 CH 3

32 3. 8-Hidroksikinolin Türevleri H 3 C H 3 C (CH 2 ) 3 HH 2 C CH 3 Klamoksikin 5-Kloro-7-[-(3-dimetilaminopropil)aminometil]- 8-hidroksikinolin Klorkinaldol 2-Metil-5,7-dikloro- 8-hidroksikinolin I Kliokinol 5-Kloro-7-iyodo- 8-hidroksikinolin O 2 Kinolidol 8-Hidroksikinolin Kloksikin 5-Kloro-8-hidroksikinolin Kinolin halkası, başta kinin olmak üzere bir çok kemoterapötik bileşikte bulunmaktadır. Bunlar; 8-aminokinolin, 4-aminokinolin ve kinolon karboksilik asit türevleri sayılabilir.(giraz inhibitörleri) Hidroksikinolin (kinolinol) içerdiği fenol grubu nedeniyle iyi bir antiseptiktir. itroksolin 5-itro-8-hidroksikinolin

33 3. 8-Hidroksikinolin türevleri CH 3 H 2 + CH CH CHO Skraup sentezi CH 2 CH CHO Skraup sentezi 2 8-Hidroksikinolin (oksin) KI/KIO 3 I I Diiyodohidroksikin CH 3 2-Metil-8-hidroksikinolin + KI / I 2 I Kliokinol 2 CH 3 CH 3 H 2 / CH2O CH 3 Klorkinaldol 2-Metil-5,7-dikloro-8-hidroksikinolin CH 3 H CH 2 CH 3 Klamoksikin 5-Kloro-7-[3-(dimetilaminopropil)aminometil]- 8-hidroksikinolin

34 8-Hidroksikinolin türevlerinin etki mekanizması 8-Hidroksikinolin türevleri, bakteri metabolizmasında önemli olan ağır metal iyonlarıyla, özellikle de Fe +3 iyonlarıyla şelat oluşturur. Oluşan şelat mikroorganizma için toksiktir. 8-hidroksikinolin bu grubun farmakofor fonksiyonudur. Mikroorganizmanın yaşamsal faaliyetlerinde rol oynayan enzimler için gerekli eser elementlerle toksik şelat oluştururlar. O Me O Me O (Me: İki değerli metal) 1/1 Şelat 2/1 Şelat Sülfat tuzları halinde üriner antiseptik olarak kullanılırlar MSS sistemi yan etkileri nedeniyle sistemik kullanımları sınırlıdır

35 4. Azotlu değişik bileşikler Hekzetidin: 1,3-Di-(2-etilhekzil)-5-metil-5-aminohekzahidropirimidin Hekzetidin: hekzahidroprimidin yapısında azotlu doymuş heterosiklik bir bileşiktir. Azot atomlarına dallanmış alkil grupları sübstitüe edilmiştir % 0.1 lik çözeltisi harici antiseptik olarak kullanılır.

36 4. Azotlu değişik bileşikler Hekzetidin Sentezi: C 2 H 5 CH 3 CH 2 O 2 2 CH2O _ CH 3 O 2 C CH 2 CH 2 2 C 4 H 9 CH CH 2 H 2 H 2 / Raney nikeli C 2 H 5 CH CH 2 C 4 H 9 CH 3 O CH 3 C 2 H 5 CH CH 2 H 2 2 C 4 H CH 2 CH C 4 H 9 CH 2 CH C 4 H 9 C 2 H 5 Hekzetidin C 2 H 5

37 Klorhekzidin: 1,1 -Hekzametilen-bis[5-(p-klorofenil)biguanid] Biguanidin türevidir. Düşük toksisiteli, hızlı etkili bir antiseptiktir. % 0.2 lik çözeltisi halinde ağız-boğaz antiseptiği (gargara form) olarak kullanılır. Cerrahi müdahalelerde de kullanılır Dişlerde renklenmelere neden olur H-C-HC H 2 (CH 2 ) 6 H 2 H p-klorofenil-nitriloguanidin H 2 H H (CH 2 ) H 2 H 2 Klorhekzidin H C-H-C-H-(CH2)6-H-C-HC H 2 H H 1,6-Dinitriloguanidinohekzan

38 Ambazon p-benzokinonamidinohidrazon tiyosemikarbazon hidrat Cerrahi müdahalelerde ve ağız-boğaz antiseptiği olarak kullanılır (gargara ve pastil form). Dişlerde renklenmelere neden olur. H 2 C H S C H 2 H Amidinohidrazon Benzo kinon H Tiyosemikarbazon O O 1. H 2 HCSH 2 2. H 2 HC(=H)H 2 H H 2 CH HCSH 2

39 5. Organik ağır metal bileşikleri 1882 Yılında Robert Koch un merküri klorürün şarbon sporlarını öldürmesini saptamasından sonra organik ağır metal bileşikleri antiseptik amaçla kullanılmıştır. 1. Gümüş tuz ve kompleksleri: Bakterisit, astrenjan Sülfadiazin ile hazırlanan tuzu yanıklarda enfeksiyona karşı korur. Gümüş nitrat (bakterisit) 2. Civa bileşikleri: Düşük toksisiteli, bakteriyostatik, fungusit. Enzim ve proteinlerin tiyol gruplarına bağlanır. Fenil merküri borat, merbromin, hidrargafen) 3. Antimon bileşikleri Sistemik antimikrobiyel. Günümüzde kullanılmıyor! 4. Bizmut bileşikleri Sistemik antimikrobiyel. Günümüzde kullanılmıyor!

40 Fenil merküri borat: Fenil merküri dihidrojen borat Mg Hg 2 Hg _ Hg Fenil merküri hidroksit HgO B H 3 BO 3 Fenil merküri borat Merbromin: 2,7-Dibromo-9-(o-karboksifenil)-6-hidroksi-5-hidroksimerküri- 3-okso-3H-ksanten disodyum Hg Hg + HO Br O CO O Br ao Br O O 2 1 Br COOa 2,7-Dibromo-9-(2-karboksifenil)- 6-hidroksi-3-okso-3H-ksanten Merbromin

41 Hidrargafen: Fenil merküri 2,2 -dinaftilmetan-3,3 -disülfonat Hg + SO 3 H CH 2 HO 3 S 2,2'-Dinaftilmetan-3,3'-disülfonik asit 1 3 SO 3 2 1' CH 2 2' Hg 3' SO 3 Hg Hidrargafen % lik çözeltileri haricen yara ve cilt enfeksiyonlarında kullanılır.

42 6. Kuaterner onyum bileşikleri R + R R + As R R + P R R + S R R R R R Amonyum (Çok kullanılır) Arsonyum Fosfonyum Sülfonyum Kuaterner amonyum bileşikleri: Klinikte ve günlük yaşamda harici dezenfektan olarak en çok kullanılan kuaterner amonyum bileşikleridir. Lipofilik alkil zinciri 8-10 C lu ise bakterisit etki gösterirler. Mycobacterium ve sporlara karşı etkisizdirler. Virüslere karşı etkileri sınırlıdır. Protein, cerahat veya serumda inaktive olurlar. Bu nedenle dahilen kullanılamazlar. Ağız, boğaz, yara ve vajinal antiseptik olarak kullanılırlar. Dahili kullanımları yoktur. Bakterisit özellikleri alkali ph larda artar. % lik çözeltileri deri ve el dezenfeksiyonunda, alet sterilizasyonunda kullanılır. Toksisiteleri düşüktür. Sülfonyum ve fosfonyum bileşikleri: Veteriner hekimlikte ve tarımsal mücadelede kullanılırlar.

43 Benzalkonyum klorür: Alkildimetilbenzilamonyum klorür COOR LiAlH 4 CH 2 SO 2 CH 2 CH3(CH2)n _ CH 2 (CH 3 ) 2 (CH3)2H CH 3 CH 2 + (CH 2 ) n CH 3. CH 3 Benzalkonyum klorür Bakterisit etkilidir. Ağız, boğaz, yara antiseptiği ve vajinal antiseptik olarak kullanılır. % lik çözeltileri deri ve el dezenfeksiyonunda kullanılır. Cerrahi aletlerin sterilizasyonunda da kulllanılır.

44 CH 3 + CH 3 (CH 2 )n CH 3 n= 1-10 H 2 Benzalkonyum klorür Alkildimetilbenzilamonyum klorür + (CH 2 ) 10 CH CH 3 + (CH 2 ) 13 CH 3 Setilpridinyum klorür 1-Hekzadesilpridinyum klorür H 2 Dekalinyum klorür 1, 1'-Dekametilenbis( 4- amino-kinaldinyumklorür)

45 7. Oksidan bileşikler Oksijenin oksidan özelliğinden yararlanılır. Anaerob bakterilerin oksijenli ortamda üreyememesi oksidan bileşikler geliştirilmiştir. Oksidan bileşikler: 7.1. Halojenler 7.2. Depo halojenler 7.3. Klor veren organik bileşikler 7.4. Hidrojen peroksit, aktif oksijen vericiler 7.5. Ozon 7.6. Alkoller ve aldehitler

46 7.1. Halojenler Çok eskiden beri klor gazı içme suyunun, havuzların ve banyo sularının dezenfeksiyonunda kullanılan önemli germisit maddelerdendir. Klor gibi halojenler doğrudan dezenfektan olarak kullanıldığı gibi iyot çözeltisi ve povidon-iyot gibi depo halojenlerle aktif klor veren organik bileşikler harici ve dezenfektan olarak kullanılırlar.

47 7.1. Halojenler Klor: 2 + H 2 O H + + _ + HO Hipoklorit (Oksidan) Klor gazı su ile hızla reaksiyona girerek klorür ve hipoklorite dönüşür. Etkili olan oksidan özellikteki hipoklorür 2x10-6 mol konsantrasyonda mikrobisit etkilidir. Kötü kokusu, depolama tehlikesi, yüksek korrosif etkisi nedeniyle dezenfeksiyon amacıyla hipoklorit ve tuzları kullanılır. İyot: Katı bir halojen olan iyot, potasyum iyodürle karıştırılarak çözeltilerinde uzun süre dayanıklı kalması sağlanır. Alkali çözeltileri halinde cilt ve yara dezenfeksiyonunda, sulu etanol çözeltisi (İyot tentürü) veya su-gliserin çözeltisi şeklinde kull. Bakterisit, virüsit, fungusit ve sporosit olarak etki gösterir.

48 7.2. Depo halojenler Povidon iyot: Poli(1-vinilpirolidin-2-on) + H 2 CH 2 CH 2 SO 2 O O O P 5 -Butirolakton CH 2 CH 2 Povidon iyot (iyot-pvp) İyotun, polivinil pirolidonla (PVP) yapılan kompleksidir Polimerizasyon K 2 S 2 O 8 O CH 2 CH 2 a - H O CH 2 CH 2 O HI 3 O. I 2 Povidon-iyot kompleksi CH CH CH CH n n İyodun amfifilik polimerlerle yapılan komplekslerine iyodofor denir.povidon iyot kompleksi % 10 İyot taşır. Bu oran çözeltinin % 1 iyot içermesi anlamına gelir. Cilt, mukoza ve cerrahi aletlerin dezenfeksiyonunda kullanılır.

49 7.3. Klor veren organik bileşikler (Organik hipokloritler) Ortama hipokloröz asit (HO) veren bileşiklerdir: Klorlu su: H 2 O + 2 HO Sodyum hipoklorit: ao + H 2 O HO + a Kireç kaymağı: Ca(O) 2 + H 2 O HO + Ca() 2 Kireç kaymağı ve alkali hipoklorürler kaba dezenfektan olarak kullanılırlar Klor veren organik bileşikler daha az agresif özellikleri ve kararlılıkları nedeniyle kontrollü kullanıma daha uygundur. Organik hipokloritler olarakda adlandırılır.

50 7.3. Klor veren organik bileşikler (Organik hipokloritler) Kloramin T: Sodyum p-toluensülfonkloramid CH 3 SO 2 a ph 7-8 arasında çözeltisi yavaş yavaş dekompoze olarak ortama sodyum hipoklorit salar. Sudaki % 1 lik çözeltisi antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılır. Dikloramin T: p-toluensülfondikloramid CH 3,-Dichloro-4-metilbenzensülfonamid Mukoza antiseptiği. Eşya dezenfeksiyonunda da kullanılır. SO 2

51 Halazon: p-sülfondikloramidobenzoik asit CO İçme sularının dezenfeksiyonunda kullanılır. SO 2 CH 3 CH 3 CH 3 CO CO SO 3 H H 3 KMnO 4 2 / a SO 2 SO 2 H 2 SO 2 H 2 SO 2 Toulen klorosülfonik asit ile sülfonlanır. Amonyakla p-toluensülfonamit elde edilir. Metil grubu potasyum permanganatla okide edilir ve alkali ortamda klor gazı geçirilir.

52 7.4. Hidrojen peroksit ve aktif oksijen vericiler Hidrojen peroksit (H 2 O 2 ): Bütün canlı hücrelerde bulunan katalaz enzimi tarafından su ve aktif oksijene parçalanır ve bunun sonucunda köpürür. Aktif oksijen oksidan özelliği ile dezenfektan olarak etki eder. Koku giderici ve ağartıcıdır. Etki süresi kısadır. Perhidrol %30 luk çözeltisidir. Oksijenli su % 3 lük sulu çözeltisi olup yara temizliğinde kullanılır. Bir bardak suya bu çözeltiden bir kaşık konularak ağız gargarasında da kull.

53 7.4. Hidrojen peroksit ve aktif oksijen vericiler Potasyum permanganat (KMnO 4 ): Bakterisit ve fungusit etkilidir. 1/ lik çözeltileri yara dezenfeksiyonunda ve oksidan etkisi nedeniyle zehirlenmelerde mide yıkama amacıyla kullanılır.

54 7.5. Ozon Dezenfektan etkisi yüksektir. Toksisitesi ve fiyatının yüksek olması nedeniyle çok özel durumlara kullanılır. Hava veya oksijenli karışımları suların dezenfeksiyonunda kullanılır.

55 7.6. Alkoller ve aldehitler Alkoller: Özellikle monohidroksilli alkoller önemli dezenfektanlardır. Alifatik alkollerde zincir uzadıkça, molekül ağırlığı arttıkça aktivite artar. primer > sekonder > tersiyer alkol (en aktif) Etki mekanizmaları: Bakterisit etkileri protein denatürasyonu ile olur. Absolü alkol, seyreltik alkolden daha az etkilidir. Monohidroksilli alkollerde optimum aktivite; % lik etanolde, % lık propanolde ve % lik izopropanolde gözlenir. Bakterisit etkilidirler; derinin operasyona hazırlanmasında kullanılırlar.

56 Formaldehit (Formalin) H C O H Formaldehitin %37 lik çözeltisi veya polimeri paraformaldehit tıpta kullanılan ilk dezenfektanlardandır. Protein denatürasyonu ile bakterisit, fungusit ve virüsit etkildiriler. Formaldehit zamanla oksidasyona uğrar veya polimerleşir. İçine koruyucu olarak metanol eklenir. Etki mekanizması: Etkisini hidroksimetilasyon yaparak gösterir. Canlıların yapı taşlarındaki (amino asitlerdeki) amino, hidroksi ve sülfidril gibi fonksiyonel gruplarla etkileşir ve böylece protein denatürasyonuna neden olur. İrreversibldır. R H 2 R R SH + HCHO R O CH 2 R H CH 2 R S CH 2 Kullanılışı: Bakterisit. Gaz halinde eşya ve oda dezenfeksiyonunda, su veya alkol ile seyreltilerek el ve ameliyat bölgesinin dezenfeksiyonunda kullanılır.

57 Methenamin (Ürotropin): Hekzametilentetramin 6 H C H O + 4 H 3 (derişik) Kuruluğa kadar ısıtılır CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 Methenamin Ürotropin; Formaldehit veren bir ön ilaç olup, uzun yıllar üriner sistem antiseptiği olarak kullanılmıştır. İn vitro bakteriyostatik etkili değildir. Etkisini in vivo gösterir. Asitlerle hidroliz olarak formaldehit verir. Maksimum antibakteriyel aktivite için idrarın asit olması gereklidir (ph 5.5 veya daha az). İdrarı alkali yapıcı ilaç ve yiyecekler yasaklanmalı, askorbik asit gibi asitlendirmeye yardımcı ilaçlar verilmelidir. İdrar ph sı asit yapılamıyorsa tedavi kesilmelidir. Dahili üriner antiseptik olarak kullanılır.

58 Taurolidin: 4,4 -Metilenbis(hekzahidro-1,2,4-tiyadiazin-1,1,1,1 -tetraoksit Taurolidin; Birçok aerob ve anaerob bakterilere karşı iyi bir antiseptiktir. Genellikle %0.5-2 lik çözeltileri kullanılır. Ağrılı olduğu için sadece narkoz edilen hastalarda kull. Kanser tedavisi için çalışmalar yapılan bir bileşik

59 Glutaraldehid: Glutarik dialdehit; Glutarik asit dialdehit; 1,5-Pentandial Bakterisit, virüsit ve sporosit etkili bir antiseptiktir. Formaldehite göre daha hızlı olup daha az toksiktir. %1-2 lik çözeltileri kullanılır. Cerrahi aletlerin soğuk sterilizasyonunda kullanılır. Glutaraldehyde is produced industrially by the oxidation of cyclopentene and by the Diels-Alder reaction of acrolein and methyl vinyl ether followed by hydrolysis.

60 8. Kimyasal sterilizasyon Isıya dayanıklı olmayan materyalin sterilizasyonu (Soğuk sterilizasyon) Elektromanyetik iyonize ışın sterilizasyonu (Özel ekipman gerektirir) Kimyasal sterilizasyon (Etilen oksit, -propiyolakton) Isıya dayanıklı materyal, belli basınç altında otoklavda kuru kuruya ısıtılarak sterilize edilir. Örneğin 180 C de 30 dakika, 170 C de 1 saat, 160 C de 2 saat gibi

61 Etilen oksit (Oksiran) CH 2 CH 2 Etilen O 2 - H2O CH 2 CH 2 HOCH2 CH 2 O Etilen glikol Etilen oksit Üç üyeli siklik bir yapıdır Biyopolimerlerle kolayca reksiyona girerek germisit etkilidir Isıya dayanıksız tek kullanımlık tıbbi ve cerrahi malzeme sterilizasyonunda kullanılır. Besinler, kesinlikle etilen oksit ile sterilize edilmez. Etki mekanizması: Biyopolimerlerle reaksiyona girerek, 2-hidroksietilasyona neden olur. Böylece mikroorganizmaların hayati enzimlerini bloke ederek, jermisit etki gösterir. R XH + (X: O,, S) CH 2 CH 2 O 1 2 R X CH 2 CH 2 Kullanılışı: Isıya hassas tıbbi ve cerrahi malzemenin sterilizasyonunda kullanılır. Kanserojen etkisi nedeniyle, sterilize edilen malzemenin üzerinde etilen oksit kalıntısı bulunmamalıdır. Dünya Sağlık Teşkilatının izin verdiği etilen oksit kalıntısı ppm dir. Sterilizasyon sonrasında, steril hava akımı uygulanarak etilen oksit kalıntısı giderilmelidir.

62 -Propiyolakton O HO CH 2 CH 2 CO + SO 2 O -Propiyolakton Etki mekanizması: Etkisini nükleik asit, enzim gibi biyopolimerleri açilleyerek gösterir. Kanserojen etkisi etilen oksitten daha azdır. O O R XH + (X: O,, S) O R X C CH 2 CH 2

63 II. Dahili antiseptikler (Üriner ve sindirim kanalı antiseptikleri) 1. Organik arsenik türevleri (Terapötik indeksleri düşük!) As +3 bileşikleri, mikroorganizmaların enzim ve biyopolimerlerindeki merkapto gruplarına bağlanarak, bu grupları arsen dimerkapto kompleksi halinde bloke ederek antimikrobiyal etki gösterirler. R As O + 2 R' SH R R = Biyopolimer As S S R' R' Arsen dimerkapto kompleksi As +5 türevleri ise, As +3 türevlerine redüklendikten sonra biyopolimerlere bağlanarak etkilerini gösterirler.

64 II. Dahili antiseptikler (Üriner ve sindirim kanalı antiseptikleri) 2. Organik antimon bileşikleri Enzim ve biyopolimerlerin merkapto gruplarını bloke ederek etki gösterirler. Sodyum stiboglikonat bu grubun en önemli bileşiğidir. 3. Organik bizmut bileşikleri Dahilen toksik ve kusturucu etkisi nedeniyle, haricen dermatozlarda kullanılmıştır. Örneğin; Bizmut gallat=dermatol)) 2,7-dihydroxy-1,3,2-benzodioksabismole-5-carboxylic acid Dermatol 4. itrofuran türevleri

65 5-itrofuran türevleri Genel yapı: O O 2 5 CH R 1 C Azometin köprüsü Sistemik antiseptikler içerisinde en önemli grubu oluşturan 5-nitrofuran türevleri 1970 li yıllarda tedaviye girmiştir. Son yılarda kanserojen ve mutajen etkilerin saptanması tedaviden çekilmelerine sebep olmuştur. Genellikle üriner sistem bakteriyel enfeksiyonlarına ve protozoalara karşı etkilidir. Yan etkileri uzun süreli ve yüksek dozda kullanımda ortaya çıkar. (Göz kararması, baş dönmesi, görme ve işitme kaybı gibi..) Bu bileşikler kullanılmadan önce üzerinde mutlaka ayrıntılı mutajen ve kanserojen etki yönünden araştırılmalıdır. Azometin Grubu Taşıyanlar: Bu bileşikler sistemik etkili ilaçlar olarak antimikobiyal amaçla kullanılır. Aplastik anemi gibi kan tablosu üzerinde toksik etkisi vardır.

66 ifuroksim: 5-itro-2-furfural oksim O O 2 CHO 5-itrofurfural + H 2 - H 2O O O CH 2 ifuroksim Harici antiseptik, lokal antifungal. C. albicans ve T. vaginalis enfeksiyonlarında kullanılır.

67 itrofurazon: 5-itro-2-furaldehit semikarbazon O 2 O O + H 2 H C H 2 CHO Semikarbazit - H2O O O 2 O CH H C H 2 itrofurazon Çeşitli Gram (+) ve (-) bakterilere etkilidir. Antifungal etkisi yoktur. Solüsyon ve merhemleri halinde lokal enfeksiyonların tedavisinde kullanılır.

68 itrofurantoin: (E)-1-(5-itro-2-furfurilidenamino)-imidazolidin-2,4-dion (E)-1-[(5-nitro-2-furil)metilidenamino]imidazolidin-2,4-dion (E)-1-(5-itro-2-furfurilidenamino)hidantoin 5-itro-furfural 3-Amino-imidazolidin-2,4-dion (1-Aminohidantoin) Tablet veya süspansiyon halinde üriner sistem antiseptiği olarak kullanılır.

69 Furazolidon Fureks R 50mg Tablet, 25mg/5ml süspansiyon 3-Amino-2-oksazolidinon 3-(5-itro-2-furfurilidenamino)-oksazolidin-2-on 3-[[(5-nitro-2-furil)metilen]amino]-1,3-oksazolidin-2-on Bağırsak antiseptiği olarak kullanılır.

70 SOUÇ Antiseptikler, canlı dokulara uygulanarak, mikroorganizmaları öldürmek için kullanılırlar. Sıklıkla, deriye ve kontamine yaralara uygulanırlar. Antiseptikler, dar antimikrobiyel spektruma sahip olup, normal doku ve mikroorganizmalar arasında zayıf selektivite gösterirler Aşırı kullanımları sonucu, normal mikrofloranın (örneğin ağızda) baskılanması sonucu fırsatçı enfeksiyonların gelişmesine neden olabilirler Yan etkiler; Deri ve mukoza irritasyonu Dermatit ve allerjik reaksiyonlar Emilimleri veya kazaren sistemik kullanımları sonucu sistemik toksik etkiler oluşturabilirler

71 Bahar Yarıyılı Ders Programı Antiseptik Dezenfektanlar Antiseptik Dezenfektanlar Antiseptik Dezenfektanlar (Konu dağıtımı) Antiseptik Dezenfektanlar Ödev hazırlığı Ödev hazırlığı Antihelmentik ilaçlar 3 isan 2017 (?) VİZE HAFTASI (1-9 isan 2017) Ödev hazırlığı Antiprotozoal ilaçlar Antiamibik ilaçlar Ödev hazırlığı (Tatil) Leishmania tedavisinde kullanılan ilaçlar Ektoparazitlere karşı kullanılan ilaçlar

72 Antihelmentik ilaçlar Antiprotozoal ilaçlar Antiamibik ilaçlar Leishmania tedavisinde kullanılan ilaçlar Ektoparazitlere karşı kullanılan ilaçlar evin Çalışkan İrem Çatal Hacer Kaya ida Aydoğdu Mustafa Şener

73 Sık kullanılan temizlik malzemeleri ve içerisindeki kimyasal maddeler: Deterjan (anyonik aktif madde, lauril sülfat/ sülfonat) Çamaşır sodası (a 2 CO 3, sodyum karbonat ) Çamaşır suyu ( ao, sodyum hipoklorit) Tuz ruhu (H, hidroklorik asit) Cam temizleyici (amonyak) Yumuşatıcı (katyonik aktif madde, kuaterner amonyum tuzları) Oda parfümü (naftalin, fenol, kresol, etanol, ksilen ve formaldehit) Dezenfektanlar (formaldehit, gluteraldehit, Chloramin T) Kostikler: 1. Kir ve yağ çözücüler, fırın temizleyiciler, lavabo açıcılar (a, K) (Zehirli olmayan, sudkostik çözeltisi içermeyen fırın temizleyiciler mevcuttur) 2. Tuvalet temizleyiciler (H2SO4, H) 3. Amonyaklı temizlik maddeleri