NİLGÜN KAZANCI 1*, GENCER TÜRKMEN 1, ÖZGE BAŞÖREN 1, PINAR EKİNGEN 1 AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 1 ABSTRACT

Transkript

1 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN RESEARCH ARTICLE Assessment of the land use effects in Yeşilırmak River Basin by determining water quality and Yeşilırmak river-specific biotic index (Y-BMWP): II. Evaluation with biological methods by using benthic macroinvertebrates and updated Y-BMWP NİLGÜN KAZANCI 1*, GENCER TÜRKMEN 1, ÖZGE BAŞÖREN 1, PINAR EKİNGEN 1 AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 1 1 Hacettepe University, Science Faculty, Biology Department, Hydrobiology Section, Ankara, Turkey [ * Corresponding Author: Nilgün Kazancı, nilgunkazanci@gmail.com] ABSTRACT 1. Land use around rivers and streams affects both biological and chemical characteristics of water. Agricultural activities and urbanization are the main forms of land use. In addition, dams (for drinking water or generating energy), irrigation channels and reservoirs affect the biological, chemical and physical structure of running waters. Interventions such as building a bank on riverside or demolishing riparian zones are other examples of land use. 2. Land use has, directly or indirectly, damaging effects on benthic macroinvertebrate fauna in many ways such as reducing species richness, disappearance of sensitive taxa, decreasing number of individuals of sensitive taxa and taxa that are tolerant against habitat degradation becoming dominant. Therefore, this group is used as an indicator to detect pollution and morphological degradation in running waters. The degree of pollution/degradation and the factors that cause them can be determined by using benthic macroinvertebrates in the aquatic ecosystems and region-specific biotic indices, and necessary precautions can be taken. 3. In this study, it was aimed to investigate the relationship between benthic macroinvertebrates and physico-chemical factors that affect Yeşilırmak River Basin, which is under heavy influence of unplanned land use, and to show the land use effects on benthic macroinvertebrate fauna and water quality. Benthic macroinvertebrate communities collected from Yeşilırmak River and its tributaries (Kelkit Stream, 75

2 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN ARAŞTIRMA MAKALESİ Çekerek Stream, Salhan Stream), degree and reason of the pollution and their effects on benthic fauna in the streams were also examined by using the river-specific biotic index, Y-BMWP. 4. Information about the previous studies carried out in Yeşilırmak River was given as well. 5. Benthic macroinvertebrates were sampled from 42 sites in Yeşilırmak River and its tributaries in 2008, 2009 and The individuals were collected by kick-sampling method with standard benthic net. The samples taken with substrate materials were kept in 4% formaldehyde solution. In the laboratory, benthic macroinvertebrate individuals were separated from substrate materials and washed. Then, they were kept in 80% ethyl alcohol solution. 6. All benthic macroinvertebrate individuals were identified to family level. The data were evaluated by using ASTERICS software. After that, Y-BMWP scores were calculated and ecological interpretation of sites were made by using biological, physical and chemical data. 7. In this study, a total of benthic macroinvertebrates (belonging to 72 family, 20 order, 8 class and 5 phylum) were identified. The highest family numbers were observed in Diptera (14 family), Coleoptera (9 family) and Trichoptera (8 family). The family numbers in other groups were Ephemeroptera (6 family), Plecoptera (4 family), Odonata (3 family), Hemiptera (5 family), Lepidoptera (1 family), Neuroptera (2 family), Gastropoda (7 family), Bivalvia (3 family), Turbellaria (2 family), Crustacea (3 family), Gordioida (1 family) and Annelida (5 family). 8. Considering the dominant families in 42 sites, Baetidae was dominant in 14 sites, while Gammaridae in 13 sites, Hydropsychidae in 5 sites, Asellidae, Chironomidae, Oligochaeta and Simuliidae in two sites, Planorbidae and Heptageniidae in one site. 9. Each site was assessed one by one. Biological and physico-chemical data were evaluated with land use effects which were observed around the sites. 10. Agricultural use of land and urbanization effects were listed as intense/sparse, physical degradations were listed as present/absent and dam-regulator-hydroelectric power plant effects were listed as before/after for each site. According to this classification, intensive agricultural activities around 19 sites and sparse agricultural activities around 8 sites were observed, while there were not any agricultural activity observed around 15 sites. Intensive settlement around 8 sites and sparse settlement around 19 sites were observed, while there were not any settlement area observed around 15 sites. There were physical degradation in half of the sites, while there were not any physical degradation in the other half. 76

3 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN RESEARCH ARTICLE 11. When the water qualities of sites were evaluated according to the Y-BMWP results, 5 sites were I. Class (clean), 12 sites were II. Class (slight organic pollution), 14 sites were III. Class (moderate organic pollution), 10 sites were IV. Class (high organic pollution) and 1 site was V. Class (intense organic pollution). 12. The indicator families of clean water, such as Leuctridae, Perlidae, Nemouridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Sericostomatidae, Leptoceridae, Blephariceridae, were found in the sites which had I. and II. Class water quality. The indicator families of moderately organic pollution, such as Baetidae, Caenidae, Ephemeridae, Hydropsychidae, Psychomyiidae, Simuliidae, Tabanidae, Gomphidae, Gammaridae, were found in the sites which had III. Class water quality. The indicator families of heavily organic pollution, such as Asellidae, Chironomidae, Oligochaeta, Lymnaeidae, Physidae, Sphaeriidae, were found in the sites which had IV. and V. Class water quality. 13. The water quality classes determined by the physico-chemical variables were published in Volume 7 - Issue 1 of this journal. In this series, the results obtained from physicochemical variables were compared to the water quality classes determined by data gathered from benthic macroinvertebrates. According to the comparison, the water quality classes of some sites did not correspond to each other with the two methods. Several reasons caused this situation, such as seasonal characteristics (raining, melting snow, episodic acidification, etc.) in sampling period, location of some sites being after a dam, regulator or hydroelectric power plant and periodically discharging waters from these constructions. Thus, the water quality classes determined by the physico-chemical variables gave different results than those determined by the data gathered from benthic macroinvertebrates. 14. As a result, it was detected that Yeşilırmak River Basin was affected by domestic waste waters and organic pollution draining from agricultural areas. In addition, presence of dams, regulators and hydroelectric power plant reduced the water quality by causing habitat loss, alteration in current regime (impounding and discharging waters periodically) and sedimentation. All of these changes caused a remarkable decrease in the diversity of benthic macroinvertebrates. 15. The results show that the water qualities determined by the physico-chemical variables were I. and II. Class, while the water qualities determined by the data gathered from benthic macroinvertebrates were III. Class in all sites which were situated after dams. Furthermore, it was observed that the diversity of benthic macroinvertebrates increased with the distance from dams. 16. Another result of the study was that the water qualities (determined by both physico-chemical variables and biological data) of the sites which were situated 77

4 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN ARAŞTIRMA MAKALESİ after regulators were lower than the sites which were situated after dams. The water qualities, determined by physico-chemical variables, of sites after regulators were III. and IV. Class, while the water qualities, determined by data gathered from benthic macroinvertebrates, of sites after regulators were IV. and V. Class. Regulators over Yeşilırmak River, in comparison to dams, had more physically, chemically and biologically damaging effects. 17. There are several agricultural and settlement areas in Yeşilırmak River Basin. Population growth and urbanization will lead to increasing pressure on the river. Furthermore, there are many dams, hydroelectric power plants and water regulators on Yeşilırmak River. The number of these kind of constructions (aiming at irrigation, drinking water and generating electricity) must be determined attentively and working plans of these must be calculated carefully. For these reasons, ensuring the continuity of the rivers ecosystem services and taking the necessary precautions for the protection of the ecosystem health are inevitable. Although it seems like getting the desired ecosystem services from these constructions in the short term, physico-chemical and biological structure of the river will be deteriorated unless the necessary precautions are taken. As a result of this, the river will not serve the ecosystem services. 18. Y-BMWP biotic index was updated in this study. Six families were added to Y-BMWP score system (Calopterygidae to Score 6, Ceratopogonidae to Score 5, Culicidae to Score 2, Isonychiidae to Score 6, Potamanthidae to Score 7 and Syrphidae to Score 1) and the scores of two families were changed (Dixidae raised from Score 4 to Score 8 and Hydraenidae raised from Score 5 to Score 8). KEY WORDS: Agriculture, aquatic ecosystem, benthic macroinvertebrate, biological assessment, biotic index, dam, habitat loss, indicator family, land use, organic pollution, running water, urbanization, water quality, water pollution, Y-BMWP, Yeşilırmak. 78

5 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN RESEARCH ARTICLE Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP NİLGÜN KAZANCI 1*, GENCER TÜRKMEN 1, ÖZGE BAŞÖREN 1, PINAR EKİNGEN 1 VE HÜSEYİN ALİ BOLAT 1 1 Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Hidrobiyoloji Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye [ * İletişim: Nilgün Kazancı, nilgunkazanci@gmail.com] ÖZ 1. Nehirler ve akarsular etrafındaki alanlarda arazi kullanımı, sucul ekosistemlerin hem kimyasal hem de biyolojik yapısını etkilemektedir. Tarımsal faaliyetler ve şehirleşme başlıca arazi kullanım biçimlerindendir. Bununla birlikte akarsu üzerine kurulan barajlar (içme suyu veya elektrik üretme amaçlı), sulama kanalları, rezervuarlar da akarsuların fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısını olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca, akarsuların kenar bölgelerine set çekmek, kenar bitkilenmesini tahrip etmek gibi müdahaleler de arazi kullanım amaçlı yapılan müdahalelerdendir. 2. Arazi kullanımının taban büyük omurgasızlarının tür çeşitliliğinin azalması, hassas taksonların ortadan kalkması, birey sayılarının azalması, habitat bozulmalarına karşı dayanıklı olan taksonların baskın hale gelmesi gibi olumsuz etkileri vardır. Bu nedenle, bu canlı grubu akarsudaki kirlilik veya morfolojik bozulmaların tespiti için indikatör olarak kullanır. Ortamda bulunan canlılar ve bölgeye özgü indeksler kullanılarak akarsuların kirlilik/bozulma dereceleri ve bunlara sebep olan etmenler belirlenebilir ve çözümün kaynağına ulaşılıp önlemler alınabilir. 3. Bu çalışma ile plansız arazi kullanımının olumsuz etkisi altında olan Yeşilırmak Nehir Havzası nı etkileyen fiziksel ve kimyasal etmenler ile taban büyük omurgasızları arasındaki ilişkinin incelenmesi, arazi kullanımının taban büyük omurgasız faunası ve su kalitesi üzerine etkilerinin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Yeşilırmak Nehri nin ana kolu, Kelkit Çayı, Çekerek Çayı, Salhan Çayı ve bunlara karışan 79

6 Review of Hydrobiology 7,2: (2014) ISSN ARAŞTIRMA MAKALESİ kollardan toplanan taban büyük omurgasızları Yeşilırmak Nehri ne özgü bir indeks olan Y-BMWP ile değerlendirilerek, akarsu üzerinde seçilen istasyonların kirlilik derecesi, kirlilik nedenleri ve taban büyük omurgasızlarına etkileri araştırılmıştır. 4. Ayrıca, çalışma kapsamında Yeşilırmak Nehri nde önceki yıllarda yapılan çalışmalara ait bilgiler verilmiştir. 5. Bu çalışmada, 2008, 2009, 2010 yıllarında, Yeşilırmak Nehri ve yan kolları üzerinde seçilen 42 istasyondan taban büyük omurgasızları örneklenmiştir. Standart bentik kepçesi kullanılarak, tekmeleme yöntemiyle toplama yapılmıştır. Dip materyali ile birlikte alınan örnekler %4 lük formaldehit çözeltisinde muhafaza edilmiştir. Daha sonra laboratuvara getirilen örnekler, dip materyalinden ayrılarak ayıklanmıştır. Tüm taban büyük omurgasız bireyleri %80 lik etil alkol içerisinde muhafaza edilmiştir. 6. Tüm örnekler familya düzeyinde teşhis edilmiştir. Teşhislerden elde edilen veriler ASTERICS yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. Daha sonra istasyonların Y-BMWP değerleri hesaplanarak ekolojik yorumları yapılmıştır. 7. Çalışmada, 5 şube, 8 sınıf, 20 takım ve 72 familyaya ait toplam adet taban büyük omurgasız bireyi teşhis edilmiştir. En fazla familya sayısı Diptera (14 familya), Coleoptera (9 familya) ve Trichoptera (8 familya) takımlarında gözlenmiştir. Diğer taban büyük omurgasız gruplarında ise Ephemeroptera (6 familya), Plecoptera (4 familya), Odonata (3 familya), Hemiptera (5 familya), Lepidoptera (1 familya), Neuroptera (2 familya), Gastropoda (7 familya), Bivalvia (3 familya), Turbellaria (2 familya), Crustacea (3 familya), Gordioida (1 familya) ve Annelida (5 familya) şeklindedir. 8. Baskın familyalara bakıldığında, Baetidae 14 istasyonda, Gammaridae 13 istasyonda, Hydropsychidae 5 istasyonda, Asellidae, Chironomidae, Oligochaeta ve Simuliidae 2 istasyonda, Planorbidae ve Heptageniidae ise sadece 1 istasyonda en baskın familyalar olarak kaydedilmiştir. 9. Her istasyon tek tek ele alınarak, biyolojik ve fiziko-kimyasal verilerle birlikte istasyon çevresinde görülen arazi kullanımı etkileri birlikte değerlendirilmiştir. 10. Her istasyonda görülen tarım amaçlı arazi kullanımı ve şehirleşmenin etkileri yoğun/ seyrek olarak, fiziksel tahribatlar var/yok olarak, baraj-regülatör-hidroelektrik santrali etkileri ise barajdan önce/barajdan sonra olarak belirtilmiştir. Buna göre, 19 istasyonda yoğun tarım, 8 istasyonda seyrek tarım görülürken, 15 istasyon etrafında herhangi bir tarımsal faaliyet bulunmamaktadır. Sekiz istasyonda yoğun yerleşim, 19 istasyonda seyrek yerleşim gözlenirken, 15 istasyon etrafında herhangi bir yerleşim birimi bulunmamaktadır. İstasyonların yarısında fiziksel tahribat görülürken, diğer yarısında herhangi bir fiziksel tahribat görülmemektedir. Dört istasyon regülatör sonrasında yer alırken, 8 istasyon ise baraj sonrasında yer almaktadır. 80

7 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 11. Y-BMWP sonuçlarına göre istasyonların su kaliteleri değerlendirildiğinde 5 istasyon I. Sınıf su kalitesine sahip temiz istasyonlar, 12 istasyon II. Sınıf su kalitesine sahip organik kirliliğin çok hafif olarak görüldüğü istasyonlar, 14 istasyon III. Sınıf su kalitesine sahip orta derecede organik kirliliğin görüldüğü istasyonlar, 10 istasyon IV. Sınıf su kalitesine sahip organik kirliliğin fazla olduğu istasyonlar ve 1 istasyon ise V. Sınıf su kalitesine sahip aşırı derecede organik kirliliğin görüldüğü istasyon olarak belirlenmiştir. 12. Birinci ve ikinci sınıf su kalitesine sahip olan istasyonlarda Leuctridae, Perlidae, Nemouridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Sericostomatidae, Leptoceridae, Blephariceridae gibi temiz su indikatörü familyalar bulunmuştur. Üçüncü sınıf su kalitesine sahip istasyonlarda çoğunlukla Baetidae, Caenidae, Ephemeridae, Hydropsychidae, Psychomyiidae, Simuliidae, Tabanidae, Gomphidae, Gammaridae gibi orta derecede organik kirlilik indikatörü familyalar bulunmuştur. Dördüncü ve beşinci sınıf su kalitesine sahip istasyonlarda ise Asellidae, Chironomidae, Oligochaeta, Lymnaeidae, Physidae, Sphaeriidae gibi yoğun organik kirlilik indikatörü familyalar bulunmuştur. 13. Yeşilırmak Nehri nin fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi sınıfları, bu derginin 7. cildinin 1. sayısındaki çalışmada belirlenmiştir. Bu çalışmada ise fizikokimyasal değişkenlerden elde edilen sonuçlarla taban büyük omurgasızlarından elde edilen verilere göre belirlenen su kalitesi sınıfları karşılaştırılmıştır. Buna göre, bazı istasyonlarda su kalitelerinin örtüşmediği görülmektedir. Örnek alınan dönemde görülen mevsimsel olaylar (yağmur, karların erimesi, episodik asidifikasyon vb.) ile bazı istasyonların regülatör, baraj, hidroelektrik santrali gibi yapıların sonrasında yer alması, buralardan belli aralıklarla su bırakılması ve ölçümün bu dönemlere rastlaması, fiziko-kimyasal değişkenlerle belirlenen su kalite sınıfları ile taban büyük omurgasız verilerine göre belirlenenler arasında farklı sonuçlar ortaya çıkmasına neden olmuştur. 14. Çalışma sonucunda, Yeşilırmak Nehir Havzası nda araştırmanın yapıldığı bölgelerin su kalitesinin evsel atık sulardan ve ekili alanlardan olumsuz yönde etkilendiği gözlenmiştir. Bu olumsuz koşulların yanı sıra barajların, regülatörlerin ve hidroelektrik santrallerinin varlığı da habitat kayıplarına, akış rejiminde değişimlere (belirli aralıklarla suyun bırakılması veya suyun tutulması) ve sedimentasyona neden olarak su kalitesini düşürmüş ve taban büyük omurgasız çeşitliliğinin düşük çıkmasına yol açmıştır. 15. Çalışmanın sonuçlarına göre, barajların hemen sonrasında yer alan istasyonların hepsinde (40. İstasyon hariç), fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi I. veya II. Sınıfken, taban büyük omurgasızlarına göre yapılan değerlendirmeye göre su kalitesi III. Sınıf olarak bulunmuştur. Ayrıca, barajdan uzaklaşıldıkça taban büyük omurgasız çeşitliliğin arttığı gözlenmiştir. 81

8 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 16. Bir diğer önemli sonuç, regülatör sonrasındaki istasyonların su kaliteleri (hem fizikokimyasal hem de biyolojik olarak) baraj sonrasındaki istasyonların su kalitelerinden daha düşüktür. Bu kısımlardaki istasyonların fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kaliteleri III. veya IV. Sınıfken, taban büyük omurgasızlarına göre yapılan değerlendirmeye göre IV. veya V. Sınıftır. Yeşilırmak Nehri üzerindeki regülatörler fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak barajlara kıyasla, daha fazla olumsuz etki yaratmaktadır. 17. Yeşilırmak Nehri Havzası nda çok sayıda yerleşim yeri ve tarım alanı bulunmaktadır. Nüfus artışı ve şehirleşme, nehir üzerindeki baskıların giderek artmasına neden olacaktır. Ayrıca nehir üzerinde çok sayıda baraj, hidroelektrik santrali ve regülatör bulunmaktadır. Sulama amaçlı, içme suyu elde etme ve elektrik üretme amaçlı bu yapıların çok iyi planlanması gerekmektedir. Nehrin ekosistem hizmetlerinin devamlılığının sağlanması ve ekosistem sağlığının korunması için gerekli önlemlerin alınması önemlidir. Yeşilırmak Nehri üzerindeki bu yapılardan kısa vadede istenilen ekosistem hizmetleri alınıyor gibi görünse de, gerekli önlemlerin alınmaması durumunda gelecekte nehrin fiziko-kimyasal ve biyolojik yapısı bozulacaktır. Bunun sonucunda, Yeşilırmak Nehri ekosistem hizmetlerini de sunamayacaktır. 18. Ayrıca bu çalışmada, Y-BMWP indeksi güncellenmiştir. Buna göre, Y-BMWP ye 6 familya eklenmiş (Calopterygidae Skor 6, Ceratopogonidae Skor 5, Culicidae Skor 2, Isonychiidae Skor 6, Potamanthidae Skor 7, Syrphidae Skor 1) ve 2 familyanın skoru değiştirilmiştir (Dixidae Skor 4 ten Skor 8 e, Hydraenidae Skor 5 ten Skor 8 e yükseltilmiştir). ANAHTAR KELİMELER: Akarsu, arazi kullanımı, baraj, biyolojik değerlendirme, biyotik indeks, habitat kaybı, indikatör familya, organik kirlilik, su kalitesi, su kirliliği, sucul ekosistem, şehirleşme, taban büyük omurgasız, tarım, Y-BMWP, Yeşilırmak. 82

9 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP GİRİŞ Arazi kullanımı, akarsuyun fiziksel ve kimyasal yapısını değiştirdiği gibi biyotayı da etkilemektedir (Allan ve Flecker 1993, Allan vd. 1997). Tarım, şehirleşme, akarsuya sınır çekme, kanala alma, kenar bitkilenmesine müdahale etme, kaynak kullanımı için baraj ve hidroelektrik santrali yapımı havzalarda sucul biyotayı etkileyen başlıca arazi kullanım biçimleridir. Bu arazi kullanım biçimleri sonucunda meydana gelen çökelti birikimi, akarsuyun besin yönünden zenginleşmesi, kirletici madde birikimi, hidrolojik değişim, akarsu kenarındaki bitkilenmenin azalması, gölge yapan bitkilerin kesilmesi, akarsu tabanındaki ağaç döküntülerinin kaybı akarsu sistemlerini ve burada yaşayan canlıları etkilemektedir (Allan 2004). İyi yönetilemeyen tarım uygulamaları, mineral çıkarma faaliyetleri, akarsularda askıda madde ve çökelmiş madde miktarının artmasına bu nedenle de habitat kalitesinin düşmesine yol açar (Wood ve Armitage 1997). Çökelti birikimi solungaçlı taban organizmalarının solunum işlevini engellediği gibi, dip materyallerinin arasına dolan sediment, akarsu tabanının heterojen yapısını bozarak bu bölgelerde oksijen seviyesini düşürür ve omurgasız kompozisyonunun değişmesine neden olur (Wood ve Armitage 1997). Şehirleşme amaçlı arazi kullanımı, akarsu yatağının sediment malzemelerinin boyutu ile ters orantılı, besin konsantrasyonu ve bulanıklıkla pozitif ilişkilidir (Allan ve Castillo 2007). Yerleşim alanlarında bulunan ve arazi kullanımından etkilenmiş akarsular, yerleşimden etkilenmeyen akarsulara göre daha az işlevsel çeşitlilik gösterirler ve yerli olmayan türlerin bu bölgelerdeki akarsulara girişine karşı daha hassaslardır (Bear ve Pringle 2000). Kirletici maddelerin akarsu ortamına girmesi, akarsu sisteminin sağlığını bozan en önemli etkenlerden biridir (Allan ve Flecker 1993). Kirleticiler akarsu habitatını ve sucul canlıları etkilerler (Gaufin 1981). Tarım arazilerinden sucul sistemlere taşınan böcek öldürücü ilaçlar, taban büyük omurgasızları üzerinde çok önemli olumsuz etkilere sahiptir. Böcek öldürücü ilaçların varlığına hidrolojik baskılar, bulanıklık ve besin bulma sorunu eklendiğinde, tür sayısında azalma veya ölüm oranında artış görülebilmektedir (Schulz ve Liess 1999). İnsan kaynaklı kirleticilerin, canlıların yaşam döngülerini etkilediği bildirilmiştir (Paumen vd. 2008). Ayrıca, kirleticilerin sucul canlıların solungaçlarında bozulmalara neden olduğu ve canlıların fizyolojilerini etkilediğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Vuori ve Kukkonen 2002). Ancak, kirleticilerin varlığı dışında çeşitli 83

10 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT ekolojik etmenler de canlıların dağılımını etkilediğinden (Gaufin ve Tarzwell 1952) kirletici etkisi ile doğal süreçleri birbirine karıştırmamak gerekmektedir. Kıyı bitkilenmesi, akarsu kenarlarının kararlılığını sağlayan, su sıcaklığını düzenleyen, besin ve sedimenti süzen, ışık varlığı ile ilişkili olarak enerjiyi önemli bir biçimde etkileyen bir unsurdur (Gregory vd. 1991). Karasal ekosistem ile sucul ekosistem arasında bir bariyer oluşturan kıyı bitkilenmesi, küçük akarsularda organik materyalin sağlandığı ilk kaynaktır (Allan 2004). Ancak akarsu kenarındaki bitkilere müdahale edildiğinde akarsuya düşen ağaç ve ağaç parçaları etkilenir, canlılar tarafından kullanılan organik madde miktarı azalır, beslenmek, tutunmak ve saklanmak için ihtiyaç duyulan maddeler eksilir. Habitat yapısının bu şekilde değişmesi ile taban büyük omurgasızlarının komünite yapıları etkilenir (Allan 2004). Kıyı bölgesindeki koşullar akarsu hidrolojisini, dip yapısını, sıcaklık rejimini ve su kimyasını değiştirmektedir (Harding vd. 1998). Akarsulardaki gölgelenmenin azalmasına ve su sıcaklığının artışına neden olan kıyı bitkilenmesinin azaltılması ile (Bourque ve Pomeroy 2001) burada yaşayan omurgasızların ve diğer sucul canlıların kompozisyonları da, onların toleranslarına göre değişim gösterir. Uzun süreli tarım yapılan geniş alanlarda tarımın etkileri, fiziksel olarak bu alanlar eski durumuna döndürülse de bu bölgelerdeki akarsularda canlı çeşitliliğinin eski durumuna dönüşünün sınırlı olduğu belirtilmiştir (Harding vd. 1998). Arazi kullanımı, yukarıda bahsedilen nedenlerle taban büyük omurgasızlarının tür kompozisyonunu ve popülasyon büyüklüğünü etkiler. Bu canlı grubu, akarsudaki kirlilik veya morfolojik bozulmanın derecesini belirlemek için indikatör olarak kullanılır. Bölgeye özgü oluşturulan taban büyük omurgasızlarına dayalı indeksler kullanılarak akarsuyun kirlilik/bozulma dereceleri, bunların nedenleri belirlenebilir ve sorunun kaynağına ulaşılıp önlemler alınabilir. Taban büyük omurgasızları herhangi bir alandaki geçmiş ekolojik koşulları gösterebilecek kadar uzun bir yaşam süresine sahip oldukları, arazide belli bir seviyeye kadar teşhis edilmelerini kolaylaştıran boyutları ve belirgin morfolojik özellikleri olduğu için kirlilik belirleme ile ilgili çalışmalarda tercih edilerek kullanılırlar (Gaufin 1981). Ayrıca, çevresel etkilere yanıtları birbirinden farklı olan birçok taksayı bünyesinde barındırması (Hellawell 1986) ve hareket yeteneklerinin sınırlı olması, kirleticilerin etkilerine maruz kalma durumunda ortamdan uzaklaşamamaları (Abel 1989) taban büyük omurgasızlarını biyolojik izleme çalışmalarında tercih edilen canlılar haline getiren diğer nedenlerdir. 84

11 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Yeşilırmak Nehri ile ilgili olan ve taban büyük omurgasızlarını kullanarak yapılan çalışmalar 2003 yılında başlamış olup (Duran vd. 2003), çalışmada Yeşilırmak Nehri nin en uzun kolu olan Kelkit Çayı nın biyolojik çeşitliliğinin belirlenmesi ve fizikokimyasal değişkenler ile taban büyük omurgasızları kullanılarak su kalitesinin araştırılması amaçlanmıştır. Yeşilırmak Nehri nin bir diğer kolu olan Behzat Çayı nda yürütülen başka bir çalışmada Duran (2006), taban büyük omurgasız faunası ve fiziko-kimyasal değişkenleri kullanarak su kalitesini değerlendirmiştir. Duran vd. (2007), madencilik faaliyetlerinin olduğu bir bölgeden geçen akarsuyun, madenden etkilenen alanın öncesi ve sonrasından yaptıkları örneklemelerde elde ettikleri taban büyük omurgasızlarının bazı taksonlarını kullanarak ağır metal birikimini çalışmışlardır. Duran ve Suiçmez (2007) çalışmalarında, Yeşilırmak Nehri nin bir kolu olan Çekerek Çayı nın su kalitesinin değerlendirilmesi için yine taban büyük omurgasızlarını ve fiziko-kimyasal değişkenleri kullanmışlardır. Kazancı vd. (2008) taban büyük omurgasızlarını ve fiziko-kimyasal değişkenleri kullanarak Kelkit Çayı nda kirlilik ve barajların etkisini çalışmışlardır. Kazancı ve Ertunç (2010), Simuliidae familyasının Yeşilırmak Nehri nde bulunan 10 türü ile bu familyanın Yeşilırmak Nehri nde su kalitesi indikatörü olarak kullanılma potansiyelini çalışmışlar ve Yeşilırmak Havzası için yeni kayıtlar vermişlerdir. Kazancı vd. (2010), yine fiziko-kimyasal değişkenler ve taban büyük omurgasızlarını kullanarak Yeşilırmak Nehri nin su kalitesini Su Çerçeve Direktifi kapsamında değerlendirmişlerdir. Türkmen ve Kazancı (2010), taban büyük omurgasızlarına dayalı çeşitli indeksler kullanarak Kelkit Çayı nın su kalitesini belirlemişlerdir. Türkmen ve Kazancı (2011), Kelkit Çayı ve yan kollarını taban büyük omurgasızlarını kullanarak kümeleme analizi ile birlikte değerlendirmişlerdir. Kazancı vd. (2012) kırmızı listede yer alan Marthamea vitripennis in Yeşilırmak Nehri nin kolu olan Çekerek Çayı ndan kaydını vermişler ve bu türün yaşadığı habitat ile ilgili bilgileri aktarmışlardır. Başören (Ertunç) ve Kazancı (2012) tarafından yapılan bir çalışmada, Yeşilırmak Nehri nde bulunan Simuliidae familyasına ait bireyler ve bunların istasyon özelliklerine göre gösterdikleri dağılımların farklılıkları kümeleme yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Kazancı vd. (2013), Yeşilırmak Nehri nde taban büyük omurgasızlarını kullanarak su kalitesinin belirlenebilmesi için özgün BMWP (Biological Monitoring Working Party) skor sistemini Yeşilırmak Nehri ne uyarlamıştır. Türkiye de ilk defa bir nehir ekosistemine özgü biyotik indeks olan Y-BMWP (Yeşilırmak-BMWP) yi hazırlamışlardır. BMWP skor sistemi, taban büyük omurgasızlarının ortamdaki varlığına göre Büyük Britanya ya özgü hazırlanmış bir indekstir (Armitage vd. 1983). Birçok ülkede araştırmacılar, bu indeksi kendi ülkelerine uyarlamıştır (Alba-Tercedor ve Sanchez- Ortega 1988, Junqueira ve Campos 1998). Çeşitlilik indekslerinden farklı olarak biyotik indeksler bölgeye özgü hazırlanıp kullanılır (Johnson vd. 1993). Yeşilırmak Nehri için hazırlanmış olan bu indeks de su kalitesinin, bölgeye özgü taksonlar kullanılarak değerlendirilebilmesi açısından önemlidir. 85

12 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Avrupa Birliği üye ülkeleri tarafından 2010 yılında kabul edilen Su Çerçeve Direktifi (SÇD) Avrupa daki bütün iç suların ve kıyı sularının ekolojik ve kimyasal açıdan iyi duruma getirilmesi amacıyla imzalanmış bir direktiftir (Council of European Communities 2000). SÇD Ek 5 te ekolojik durumun sınıflandırılması için kullanılacak kalite elemanları olarak biyolojik kalite elemanları ile biyolojik kalite elemanlarını destekleyen hidromorfolojik ve fiziko-kimyasal elemanlar verilmiştir. Kullanılacak biyolojik kalite elemanları için sucul flora ve taban büyük omurgasız faunasının kompozisyonu, bolluğu, balıkların ise kompozisyon, bolluk ve yaş tayini gösterilmiştir. Referans istasyon, Su Çerçeve Direktifi nde kullanılan en önemli kavramlardan biridir. Akarsu tiplerine göre belirlenen ve su kütlesindeki bozulmamış şartları ifade eden bu kavram, aynı tip e ait su kütlelerinin birbiri ile kıyaslanması ve su kütlesinin bozulmamış şartlardan ne kadar farklılık gösterdiğinin belirlenmesi için kullanılır (Council of European Communities 2000). Akarsu tiplerine özgü referans istasyonların, bu istasyonlarda yaşayan taban büyük omurgasızlarının ve diğer canlıların belirlenmesi de su kalite çalışmalarının etkin bir şekilde yapılabilmesi için önemlidir. SÇD nehir havza yönetimi kavramını, bütün Avrupa için geliştirmiş ve daha önceki çevre ile ilgili yönetmelikleri birleştirmiştir. Yüzey suları için SÇD de gösterilen 5 farklı ekolojik kalite durumu, Orman ve Su İşleri Bakanlığı (2012) tarafından yayınlanan Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği nde de (YSKYY) yer almıştır ve son yönetmelikte su kalite sınıflandırması yapılırken fiziko-kimyasal verilerin yanında ekolojik durumdan da yararlanılmıştır. Ekolojik durumun belirlenmesi için SÇD de de bahsedildiği üzere, sucul ekosistemde yaşayan canlıların kullanılması gerekmektedir. Akarsuların su kalitelerinin belirlenmesi için YSKYY e göre yapılacak değerlendirmelerde de 2012 yılında yayımlanan yönetmeliğe göre sucul canlıların da kullanılması söz konusudur. Bu çalışma ile arazi kullanımının yoğun etkisi altında olan Yeşilırmak Nehri ni etkileyen fiziksel ve kimyasal etmenler ile taban büyük omurgasızları arasındaki ilişkinin incelenmesi ve arazi kullanımının nehir üzerindeki etkilerinin açığa çıkarılması hedeflenmiştir. Bu hedef doğrultusunda Yeşilırmak Nehri nin ana kolu, Kelkit Çayı, Çekerek Çayı, Salhan Çayı ile bunlara karışan yan kollardan taban büyük omurgasızları toplanmıştır. Yeşilırmak Nehri ne özgü hazırlanan bir indeks olan Y-BMWP kullanılarak akarsu üzerinde seçilen istasyonların arazi kullanımı ile ilişkili kirlilik derecesi, kirliliğin nedenleri ve taban büyük omurgasız komünitelerine etkisi araştırılmıştır. 86

13 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP YÖNTEM VE GEREÇLER Yeşilırmak Nehri ve üzerinde çalışılan istasyonlarla ilgili bilgiler, harita ve fotoğraflar bu cildin ilk sayısında (Kazancı vd. 2014) verilmiştir. Bu çalışmada, 2008, 2009 ve 2010 yıllarında, Yeşilırmak Nehri ve yan kolları üzerinde seçilen 42 istasyondan taban büyük omurgasızları toplanmıştır (Şekil 45). Toplama için akarsuda, bentik kepçesi ile tekmeleme ve süpürme tekniği kullanılmıştır (Türk Standartları Enstitüsü 1998). On beş dakika boyunca akarsuyun seçilen bölgesinden, farklı habitatları kapsayacak ve temsil edecek şekilde toplama yapılmış, kepçeye toplanan örnekler beyaz tabanlı tepsilere alınarak büyük taş, bitki, yosun, ağaç parçası gibi materyaller temizlenmiştir. Daha sonra, taban büyük omurgasızları dip materyali ile birlikte bir kaba alınarak %4 lük formaldehit eklenmiş ve laboratuvara getirilmiştir. Örnekler, laboratuvarda dip materyalinden ayrılıp %80 lik etil alkol içinde çeşitli boyutta saklama kaplarında muhafaza edilmiştir. Dip materyalinden ayrılan örnekler önce takım, sonra da familya düzeyinde teşhis edilmiştir. Teşhis için Leica EZ4 stereomikroskop kullanılmıştır. Taban büyük omurgasızlarından elde edilen veriler ASTERICS (AQEM/STAR Ecological River Classification System) (Aqem Consortium 2006) yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. Elde edilen özgün BMWP ile Y-BMWP değerleri karşılaştırılmıştır. Ancak, istasyonların son ekolojik kalite durum değerlendirmeleri Y-BMWP ye göre yapılmıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Biyolojik veriler Bu çalışmada 2008, 2009 ve 2010 yıllarında Yeşilırmak Nehri ve yan kolları üzerinde bulunan 42 istasyonda 5 şube, 8 sınıf, 23 takım ve 72 familyaya ait toplam adet taban büyük omurgasız bireyi teşhis edilmiştir (Tablo 1). En fazla familya sayısı Diptera (14 familya), Coleoptera (9 familya) ve Trichoptera (8 familya) takımlarında saptanmıştır. Tespit edilen taban büyük omurgasız gruplarının içerdiği familya sayıları, Şekil 1 de gösterilmiştir. Familyaların istasyonlara göre dağılımları Tablo 2 de gösterilmiştir. Yeşilırmak Nehri ve yan kolları üzerinde yürütülen bu çalışmadaki 42 istasyonda örneklenen taban büyük omurgasız familyalarından Baetidae 14 istasyonda, Gammaridae 13 istasyonda, Hydropsychidae 5 istasyonda, Asellidae, Chironomidae, Oligochaeta ve Simuliidae 2 istasyonda, Planorbidae ve Heptageniidae ise sadece 1 istasyonda en baskın familyalar olarak kaydedilmiştir. 87

14 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Şekil 1. Taban büyük omurgasız takımlarının içerdiği familya sayıları. Tablo 1. Çalışmada tespit edilen taban büyük omurgasız familyaları. Şube Sınıf Takım Familya 1 Arthropoda 1 Insecta 1 Ephemeroptera 1 Baetidae 2 Caenidae 3 Oligoneuriidae 4 Heptageniidae 5 Ephemerellidae 6 Leptophlebiidae 2 Plecoptera 7 Perlidae 8 Chloroperlidae 9 Leuctridae 10 Nemouridae 3 Trichoptera 11 Hydropsychidae 12 Hydroptilidae 13 Psychomyiidae 14 Rhyacophilidae 15 Polycentropodidae 16 Philopotamidae 17 Leptoceridae 18 Glossosomatidae 4 Odonata 19 Gomphidae 20 Aeshnidae 21 Libellulidae 5 Diptera 22 Blephariceridae 23 Limoniidae 24 Simuliidae 25 Empididae 26 Tabanidae 88

15 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Tablo 1. Çalışmada tespit edilen taban büyük omurgasız familyaları (Devamı). Şube Sınıf Takım Familya 1 Arthropoda 1 Insecta 5 Diptera 27 Tipulidae 28 Athericidae 29 Pediciidae 30 Muscidae 31 Stratiomyiidae 32 Chironomidae 33 Dolichopodidae 34 Diptera 35 Dixidae 6 Coleoptera 36 Elmidae 37 Scirtidae 38 Gyrinidae 39 Hydroscaphidae 40 Hydrophilidae 41 Chrysomelidae 42 Hydraenidae 43 Dytiscidae 7 Hemiptera 44 Gerridae 45 Hemiptera 46 Mesoveliidae 47 Notonectidae 48 Corixidae 8 Lepidoptera 49 Pyralidae 9 Neuroptera 50 Osmylidae 51 Neuroptera 2 Malacostraca 10 Amphipoda 52 Gammaridae 11 Isopoda 53 Asellidae 12 Decapoda 54 Potamidae 2 Mollusca 3 Gastropoda 13 Pulmonata 55 Planorbidae 56 Physidae 57 Lymnaeidae 14 Neotaenioglossa 58 Bithyniidae 59 Hydrobiidae 15 Ectobranchia 60 Valvatidae 16 Neritopsina 61 Neritidae 4 Bivalvia 17 Veneroidea 62 Sphaeriidae 63 Dreissenidae 18 Unionoida 64 Unionidae 3 Annelida 5 Oligochaeta 19 Oligochaeta 65 Oligochaeta 6 Hirudinea 20 Rhynchobdellida 66 Glossiphoniidae 21 Arhynchobdellida 67 Erpobdellidae 68 Haemopidae 69 Hirudinidae 4 Platyhelminthes 7 Turbellaria 22 Tricladida 70 Planariidae 71 Dugesiidae 5 Nematomorpha 8 Gordioida 23 Gordea 72 Gordiidae 89

16 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Tablo 2. Taban büyük omurgasız familyalarının istasyonlara göre dağılımları (1-21 arası istasyonlar). İSTASYONLAR Aeshnidae 2 Asellidae 3 Athericidae 4 Baetidae 5 Bithyniidae 6 Blephariceridae 7 Caenidae 8 Chironomidae 9 Chloroperlidae 10 Chrysomelidae 11 Corixidae 12 Diptera 13 Dixidae 14 Dolichopodidae 15 Dreissenidae 16 Dugesiidae 17 Dytiscidae 18 Elmidae 19 Empididae 20 Ephemerellidae 21 Erpobdellidae 22 Gammaridae 23 Gerridae 24 Glossiphoniidae 25 Glossosomatidae 26 Gomphidae 27 Gordiidae 28 Gyrinidae 29 Haemopidae 30 Hemiptera 31 Heptageniidae 32 Hirudinidae 33 Hydraenidae 34 Hydrobiidae 35 Hydrophilidae 36 Hydropsychidae 37 Hydroptilidae 38 Hydroscaphidae 39 Leptoceridae 40 Leptophlebiidae 41 Leuctridae 42 Libellulidae 43 Limoniidae 44 Lymnaeidae 45 Mesoveliidae 46 Muscidae 47 Nemouridae 48 Neritidae 49 Neuroptera 50 Notonectidae 51 Oligochaeta 52 Oligoneuriidae 53 Osmylidae 54 Pediciidae 55 Perlidae 56 Philopotamidae 57 Physidae 58 Planariidae 59 Planorbidae 60 Polycentropodidae 61 Potamidae 62 Psychomyiidae 63 Pyralidae 64 Rhyacophilidae 65 Scirtidae 66 Simuliidae 67 Sphaeriidae 68 Stratiomyiidae 69 Tabanidae 70 Tipulidae 71 Unionidae 72 Valvatidae 90

17 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Tablo 2. Taban büyük omurgasız familyalarının istasyonlara göre dağılımları (22-42 arası istasyonlar) (Devamı). İSTASYONLAR Aeshnidae 2 Asellidae 3 Athericidae 4 Baetidae 5 Bithyniidae 6 Blephariceridae 7 Caenidae 8 Chironomidae 9 Chloroperlidae 10 Chrysomelidae 11 Corixidae 12 Diptera 13 Dixidae 14 Dolichopodidae 15 Dreissenidae 16 Dugesiidae 17 Dytiscidae 18 Elmidae 19 Empididae 20 Ephemerellidae 21 Erpobdellidae 22 Gammaridae 23 Gerridae 24 Glossiphoniidae 25 Glossosomatidae 26 Gomphidae 27 Gordiidae 28 Gyrinidae 29 Haemopidae 30 Hemiptera 31 Heptageniidae 32 Hirudinidae 33 Hydraenidae 34 Hydrobiidae 35 Hydrophilidae 36 Hydropsychidae 37 Hydroptilidae 38 Hydroscaphidae 39 Leptoceridae 40 Leptophlebiidae 41 Leuctridae 42 Libellulidae 43 Limoniidae 44 Lymnaeidae 45 Mesoveliidae 46 Muscidae 47 Nemouridae 48 Neritidae 49 Neuroptera 50 Notonectidae 51 Oligochaeta 52 Oligoneuriidae 53 Osmylidae 54 Pediciidae 55 Perlidae 56 Philopotamidae 57 Physidae 58 Planariidae 59 Planorbidae 60 Polycentropodidae 61 Potamidae 62 Psychomyiidae 63 Pyralidae 64 Rhyacophilidae 65 Scirtidae 66 Simuliidae 67 Sphaeriidae 68 Stratiomyiidae 69 Tabanidae 70 Tipulidae 71 Unionidae 72 Valvatidae 91

18 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Yeşilırmak Nehri ndeki istasyonların biyolojik olarak değerlendirilmesi 1. İstasyon Şekil 2. Birinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Birinci istasyonda Gammaridae, Hydropsychidae, Baetidae, Simuliidae, Chironomidae, Oligochaeta, Erpobdellidae, Caenidae, Limoniidae, Glossiphoniidae, Asellidae, Blephariceridae, Gomphidae, Oligoneuriidae, Planorbidae, Potamidae ve Sphaeriidae familyaları bulunmuştur (Şekil 2). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Birinci istasyon, biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. İstasyondaki en baskın familya %67 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %12,2 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak, genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%8). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyonun fiziko-kimyasal verilere göre su kalitesi III. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). Biyolojik değerlendirmede II. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 71 dir. Bu değer II. ve III. Sınıf arasındaki sınır değer olan 70 e çok yakındır. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Blephariceridae (Skor 10) ve Potamidae (Skor 8) gibi yüksek skorlu, 92

19 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP temiz su indikatörü familyaların bu istasyonda bulunması, istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Fiziko-kimyasal değişkenlere bakıldığında, III. Sınıf su kalitesine sahip bu istasyon çevresinde yoğun tarım, seyrek yerleşim ve yer yer fiziksel tahribat gözlenmektedir. Bu olumsuz etkilerin devam etmesi ya da artması durumunda, istasyonun su kalitesinin düşeceği ve bu nedenle yüksek skorlu hassas familyaların ortamdan elendiği görülecektir. 2. İstasyon Şekil 3. İkinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. İkinci istasyonda Asellidae, Oligochaeta, Simuliidae, Baetidae, Physidae, Glossiphoniidae, Gammaridae, Chironomidae, Hirudinidae, Erpobdellidae, Gerridae ve Haemopidae familyaları bulunmuştur (Şekil 3). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. İkinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. İstasyondaki en baskın familya, %43,19 ile Asellidae familyasıdır. Asellidae familyasına ait bireyler, genellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurken, beta-mezosaprobik ve polisaprobik ortamlarda da bulunurlar (CSN 75 (7716) 1998, Eder vd. 1995, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci canlı grubu ise Oligochaeta dır (%33,22). Oligochaeta, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı alfa-mezosaprobik ve polisaprobik akarsu zonlarında bulunan bir taksondur ve bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Kazancı ve Girgin 1998, Raczynska vd. 2000). En baskın üçüncü familya ise Simuliidae familyasıdır (%7,36). Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve betamezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerindeki orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). Fiziko-kimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi IV. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Akarsu üzerinde 93

20 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT bulunan bir regülatörden sonra gelen bu istasyon çevresinde yoğun tarım ve seyrek yerleşim gözlenmektedir. Tarım ve yerleşim alanlarının olumsuz etkilerinin sonuçları hem biyolojik değerlendirmede hem de fiziko-kimyasal ölçümlerle tespit edilmiştir. Bu istasyondan elde edilen biyolojik veriler ile fiziko-kimyasal veriler birbiri ile uyumlu sonuçlar vermiştir. 3. İstasyon Şekil 4. Üçüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Üçüncü istasyonda Asellidae, Chironomidae, Baetidae, Gammaridae, Glossiphoniidae, Simuliidae, Oligochaeta, Physidae ve Haemopidae familyaları bulunmuştur (Şekil 4). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Üçüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. İstasyondaki en baskın familya %31,29 ile Asellidae familyasıdır. Asellidae familyasına ait bireyler, genellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurken, beta-mezosaprobik ve polisaprobik ortamlarda da bulunurlar (CSN 75 (7716) 1998, Eder vd. 1995, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %27,02 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları IV. Sınıf kalitedeki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%26,11). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Fiziko-kimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi IV. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Akarsu üzerinde bulunan regülatörden sonra gelen bu istasyon çevresinde yoğun tarım ve seyrek yerleşim gözlenmektedir. Tüm bu olumsuz etkilerin sonuçları hem biyolojik değerlendirmede hem de fiziko-kimyasal ölçümlerle tespit edilmiştir. İstasyondan elde edilen biyolojik veriler ile fiziko-kimyasal veriler birbiri ile uyumlu sonuçlar vermiştir. 94

21 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 4. İstasyon Şekil 5. Dördüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Dördüncü istasyonda Baetidae, Hydropsychidae, Heptageniidae, Oligoneuriidae, Chironomidae, Limoniidae, Simuliidae, Caenidae, Athericidae, Tabanidae ve Empididae familyaları bulunmuştur (Şekil 5). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Dördüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. İstasyondaki en baskın familya %43,07 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %30,66 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Heptageniidae familyasıdır (%9,67). Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Fiziko-kimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Heptageniidae (Skor 8) ve Athericidae (Skor 8) gibi yüksek skorlu, temiz su indikatörü familyaların bu istasyonda bulunması, bu istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Fiziko-kimyasal değişkenlere bakıldığında, III. Sınıf su kalitesine sahip bu istasyon çevresinde yoğun tarım ve yerleşim alanları bulunmaktadır. Bu alanların yarattığı olumsuz etkilerin devam etmesi ya da artması durumunda, istasyonun su kalitesinin düşeceği ve yüksek skorlu hassas familyaların ortamdan elendiği görülecektir. İstasyondan elde edilen biyolojik veriler ile fiziko-kimyasal veriler birbiri ile uyumlu sonuçlar vermiştir. 95

22 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 5. İstasyon Şekil 6. Beşinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Beşinci istasyonda Baetidae, Chironomidae, Hydropsychidae, Simuliidae, Psychomyiidae, Heptageniidae, Leuctridae, Limoniidae, Elmidae, Oligochaeta, Tabanidae, Empididae, Potamidae, Caenidae, Pediciidae, Tipulidae, Gomphidae, Lymnaeidae, Perlidae, Rhyacophilidae ve Scirtidae familyaları bulunmuştur (Şekil 6). Bu istasyon özgün BMWP ye göre II. Sınıf, Y-BMWP ye göre I. Sınıftır. Beşinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre temizdir. Bu istasyondaki en baskın familya %35,98 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %26,46 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%26,03). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Beşinci istasyon, biyolojik değerlendirmelere göre çalışmadaki en temiz istasyonlardan biridir. Ancak bu istasyon etrafında tarım alanları yoğun olarak bulunmaktadır. Ayrıca, akarsuyun kenar bölgelerine yer yer set çekildiği gözlenmiştir. İstasyonda bulunan Heptageniidae (Skor 8), Leuctridae (Skor 9), Elmidae (Skor 96

23 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 10), Potamidae (Skor 8), Perlidae (Skor 9) ve Rhyacophilidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyalar, istasyonun biyolojik olarak temiz olduğunun bir göstergesidir. Ancak Baetidae, Hydropsychidae ve özellikle Chironomidae familyalarının bu istasyonda yüksek baskınlık göstermeleri, bir bozulma göstergesi olarak dikkat edilmesi gereken bir durumdur. Fiziko-kimyasal değişkenlere göre de bu istasyonun su kalitesi III. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). İstasyon çevresinde görülen yoğun tarım alanlarının artması ya da kontrol altına alınmaması durumunda, istasyonun su kalitesinin düşeceği ve bu nedenle organik kirliliğe hassas olan familyaların ortamdan elendiği görülecektir. 6. İstasyon Şekil 7. Altıncı istasyondaki familyaların baskınlıkları. Altıncı istasyonda Gammaridae, Chironomidae, Baetidae, Rhyacophilidae, Elmidae, Empididae, Hydropsychidae, Heptageniidae, Athericidae, Leuctridae, Muscidae, Planariidae, Tabanidae ve Stratiomyiidae familyaları bulunmuştur (Şekil 7). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Altıncı istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %43,86 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle betamezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %24,37 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfamezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%2,47). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle 97

24 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfamezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyonda bulunan Heptageniidae (Skor 8), Leuctridae (Skor 9), Elmidae (Skor 10), Athericidae (Skor 8) ve Rhyacophilidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyalar, istasyonun biyolojik olarak kalitesinin yüksek olduğunun bir göstergesidir. Ancak, istasyonun yukarı bölgesinde bir alabalık çiftliği bulunmaktadır. Çiftlikten bırakılan atık sular, suyun fiziko-kimyasal olarak kalitesini etkilemektedir. Yapılan ölçümlerde akarsuyun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıf olarak tespit edilmiştir (değeri en yüksek değişken olan ph ya göre) (Kazancı vd. 2014). İstasyonda gözlenen bu olumsuz etki, Gammaridae, Chironomidae ve Baetidae familyalarının baskınlıklarının artmasıyla sonuçlanmıştır. İstasyon üzerinde görülen bu etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, istasyonun su kalitesinin düşeceği ve bu nedenle organik kirliliğe hassas olan familyaların ortamdan elendiği görülecektir. 7. İstasyon Şekil 8. Yedinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yedinci istasyonda Baetidae, Chironomidae, Caenidae, Hydropsychidae, Oligochaeta, Rhyacophilidae, Elmidae, Heptageniidae, Simuliidae, Ephemerellidae, Leuctridae, Muscidae, Limoniidae, Psychomyiidae, Perlidae ve Gyrinidae familyaları bulunmuştur (Şekil 8). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Yedinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %69,42 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci 98

25 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP familya ise %18,43 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Caenidae familyasıdır (%4). Caenidae familyasına ait türler genelde beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarını tercih etmekle birlikte, nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarında bulunurlar (Bauernfeind vd. 2002). Altıncı istasyonun döküldüğü yerde olan bu istasyonda, ph etkisinin azaldığı görülmüştür. Ancak akıntı hızının az olduğu bu istasyonda, su sıcaklığı yükselmiş ve ortamın su kalitesi düşmüştür (III. Sınıf) (Kazancı vd. 2014). Ortamda gözlenen bu olumsuz durum Baetidae, Caenidae ve Chironomidae gibi yüksek toleranslı familyaların baskınlığının artmasına neden olmuştur. Ancak, istasyonda bulunan Heptageniidae (Skor 8), Leuctridae (Skor 9), Elmidae (Skor 10), Perlidae (Skor 9), Ephemerellidae (Skor 7), Psychomyiidae (Skor 8) ve Rhyacophilidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyalar, istasyonun temiz olduğunun bir göstergesidir. Yüksek su sıcaklığı nedeniyle fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıf olarak değerlendirilen bu istasyondaki olumsuz şartlar mevsimseldir 8. İstasyon Şekil 9. Sekizinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Sekizinci istasyonda Baetidae, Simuliidae, Hydropsychidae, Chironomidae, Ephemerellidae, Heptageniidae, Perlidae, Elmidae, Psychomyiidae, Tabanidae, Caenidae, Rhyacophilidae, Leuctridae, Limoniidae, Glossosomatidae, Gordiidae, Athericidae ve Asellidae familyaları bulunmuştur (Şekil 9). Bu istasyon özgün BMWP ye göre II. Sınıf, Y-BMWP ye göre I. Sınıftır. Sekizinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre temizdir. 99

26 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Bu istasyondaki en baskın familya %34,5 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %23,34 ile Simuliidae familyasıdır. Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerindeki, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). İstasyondaki en baskın üçüncü familya Hydropsychidae familyasıdır (%15,2). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Ephemerellidae (Skor 7), Heptageniidae (Skor 8), Perlidae (Skor 9), Elmidae (Skor 10), Psychomyiidae (Skor 8), Rhyacophilidae (Skor 8), Leuctridae (Skor 9), Glossosomatidae (Skor 8) ve Athericidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyalar istasyonun biyolojik olarak temiz olduğunun bir göstergesidir. Bu istasyon fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). İstasyon etrafında görülen seyrek yerleşim ve seyrek tarım alanları ile birlikte, hayvancılık yapıldığı da gözlenmiştir. Sekizinci istasyonda temiz su indikatörü familyalar çok sayıda olmasına rağmen, fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıf olan bu istasyonda Baetidae, Simuliidae ve Hydropsychidae gibi orta kirli ortamların indikatör familyaları baskınlık göstermektedir. İstasyon üzerinde görülen bu etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, istasyonun su kalitesinin düşeceği ve bu nedenle organik kirliliğe hassas olan familyaların ortamdan elendiği görülecektir. 9. İstasyon Şekil 10. Dokuzunca istasyondaki familyaların baskınlıkları. 100

27 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Dokuzuncu istasyonda Chironomidae, Oligochaeta, Simuliidae, Heptageniidae, Gammaridae, Baetidae, Empididae, Caenidae, Muscidae, Bithyniidae ve Dreissenidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 10). Bu istasyon özgün BMWP ye göre IV. Sınıf, Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Dokuzuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyonda Chironomidae ve Oligochaeta nın toplam baskınlığı %72 dir. Chironomidae ve Oligochaeta, genellikle evsel ve tarımsal atıkların karıştığı, organik kirliliğin yüksek olarak görüldüğü, alfa-mezosaprobik ve polisaprobik akarsu zonlarının indikatör canlılarıdır ve bu zonlarda baskın olarak bulunurlar (Kazancı ve Girgin 1998, Raczynska vd. 2000). Oligochaeta, temiz ve kirli ortamlarda yaşayan farklı türler içermesine rağmen, türlerin çoğu organik kirliliğin yüksek olduğu ortamlarda bulunmaktadır (Atanackovic vd. 2011). Biyolojik değerlendirmede III. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 44 tür. Bu değer III. ve IV. Sınıf arasındaki sınır değer olan 40 a çok yakındır. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Çamlıgöze Barajı nın yaklaşık 10 km sonrasında bulunan bu istasyonda, barajın etkileri gözlenmektedir. Barajdan belli aralıklarla su bırakılması, akarsuyun doğal akış rejimini bozmuş ve biyolojik yapıyı olumsuz olarak etkilemiştir. Ancak yapılan fiziko-kimyasal ölçümler sonucunda istasyonun su kalitesinin I. Sınıf olduğu belirlenmiştir. Bunun nedeni ise, ölçüm yapıldığı sırada, baraj kapaklarının açılması ile akarsu yatağında su hacminin artmış olmasıdır. Aniden artan debi, ortamdaki kirletici maddeleri de sürüklemiştir. Barajın alt tabakalarına bırakılan su kirli olmasına karşın 10 km boyunca istasyonun olduğu bölgeye ulaşana kadar temizlenmiştir. Bu nedenle, ölçüm yapıldığı anda suyun kalitesi I. Sınıf olarak belirlenmiştir. Ancak biyolojik verilere bakıldığında, ortamda organik kirliliğe ve habitat tahribatına karşı toleransları yüksek canlılar baskındır. Üç bireyle temsil edilen Heptageniidae dışındaki familyalar da Chironomidae ve Oligochaeta gibi toleransı yüksek olan familyalardır. Olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda ortamın biyolojik olarak kalitesinin düşeceği öngörülmektedir. 10. İstasyon Şekil 11. Onuncu istasyondaki familyaların baskınlıkları. 101

28 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Onuncu istasyonda Gammaridae, Dreissenidae, Baetidae, Heptageniidae, Chironomidae, Hydropsychidae, Elmidae, Empididae, Oligochaeta, Simuliidae, Psychomyiidae, Caenidae, Tipulidae, Bithyniidae, Rhyacophilidae ve Hydroptilidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 11). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Onuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %35,57 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfamezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya %18,12 ile Dreissenidae familyasıdır. Dreissenidae familyasına ait bireyler genelde organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurlar. Nadiren de olsa oligosaprobik ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (Nesemann ve Reischütz 1995, Sporka 2003). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%15,44). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002).Bu istasyon 9. İstasyondan yaklaşık 5 km sonra yer almaktadır. Taban büyük omurgasız kompozisyonuna bakıldığında, Çamlıgöze Barajı ndan daha da uzaklaşıldıkça su kalitesinin iyileşmeye başladığı görülmektedir. Bir önceki istasyonda 3 bireyle temsil edilen Heptageniidae familyası, bu istasyonda 42 bireyle temsil edilmektedir. Aynı zamanda, Elmidae (Skor 10), Psychomyiidae (Skor 8) ve Rhyacophilidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü canlılar, olumsuz koşulların ortadan kalkmasıyla birlikte ortamda tekrar görülmeye başlamıştır. Fiziko-kimyasal değişkenlere göre de II. Sınıf (Kazancı vd. 2014) su kalitesine sahip olan istasyonda, fiziko-kimyasal veriler ile biyolojik veriler birbirleri ile uyumlu sonuç vermiştir. Ancak Gammaridae, Dreissenidae ve Baetidae familyalarının baskınlığının yüksek olması, ortam kalitesinin bozulmaya doğru gidebileceğinin bir göstergesidir. Bu nedenle biyolojik izlemenin devam ettirilmesi gerekmektedir. 11. İstasyon Şekil 12. On birinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 102

29 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP On birinci istasyonda sadece Baetidae ve Caenidae familyaları bulunmuştur ve bu iki familya da birer birey ile temsil edilmektedir (Şekil 12). Bu istasyon özgün BMWP ye göre IV. Sınıf, Y-BMWP ye göre V. Sınıftır. On birinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre aşırı kirlidir. Bu istasyonda sadece iki familya bulunması, ortamın biyolojik olarak çok düşük kalitede olduğunun bir göstergesidir. İstasyonun bulunduğu çevrede seyrek tarım ve yoğun bir yerleşim gözlenmektedir. Ama istasyondaki bozulmanın asıl nedeni fiziksel tahribat sonucu habitat kaybıdır. Ayrıca istasyonun yukarı bölgesinde bulunan regülatörün de yarattığı baskılar, akarsuyun biyolojik olarak kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Bu istasyon fiziko-kimyasal ölçümlere göre II. Sınıf su kalitesine sahiptir (Kazancı vd. 2014). Bunun nedeni ölçüm yapıldığı anda, regülatörden su bırakılmasıdır. Meydana gelen hızlı akıntı, kirleticilerin sürüklenmesine ve artan su hacmi ise besin tuzlarının seyrelmesine neden olmuştur. 12. İstasyon Şekil 13. On ikinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. On ikinci istasyonda Oligochaeta, Gammaridae, Chironomidae, Caenidae, Asellidae, Physidae, Simuliidae, Baetidae ve Glossiphoniidae familyaları bulunmuştur (Şekil 13). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. On ikinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyondaki canlıların %90,67 sini Oligochaeta, Gammaridae ve Chironomidae oluşturmaktadır. Chironomidae ve Oligochaeta, genellikle evsel ve tarımsal atıkların karıştığı, organik kirliliğin yüksek olarak görüldüğü, alfa-mezosaprobik ve polisaprobik akarsu zonlarının indikatör canlılarıdır ve bu zonlardaki baskın taksonlardır (Kazancı ve Girgin 1998, Raczynska vd. 2000). Oligochaeta temiz ve kirli ortamlarda yaşayan farklı türler içermesine rağmen, 103

30 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT türlerin çoğu organik kirliliğin yüksek olduğu ortamlarda bulunmaktadır (Atanackovic vd. 2011). Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). Fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıf (Kazancı vd. 2014) olan bu istasyonda temiz su indikatörü familyalara rastlanmamıştır. Yerleşim yerlerinin yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan bu istasyonda fiziksel bozulmalar da görülmektedir. Olumsuz şartların devam etmesi durumunda ortamın biyolojik olarak kalitesinin daha da düşeceği öngörülmektedir. 13. İstasyon Şekil 14. On üçüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. On üçüncü istasyonda Baetidae, Chironomidae, Hydropsychidae, Simuliidae, Heptageniidae, Oligochaeta, Empididae, Psychomyiidae, Tabanidae ve Stratiomyiidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 14). Bu istasyon özgün BMWP ye göre IV. Sınıf, Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. On üçüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %42,61 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya %27,25 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında (III. Sınıf ve IV. Sınıf) bulunan 104

31 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya Hydropsychidae familyasıdır (%19,71). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak, genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Heptageniidae (Skor 8) ve Psychomyiidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı, istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun göstergesidir. Fiziko-kimyasal değişkenlere göre III.- IV. Sınıf arası (Kazancı vd. 2014) su kalitesine sahip olan bu istasyon çevresinde yoğun tarım ve yoğun yerleşim yerleri bulunmaktadır. Aynı zamanda yer yer görülen fiziksel tahribatlar, akarsuda habitat kaybına neden olmuştur. Olumsuz koşulların devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, ortamın biyolojik olarak kalitesinin düşeceği öngörülmektedir. 14. İstasyon Şekil 15. On dördüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. On dördüncü istasyonda Gammaridae, Heptageniidae, Baetidae, Hydropsychidae, Ephemerellidae, Simuliidae, Chironomidae, Tabanidae, Caenidae, Libellulidae ve Limoniidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 15). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. On dördüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %60,18 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik 105

32 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %18,95 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa betamezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%16,84). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Heptageniidae familyasının bu istasyonda yüksek baskınlık göstermesi, istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Ancak bu istasyon fiziko-kimyasal değişkenlere göre IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). İstasyondaki PO 4 -P dışındaki tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesine denk gelmektedir. PO 4 -P konsantrasyonu yüksek olup IV. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. Herhangi bir fiziksel tahribatın ya da organik kirlilik girdisinin olmadığı bu istasyonda gözlenen yüksek PO 4 -P konsantrasyonu, taban büyük omurgasızlar üzerinde olumsuz etki yaratarak, biyolojik kalitenin düşmesine neden olmuştur. Bu durum Yeşilırmak Nehri Havzası ve Doğu Karadeniz Havzası nda 2009 yılında saptanan yüksek PO 4 -P konsantrasyonu nedeni ile ortaya çıkmıştır. Kazancı (2009) bu durumu episodik (dönemsel) asidifikasyon olarak tanımlamıştır. Episodik asidifikasyon önemli bir sorun olup Türkiye den ilk defa kaydedilmektedir (Kazancı 2009). Atmosferik birikim ve doğal süreçler episodik asidifikasyonu tetikleyebilir (Davies vd. 1993, Jacks vd. 1986). İlkbahar döneminde karların erimesiyle birlikte akarsuların asit nötralizasyon kapasitesi düşmektedir. Bu durum düşük ph ve yüksek fosfat konsantrasyonuna neden olmaktadır (Kazancı 2009). Hava sıcaklığının artmasıyla birlikte, kar kütlelerinin erimesi ile ortaya çıkan suların kimyasal özellikleri, su kalitesini düşüren önemli etkendir (Kazancı 2009). Bu nedenle, Yeşilırmak Nehri Havzası nda 2009 yılında örneklenen istasyonların ( İstasyonlar) fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kaliteleri, episodik asidifikasyondan kaynaklanan yüksek PO 4 -P konsantrasyonu nedeniyle III.-IV. Sınıf arası ya da IV. Sınıf olarak belirlenmiştir. 106

33 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 15. İstasyon Şekil 16. On beşinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. On beşinci istasyonda Gammaridae, Heptageniidae, Simuliidae, Baetidae, Hydropsychidae, Caenidae, Chironomidae, Ephemerellidae, Tabanidae, Planariidae, Gomphidae, Aeshnidae, Hydroscaphidae ve Nemouridae familyaları bulunmaktadır (Şekil 16). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. On beşinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %61,02 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfamezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %16,32 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Simuliidae familyasıdır (%10,86). Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerindeki, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). Biyolojik değerlendirmede II. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 74 tür. Bu değer II. ve III. Sınıf arasındaki sınır değer olan 70 e çok yakındır. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Heptageniidae (Skor 8), Ephemerellidae (Skor 7), Aeshnidae (Skor 107

34 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 8) ve Nemouridae (Skor 7) gibi temiz su indikatörü familyaların bulunması istasyonun biyolojik olarak temiz olduğunun bir göstergesidir. Ancak bu istasyon fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). İstasyondaki PO 4 -P (IV. Sınıf) ve NO 2 -N (II. Sınıf) dışındaki tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesine denk gelmektedir. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi, episodik asidifikasyondan kaynaklanan yüksek PO 4 -P konsantrasyonu nedeniyle IV. Sınıf olarak belirlenmiştir. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. 16. İstasyon Şekil 17. On altıncı istasyondaki familyaların baskınlıkları. On altıncı istasyonda Gammaridae, Baetidae, Heptageniidae, Simuliidae, Ephemerellidae, Hydropsychidae, Caenidae, Chironomidae, Tabanidae, Gomphidae, Libellulidae ve Dolichopodidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 17). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. On altıncı istasyon biyolojik değerlendirme sonucuna göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %35,9 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle betamezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %28,79 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Heptageniidae familyasıdır (%18,12). Heptageniidae familyasına ait türler 108

35 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyonda Heptageniidae (Skor 8), Ephemerellidae (Skor 7) ve Libellulidae (Skor 8) gibi temiz su indikatörü familyaların bulunması, halen belli dönemlerde istasyonun biyolojik olarak temiz olduğunun bir göstergesidir. Ancak bu istasyon fiziko-kimyasal değişkenlere göre IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). İstasyondaki PO 4 -P (IV. Sınıf) ve NO 2 -N (II. Sınıf) dışındaki tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesine denk gelmektedir. Bu istasyonun fizikokimyasal değişkenlere göre su kalitesi, episodik asidifikasyondan kaynaklanan yüksek PO 4 -P konsantrasyonu nedeniyle IV. Sınıf olarak belirlenmiştir. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. Asidifikasyon etkisinin ortadan kalkmasıyla birlikte, temiz su indikatörü canlıların ortamda baskın olabileceği öngörülmektedir. 17. İstasyon Şekil 18. On yedinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. On yedinci istasyonda Gammaridae, Baetidae, Elmidae, Chironomidae, Psychomyiidae, Pediciidae, Heptageniidae, Planariidae, Oligochaeta, Empididae, Simuliidae, Leuctridae, Hydropsychidae, Stratiomyiidae, Oligoneuriidae ve Valvatidae familyaları bulunmuştur (Şekil 18). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. On yedinci istasyon biyolojik değerlendirme sonucuna göre hafif kirlidir. Bu istasyonda %85,75 gibi yüksek bir değerle Gammaridae en baskın familyadır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfamezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda 109

36 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). Gammaridae familyasının bu istasyonda çok yüksek baskınlık göstermesi, istasyonun biyolojik olarak iyi kalitede olmadığının bir göstergesidir. Her ne kadar istasyonda Elmidae (Skor 10), Psychomyiidae (Skor 8), Heptageniidae (Skor 8) ve Leuctridae (Skor 9) gibi temiz su indikatörü familyalara rastlansa da, bu familyaların birey sayıları çok düşüktür. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014) yılında örneklenen diğer istasyonlarda olduğu gibi bu istasyonda da PO 4 -P konsantrasyonu yüksektir. Aynı zamanda istasyonda gözlenen düşük ph (III. Sınıf) da episodik asidifikasyonun etkisiyle ortaya çıkmıştır. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. 18. İstasyon Şekil 19. On sekizinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. On sekizinci istasyonda Heptageniidae, Oligoneuriidae, Ephemerellidae, Limoniidae, Chironomidae, Baetidae, Simuliidae, Hydropsychidae, Caenidae, Gammaridae, Elmidae, Oligochaeta, Gomphidae, Potamidae ve Leptophlebiidae familyaları bulunmuştur (Şekil 19). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. On sekizinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %30,11 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya %12,9 ile Oligoneuriidae familyasıdır. Oligoneuriidae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik özellikteki akarsu bölgelerini 110

37 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP tercih ederler. Nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür. Bu familya üyeleri çok az ihtimalle de alfa-mezosaprobik ortamlarda görülebilir (Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Ephemerellidae familyasıdır (%12,54). Ephemerellidae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik özellikteki akarsu bölgelerini tercih ederlerken, oligosaprobik özellikteki akarsu bölgelerinde de bulunabilirler. Çok nadiren de olsa alfa-mezosaprobik ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (Bauerfeind vd. 2002, Jacobus and McCafferty 2008). Heptageniidae (Skor 8) ve Ephemerellidae (Skor 7) familyalarının yüksek baskınlık göstermesiyle birlikte, Elmidae (Skor 10), Potamidae (Skor 8) ve Leptophlebiidae (Skor 10) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı, istasyonun su kalitesinin biyolojik olarak yüksek olduğunun bir göstergesidir. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014) yılında örneklenen diğer istasyonlarda olduğu gibi bu istasyonda da PO 4 -P konsantrasyonu yüksektir. Aynı zamanda istasyonda gözlenen düşük ph (III. Sınıf) da episodik asidifikasyonun etkisiyle ortaya çıkmıştır. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. 19. İstasyon Şekil 20. On dokuzuncu istasyondaki familyaların baskınlıkları. On dokuzuncu istasyonda Gammaridae, Dreissenidae, Heptageniidae, Limoniidae, Chironomidae, Valvatidae ve Bithyniidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 20). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. On dokuzuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyonda Gammaridae ve Dreissenidae familyaları toplam %82,14 baskınlıkta bulunmaktadır. Diğer familyalar ise sadece birer birey ile temsil edilmektedir. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa- 111

38 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). Dreissenidae familyasına ait bireyler genelde organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurlar. Nadiren de olsa oligosaprobik ortamlarda bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (Nesemann ve Reischütz 1995). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014) yılında örneklenen diğer istasyonlarda olduğu gibi bu istasyonda da PO 4 -P konsantrasyonu yüksektir. Aynı zamanda istasyonda gözlenen düşük ph (IV. Sınıf) da episodik asidifikasyonun bir etkisidir. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. 20. İstasyon Şekil 21. Yirminci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirminci istasyonda Baetidae, Heptageniidae, Ephemerellidae, Gomphidae, Caenidae, Chironomidae, Limoniidae, Oligoneuriidae, Simuliidae, Tipulidae, Gammaridae, Oligochaeta ve Potamidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 21). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre III. Sınıf su kalitesine sahiptir. Yirminci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %30,53 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %27,48 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 112

39 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Ephemerellidae familyasıdır (%10,69). Ephemerellidae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik özellikteki akarsu bölgelerini tercih ederlerken, oligosaprobik özellikteki akarsu bölgelerinde de bulunabilirler. Çok nadiren de olsa alfa-mezosaprobik ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (Bauerfeind vd. 2002, Jacobus ve McCafferty 2008). Süreyyabey Barajı nın yaklaşık 2 km sonrasında yer alan bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2009) yılında örneklenen diğer istasyonlarda olduğu gibi bu istasyonda da PO 4 -P konsantrasyonu yüksektir. Aynı zamanda NO 2 -N konsantrasyonu da III. Sınıfa denk gelmektedir. Heptageniidae (Skor 8) ve Ephemerellidae (Skor 7) gibi temiz su indikatörü familyaların yüksek baskınlıkta bulunması, halen belli dönemlerde istasyonun kalitesinin biyolojik olarak iyi olduğunun bir göstergesidir. Fakat istasyonda görülen episodik asidifikasyon ve baraj etkisi, su kalitesinin düşük çıkmasına neden olmuştur. Barajın yakın bir zamanda su toplamaya başlaması nedeniyle, organik kirliliğe ve habitat kaybına karşın hassas familyalar, halen istasyonda bulunmaktadır. Ancak baraj etkilerinin giderek artması durumunda, su kalitesinin düşebileceği ve hassas familyaların ortamdan eleneceği öngörülmektedir. 21. İstasyon Şekil 22. Yirmi birinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirmi birinci istasyonda Planorbidae, Gammaridae, Caenidae, Sphaeriidae, Lymnaeidae, Bithyniidae ve Unionidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 22). Bu istasyon özgün BMWP ye ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Yirmi birinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %71,52 113

40 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT ile Planorbidae familyasıdır. Planorbidae familyasına ait bireyler ise genellikle betamezosaprobik ortamları tercih etmekle birlikte alfa-mezosaprobik ortamlarda, nadiren de oligosaprobik ortamlarda bulunabilirler. Nadiren de olsa ksenosaprobik ortamlarda rastlamak mümkündür (CSN 75 (7716) 1998, Nesemann ve Reischütz 1995, Sporka 2003). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %9,7 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın üçüncü familya ise Caenidae familyasıdır (%9,09). Caenidae familyasına ait türler genelde beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarını tercih etmekle birlikte, nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarında bulunurlar (Bauernfeind vd. 2002). Fiziko-kimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan bu istasyonun çevresinde seyrek yerleşim görülmektedir. Fakat istasyonu olumsuz olarak etkileyen asıl faktör fiziksel tahribattır. Akarsuyun kenar ve zemin kısımlarında yer yer fiziksel tahribatlar, buna bağlı olarak da habitat kayıpları gözlenmiştir. Mevcut durumun devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin daha da düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan eleneceği öngörülmektedir. 22. İstasyon Şekil 23. Yirmi ikinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirmi ikinci istasyonda Hydropsychidae, Baetidae, Oligochaeta, Chironomidae, Gammaridae, Asellidae, Simuliidae, Erpobdellidae, Potamidae, Valvatidae, Muscidae, Sphaeriidae, Caenidae, Tipulidae, Hydroptilidae ve Mesoveliidae familyaları bulunmuştur (Şekil 23). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Yirmi ikinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın 114

41 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP familya %56,37 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %17,01 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfamezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın üçüncü canlı grubu ise Oligochaeta dır (%9,92). Oligochaeta, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı alfa-mezosaprobik ve polisaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Kazancı ve Girgin 1998, Raczynska vd. 2000). Yerleşim yerlerinin seyrek olarak bulunduğu bir bölgede yer alan bu istasyonda, ortam kalitesini düşüren en önemli etken, tarımsal faaliyetlerdir. Bu istasyon etrafında tarım alanları yoğun olarak bulunmaktadır. Fiziko-kimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi IV. Sınıf olarak belirlenmiştir (Kazancı vd. 2014). Bu istasyonun kalite sınıfını belirleyen değişkenler PO 4 -P ve NO 2 -N değişkenleri olup (her ikisi de IV. Sınıfa denk gelmektedir), NO 2 -N değeri bu çalışmada ölçülen en yüksek değerdir (0,113 mg/l) (Kazancı vd. 2014). İstasyonda görülen olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin daha da düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan eleneceği öngörülmektedir. 23. İstasyon Şekil 24. Yirmi üçüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirmi üçüncü istasyonda Simuliidae, Chironomidae, Baetidae, Gammaridae, Oligochaeta, Hydropsychidae ve Dolichopodidae familyaları bulunmuştur (Şekil 24). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Yirmi üçüncü istasyon 115

42 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. İstasyondaki en baskın familya %54,86 ile Simuliidae familyasıdır. Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerinde, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). Bu istasyondaki en baskın ikinci familya ise %19,02 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur. Chironomidae larvaları bu kalite sınıflarındaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%15,84). Baetidae familyasına ait bireyler, hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle, beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan bu istasyonun etrafında yerleşim yerleri de yoğun olarak bulunmaktadır. Bu istasyon, fiziko-kimyasal değişkenlere göre III. Sınıftır. Her ne kadar fiziko-kimyasal değişkenler istasyonun su kalitesinin orta derecede olduğunu gösterse de, organik kirliliğe ve habitat tahribatına karşı hassas olan indikatör familyaların ortamda olmaması, istasyonun biyolojik olarak kalitesinin düşük olduğunun bir göstergesidir. 24. İstasyon Şekil 25. Yirmi dördüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirmi dördüncü istasyonda Hydropsychidae, Baetidae, Caenidae, Heptageniidae, Mesoveliidae, Tabanidae, Potamidae, Elmidae, Perlidae, Oligoneuriidae ve Chloroperlidae familyaları bulunmuştur (Şekil 25). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. 116

43 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Sınıftır. Yirmi dördüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %18,92 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki diğer baskın familyalar ise %16,22 baskınlıkla Baetidae, Caenidae ve Heptageniidae dir. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Caenidae familyasına ait türler genelde beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarını tercih etmekle birlikte, nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarında bulunurlar (Bauernfeind vd. 2002). Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Kazancı 2001, Bauernfeind vd. 2002) Biyolojik değerlendirmede III. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 70 dir. Bu değer II. ve III. Sınıf arasındaki sınır değerdir. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Ayrıca Heptageniidae (Skor 8), Potamidae (Skor 8), Elmidae (Skor 10), Perlidae (Skor 9) ve Chloroperlidae (Skor 10) gibi temiz su indikatörü familyaların bulunması, bu istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Fizikokimyasal değişkenlere göre bu istasyonun su kalitesi de II.-III. Sınıf arası bir kalitededir (Kazancı vd. 2014). Tarım alanlarının yoğun, yerleşimin ise seyrek olduğu bir bölgede yer alan bu istasyon üzerindeki olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, su kalitesinin daha da düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan eleneceği öngörülmektedir. 25. İstasyon Şekil 26. Yirmi beşinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 117

44 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Yirmi beşinci istasyonda Gammaridae, Hydropsychidae, Baetidae, Oligochaeta, Pediciidae, Gomphidae ve Hydrophilidae familyaları bulunmuştur (Şekil 26). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Yirmi beşinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %63 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %26 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi IV. Sınıftır. Bu istasyondaki su sıcaklığı 30,6 C (IV. Sınıf) ölçülmüştür ve bu sıcaklık değeri, çalışmadaki en yüksek değerdir. Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun çevresinde seyrek bir yerleşim görülür. Bu istasyonda tarımsal ve evsel atık kaynaklı kirlilik görülmektedir (PO 4 -P ve NO 2 -N e göre III. Sınıf). İstasyonda görülen olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, su kalitesinin daha da düşeceği öngörülmektedir. 26. İstasyon Şekil 27. Yirmi altıncı istasyondaki familyaların baskınlıkları. Yirmi altıncı istasyonda Gammaridae, Baetidae, Heptageniidae, Hydropsychidae, Elmidae, Dugesiidae, Nemouridae, Chironomidae, Oligochaeta, Perlidae, Rhyacophilidae, Potamidae, Simuliidae, Pediciidae, Philopotamidae, Chloroperlidae, Psychomyiidae, Ephemerellidae, Leptoceridae, Dixidae, Aeshnidae ve Pyralidae familyaları bulunmuştur 118

45 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP (Şekil 27). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre I. Sınıftır. Yirmi altıncı istasyon biyolojik değerlendirmeye göre temizdir. İstasyondaki en baskın familya %41,39 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle betamezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %17,9 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Heptageniidae familyasıdır (%12,31). Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Heptageniidae (Skor 8), Elmidae (Skor 10), Nemouridae (Skor 7), Perlidae (Skor 9), Rhyacophilidae (Skor 8), Potamidae (Skor 8), Philopotamidae (Skor 8), Chloroperlidae (Skor 10), Psychomyiidae (Skor 8), Ephemerellidae (Skor 7) ve Leptoceridae (Skor 10) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı istasyonun su kalitesinin iyi olduğunun göstergesidir. Bu istasyonun fizikokimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. ve III. Sınıf arasındadır (Kazancı vd. 2014). En yüksek Y-BMWP skorunun (149) gözlendiği bu istasyonda, sadece PO 4 -P değişkeni II.-III. Sınıf arasında bir değer iken, diğer tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesindedir. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. 27. İstasyon Şekil 28. Yirmi yedinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 119

46 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Yirmi yedinci istasyonda Baetidae, Heptageniidae, Hydropsychidae, Elmidae, Ephemerellidae, Perlidae, Simuliidae, Chironomidae, Gammaridae, Rhyacophilidae, Pediciidae, Oligochaeta, Psychomyiidae, Scirtidae, Polycentropodidae, Empididae, Potamidae, Philopotamidae, Tabanidae, Mesoveliidae, Limoniidae ve Stratiomyiidae familyaları bulunmuştur (Şekil 28). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre I. Sınıftır. Yirmi yedinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre temizdir. Bu istasyondaki en baskın familya %57,41 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya %14,97 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%8,55). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak, genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Heptageniidae (Skor 8), Elmidae (Skor 10), Perlidae (Skor 9), Rhyacophilidae (Skor 8), Potamidae (Skor 8), Philopotamidae (Skor 8), Psychomyiidae (Skor 8), Ephemerellidae (Skor 7) ve Polycentropodidae (Skor 10) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı istasyonun su kalitesinin iyi olduğunun göstergesidir. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). En yüksek üçüncü Y-BMWP skorunun (129) gözlendiği bu istasyonda, sadece PO 4 -P değişkeni II. Sınıf çıkarken, diğer tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesindedir. 28. İstasyon Şekil 29. Yirmi sekizinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 120

47 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Yirmi sekizinci istasyonda Baetidae, Heptageniidae, Hydropsychidae, Ephemerellidae, Simuliidae, Chironomidae, Gammaridae, Perlidae, Rhyacophilidae, Elmidae, Potamidae, Pediciidae, Oligochaeta, Psychomyiidae, Scirtidae, Empididae, Leptoceridae, Blephariceridae, Chrysomelidae, Hydraenidae ve Notonectidae familyaları bulunmuştur (Şekil 29). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre I. Sınıftır. Yirmi sekizinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre temizdir. Bu istasyondaki en baskın familya %57,41 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya %14,97 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa betamezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%8,55). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak, genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Heptageniidae (Skor 8), Elmidae (Skor 10), Perlidae (Skor 9), Rhyacophilidae (Skor 8), Potamidae (Skor 8), Blephariceridae (Skor 10), Psychomyiidae (Skor 8), Ephemerellidae (Skor 7) ve Leptoceridae (Skor 10) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı istasyonun su kalitesinin iyi olduğunun göstergesidir. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). En yüksek ikinci Y-BMWP skorunun (133) gözlendiği bu istasyonda, sadece PO 4 -P değişkeni III. Sınıf çıkarken, diğer tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesindedir. İstasyonda gözlenen bu durum mevsimseldir. Yeşilırmak Nehri nin en büyük ikinci yan kolu olan Çekerek Çayı nın üst bölgesinde yer alan Finize Çayı üzerindeki 26., 27., ve 28. İstasyonlar, taban büyük omurgasız çeşitliliği açısından en zengin olan ve en yüksek Y-BMWP skoruna sahip olan istasyonlardır. Bu istasyonlarda kirliliğe, habitat kaybına ve fiziksel tahribata karşı çok hassas olan ve temiz su indikatörleri olarak nitelendirilen çok sayıda taban büyük omurgasız familyası bulunmuştur. Ancak, 2010 yılında örneklenen bu istasyonlar, 2014 yılı itibariyle Güzelce Barajı suları altında kalmıştır (Şekil 30). Bölgede yapılan ilk çalışma olduğu göz önüne alındığında, bu bölgeden elde edilen taban büyük omurgasız kayıtları, daha sonra yapılacak olan çalışmalara önemli bilgiler sağlayacaktır. 121

48 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Şekil 30. Güzelce Barajı altında kalan istasyonların 2010 ve 2014 yıllarındaki görünümü. 29. İstasyon Yirmi dokuzuncu istasyonda Baetidae, Caenidae, Hydropsychidae, Limoniidae, Gammaridae, Heptageniidae, Chironomidae, Ephemerellidae, Pediciidae, Simuliidae, Oligochaeta ve Perlidae familyaları bulunmuştur (Şekil 31). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Yirmi dokuzuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %58,82 ile Baetidae familyasıdır. 122

49 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Şekil 31. Yirmi dokuzuncu istasyondaki familyaların baskınlıkları. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %12,91 ile Caenidae familyasıdır. Caenidae familyasına ait türler genelde beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarını tercih etmekle birlikte, nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarında bulunurlar (Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%10,95). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Bu istasyon, fiziko-kimyasal değişkenlere göre de III. Sınıf su kalitesindedir (Kazancı vd. 2014). Güzelce Barajı nın sonrasında yer alan bu istasyonda, barajda su tutulmasından dolayı barajın olumsuz etkileri gözlenmektedir. Heptageniidae (Skor 8), Perlidae (Skor 9) ve Ephemerellidae (Skor 7) gibi temiz su indikatörü familyaların varlığı, istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Yoğun tarım baskısı altında olan bu istasyonun çevresinde yer yer fiziksel tahribatlar da gözlenmektedir. Bu olumsuz koşullarla birlikte, baraj etkisinin artmasıyla su kalitesinin düşebileceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan eleneceği öngörülmektedir. 123

50 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT 30. İstasyon Şekil 32. Otuzuncu istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuzuncu istasyonda Baetidae, Gammaridae, Hydropsychidae, Ephemerellidae, Chironomidae, Simuliidae, Limoniidae, Leptoceridae, Empididae, Gomphidae ve Hydroptilidae familyaları bulunmuştur (Şekil 30). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Otuzuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %34,94 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %25,7 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle betamezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%17,09). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Bu istasyonun fizikokimyasal değişkenlere göre su kalitesi sınıfı III.- IV. Sınıf arası bir değerdir (Kazancı vd. 2014). PO 4 -P dışındaki ölçülen tüm fiziko-kimyasal değişkenler I. Sınıf su kalitesindeyken, PO 4 -P değeri III. - IV. Sınıf arasında bir değerdedir. Ölçülen fiziko-kimyasal değişkenlerle biyolojik veriler birbirleri ile uyumludur. Yoğun tarım alanlarının bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun etrafında seyrek bir yerleşim gözlenmektedir. Aynı zamanda istasyon çevresinde yer yer fiziksel tahribatlar da gözlenmiştir. Gözlenen olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda, su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 124

51 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 31. İstasyon Şekil 33. Otuz birinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuz birinci istasyonda Baetidae, Simuliidae, Chironomidae, Sphaeriidae, Gammaridae, Oligochaeta, Dugesiidae, Pediciidae, Planorbidae, Empididae, Neritidae, Lymnaeidae, Dolichopodidae, Erpobdellidae, Hydropsychidae, Heptageniidae, Hydrophilidae, Tipulidae, Gyrinidae ve Dytiscidae familyaları bulunmuştur (Şekil 33). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Otuz birinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %74,88 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %7,33 ile Simuliidae familyasıdır. Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerde, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Chironomidae familyasıdır (%4,11). Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalite sınıfı III. IV. Sınıf arasındadır (Kazancı vd. 2014). PO 4 -P ve NO 2 -N dışındaki tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesine denk gelirken, PO 4 -P değeri III. IV. Sınıfa, NO 2 -N değeri de III. Sınıfa denk gelmektedir. Bu istasyonda çok fazla sayıda familya bulunmasına rağmen, genelde çoğu familya düşük birey sayısı ile temsil edilmektedir. Buna karşın Baetidae familyası 125

52 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT toplam baskınlığın %74,88 ini oluşturmaktadır. Bu da birey sayılarının familyalar arasında normal bir dağılım göstermediğinin ve habitatın bozulmaya doğru gittiğinin bir göstergesidir. Etrafında tarım alanlarının ve yerleşim yerlerinin bulunduğu bu istasyondaki olumsuz etkilerin devam etmesi durumunda su kalitesinin daha da düşebileceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 32. İstasyon Şekil 34. Otuz ikinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuz ikinci istasyonda Hydropsychidae, Heptageniidae, Gammaridae, Caenidae, Baetidae, Chironomidae, Perlidae, Oligoneuriidae, Ephemerellidae, Simuliidae, Pediciidae, Limoniidae, Oligochaeta, Gomphidae, Tabanidae, Stratiomyiidae ve Osmylidae familyaları bulunmuştur (Şekil 34). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Otuz ikinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %61,39 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki ikinci baskın familya ise %10,78 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Gammaridae familyasıdır (%6,43). Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 126

53 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP 2008). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Fiziko-kimyasal veriler ile biyolojik veriler birbirleri ile uyumludur. Bu istasyon Süreyyabey Barajı nın yaklaşık 7 km sonrasında yer alır. Barajdan yaklaşık 2 km sonra yer alan 20. İstasyon, Y-BMWP ye göre III. Sınıf, fiziko-kimyasal değişkenlere göre ise IV. Sınıf bir istasyonken, 20. İstasyondan 5 km sonra yer alan 32. İstasyonda su kalitesinin yükseldiği ve taban büyük omurgasız kompozisyonunun zenginleştiği görülmektedir. Özellikle Heptageniidae familyasının yüksek baskınlık göstermesiyle birlikte, Perlidae ve Ephemerellidae gibi temiz su indikatörü familyaların bulunması, ortam kalitesinin yüksek olduğunun bir göstergesidir. Her ne kadar, barajdan uzaklaşıldıkça su kalitesinin yükseldiği ve taban büyük omurgasız komünite yapısının zenginleştiği görülse de, Hydropsychidae ve Gammaridae familyalarının yüksek baskınlık göstermesi ile birlikte kirli su indikatörü familyaların çok sayıda bulunması, istasyonun dikkat edilmesi gereken bir durumda olduğunu göstermektedir. Ayrıca istasyon çevresindeki tarım alanlarının ve yerleşim yerlerinin varlığı da düşünüldüğünde, 32. İstasyon dikkatle izlenmesi gereken bir istasyondur. 33. İstasyon Şekil 35. Otuz üçüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuz üçüncü istasyonda Hydropsychidae, Heptageniidae, Baetidae, Oligoneuriidae, Perlidae, Gammaridae, Chironomidae, Ephemerellidae, Oligochaeta ve Valvatidae familyaları bulunmuştur (Şekil 35). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Otuz üçüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %60,6 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa- 127

54 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %14,63 ile Heptageniidae familyasıdır. Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Baetidae familyasıdır (%8,13). Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). PO 4 -P dışındaki tüm değişkenler I. Sınıf su kalitesine denk gelirken, PO 4 -P değişkeni III. Sınıfa denk gelmektedir. Fiziko-kimyasal veriler ile biyolojik veriler birbirleriyle uyumludur. Yerleşim yerlerinin yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun etrafında seyrek tarım alanları bulunmaktadır. İstasyondaki Heptageniidae (Skor 8), Perlidae (Skor 9) ve Ephemerellidae (Skor 7) gibi temiz su indikatörü familyaların bulunması, istasyonun su kalitesinin halen belli dönemlerde iyi olduğunun bir göstergesidir. Ancak istasyonun bulunduğu bölgedeki olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşebileceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 34. İstasyon Şekil 36. Otuz dördüncü istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuz dördüncü istasyonda Baetidae, Simuliidae, Hydropsychidae, Erpobdellidae, Hydrophilidae, Heptageniidae, Chironomidae, Caenidae ve Pediciidae familyaları bulunmuştur (Şekil 36). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Otuz dördüncü istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyondaki 128

55 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP en baskın familya %95,08 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). İstasyondaki Heptageniidae dışındaki tüm familyalar Y-BMWP de düşük skorlara sahip, kirli sularda bulunan familyalardır. Ayrıca Baetidae familyasının %95,08 gibi çok yüksek bir baskınlık göstermesi, taban büyük omurgasız kompozisyonunun bozulduğunun bir göstergesidir. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). ph, PO 4 -P ve NO 2 -N değişkenleri, istasyonun su kalitesini belirleyen değişkenler olup, hepsi III. Sınıfa denk gelmektedir. İstasyon çevresinde herhangi bir olumsuz etken görülmemesine rağmen, istasyonun yukarı kesimlerinde bulunan köyün atıklarının suya karıştığı yerel halk tarafından bildirilmiştir. Olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 35. İstasyon Şekil 37. Otuz beşinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. Otuz beşinci istasyonda Simuliidae, Caenidae, Hydropsychidae, Baetidae, Chironomidae, Hydroptilidae, Gomphidae, Osmylidae, Pediciidae, Heptageniidae, Gammaridae, Oligochaeta, Limoniidae, Tabanidae, Tipulidae ve Potamidae familyaları bulunmuştur (Şekil 37). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Otuz beşinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %27,04 ile Simuliidae familyasıdır. Simuliidae familyasına 129

56 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerde, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %24,17 ile Caenidae familyasıdır. Caenidae familyasına ait türler genelde beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarını tercih etmekle birlikte, nadiren de olsa oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarında bulunurlar (Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Hydropsychidae familyasıdır (%22,82). Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Otuz beşinci istasyon, 34. İstasyona karışan bir yan koldur. Bu istasyon çevresinde de seyrek yerleşim görülmesine karşın, taban büyük omurgasız kompozisyonu 34. İstasyona göre daha zengindir. Çünkü bu istasyonda akıntı hızı daha yüksektir. Yüksek akıntı hızı, beraberindeki kirletici maddelerin de sürüklenmesine ve seyrelmesine neden olmuştur. Bu istasyonun karıştığı bölgede yer alan 34. İstasyonda ise akıntı hızı oldukça düşüktür ve yer yer durgun su habitatları oluşmuştur. Bu durum, su kalitesinin düşmesine neden olmuş ve taban büyük omurgasız kompozisyonunda hassas türlerin elenmesi ile sonuçlanmıştır. 36. İstasyon Şekil 38. Otuz altıncı istasyondaki familyaların baskınlıkları. 130

57 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Otuz altıncı istasyonda Hydropsychidae, Oligoneuriidae, Heptageniidae, Caenidae, Baetidae, Gomphidae, Chironomidae, Limoniidae, Oligochaeta ve Perlidae familyaları bulunmuştur (Şekil 38). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Otuz altıncı istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %37,91 ile Hydropsychidae familyasıdır. Hydropsychidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Ancak genellikle organik kirliliğin görüldüğü beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler (CSN 75 (7716) 1998). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %18,3 ile Oligoneuriidae familyasıdır. Oligoneuriidae familyasına ait bireyler akarsuların genellikle beta-mezosaprobik özellikteki akarsu bölgelerini tercih ederler. Bu familyaya ait bireylere oligosaprobik ve alfa-mezosaprobik özellikteki akarsu bölgelerinde de rastlanabilir (Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Heptageniidae familyasıdır (%17,65). Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. III. Sınıf arası bir değerdir (Kazancı vd. 2014). Fiziko-kimyasal değişkenlerle biyolojik veriler birbirleri ile uyumlu sonuçlar vermiştir. Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun etrafında yerleşim yerleri de yoğun olarak bulunmaktadır. Aynı zamanda istasyon çevresinde yer yer fiziksel tahribatlar da gözlenmiştir. Olumsuz şartların devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 37. İstasyon Şekil 39. Otuz yedinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 131

58 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Otuz yedinci istasyonda Oligochaeta, Gammaridae, Baetidae, Asellidae, Erpobdellidae, Hydropsychidae, Physidae, Heptageniidae, Chironomidae ve Ephemerellidae familyaları bulunmaktadır (Şekil 39). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Otuz yedinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. İstasyondaki baskınlığın %88,59 unu Oligochaeta ve Gammaridae familyası oluşturmaktadır. Oligochaeta, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı alfa-mezosaprobik ve polisaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Kazancı ve Girgin 1998, Raczynska vd. 2000). Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle betamezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun etrafında seyrek bir yerleşim görülmektedir. Bir regülatörden sonra yer alan istasyon çevresinde, yer yer fiziksel tahribatlar da gözlenmektedir. İstasyonda Heptageniidae (Skor 8) ve Ephemerellidae (Skor 7) familyalarının bulunması, istasyonun halen belli dönemlerde su kalitesinin yüksek olduğunun göstergesidir. Ancak istasyon çevresinde görülen çok sayıdaki olumsuz etken, istasyon üzerinde yoğun bir baskı yaratmaktadır. Oligochaeta ve Gammaridae familyası çok yüksek baskınlık gösterirken, diğer familyaların az sayıda bireyle temsil edilmeleri, bozulan bir habitatın göstergesidir. Olumsuz etkilerin devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin daha da düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 38. İstasyon Şekil 40. Otuz sekizinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 132

59 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Otuz sekizinci istasyonda Baetidae, Chironomidae, Gammaridae, Oligochaeta, Hydropsychidae, Ephemerellidae, Heptageniidae, Erpobdellidae, Simuliidae, Sphaeriidae, Physidae, Tipulidae ve Dolichopodidae familyaları bulunmuştur (Şekil 40). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye III. Sınıftır. Bu istasyon biyolojik değerlendirme sonucuna göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki toplam baskınlığın %73,13 ünü Baetidae ve Chironomidae familyaları oluşturmaktadır. Diğer familyaların baskınlıkları oldukça düşüktür. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauerfeind vd. 2002). Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Fiziko-kimyasal değişkenlerdeki bu durumun mevsimsel olabileceği tahmin edilmektedir. Taban büyük omurgasız kompozisyonuna bakıldığında çok fazla familya bulunmasına rağmen, sadece Baetidae ve Chironomidae gibi organik kirliliğe dayanıklı familyaların yüksek baskınlık göstermesi ve bununla birlikte diğer familyaların düşük birey sayıları ile temsil edilmesi, bozulmuş bir habitatın göstergesidir. Tarım alanlarının yoğun olarak bulunduğu bir bölgede yer alan istasyonun etrafında seyrek bir yerleşim gözlenmektedir. Olumsuz koşulların devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 39. İstasyon Şekil 41. Otuz dokuzuncu istasyondaki familyaların baskınlıkları. 133

60 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Otuz dokuzuncu istasyonda Chironomidae, Tipulidae, Lymnaeidae, Physidae, Dreissenidae, Oligochaeta, Planorbidae, Baetidae, Gyrinidae, Muscidae, Simuliidae, Heptageniidae, Dolichopodidae, Hydrophilidae, Gerridae ve Corixidae familyaları bulunmuştur (Şekil 41). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre III. Sınıftır. Otuz dokuzuncu istasyon biyolojik değerlendirmeye göre orta derecede kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %50,93 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %20,33 ile Tipulidae familyasıdır. Tipulidae familyasına ait bireyler genellikle organik kirliliğin görüldüğü ortamlarda bol olarak bulunurlar. Genellikle alfa-mezosaprobik ortamları tercih ederler. Nadiren polysaprobik ve beta-mezosaprobik ortamlarda da bulanabilirler. Çok nadiren de olsa, oligosaprobik ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (CSN 75 (7716) 1998). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Lymnaeidae familyasıdır (%16,59). Bu familyaya ait bireyler genellikle organik kirliliğin olduğu beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurken, hafif organik kirliliğin gözlendiği oligosaprobik ortamlarda da bulunabilirler. Çok nadiren de olsa organik kirliliğin olmadığı ksenosaprobik ortamlarda da bu familyaya ait bireylere rastlamak mümkündür (Nesemann ve Reischütz 1995). Bu istasyon Suat Uğurlu Barajı nın sonrasında yer alan bir istasyondur. Nehrin ağız kısmına yakın bir bölgede yer alan istasyonda, akıntı hızı çok azalmış ve neredeyse durgun su ortamı oluşmuştur. O nedenle bu tip ortamlarda yaşamaya adapte olmuş Lymnaeidae, Physidae, Dreissenidae, Planorbidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Gerridae ve Corixidae familyaları taban büyük omurgasız kompozisyonunun çoğunluğunu oluşturmaktadır. Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Fiziko-kimyasal değişkenlerle biyolojik veriler birbirleri ile uyumlu sonuçlar vermiştir. 40. İstasyon Şekil 42. Kırkıncı istasyondaki familyaların baskınlıkları. 134

61 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Kırkıncı istasyonda Gammaridae, Chironomidae, Asellidae, Oligochaeta, Caenidae, Tipulidae ve Potamidae familyaları bulunmuştur (Şekil 42). Bu istasyon özgün BMWP ve Y-BMWP ye göre IV. Sınıftır. Kırkıncı istasyon biyolojik değerlendirmeye göre kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %40,86 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %18,6 ile Chironomidae familyasıdır. Chironomidae, evsel atıkların nehirlere boşaltıldığı polisaprobik ve alfa-mezosaprobik akarsu zonlarında bulunan taksondur ve Chironomidae larvaları bu sınıftaki akarsu zonlarının indikatörü olarak görülmektedir (Raczynska vd. 2000, Gültutan ve Kazancı 2008, 2009, 2010). Bu istasyondaki üçüncü baskın familya ise Asellidae familyasıdır (%13,95). Asellidae familyasına ait bireyler, genellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bulunurken, betamezosaprobik ve polisaprobik ortamlarda da bulunurlar (CSN 75 (7716) 1998, Eder vd. 1995, Bonzini vd. 2008). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıftır (Kazancı vd. 2014). Kırkıncı istasyon Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu Barajları arasında yer almaktadır. O nedenle hem baraj öncesi hem de baraj sonrası konumundadır. İstasyonun hemen gerisinde kalan Hasan Uğurlu Barajı nda su tutulduğu için, bu bölgede de durgun su ortamı oluşmuştur. Yer yer çok hafif su akıntısı gözlenmiştir. İki baraj arasında kalmasından dolayı, ortamın doğal yapısı tamamen bozulmuş ve bu durum su kalitesinde de düşüşe neden olmuştur. 41. İstasyon Şekil 43. Kırk birinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. 135

62 NİLGÜN KAZANCI, GENCER TÜRKMEN, ÖZGE BAŞÖREN, PINAR EKİNGEN AND HÜSEYİN ALİ BOLAT Kırk birinci istasyonda Gammaridae, Baetidae, Heptageniidae, Hydropsychidae, Simuliidae, Chironomidae, Oligochaeta, Sphaeriidae, Valvatidae, Planorbidae, Lymnaeidae, Dolichopodidae, Caenidae, Erpobdellidae, Tipulidae, Potamidae ve Ephemerellidae familyaları bulunmuştur (Şekil 43). Bu istasyon BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Kırk birinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %59,49 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %14,32 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Heptageniidae familyasıdır (%12,02). Heptageniidae familyasına ait türler genelde çok temiz olan ya da çok hafif kirlilik gözlenen ksenosaprobik ve oligosaprobik özellikteki akarsu zonlarını tercih ederler. Nadiren de olsa beta-mezosaprobik ortamlarda da bulunabilirler (Hellawell 1986, Hilsenhoff 1988, Kazancı 2001, Bauernfeind ve Humpesch 2001, Bauernfeind vd. 2002). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi II. III. Sınıf arasındadır (Kazancı vd. 2014). Biyolojik değerlendirmede II. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 71 dir. Bu değer II. ve III. Sınıf arasındaki sınır değer olan 70 e çok yakındır. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Heptageniidae familyasının baskın olması ile birlikte Ephemerellidae ve Potamidae gibi temiz su indikatörü canlıların bulunması, su kalitesinin iyi olduğunun bir göstergesidir. Ancak Gammaridae ve Baetidae gibi familyaların da yüksek baskınlıkta bulunması dikkat edilmesi gerek bir durumdur. Tarım alanlarının yoğun olduğu bir bölgede yer alan istasyon çevresinde seyrek yerleşim görülmektedir. Olumsuz koşulların devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda da hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 42. İstasyon Kırk ikinci istasyonda Gammaridae, Baetidae, Simuliidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Dugesiidae, Oligochaeta, Potamidae, Lymnaeidae, Hydropsychidae, Neritidae, Hydrobiidae, Heptageniidae, Valvatidae ve Elmidae familyaları bulunmuştur (Şekil 44). Bu istasyon özgün BMWP ye göre III. Sınıf, Y-BMWP ye göre II. Sınıftır. Kırk ikinci istasyon biyolojik değerlendirmeye göre hafif kirlidir. Bu istasyondaki en baskın familya %63,3 ile Gammaridae familyasıdır. Gammaridae familyasına ait bireyler 136

63 Yeşilırmak Nehri Havzası ndaki arazi kullanım etkilerinin su kalitesinin değerlendirilmesiyle belirlenmesi ve Yeşilırmak Nehri ne özgü biyotik indeks (Y-BMWP): II. Taban büyük omurgasızları kullanılarak biyolojik yöntemlerle değerlendirme ve güncel Y-BMWP Şekil 44. Kırk ikinci istasyondaki familyaların baskınlıkları. genellikle beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik zonları tercih ederler. Özellikle alfa-mezosaprobik ortamlarda bol miktarda bulunabilirler (Eder vd. 1995, CSN 75 (7716) 1998, Sporka 2003, Bonzini vd. 2008). İstasyondaki en baskın ikinci familya ise %25,09 ile Baetidae familyasıdır. Baetidae familyasına ait bireyler hemen hemen her akarsu zonunda bulunabilirler. Özellikle beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, organik kirliliğin yüksek olduğu alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunabilirler (Hilsenhoff 1988, Bauerfeind vd. 2002). Bu istasyondaki en baskın üçüncü familya ise Simuliidae familyasıdır (%6,76). Simuliidae familyasına ait bireyler, genelde oligosaprobik ve beta-mezosaprobik zonları tercih etmekle birlikte, alfa-mezosaprobik zonlarda da bulunurlar (Car vd. 1995, Başören (Ertunç) ve Kazancı 2011). Bu familyaya ait bireyler akarsuların kayalık kesimlerde, orta ve hızlı akan bölgeleri tercih ederler (Car vd. 1995). Bu istasyonun fiziko-kimyasal değişkenlere göre su kalitesi III. Sınıf arasındadır (Kazancı vd. 2014). Biyolojik değerlendirmede II. Sınıf olarak belirlenen bu istasyonun Y-BMWP değeri 71 dir. Bu değer II. ve III. Sınıf arasındaki sınır değer olan 70 e çok yakındır. Bu nedenle istasyonun durumu kritik olarak değerlendirilebilir. Heptageniidae, Elmidae ve Potamidae gibi temiz su indikatörü canlıların bulunması, su kalitesinin iyi olduğunun bir göstergesidir. Ancak Gammaridae ve Baetidae gibi familyaların da yüksek baskınlıkta bulunması dikkat edilmesi gerek bir durumdur. Tarım alanlarının yoğun olduğu bir bölgede yer alan istasyonun çevresinde seyrek yerleşim görülmektedir. Olumsuz koşulların devam etmesi ya da kontrol altına alınmaması durumunda su kalitesinin düşeceği ve bunun sonucunda da hassas familyaların ortamdan elenebileceği öngörülmektedir. 137