Elektrik Üretimi-Kömür. Yael Taranto TSKB Ekonomik Araştırmalar

Transkript

1 Elektrik Üretimi-Kömür Yael Taranto TSKB Ekonomik Araştırmalar Eylül 2014

2 1. Kömürden Elektrik Üretimi Dünya Enerji Konseyi araştırmalarına göre, 2011 sonunda dünya işletilebilir kömür rezervlerinin seviyesi toplam 892 milyar ton; mevcut üretim seviyesinde rezervlerin ömrü yaklaşık 120 yıl olarak tahmin edilmektedir. Dünya kömür rezervlerinin %45 i, antrasit ve bitümlü kömürlerden (taşkömürü), %55 i linyit ve alt bitümlü kömürlerden oluşmaktadır. Bu ürünlerin değişik kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmasına karşın, Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması na göre, ıslak ve külsüz bazda alt ısıl değeri kcal/kg dan yüksek kömürler antrasit ve bitümlü kömür, kcal/kg arasında alt ısıl değere sahip olanlar alt bitümlü kömür, kcal/kg ın altında olanlar linyit olarak sınıflandırılmaktadır 1. Kömürün kalorifik değeri kcal/kg aralığında değişebilmekte, ısıl değerin yanı sıra yine değişkenlik gösteren karbon, uçucu madde, kül ve nem oranları da kömürün kullanım alanı ve fiyatında belirleyici olmaktadır. Düşük kalorifik değere sahip olan linyit genellikle elektrik üretiminde ve endüstriyel proseslerde (örneğin çimento üretiminde) kullanılmaktadır ve fiyatı nakliye giderlerine kıyasla düşük olduğu için uluslararası ticareti ender olarak yapılmaktadır. Uluslararası ticarete konu olan taşkömürünün başlıca türleri ısınma (teshin), elektrik üretimi ve endüstriyel amaçla (demir-çelik, çimento, şeker, soda-trona üretimleri) kullanılan buhar kömürü ile entegre demir-çelik üretiminde kullanılan koklaşabilir (metalürjik) kömürdür. Dünya toplam kömür üretiminin yaklaşık %63 ü elektrik üretiminde, %27 si demir-çelik üretimi dahil sanayide, %10 u ısınma ve diğer alanlarda kullanılmaktadır. OECD Uluslararası Enerji Ajansı tarafından yapılan projeksiyonlara göre döneminde elektrik üretimde kömürün payının %40 tan %36 ya gerilemesi beklenmektedir. Dünyada kömürden elektrik üretiminde önde gelen ülkeler aynı zamanda zengin kömür rezervlerine sahip olan ABD, Çin, Hindistan ve Avustralya dır. Karbon dioksit salımı ve iklim değişikliği ile ilgili riskler başta olmak üzere kömürden elektrik üretiminin getirdiği çevresel risklerin öncelikle OECD ülkelerinde ve zaman içinde Çin dahil gelişmekte olan ülkelerde kömür tüketiminde yavaşlamaya yol açacağı öngörülmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verilerine göre Türkiye nin linyit rezervlerinin 13,8 milyar, taşkömürü rezervlerinin 1,3 milyar ton seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir 2. Dünya toplam kömür rezervleri içinde Türkiye nin payı %1,7, linyit rezervlerindeki payı %6,9 seviyesindedir. Türkiye miktar bazında önemli linyit kaynaklarına sahiptir; ancak rezervlerin %90 ının alt ısıl değeri kcal/kg ın altındadır. Ayrıca kül oranı da yüksek olduğu için yerli linyitlerin büyük bölümü ısınma amaçlı kullanıma uygun değildir. Bu özellikleriyle yerli linyit kaynakları için en uygun kullanım alanı elektrik üretimidir. Mevcut durumda Türkiye de üretilen linyitin yaklaşık %82 si elektrik üretiminde, %10 u konut ve işyerlerinde, %8 i sanayide tüketilmektedir. Yerli linyitin kalorifik değeri düşük olduğundan bu kaynakla çalışan elektrik üretim tesisleri üretilen birim elektrik başına yüksek yatırım maliyetiyle kurulmakta ve işletme verimi taşkömürüyle çalışan santrallere kıyasla düşük olmaktadır. Türkiye de yerli linyitle çalışan santrallerin fiili kapasite faktörü ortalama %70 civarındayken ithal taşkömürüyle çalışan santrallerde bu oran %80 in 1 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Kömür Sektör Raporu (Linyit), 2013 (Haziran 2014). 2 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2013 Kömür Sektör Raporu na göre 2005 yılından sonra yapılan linyit rezervleri geliştirme ve arama çalışmaları sonucunda Türkiye nin linyit rezervleri 8,2 milyar tondan 13,8 milyar tona çıkmıştır. Diğer taraftan, Türkiye de kömür rezervlerinin sınıflama sisteminin uluslararası sınıflama sitemine uygun olmayışı ve uluslararası verilerin 2011 tarihli olması nedeniyle Dünya Enerji Konseyi istatistiklerinde Türkiye nin linyit rezervleri 8,4 milyar ton olarak yer almaktadır. 2

3 üzerindedir. Bununla beraber kaynak çeşitlemesi ve dışa bağımlılığın azaltılması açısından yerli linyitin değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Yerli linyitin uzun mesafelere taşınması ekonomik olmadığından santrallerin kömür sahalarının yakınında ve madencilik faaliyetiyle bütünleşik olarak işletilmesi gerekmektedir. Yerli linyitin diğer bir özelliği rezervlerin büyük bölümünün yüzeye yakın olması nedeniyle yer altı madenciliğine kıyasla daha az riskli ve düşük maliyetli olan açık işletmeciliğe uygun olmasıdır. Türkiye de linyit üretiminin yaklaşık %75 i açık işletmecilikle yapılmaktadır 3. Türkiye de yüksek kalorifik değerli yerli taşkömürü üretiminin kısıtlı olması ve yerli linyitten elektrik üretiminin yukarıda belirtilen karmaşık yapısı nedeniyle özel sektör tarafından kurulan kömür santrallerinin tamamına yakınında ithal kömür tercih edilmiştir. Özel sektörün yerli kömürden elektrik üretimi faaliyetine büyük ölçekte girişi 2013 yılından itibaren EÜAŞ santrallerinin özelleştirmesiyle başlamıştır. Bu tarihten önce elektrik üretimi amaçlı özel sektöre devredilen yerli kömür sahaları olmasına karşın henüz işletmeye geçmiş santral bulunmamaktadır. Dolayısıyla yerli kömürden üretim yapan santrallerin ortalama yaşı diğer santrallere kıyasla daha yüksektir. Yerli kömürle üretim yapan en yeni santraller 2005 te devreye giren Çanakkale-Çan (320 MW), 2006 da devreye giren Afşin- Elbistan B (1.440 MW) ve 2009 da devreye giren Ciner grubuna ait Silopi asfaltit (135 MW) santralidir. Yerli kömürden elektrik üretiminin madencilik faaliyetiyle bütünleşik olarak yapılması gereği santral işletmeciliğini daha karmaşık hale getirmesine rağmen, birim işletme giderleri (yatırım hariç) yerli kömür santrallerinde ithal kömür santrallerine kıyasla daha düşüktür. Birim işletme gideri ithal kömür santrallerinde kömür fiyatına bağlı olarak USD/MWh, yerli kömür santrallerinde USD/MWh seviyesindedir. Dünyada kömürün elektrik enerjisi üretimi içindeki payı %41,3 seviyesindedir. Türkiye de kömürün elektrik üretimindeki payı, yerli kömür %16, ithal kömür %12 olmak üzere %28 dir. Türkiye nin kömür santralleri kurulu gücü 2014 Ağustos sonu itibarıyla MW ı yerli, MW ı ithal kömür olmak üzere toplam MW tır. Yerli kömür santrallerinin %59 u kamu tarafından, ithal kömür santrallerinin tamamı özel sektör tarafından işletilmektedir. EÜAŞ a ait kömür santrallerinin özelleştirme programı 2012 yılından beri sürmekte olup, bu kapsamda toplam kurulu gücü MW olan beş adet santral özel sektöre devredilmiştir. Yıl sonuna dek ihalesi yapılmış olan 300 MW kurulu gücündeki Çatalağzı santralinin de devrinin tamamlanması beklenmektedir. Önümüzdeki iki yıl içinde EÜAŞ a ait kömür santrallerinin tamamının özelleştirilmesi beklenmektedir 4. Özel sektör tarafından işletilen santrallerden toplam kurulu gücü MW olan iki adedi uzun vadeli sözleşmeleri kapsamında garantili gelir modelleri ile kamuya (TETAŞ a) satış yapan santrallerdir. Biri işletme hakkı devri, diğer yap-işlet modeli ile çalışan bu santrallerin kamuyla olan sözleşmeleri 2020 yılına dek sürecektir. Kömür Santrallerinin Dağılımı (MW) Kamu Anlaşmalı Özel Serbest Özel TOPLAM Yerli Kömür İthal Kömür TOPLAM Kaynak: TEİAŞ yılına dek yeraltı madenciliğiyle yapılan linyit üretiminin oranı %3 civarındaydı ve TKİ nin kendi imkânlarıyla yapılmaktaydı döneminde bu faaliyetin tamamı rodövans veya hizmet alımı yoluyla özel sektöre devredilmiş ve yeraltı madenciliğiyle üretilen kömür miktarı on kattan fazla artış göstermiştir Eylül ayında toplam kurulu gücü MW olan üç santralin (Soma B MW, Orhaneli- 210 MW, Tunçbilek- 365 MW) daha ihale duyurusu yapılmıştır. 3

4 İşletmedeki yerli ve ithal kömür santrallerinin dökümü aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bir önceki bölümde belirtildiği gibi yerli kömürle çalışan santrallerin ortalama yaşı, hepsi 2003 yılından sonra devreye giren ithal kömür santrallerine kıyasla daha fazla, dolayısıyla yatırım ve bakım-onarım ihtiyaçları daha fazladır. İşletmedeki Kömür Santralleri Santral Adı Yakıt Tipi Yeri Şirket Grubu Kurulu Gücü (MW) Payı (%) İÇDAŞ Çelik İthal Kömür Çanakkale İÇDAŞ ,4 Afşin-Elbistan B Yerli Linyit Kahramanmaraş EÜAŞ ,3 Eren Enerji İthal Kömür Zonguldak (Çatalağzı) Eren ,9 Afşin-Elbistan A Yerli Linyit Kahramanmaraş EÜAŞ ,7 İSKEN Sugözü** İthal Kömür İskenderun OYAK (Yİ Modeli) ,4 Soma Yerli Linyit Manisa EÜAŞ ,4 Yatağan* Yerli Linyit Muğla Bereket Enerji 630 4,5 Kemerköy* Yerli Linyit Muğla IC İÇTAŞ 630 4,5 Çayırhan*** Yerli Linyit Ankara Ciner 620 4,4 Seyitömer* Yerli Linyit Kütahya Çelikler İnşaat 600 4,3 Atlas Enerji İthal Kömür İskenderun Diler 600 4,3 Kangal Yerli Linyit Sivas Konya Şeker-Siyah Kalem 457 3,3 Yeniköy* Yerli Linyit Muğla IC İÇTAŞ 420 3,0 Tunçbilek A-B Yerli Linyit Kütahya EÜAŞ 365 2,6 İzdemir İthal Kömür İzmir İzdemir 350 2,5 Çanakkale-Çan Yerli Linyit Çanakkale EÜAŞ 320 2,3 Çatalağzı Yerli Linyit Zonguldak EÜAŞ 300 2,1 Orhaneli Yerli Linyit Bursa EÜAŞ 210 1,5 Çolakoğlu Metalürji İthal Kömür Gebze Çolakoğlu 190 1,4 Silopi Elektrik Yerli Asfaltit Şırnak Ciner 135 1,0 Diğer Küçük Ölçekli Yerli Kömür 64 0,5 TOPLAM ,0 Kaynak: TKİ Kömür Sektör Raporu 2013; Şirket Web siteleri; EPDK *Özelleştirilen EÜAŞ santralleri **Yap-işlet modeli ***İşletme hakkı devri modeli Yukarıdaki tabloda yer alan santrallere ek olarak yapımı devam eden ve 2015 sonuna dek devreye girmesi beklenen dört adet yerli kömür santrali bulunmaktadır: Naksan Gurubuna ait Eskişehir deki Yunus Emre Santrali (290 MW), Aksa (Kazancı) grubuna ait Bolu-Göynük Santrali (270 MW), Ciner grubuna ait Silopi asfaltit santraline ilave kapasite (270 MW), Polat Elektrik firmasına ait Kütahya Polat Termik santrali (50 MW). Böylece yerli kömür kapasitesinin 2015 sonuna dek toplam 880 MW artış göstermesi beklenmektedir. İthal kömürde ise Atlas Enerji nin 600 MW lık ek kapasitesinin 2015 sonuna dek devreye alınması beklenmektedir. Dolayısıyla toplam kömür kapasitesi 2015 sonuna dek MW artış gösterecektir. EÜAŞ termik santral özelleştirmeleri enerji sektöründe etkin olmayı amaçlayan özel sektör yatırımcılarının yerli kömürü dahil ederek üretim portföylerini geliştirmeleri için etkin bir yol olmuştur. Çatalağzı haricindeki özelleştirme ihalelerinde santrallerle birlikte kömür 4

5 sahalarının işletme hakkı da devredilmiştir. Linyit sahalarının santrallerle birlikte devredilmesi santrallerin işletilmesi açısından önemli avantaj sağlamaktadır. Diğer taraftan Çatalağzı santralini besleyen taş kömürü sahaları işletmedeki güçlükler nedeniyle ihaleye dahil edilmemiştir. Santralin yerel özel sektör üreticilerinden kömür temin etmesi veya ithal kömürle çalıştırılması mümkündür. Özelleştirmelerin önümüzdeki dönemde de yatırımcıların sektördeki paylarını artırmaları için başlıca kaynak olacağı düşünülmektedir. EÜAŞ Kömür Santrali Özelleştirme İhale Sonuçları Santral Adı Kurulu Güç İhale Bedeli Birim Değer İhale Tarihi Kazanan Grup (MW) (milyon $) (milyon $/MW) Seyitömer ,75 28/12/2012 Çelikler İnşaat Kangal ,07 11/02/2013 Konya Şeker-Siyah Kalem Yeniköy-Kemerköy ,54 18/04/2014 İC-İçtaş Çatalağzı ,17 30/04/2014 Demir Madencilik Yatağan ,73 12/06/2014 Elsan Elektrik 2. Kömür ve Alternatif Enerji Fiyatlarının Gelişimi Bir enerji hammaddesi olarak kömürün başlıca alternatifi doğal gazdır. Doğal gaz kömüre kıyasla birim başına daha yüksek kalorifik değere sahip olduğundan, daha verimli ve homojen yapıda olduğundan ve çevresel etkileri daha az olduğundan son 20 yılda kullanımı hızla artmıştır. Kömür ise bir yandan artan arz güvenliği kaygılarıyla tercih edilirken, diğer yandan çevresel kaygılarla kısıtlanmaya çalışılmaktadır. Kömür kaynakları açısından zengin rezervlere sahip olan ve birkaç yıl öncesine dek elektrik üretimlerinde kömürün payı yüksek olan ABD ve Çin de alternatif kaynaklara yönelişle birlikte kömürün payı azalmaya başlamıştır. ABD de konvansiyonel olmayan yöntemlerle elde edilen kaya gazı ( shale gas ) üretiminin ekonomik hale gelmesi ve çevre korumaya yönelik yasal düzenlemeler sonucunda elektrik üretiminde kömürün payı azalırken doğal gaz ve yenilenebilir kaynakların payında artış olmuştur. Diğer taraftan Çin de 1990 lı ve 2000 li yıllar boyunca yaşanan hızlı büyüme ve kentleşme kömür tüketiminde yüksek artışa yol açmış, 2011 sonrasında ise artan hava kirliliğine karşı alınan önlemler ve ekonomik büyüme hızında düşüş kömür tüketiminin artış hızını düşürmüştür. Dünya kömür fiyatları dış ticaretteki arz-talep dengelerine bağlı olarak değişmektedir. Çeşitli ülkelerdeki yurtiçi fiyatlar ülkelerin dış ticaret ve teşvik politikalarına göre değişmekte, kamunun ağırlıkta olduğu birçok ülkede kömür sektörüne çeşitli sübvansiyonlar uygulanabilmektedir. Dünya piyasalarında oluşan nihai cif fiyatların içinde üretimle ilgili maliyetler nispeten az yer tutmakta, nakliye giderleri önemli pay almaktadır. Üretim maliyetleri ile yurtiçi nakliye ve liman giderlerinin nispeten sabit olduğu varsayımıyla, ihracatta karlılık cif satış fiyatı ve uluslararası navlun (deniz taşımacılığı) giderlerine bağımlı olarak değişmektedir 6. Uluslararası kömür fiyatları ağırlıklı olarak en büyük ithalatçıların bulunduğu AB ve Uzak Doğu piyasalarında belirlenmektedir. Petrol ve doğal gaz gibi alternatif enerji kaynaklarının fiyatları kömür fiyatlarının gelişiminde etkili olmaktadır. Kömür fiyatlarıyla alternatif yakıtların fiyatlarını kıyaslarken fiyatların ısıl değer bazında karşılaştırılması gerekmektedir. Kömür bu ürünler arasında ısıl değer ve 5 Çatalağzı ihalesini kazanan Demir Madencilik Grubu santrali devralamamış, devralma hakkı ihalede ikinci sırada olan Bereket Grubu na geçmiştir. Yatağan Santrali ihalesini alan Elsan Elektrik de Bereket Grubuna aittir. 6 Uluslararası kömür taşımacılığının tamamına yakını deniz yoluyla yapılmaktadır. 5

6 diğer özellikleri bakımından en fazla değişkenlik gösteren kaynaktır. Bununla beraber çeşitli varsayımlar kullanılarak kıyaslama yapmak mümkündür. Aşağıda döneminde milyon Btu (British Thermal Unit) 7 bazında petrol, doğal gaz ve kömür fiyatlarının gelişimi verilmiştir. Petrol, Doğal Gaz ve Kömür Fiyatları (USD/milyon Btu) 8 Petrol Doğal Gaz Kömür ,82 2,78 2, ,33 3,19 2, ,19 2,69 2, ,82 2,50 2, ,70 2,35 2, ,96 2,39 2, ,54 2,46 2, ,29 2,64 2, ,16 2,32 2, ,98 1,88 1, ,83 2,89 1, ,08 3,66 2, ,17 3,23 2, ,89 4,06 2, ,27 4,32 2, ,74 5,88 3, ,66 7,85 4, ,95 8,03 4, ,76 11,56 7, ,41 8,52 7, ,47 8,01 7, ,55 10,48 6, ,82 11,03 6, ,25 10,72 4,77 Kaynak: BP World Data 2014; European Commission 2011; TTK Taşkömürü Sektör Raporu 2013 Tabloda görüldüğü gibi tüm enerji kaynaklarının fiyatları döneminde önemli ölçüde artmıştır. Bu dönemde enerji fiyatlarındaki artışta Çin başta olmak üzere gelişmekte olan ülkelerin büyüme hızında ve enerji talebindeki artış, arz tarafında özellikle petrolde siyasi sorunlar nedeniyle yaşanan dönemsel sıkışıklıklar ve parasal tarafta likidite bolluğu ile birlikte gelen spekülatif/finansal talep etkili olmuştur yılında küresel ekonomik krizle birlikte petrol ve doğalgaz fiyatları %30 lar civarında gerilerken, genellikle daha stabil olan kömür fiyatları hemen hemen aynı kamıştır. Kömür fiyatlarının doğal gaz ve petrol fiyatlarıyla ilişkisi incelendiğinde korelasyonun yüksek olduğu gözlenmektedir (R kömür-petrol =0,87; R kömür-doğalgaz =0,91). Bununla beraber, döneminde fiyatlardaki dalgalanma düzeyi Ortalama/St.Sapma ölçütüyle değerlendirildiğinde, dalgalanma oranı petrol fiyatlarında %76, doğal gaz fiyatlarında %64, kömür fiyatlarında %55 olarak saptanmaktadır. Bu verilerden kömür fiyatlarının diğer enerji kaynaklarına 7 1 kcal = Btu. Yapılan karşılaştırmada yakıtların yanma verimi dikkate alınmamıştır. Yanma verimi özellikle teshin amaçlı kullanımda önem kazanmaktadır. Kömürün yanma verimi %65, fuel oil in %80, doğal gazın %93 seviyesindedir. Tabloda yer alan birim fiyatlar teshin amaçlı kullanımda bu verimlilik katsayılarına göre değerlendirilmelidir. 8 1 kg kömür = kcal olarak alınmıştır. AB-15 ve Japonya piyasalarında oluşan buhar kömürü fiyatlarının ortalaması kullanılmıştır öncesinde ve 2010 sonrasında AB-15 verilerine ulaşılamamış; 2010 sonrası AB-15 verileri yerine Türkiye verileri kullanılmıştır. Koklaşabilir kömür ortalamaya dahil edilmemiştir. 6

7 Elektrik Üretimi -Kömür Eylül 2014 kıyasla daha stabil bir seyir izlediği sonucuna varılabilir, ancak, 2000 yılı sonrasında hem kömür fiyatlarındaki dalgalanma, hem de kömür fiyatlarının diğer enerji hammaddeleriyle olan korelasyonu artmıştır. Diğer taraftan 2011 yılı sonrasında enerji piyasalarındaki bazı gelişmeler fiyatlarda yukarıda görülen uzun dönemli korelasyonlardan farklılaşmalar olmasına yol açmıştır. Özellikle 2010 sonrasında petrol ve doğal gaz fiyatları artış gösterirken kömür fiyatlarındaki düşüş dikkat çekicidir. Kömür fiyatlarının son dönemdeki seyrini etkileyen başlıca faktörler aşağıda verilmektedir yılından itibaren ABD de artan kaya gazı üretimi ile birlikte elektrik üretiminde doğal gaza olan talep artmış, kömüre olan talep azalmıştır. ABD de çevreyle ilgili yeni düzenlemeler de kömüre olan talebin azalmasına yol açmıştır yılından itibaren Çin de yeni çevresel düzenlemeler ve yavaşlayan ekonomik büyüme kömüre olan talep artışının yavaşlamasına yol açmıştır de Fukushima da yaşanan nükleer kaza sonrasında Japonya ve Avrupa da bazı nükleer santrallerde üretim durdurulmuştur. Özellikle Japonya da azalan nükleer üretimin ithal sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ile ikame edilmesi, 2009 da Katar da devreye alınan yeni LNG kapasitelerine rağmen doğal gaz fiyatlarında artışa neden olmuştur döneminde kriz sonrası güçlü toparlanma petrol fiyatlarındaki artışta etkili olmuş, 2011 sonrasında fiyatlar AB deki ekonomik durgunluğa ve 2013 yılından itibaren Çin in büyüme hızındaki düşüşe rağmen, petrol üreticisi ülkelerdeki siyasi sorunlar nedeniyle yüksek seviyelerini sürdürmüştür. AB ülkelerinde 2011 yılından bu yana yaşanmakta olan ekonomik durgunluk enerji talebinin azalmasına yol açmıştır. Diğer taraftan hem enerji talebindeki hem üretimdeki düşüş; firmaların fiili karbondioksit emisyon miktarlarının emisyon kotalarının altında gerçekleşmesine, dolayısıyla karbon maliyetlerinin azalmasına neden olmuştur. Aynı dönemde yüksek seyreden doğal gaz fiyatları ve düşen kömür fiyatları, AB de elektrik üretiminde doğal gazın ithal kömürle ikame edilmesine yol açmıştır. AB ülkelerinden gelen ilave kömür talebinin kömür fiyatlarındaki düşüşü bir ölçüde kısıtladığı düşünülmektedir. Petrol, Doğal Gaz ve Kömür Fiyatları (USD/milyon Btu) Petrol Doğal Gaz Kömür 2014 te özellikle Çin in talebindeki daralmayla birlikte kömür fiyatlarındaki düşüş sürmüştür ün yaz aylarından itibaren talepteki zayıflık petrol fiyatlarına da yansımaya başlamış, petrolün 7

8 varil fiyatı 100 doların altına gerilemiştir. ABD nin ham petrol ihracatını kısıtlayan hukuki düzenlemelerde değişikliğe giderek petrol ihracatına izin vermesi ve kaya gazının ihracatının teknik ve hukuki altyapısının oluşturulması, henüz fiziksel olarak ihracat başlamamış da olsa fiyatları düşüş yönünde etkilemektedir. ABD iç pazarında doğal gaz fiyatlarının AB nin ithal fiyatlarının yaklaşık yarısı, Doğu Asya ithal fiyatlarının dörtte biri düzeyinde olması; AB nin başlıca doğal gaz tedarikçisi olan Rusya Federasyonu üzerinde fiyatlarda indirim baskısı yaratmaktadır9. Diğer taraftan petrolün varil fiyatının 80 doların altına gerilemesi durumunda yüksek maliyetle üretilebilen kaya petrolünün fizibilitesi düşmektedir10. Kaya gazında da altyapı gereksinimi, sıvılaştırma ve yeniden gazlaştırma maliyetleri ithal LNG nin mevcut boru hattı doğal gazına kıyasla avantajını kısıtlayacaktır11. Kömür ile alternatif yakıtların arz-talep ve fiyat gelişmeleri kömürdeki düşük fiyat beklentisinin önümüzdeki birkaç yıla yayılabileceğine işaret etmektedir. Türkiye deki kömür santralleri açısından değerlendirildiğinde, düşen ve bir süre daha düşük seyretmesi beklenen uluslararası kömür fiyatlarının ithal kömür santralleri için avantajlı olduğu görülmektedir. Özelleşen yerli kömür santrallerinde ise bir yandan modernizasyon yatırımlarıyla verimlilik artıp birim üretim başına kömür tüketiminin düşmesi avantaj sağlarken, diğer taraftan madencilikle ilgili yeni düzenlemelerin 12 ve zaman içinde yüzeye yakın rezervlerin azalmasıyla yeraltı madenciliği ihtiyacının artmasının birim üretim maliyetlerini yükseltmesi beklenmektedir. İthal kömür fiyatlarındaki düşüşün sürmesi halinde ithal kömür santrallerindeki işletme giderlerinin yerli kömür santrallerine yaklaşması mümkündür. Diğer yandan, hem ithal hem yerli kömür santralleri için yol açtıkları karbon emisyonları nedeniyle, orta vadede AB ve ABD de olduğu gibi ek maliyetlere katlanmalarını gerektirecek düzenlemelerin gündeme gelmesi mümkündür. 9 AB ile Rusya arasında 2014 başından beri süren Ukrayna krizi bir yandan orta vadede AB nin ABD den kaya gazı ithalatı dahil, doğal gazda Rusya ya bağımlılığını azaltacak seçeneklere yönelme olasılığını artırırken, diğer yandan kısa vadede doğal gaz fiyatlarındaki olası gerilemeyi kısıtlamaktadır. 10 Kaya petrolü üretim maliyetleri sahaların fiziksel özelliklerine ve üretim yaptıkları süreye (üretim yapılan her yıl üretim yarı yarıya azalabilmektedir) göre değişmektedir. Kaya petrolü üretim kuyularının kârlı olabilmesi için gerekli petrol fiyatı USD/varil arasında değişmektedir. 11 Mevcut durumda Gazprom un Avrupa ya ortalama ihracat fiyatı 9.8 USD/milyon Btu (yaklaşık 350 USD/bin m 3 ) civarındadır. ABD nin kaya gazı potansiyeline yönelik çeşitli çalışmalarda kaya gazı ihracatının kârlı olabilmesi için gerekli satış fiyatı 8-12 USD/milyon Btu gibi geniş bir aralıkta hesaplanmaktadır. ( Eylül 2014 te torba yasa olarak adlandırılan düzenlemelerle madenlerde özel sektörde ve taşeron firmalarda çalışan işçilerin ücret ve çalışma saatleriyle ilgili iyileştirmeler yapılmış, dolayısıyla üretim maliyetleri artmıştır. 8

9 Bu doküman Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin uzman kadrosunca güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Notta yer alan görüşler ve öngörüler, not kapsamında belirtilen ve kullanılan yöntemler ile sektör temsilcileriyle yapılan görüşmelerle üretilen sonuçları yansıtmakta olup bu verilerin tamlığı ve doğruluğundan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.'nin herhangi bir sorumluluğu bulunmamaktadı. Notta yer alan sonuçlar, görüşler, düşünceler ve öngörüler, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. tarafından açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Diğer bir ifadeyle; bu dokümanda yer alan tüm bilgi ve verileri kullanma ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, elde edilen sonuçtan dolayı üçüncü kişilerin doğrudan ya da dolaylı olarak uğradıkları zarardan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz. Bu döküman ileriye dönük tahminleri de kapsamaktadır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş., bu tahminlere ulaşılamaması ya da Doküman daki bilgilerin tam ve doğru olmamasından sorumlu tutulamaz. Bu dokümanın tüm hakları saklıdır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin izni olmadan raporun içeriği herhangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. 9