T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü FIRAT VADİSİ VE GAZİANTEP TE AŞILI TÜPLÜ ANTEPFISTIĞI FİDAN ÜRETİMİNİN GELİŞTİRİLMESİ Dr. İzzet AÇAR, Uz. Selim ARPACI, Uz. Kamil SARPKAYA, Uz. Serpil KARADAĞ, Uz. Abdülkadir AKGÜN, Uz. Sibel AKTUĞ TAHTACI GAZİANTEP

2 ÖNSÖZ Aşılı tüplü fidan üretimi, antepfıstığı yetiştiriciliğinin en önemli sorunlarından birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek tüplü çöğürlerin yavaş gelişmesi, gerekse küçük çöğürlerde aşı başarısının düşük olması, özel sektör fidanlıklarının antepfıstığı fidan üretimine ilgisini azaltmaktadır. Bu proje, 2002 yılında Birecik Orman Fidanlık Mühendisliğinde başlatılmıştır. Projede plastik örtülü ısıtmasız bir sera kullanılarak Fırat Vadisinin mikroklima etkisinden yararlanılmıştır. Projede doğal mikroklimanın etkisinden yararlanılarak aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretim maliyetlerinin düşürülmesi, bitki gelişiminin hızlandırılması, aşı başarısının yükseltilmesi ve böylece özel sektör fidancılarının aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimine özendirilmesi hedeflenmiştir. Projede hedeflenen başarıya ilkbaharda yonga aşı, haziranda sürgün T göz aşısı ve sonbaharda durgun T göz aşısının üçünün birden uygulanmasıyla ulaşılabilmiştir. Bu proje Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü tarafından desteklenmiş olup, araştırma çalışmaları Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü ile Çevre ve Orman Bakanlığı Birecik Orman Fidanlık Mühendisliğinde yürütülmüştür. 2

3 İÇİNDEKİLER Çizelge Listesi Öz Abstract Sayfa No III 1. Giriş 1 2. Literatür Özeti 4 3. Materyal ve Metot Materyal Metot Mikoriza Uygulamaları Büyümeyi Düzenleyici Uygulamaları Ortam (Harç) Karışımları Aşılamalar Gelişme Değerleri Maliyet Analizi Bulgular ve Tartışma Bulgular Farklı Ortam ve Uygulamaların Çöğür Gelişimi Üzerine Etkileri Farklı Ortam ve Uygulamaların Aşı Tutma Oranına Etkileri Farklı Ortam ve Uygulamaların Aşılı Bitki Gelişimine Etkileri Maliyet Analizi Tartışma Özet Literatür Listesi Yürütücülerin Özgeçmişi 31 IV V 3

4 ÇİZELGE LİSTESİ Sayfa No Çizelge 1. Ortam (Harç) Karışımlarının Bazı Besin Maddesi İçerikleri 9 Çizelge 2. Gaziantep iline Ait Bazı Meteorolojik Değerler ( ) 10 Çizelge 3. Fırat Vadisine Ait Bazı Meteorolojik Değerler ( ) 11 Çizelge 4. Siirt x 46 Çöğürlerinin Bitki Boyu Gelişimleri 13 Çizelge 5. Siirt x 46 Çöğürlerinin Bitki Çapı Gelişimleri 13 Çizelge 6. OB1 x 5 Çöğürlerinin Bitki Boy ve Çap Gelişimleri ( Çizelge 7. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2003) 15 Çizelge 8. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2004) 16 Çizelge 9. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2005) 16 Çizelge 10. Değişik Dönemlerde Aşılanan Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları 17 Çizelge 11. Aşılı Bitkilerin Anaç Çap Değerleri 18 Çizelge 12. Aşılı Bitkilerin Aşı Sürgünü Çap Değerleri 19 Çizelge 13. Aşılı Bitkilerin Aşı Sürgünü Boy Değerleri 19 Çizelge 14. Değişik Dönemlerde Aşılanan Çöğürlerde Bitki Gelişimi 19 4

5 Öz Bu proje, aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimini geliştirmek, fidan üretiminin maliyetini azaltmak ve tüplü antepfıstığı fidancılığını özel sektöre yaymak amacıyla yıllarında Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü seraları ile iklim bakımından fidancılığa daha uygun olduğu düşünülen Fırat vadisindeki Birecik Orman Fidanlık Mühendisliğinde kurulan plastik örtülü serada yürütülmüştür. Tohumların ekildiği tüplerde iki farklı harç ortamı kullanılmıştır. Ortam-1; 2/6 torf, 1/6 tüf, 1/6 ahır gübresi, 1/6 bahçe toprağı ve 1/6 kumdan oluşan harç ve Ortam-2 ise 1/4 torf, 1/4 toprak (milli vadi toprağı), 1/4 kum ve 1/4 ahır gübresinden oluşan harçtır. Enstitüde yetiştirilen bitkiler için sadece Ortam-1, Fırat vadisinde ise her iki ortam kullanılmıştır ve 2003 yıllarında Siirt (Pistacia vera) x 46 ve OB1 (P. khinjuk) x 5 melez tohumları kullanılmış, ancak OB1 x 5 melezlerinin iyi gelişemedikleri görülmüştür. Bu tohumların bir kısmına mikoriza uygulaması yapılmış, ancak mikorizanın hem bitki boyu hem de bitki çapı gelişimini olumsuz etkilediği belirlenmiştir. Ayrıca aşılama sırasında aşı kalemlerinin bir kısmına benzil adenin (BA) uygulaması yapılmış ancak bunun da aşı başarısı üzerine önemli bir etkisinin olmadığı belirlenmiştir. Aşılama çalışmaları sırasında 2003 yılında ekilen tohumlardan elde edilen bitkilerin bir kısmına 2004 ilkbaharında yonga aşı yapılmış ve bu aşılamadan iyi sonuç alınmıştır. Hem Fırat Vadisinde hem de Enstitüde mart sonunda yapılan aşılamalarda (yonga aşı) haziran ve sonbahar döneminde yapılanlara göre daha yüksek başarı elde edilmiştir. Fırat Vadisi Ortam-1 de İlkbaharda yapılan yonga aşıda %60.6, Haziran aşısında %29.3 ve Sonbaharda yapılan durgun aşıda ise %45.1 aşı başarısı elde edilmiştir. Enstitüde ise ilkbaharda yapılan yonga aşıda %65.5, haziran aşısında %36.9 ve sonbahar durgun aşısında %53.5 başarı elde edilmiştir. Proje sonucunda yetiştirilen çöğürlerin önce ilkbaharda yonga aşıyla aşılanması, aşısı tutmayanların haziranda tekrar aşılanması ve yine aşısı tutmayanların sonbaharda durgun aşıyla aşılanmak suretiyle yılda 3 dönemde aşılama yapılması önerilmektedir. Böylece 3 dönemde yapılan aşılamalarda yıllık toplam aşı başarısı Fırat Vadisi Ortam-1 de %84.7, Fırat Vadisi Ortam-2 de %82.6 ve Enstitüde %89.9 olarak elde edilmiştir. 5

6 Projede Fırat vadisinde yetiştirilen bir fidanın maliyetinin Enstitüde yetiştirilen fidan maliyetinin yarısından daha düşük olduğu da belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Antepfıstığı, aşılı tüplü fidan, Fırat vadisi, aşı başarısı. 6

7 Abstract This study was carried out at Pistachio Research Institute s greenhouses and Forestry Nursery of Birecik in Fırat valley which has suitable climatic conditions for nursery during years to develop budded and potted young pistachio plant and promoting the development of young plant production to private sector. Two different potting soil mix were used as; Ortam-1 and Ortam- 2. Ortam 1 contained 2/6 torf, 1/6 tuf, 1/6 farm manure, 1/6 soil and 1/6 sand; Ortam-2 contained 1/4 torf, 1/4 soil, 1/4 sand and 1/4 farm manure. Both soil mixes were used in Birecik, but only Ortam-1 was used in Pistachio Resarch Institute. Siirt (Pistacia vera) x 46 and OB1 (P. khinjuk) x 5 hybrid seeds were used in 2002 and 2003 years, but OB1 x 5 hybrids were weak. Some of the seedlings were inokuled with mycorrhizae, but both plant length and plant diameter were affected negatively. On the other hand, benzyle adenine (BA) was applied to some of the bud sticks to increasing budding success, but this application couldn t enoughly effective on the budding success. Some of the seedlings were budded with chip budding method in spring of 2004 year and this method was more successful than June and autumn buddings in pistachio. Budding success was 60.6% at Chip budding, 29.3% at June budding and 45.1% at autumn budding in Fırat valley Ortam-1; and 65.5% at Chip budding, 36.9% at June budding and 53.5% at autumn budding in Pistachio Research Institute s greenhouses. According to the results, all seedlings should be budded at spring by Chip budding, then unsprout seedlings budded at June and the rest seedlings budded at autumn. Thus budding can be done 3 different season in year, and budding success can reach to 84.7% at Fırat valley Ortam-1, 82.6% at Fırat valley Ortam-2 and 89.9% at Pistachio Research Institute. The cost of budded and potted young pistachio plant grown at Pistachio Research Institute have been found over two times young plant grown at Fırat Valley. Keywords: Pistachio, budded and potted young plant, Fırat valley, budding success. 7

8 1. Giriş Bölgemizin en önemli meyve türü olan antepfıstığı, ilk olarak Etilerin yerleştikleri Güney Anadolu da kültüre alınmıştır. Daha o çağlarda kral sofralarına girmiş olması, iyi kültür çeşitlerinin bulunduğunu ve meyve değerinin bilindiğini göstermektedir (Özbek, 1978). Antepfıstığının anavatanı, kültür çeşitlerinin oluşum ve gelişim merkezi ve en önemli gen kaynağı, Küçük Asya, Kafkasya, İran ve Türkmenistan ın yüksek kısımlarını içine alan Yakın Doğu bölgesidir. Birçok yabani Pistacia türlerinin doğal ve yaygın olarak bulunduğu Orta Asya gen merkezinde antepfıstığı yetiştiriciliği günümüze kadar önemli bir gelişme gösterememiştir. Sulama yapılmadan taşlık kayalık alanlarda ve fakir topraklarda bile ekonomik anlamda yetiştirilebilen bu lezzetli ve besin değeri yüksek meyve altın ağacı, yeşil altın ve meyvelerin kralı ve kralların meyvesi olarak da tanınır (Ayfer, 1990). Antepfıstığı, dünyada kuzey ve güney yarı kürelerinin paralellerinin uygun mikroklimalarında yetişmektedir. Ülkemiz, kuzey yarı küresinde ve antepfıstığının gen merkezi üzerindedir. Özellikle, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin antepfıstığı yetiştiriciliğinde önemli bir yeri vardır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, antepfıstığının gen merkezlerinden biri ve ilk kez kültüre alınan yer olması yanında, sahip olduğu kendine özgü ekolojik özellikleri nedeniyle, bu meyve türünün başarılı bir şekilde yetişmesine ve yayılmasına olanak sağlamıştır (Tekin ve ark., 2001). Yabani antepfıstığı diye adlandırılan Pistacia türleri, ülkemizin her yanına dağılmış durumdadır. Sayı bakımından bunların içerisinde en fazla melengiçler (Pistacia terebinthus L.) bulunmaktadır. Melengiçleri buttum (Pistacia khinjuk Stock.) ve atlantik sakızı (Pistacia atlantica Desf) izlemektedir. Buttum, daha çok Güneydoğu ve Doğu Anadolu'nun bazı bölgelerinde, atlantik sakızı ise Akdeniz, İç Anadolu ve Ege Bölgelerinde yaygın olarak bulunmaktadır (Bilgen, 1968 ve 1973; Kaşka ve Bilgen, 1988). Dünya antepfıstığı üretiminde, ülkemiz İran ve A.B.D. den sonra üçüncü sırada yer almaktadır. İran ve A.B.D.'de sulu koşullarda ve çoğunlukla birinci sınıf tarım arazilerinde üretim yapılırken, Türkiye de 8

9 tamamen kuru koşullarda ve çoğunlukla kıraç arazilerde üretim yapılmaktadır. İran, A.B.D., Türkiye ve Suriye, dünya antepfıstığı üretiminin %90 ından fazlasını karşılamaktadır. Türkiye de antepfıstığı yetiştiriciliği uzun yıllardan beri yapılmaktadır. Buna rağmen üretim, İran ve A.B.D. nin gerisinde kalmıştır. Bunun nedeni, ülkemizdeki yetiştiriciliğin tamamen kuru koşullarda ve çoğunlukla kıraç, taşlık ve meyilli olan marjinal alanlarda yapılması ve bakım işlemlerinin yeterince yapılamamasıdır. Türkiye de antepfıstığı üretim alanı hektar ve üretim ise ortalama ton civarındadır. Buna göre ülkemizdeki ortalama antepfıstığı verimi 229 kg/ha a denk gelmektedir. Yapılan hesaplamalara göre A.B.D.'de antepfıstığı verimi kg/ha dır (Açar, 2004). Yani A.B.D. nin birim alandaki verimi Türkiye nin 10 katından daha fazla olmaktadır. Ülkemizde Gaziantep ve Şanlıurfa illerinin taban arazilerindeki antepfıstığı bahçelerinde var yılı ve yok yılı ortalaması olarak kg/ha verim elde edilen bahçeler vardır. Yine Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü nde yapılan bir çalışmada, sulu koşullarda 1x7 m aralıkla dikilen Siirt çeşidi antepfıstığından kg/ha verim alınabilmektedir (Arpacı ve ark., 1995). Ülkemizde birim alandan elde edilen verim düşük olduğundan, uluslar arası pazarlarda İran ve A.B.D. ile rekabet şansımız azalmaktadır. Bu durumda GAP Projesiyle birlikte antepfıstığının taban arazilerde ve sulu koşullarda yetiştirilme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Çöğürlerle tesislerde çok fazla zaman kaybedildiği için üretici, sulanabilen kıymetli topraklarında zamandan kazanmak için aşılı tüplü ve aşısız tüplü fidanlarla tesis yapmak istemektedir. Bu yöndeki talepler her yıl daha da artmaktadır. Aşılı tüplü fidan üretiminin artırılmasıyla antepfıstıklarının en az 4-5 yıl erken meyveye yatması sağlanabileceği gibi, yetiştirilmesi önerilen daha verimli, daha az periyodisite gösteren, daha erken meyveye yatan ve yüksek kaliteli çeşitler ile bunlara uygun erkeklerin yayılması da mümkün olabilecektir. Öteki meyve türlerinde olduğu gibi arazi koşullarında aşılı fidan üretimi, antepfıstığında başarılı olamamaktadır. Bu nedenle ancak tüplü fidan üretimi söz konusu olmaktadır. Antepfıstığı bahçelerinin sulu koşullarda tüplü fidanlarla tesis edilmesi oldukça önemlidir. Tüplü fidanlarla tesiste arazide tutma başarılı olmakta ve dikimden sonra 5 veya 6. yılda verim alınmaktadır (Arpacı ve ark., 1999). Tüplü fidanlar aşısız dikilse bile 2. yılda aşılama 9

10 yapılabilmektedir (Maggs, 1982). Arazi koşullarında yetiştirilen yoz ve çöğürlerle yapılan dikimlerde tutma başarısı düşük olmakta, bitkiler aşı kalınlığına 4-5 yılda gelmektedir (Kuru ve ark., 1986). Serada çöğürler hızlı bir gelişme göstermekte ancak Mayıs ayından itibaren sıcaklığın 30 C nin üzerine çıkıp nemin % 45'in altına düşmesiyle gelişme hemen hemen durmakta, bitkiler aynı yıl aşı kalınlığına gelememektedir (Arpacı ve ark., 1999). Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü'nde sınırlı sayıda aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimi yapılmaktadır. Aşılanmak üzere üretilen çöğürlerde, aşı tutma oranı düşük ve bitkinin genel gelişimi yavaş olmaktadır. Bunun nedeni, yaz aylarında sıcaklığın fazla artması ve gerek bitki gelişimi gerekse aşı başarısı için çok önemli olan hava nisbi neminin düşük olmasıdır. Bu koşullar yapay olarak seralarda sağlanmaya çalışılmakta ancak bu da üretim maliyetini arttırmaktadır. Dolayısıyla hem aşılı tüplü fidan talebi karşılanamamakta, hem de satış fiyatı yüksek olmaktadır. Aşılı tüplü fidan üretiminin ısıtmalı-soğutmalı sera gerektirmesi nedeniyle ilk tesis masrafı da çok yüksek olmaktadır. İlk tesis masrafları ve üretim maliyetinin yüksek olması nedeniyle özel sektör fidanlıkları aşılı tüplü antepfıstığı fidanı üretiminden kaçınmaktadır. Aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimini geliştirmek üzere hazırlanan bu projede, fidan üretiminin maliyetini azaltmak, daha fazla sayıda iyi gelişmiş fidan üretmek ve tüplü antepfıstığı fidancılığını özel sektöre yaymak amaçlanmıştır. Fidan üretimini artırmak ve ileride fidan üretecek olan özel sektör için uygun ve ekonomik üretim metotlarını geliştirmek amacıyla, müessesemizde mevcut fidan üretim koşullarında mikoriza uygulamalarıyla bitkinin aşı kalınlığına gelmesi ve büyümeyi düzenleyici uygulamalarıyla aşı başarısının arttırılması; Fırat vadisinde ise, ısıtılmayan serada, tek tüp büyüklüğünde ve iki harç karışımında fidan yetiştirilerek bunların gelişmeleri ve aşı randımanları belirlenmiştir. Böylece maliyet de göz önüne alınarak mevcut fidan üretim koşullarımız Fırat Vadisinde yapılan üretimle karşılaştırılmıştır. 10

11 2. Literatür Özeti Ülkemizde aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimi konusunda bugüne kadar çok fazla çalışma yapılmamıştır. Bölgemizde özellikle mayıs sonu- haziran aylarında hava sıcaklığının hızla yükselmesi ve nisbi nemin %50 nin altına düşmesi nedeniyle bitkilerde büyüme ve gelişme yavaşladığından, açıkta veya kontrolsüz seralarda antepfıstığı fidan üretimi başarılı olamamaktadır. Aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretiminde başarılı olabilmek için ya kontrollü (ısıtmalı-soğutmalı) seraların veya uygun mikroklimaların kullanılması gerekmektedir. Ayfer (1990), Pistacia vera türünün, tohumlarının iri olması nedeniyle daha fazla saçak kök oluşturduklarını ve daha erken aşıya geldiklerini belirtmektedir. Özbek ve Ayfer (1959), Pistacia cinsi içerisinde bulunan 11 türün antepfıstığı yetiştiriciliğinde anaç olarak kullanılabileceğini, P. vera türünün çöğürlerinin ilk yıllarda diğer türlere göre daha hızlı geliştiklerini, daha erken dönemde daha kalın gövde oluşturarak aşıya çabuk geldiklerini belirtmişlerdir. Arpacı ve ark. (1997), P. vera nın, P. khinjuk ve P. atlantica ile aynı kuvvette gelişme gösterdiğini, sadece meyve iriliklerinin farklı olduğunu, çimlenmeden çıkışta ilk 3-4 ay P. vera nın kuvvetli geliştiğini ancak daha sonra diğer türlerin aynı yıl içinde bunu yakaladığını bildirmektedir. Sulu koşullarda P. vera, P. khinjuk, P. atlantica ve P. terebinthus fidanlarının aşı kalınlığına aynı zamanda geldikleri ve türler arasında ilk 3 yılda önemli farklılığın olmadığı, denemede kullanılan bütün türlerin dikimden sonra 2. yılda aşı kalınlığına geldiği, ancak P. terebinthus çöğürlerinin kök boğazından dallanarak ocak şeklini aldığı, ilk yıllarda düzenli bir kesim yapıldığında bu problemin de ortadan kalktığı belirtilmektedir (Arpacı, 1998; Arpacı ve ark., 1999). Aşılı tüplü fidan üretiminde tohumlar ekimden önce değişik muameleden geçirilerek çimlenme oranları artırılmıştır. Bu konuda yapılan çalışmalarda P. vera tohumları 14 gün suda bekletilerek % 90, P. atlantica ve P. khinjuk 100 ppm lik GA 3 çözeltisinde bekletilerek %90, P. terebinhus tohumları 500 ppm lik GA 3 çözeltisinde bekletilerek %61 ve %76 arasında çimlenme elde edilmiştir (Ayfer ve Serr, 1961). Kaşka ve ark. (1992), P. vera dışındaki türlerin tohumlarına belirli sürelerle sülfürik asit ve GA 3 uygulaması yaparak çimlenme oranlarını artırmışlardır. 11

12 Kaşka ve ark. (1992), yaptıkları bir çalışmada; tohumları çimlendirme kasalarında çimlendirdikten sonra çimlenmenin başlangıcında kök büyüme ucunu kesip, tüplere şaşırtma yapmışlar, böylece dikimden 7 ay sonra Adana koşullarında cm çapında aşılanabilir fidan elde etmişlerdir. Araştırıcılar bu tür uygulamanın Tunus ta fidanlık şartlarında yapıldığını ve başarılı olduğunu belirtmektedirler. Aynı araştırıcılar sulu şartlarda antepfıstığı yetiştiriciliğinde aşılı tüplü fidan üretimi ile kuru şartlara göre 8-10 yıl daha erken ürün alınabileceğini vurgulamaktadırlar. Maranto ve Crane (1989), antepfıstığı çöğürlerine gerekli itina gösterilmediğinde sadece kazık kökü bulunan çöğürlerin dikiminde başarısız olunduğunu, bu nedenle anaçların genellikle torbalar içinde yetiştirildiğini, tohumlar bir gece suda ıslandıktan sonra küçük tohum potlarına ekim yapıldığını, 3-4 hafta sonra köklerin dışarı çıktığını, yan kök oluşumunu teşvik etmek amacı ile kök uçlarının kırıldığını, daha sonra da kum ve yosun karışımı içeren sterilize bahçe toprağı doldurulmuş 45.7 cm boyunda 17.8 cm enindeki saksılara dikildiğini belirtmektedirler. Seraya tohum ekimlerinin Ocak-Şubat aylarında yapıldığını, büyük saksılara Mart ayında şaşırtılarak Haziran ayında bahçedeki yerlerine dikilinceye kadar bol güneş altında bekletildiğini söylemektedirler. Aynı araştırıcılar ideal koşullarda aynı yılın Eylül ayında çapı cm arasında olan çöğürlere aşılama yapıldığını belirtmektedirler. Yardımcı (1973), antepfıstığı çöğürleri için 15x45 cm.lik tüplerin ancak 3-4 ay yeterli olduğunu, mart ayında şaşırtılan çöğürler haziran ayında araziye dikildiğinde tutma oranının yüksek olduğunu, eğer çöğürler daha uzun süre tüplerde yetiştirilecekse tüp yüksekliğinin cm olması gerektiğini belirtmektedir. Dünyada ve Türkiye de antepfıstığı tohumla çoğaltılmaktadır. Ayfer ve Serr (1961) Pistacia türleri tohumlarının türlere bağlı olarak çimlenmelerinde problem olduğunu bildirmişlerdir. Kuru ve ark. (1986) antepfıstığı tohumlarının tarla koşullarında üretim için en uygun ekim zamanının kasım ile aralık ayı olduğunu, hava koşullarının olumsuz olması durumunda şubat ayında da ekim yapılabileceğini, tohumluk olarak aynı yılın meyvelerinin kullanılmasını, mümkünse ağaçaltı olarak ifade edilen olgunlaşıp ağaç altına dökülen meyvelerin tohum olarak kullanılması gerektiğini bildirmektedir. Anaç olarak P. khinjuk, P. atlantica ve P. terebinthus kullanılması durumunda dış kabukta çimlenmeyi engelleyici maddelerin bulunması nedeniyle yeşilimsi kabuğun (perikarp) ekimden önce 12

13 kavlatılması gerekmektedir (Ayfer ve Serr, 1961; Kuru ve ark., 1986; Tekin ve ark., 1995). Ayfer ve Serr (1961), antepfıstığında tohumların çıtlatılarak 1, 3, 7 ve 14 gün suda ıslatılması şeklinde yapılan çalışmada, Trabonella çeşidi tohumlarında ekimden 28 gün sonra saptanan çimlenmenin sırasıyla %40, 50, 52 ve 88 olduğunu, ancak aynı sürelerde suda tutulan sert kabuğu çıtlatılmamış tohumlarda ise bu oranın sırasıyla %0, 13, 17 ve 38 olduğunu bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar 500 ppm GA 3 çözeltisinde 1, 3, 7 ve 14 gün süreyle tutulan Red Aleppo çeşidi tohumlarından sırasıyla %53, 59, 81 ve 91 oranında çimlenme elde etmişlerdir. Tohumların çimlenme oranlarını artırmak amacıyla kimyasal uygulamalarının yanı sıra tohumlarda katlama yapılarak da çimlenme oranı artırılabilmektedir. Ak (1988), P. vera tohumlarını 20, 40 ve 60 gün süreyle katlamaya aldığını ve sırasıyla %81.4, 90.0 ve 90.0 oranlarında çimlenme elde ettiğini, buna karşılık şahit olarak kullandığı tohumlarda ise bu oranın %63.3 olduğunu bildirmektedir. Araştırıcı P. khinjuk tohumlarında en yüksek çimlenmeyi 100 gün katlanan tohumlardan %80 oranında elde ettiğini bildirmektedir. Arpacı ve ark. (1999), antepfıstığı tüplü fidan üretiminde erken tohum ekimi ile 6 litre hacimli tüplerde, 2/4 torf, 1/4 tüf ve 1/4 yanmış ahır gübresi karışımı kullanılan harç ile erken dönemde serada, daha sonra ise gölgelikte etrafı toprakla kapatılan tüplerde yetiştirilen çöğürlerin çap, boy, aşıya gelme ve aşı tutma yönünden başarılı olduğunu bildirmektedir. Ortaş'a (1997) göre, mikorizalar doğadaki bitkilerin %95 inde bulunup, iyi bir bulaşma gerçekleştiğinde başta fosfor olmak üzere, çinko, bakır, potasyum, azot ve suyun bitkilerce alımını birkaç kat arttırmaktadır. Bunun yanı sıra, bitkiler daha iyi beslendiklerinden ötürü, hastalık ve zararlılara karşı daha da dayanıklı olmaktadırlar. Üstelik, bitkiye büyümeyi teşvik edici maddeler (hormonlar) sağlanmasında, ağır metal toksisitesine karşı dayanıklılığın arttırılmasında, bahçeye dikilen fidanların kuruma olasılıklarının azaltılmasında, kök hastalıklarının kontrolünde katkısı olduğu belirtilmektedir. Kaşka ve Yılmaz (1974), daha çabuk kallus oluşumu ve aşı kaynaşması için, yara yerine uygulanan büyümeyi düzenleyicilerin başarılı olduğuna dair birkaç çalışma yanında hiç fayda elde edilmediğine dair de çalışmalardan bahsetmektedir. 13

14 Hartmann ve ark.'a (1990) göre, özellikle oksin gibi büyümeyi düzenleyici maddeler aşı noktasına püskürtüldüğünde aşı yarasının iyileşmesine olumlu etki yaptığı gözlenmiştir. Doku kültüründe kinetin ile oksinlerin düzeyi ile kallus dokusu arasında ilişki olduğu belirlenmiştir. Hatta ABA + oksin ya da ABA + kinetinin kallus oluşumu üzerine etki yaptığı saptanmıştır. Bunlardan sadece oksin, kinetin ve ABA'nın aşı noktasının iyileşmesinde kallus oluşumunu teşvik edebileceği belirtilmiştir. 14

15 3. Materyal ve Metot 3.1. Materyal Projede Pistacia vera L. (Siirt x 46 melezi) ve Pistacia khinjuk Stocks'un (OB1 x 5 melezi) ATLI ve ark. (2000) tarafından özellikleri ve ebeveynleri belirlenmiş olan tohumları anaç olarak kullanılmıştır. Denemede mikoriza olarak; Glomus caledonium, G. clarum, G. mosseae, G. etunicatum ve tüm bunların da içerisinde karışım olarak bulunduğu karışım inokulasyonu yapılmıştır. Denemede aşı kalemlerine 25 ppm Benzil Adenin (BA) uygulaması yapılmış ve bu kalemler aşılamada kullanılmıştır. Antepfıstığı aşılı ve aşısız tüplü fidan üretimini geliştirmek amacıyla Gaziantep ve Fırat Vadisi'nde (Birecik ilçesi) farklı özellikler üzerinde çalışma yapılmıştır Metot Antepfıstığı Araştırma Enstitüsünde halen ısıtılan seralarda aşılı tüplü antepfıstığı fidan yetiştiriciliği yapılmaktadır gün süreyle katlamaya alınan tohumlarda çimlenme başlamaktadır. Çimlenmeye başlayan tohumlar Ocak ayında, içerisinde 2/6 torf, 1/6 tüf, 1/6 ahır gübresi, 1/6 bahçe toprağı ve 1/6 kumdan oluşan harç bulunan 20x40 cm boyutundaki tüplere şaşırtılmaktadır. Daha sonra serada bunların sulama, gübreleme vb. bakım işlemleri yapılarak aşı kalınlığına (6 mm çap) gelmeleri sağlanmaktadır. Fırat vadisinde ise Birecik Orman Fidanlığı tarafından bu proje için tahsis edilen arazide, 200 m 2 'lik plastik örtülü ısıtmasız bir sera kurulmuştur günlük katlamadan sonra çimlenmeye başlayan tohumlar hava durumuna göre mart ayında 4 litrelik (20x40 cm ebadında) tüplere şaşırtılmış ve elde edilen çöğürlerin bakımı yapılmıştır. Çapı 6 mm.ye ulaşan çöğürlerde aşılama yapılmıştır. Sulama işleri mini spring sulama ile yapılmış, ancak aşıların sudan zarar görmemesi için aşılamadan itibaren 20 gün süreyle tüpler hortumla sulanmıştır. Fırat vadisinde ısıtmasız serada yetiştirilen bitkilerde bitki gelişimi, aşı tutma ve aşı sürgünlerinin gelişme durumları, Enstitüdeki ısıtılan seralarda yetiştirilen bitkilerle karşılaştırılmıştır. 15

16 Mikoriza Uygulamaları Enstitümüz seralarında yapılan mevcut yetiştiriciliğe ilave olarak çöğür gelişimini arttırmak için mikoriza uygulamaları yapılmıştır. Daha önceden fümige edilmiş harç karışımına, çimlenmiş tohumlar şaşırtılırken, mikorizalı toprak tohum derinliğinin 5 cm altına yayılmış ve böylece mikoriza inokulasyonu sağlanmıştır. Daha sonra mikoriza uygulaması yapılan bitkilerde boy ve çap gelişiminin yanı sıra aşı tutma oranları da incelenmiştir Büyümeyi Düzenleyici Uygulamaları Enstitümüz seralarında yapılan mevcut yetiştiriciliğe ilave olarak aşı başarısını arttırmak için büyümeyi düzenleyici uygulamaları yapılmıştır. Bu çalışmada büyümeyi düzenleyicilerden Benzil Adenin (BA) kullanılmış ve aşı kalemlerinin dip kısımları 6 ve 12 saat süreyle 25 ppm.lik Benzil Adenin (BA) çözeltisine batırıldıktan sonra bu kalemler aşılamada kullanılmıştır. Enstitüdeki çalışmalarda saptanan en uygun mikoriza ve büyümeyi düzenleyiciler, Fırat vadisindeki çalışmalarda kullanılmıştır Ortam (Harç) Karışımları Denemede iki harç kullanılmış ve bunlar Ortam-1 ve Ortam-2 olarak isimlendirilmiştir. Ortam-1: Müessesemizde kullanılan 2/6 torf, 1/6 tüf, 1/6 ahır gübresi, 1/6 bahçe toprağı ve 1/6 kumdan oluşan harç (Arpacı ve ark., 1999) Ortam-2: 1/4 torf, 1/4 toprak (milli vadi toprağı), 1/4 kum ve 1/4 ahır gübresinden oluşan harç (Fidanlık harcı). Çizelge 1 de denemede kullanılan ortamların bazı besin maddesi içerikleri verilmiştir. Çizelge 1. Ortam (Harç) Karışımlarının Bazı Besin Maddesi İçerikleri İÇERİK ORTAM 1 ORTAM 2 ph Organik Madde (%) Fosfor (ppm) Potasyum (ppm) Demir (ppm) Çinko (ppm)

17 Aşılamalar Tüm uygulamalarda aşı kalınlığına (6 mm ve yukarısı) gelen çöğürler, başta haziran döneminde T göz aşısı ile aşılanmıştır. Ancak haziran ve temmuz aylarındaki yüksek sıcaklıklardan dolayı aşı sürgünlerinin kuruması nedeniyle aşılamalar sonbahar durgun ve daha sonra da ilkbaharda yonga aşı şeklinde yapılmaya başlanmıştır Gelişme Değerleri Bütün çöğür ve fidanlarda gelişme takip edilerek fidan boyları ve topraktan 10 cm yukarıdan fidan çapları ölçülmüştür. Aşılama sonrasında; aşı tutma oranı, aşı sürgünü boyu, aşı sürgünü çapı (aşı noktasının 5 cm üzerinden) ölçülerek, uygulamaların çöğür ve fidan gelişimine etkileri belirlenmiştir. Deneme, Tesadüf Parselleri Deneme Desenine göre 3 yinelemeli olarak yürütülmüş ve her yinelemede en az 15 bitki kullanılmıştır. Proje, müessesemiz seralarında ve Fırat Nehri vadisinde bulunan Şanlıurfa ili Birecik ilçesindeki Orman Fidanlık Mühendisliğinde arazisinde yürütülmüştür. Projenin yürütüldüğü yıllara ait bazı meteorolojik değerler Çizelge 2 ve 3 te verilmiştir. Çizelge 2. Gaziantep İlinin Bazı Meteorolojik Değerleri ( ) AYLAR Minimum Maximum Ortalama Ort. Nisbi Sıcaklık ºC Sıcaklık ºC Sıcaklık ºC Nem % Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim

18 Çizelge 3. Fırat Vadisinin Bazı Meteorolojik Değerleri ( ) AYLAR Minimum Sıcaklık ºC Maximum Sıcaklık ºC Ortalama Sıcaklık ºC Ort. Nisbi Nem % Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Maliyet Analizi Enstitüde ısıtılan sera koşullarında ve Fırat vadisinde ısıtmasız tünelde üretilen 1 adet tüplü antepfıstığı fidanının maliyet karşılaştırması yapılmıştır. 18

19 4. Bulgular ve Tartışma 4.1. Bulgular Farklı Ortam ve Uygulamaların Çöğür Gelişimi Üzerine Etkileri 2001 yılında elde edilen Siirt x 46 melez tohumları 60 günlük katlamadan sonra, 2002 yılının mart ayında Fırat Vadisi ve Enstitüdeki seralarda, 20x40 cm ebadındaki tüplere ekilerek proje başlatılmıştır. Ancak 2001 yılında Pistacia khinjuk ta melezleme yapılmadığından OB1x5 melez tohumları 2003 yılında denemeye dahil edilmiştir. Çukurova Üniversite Ziraat Fakültesi nde yapılan bir çalışmadan alınan verilere göre Pistacia vera ve P. khinjuk ta bitkilerin daha iyi gelişmesine neden olduğu belirtilen Glomus clarum mikoriza türü, 2002 yılında bu fakültenin Toprak Bölümü nden getirilerek denemede kullanılmıştır. Daha sonra bu proje kapsamında yürütülen bir Yüksek Lisans çalışmasında, değişik mikoriza uygulamalarının Pistacia vera ve P. khinjuk fidanlarının bitki boyu ve çapı üzerine etkileri incelenmiş ve buna göre 2003 yılında Pistacia vera için Glomus caledonium; Pistacia khinjuk için de G. mosseae mikoriza türleri projede kullanılmıştır. Bitkiler sonbaharda dinlenmeye girdikten sonra boy ve çap ölçümleri yapılmıştır. Denemede kullanılan Siirt x 46 çöğürlerinin bitki boyu gelişimleri Çizelge 4 te verilmiştir. Bitki boyu bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar 2002 ve 2004 yıllarında istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında mikoriza uygulamalarının bitki boyuna olumsuz etki ettiği, 2003 yılında ise mikoriza uygulamalarının bitki boyuna önemli bir etkisinin olmadığı belirlenmiş ve mikoriza uygulamaları projede deneme dışı bırakılmıştır. Ortalama bitki boyu bakımından en iyi gelişme Fırat vadisi Ortam-2 den elde edilirken en düşük bitki boyu Enstitü-Ortam-1 Mikorizalı uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4) yılında bitki gelişimleri zayıf olmuş ve bunun da ortamda kullanılan torfun tuzlu olmasından kaynaklandığı belirlenmiştir (Ortam 1 in tuzluluk oranı %0.54 olarak bulunmuştur). Siirt x 46 melez çöğürlerinin bitki çapı gelişimleri, bitkiler sonbaharda dinlenmeye girdikten sonra ölçülmüştür. Bitki çapı bakımından 19

20 uygulamalar arasındaki farklılıklar 2004 yılı dışında istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Çizelge 4. Siirt x 46 Çöğürlerinin Bitki Boyu Gelişimleri UYGULAMA ORT. Fırat-Ortam a b 44.0 Fırat-Ortam-1 Mikoriza 35.0 c Fırat-Ortam b a 47.6 Fırat-Ortam-2 Mikoriza 31.1 cd Enstitü-Ortam de b 33.6 Enstitü-Ortam-1 Mikoriza 22.9 e LSD % Ö.D ve 2003 yıllarında mikoriza uygulamalarının bitki çapına olumsuz etki ettiği belirlenmiştir. Ortalama bitki çapı bakımından en iyi gelişme Fırat vadisi Ortam-1 den elde edilirken en düşük çap gelişimi Fırat vadisi-ortam-2 Mikorizalı uygulamasından elde edilmiştir. Mikoriza uygulamalarının olmadığı Fırat vadisi ve Enstitü uygulamalarında ortalama bitki çapı aşılama için yeterli kalınlığa ulaşabilmiştir (Çizelge 5). Çizelge 5. Siirt x 46 Çöğürlerinin Bitki Çapı Gelişimleri UYGULAMA ORT. Fırat-Ortam a 5.3 ab ab 6.2 Fırat-Ortam-1 Mikoriza 4.5 c 4.6 c Fırat-Ortam ab 4.9 bc a 5.9 Fırat-Ortam-2 Mikoriza 4.2 c 4.7 c Enstitü-Ortam b 5.4 a b 5.9 Enstitü-Ortam-1 Mikoriza 4.4 c 5.0 abc LSD % Ö.D Pistacia khinjuk melezi olan OB1x5 çöğürlerinin bitki boyu ve bitki çapı gelişimleri Çizelge 6 te verilmiştir. Bitki boyu bakımından 20

21 uygulamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunurken bitki çapı bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar önemli bulunmamıştır. En yüksek bitki boyu Fırat Vadisi Ortam-1 Mikorizalı uygulamasından elde edilirken, en düşük bitki boyu Enstitü Ortam-1 uygulamasından elde edilmiştir. Bitki çapı ise 3.6 ile 4.0 mm arasında değişmiştir. OB1x5 melez çöğürlerinde gerek bitki boyu gerekse bitki çapı Siirt x 46 melezlerine göre oldukça düşük bulunmuştur. Bu bitkiler aşılama büyüklüğüne ulaşamadıklarından OB1x5 melez çöğürleri projede deneme dışı bırakılmıştır. Çizelge 6. OB1x5 Çöğürlerinin Bitki Boy ve Çap Gelişimleri (2003) UYGULAMA Boy Çap Fırat-Ortam b 3.8 Fırat-Ortam-1 Mikoriza 18.3 a 3.9 Fırat-Ortam b 4.0 Fırat-Ortam-2 Mikoriza 14.3 b 3.8 Enstitü-Ortam c 3.6 Enstitü-Ortam-1 Mikoriza 11.5 c 3.7 LSD % Ö.D Farklı Ortam ve Uygulamaların Aşı Tutma Oranına Etkileri Deneme kapsamında ilk aşılama çalışmaları 2003 yılında yapılmıştır yılında ekilen tohumlardan elde edilen bitkilerde aşılama kalınlığına gelenler 2003 yılının haziran döneminde aşılanmıştır. Aşılamadan gün sonra yapılan kontrollerde aşı tutma oranının yüksek olduğu gözlenmiş ancak, temmuz ayında meydana gelen şiddetli sıcaklıktan dolayı (Çizelge 3) yeni süren aşıların kuruduğu, sürmeyenlerin ise durguna kaldığı gözlenmiştir. Bitkilerde aşı tutma oranı bakımından uygulamalar arasındaki fark, istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek aşı tutma oranı Enstitü Ortam-1 Mikorizalı uygulamasından elde edilirken, Fırat Vadisi ndeki aşı tutma oranları düşük olmuştur. Fırat vadisinde en 21

22 yüksek aşı tutma oranı Fırat Vadisi Ortam-1 in aşı kalemlerine 12 saat Benzil adenin (BA) uygulamasından elde edilmiştir. Ancak en düşük aşı tutma oranı ise Fırat Vadisi Ortam-2 nin 12 saat BA uygulamasından elde edilmiştir. Benzer durum Fırat vadisinde mikoriza uygulamalarında da görülebilmektedir (Çizelge 7). Yani gerek BA uygulamaları gerekse mikoriza uygulamalarının Fırat vadisinde aşı tutma oranı üzerine önemli bir etkisi görülememiştir yılında yapılan aşılamalarda Benzil adenin ve mikoriza uygulamalarından olumlu bir sonuç alınamaması üzerine bu uygulamalar deneme dışı bırakılmıştır yılı yılında haziran döneminde yapılan aşılamalarda aşı başarısı oldukça düşük bulunmuştur. Bunun nedeni haziran-temmus-ağustos aylarındaki maximum sıcaklığın 40 C yi aşması olarak gösterilebilir (Çizelge 3). Bu nedenle Sonbahar döneminde Eylül 2003 tarihlerinde yapılan aşılamalar ve Fırat vadisinde 25 Mart 2004 tarihinde yapılan yonga aşı değerlendirmeye alınmıştır. Çizelge 7. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2003) UYGULAMALAR Aşı Tutma Oranı % Fırat-Ortam bc Fırat-Ortam-1 (6 saat BA 25) 24.6 c Fırat-Ortam-1 (12 saat BA 25) 40.5 abc Fırat-Ortam-1 Mikorizalı 30.1 c Fırat-Ortam c Fırat-Ortam-2 (6 saat BA 25) 21.4 c Fırat-Ortam-2 (12 saat BA 25) 19.8 c Fırat-Ortam-2 Mikorizalı 27.8 c Enstitü-Ortam ab Enstitü-Ortam-1 Mikorizalı 64.5 a LSD (%5) Bitkilerde aşı tutma oranı bakımından uygulamalar arasındaki fark, istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek aşı tutma oranı Fırat Vadisi Yonga Aşı uygulamasından elde edilirken, en düşük oran 22

23 Fırat Vadisi nde sonbaharda yapılan aşılamalardan elde edilmiştir (Çizelge 8). Çizelge 8. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2004) UYGULAMALAR Aşı Tutma Oranı % Fırat-Ortam c Fırat-Ortam c Fırat-Yonga Aşı 68.6 a Enstitü-Ortam b LSD (%5) yılında aşılamalar ilkbahar yonga aşı, haziran sürgün aşısı ve sonbahar durgun aşısı olmak üzere 3 farklı dönemde yapılmıştır. Bitkilerdeki aşı tutma oranı bakımından uygulamalar arasındaki fark, istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek aşı tutma oranı Enstitü Ortam-1 de ilkbaharda yapılan yonga aşıdan %65.5 oranında elde edilmiş ve bunu Fırat Vadisi Ortam-1 ve 2 deki ilkbahar yonga aşıları takip etmiştir. En düşük aşı başarıları ise haziran döneminde yapılan sürgün aşılardan elde edilmiştir (Çizelge 9). Çizelge 9. Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2005) UYGULAMA AŞILAMA Aşı Tutma Oranı % Fırat-Ortam-1 Fırat-Ortam-2 İlkbahar Yonga Haziran Sürgün Sonbahar Durgun İlkbahar Yonga Haziran Sürgün Sonbahar Durgun 60.6 ab 29.3 f 45.1 d 54.7 bc 36.2 e 39.7 de Enstitü-Ortam-1 İlkbahar Yonga 65.5 a 23

24 Haziran Sürgün Sonbahar Durgun 36.9 e 53.5 c LSD % Aşılamada kullanılan çöğürler önce ilkbaharda yonga aşıyla aşılanarak, bunlardan aşısı tutmayanlar haziranda tekrar aşılanıp ve yine aşısı tutmayanlar sonbaharda durgun aşıyla aşılandığı taktirde yıllık toplam aşı başarısı Fırat Vadisi Ortam-1 de %84.7, Fırat Vadisi Ortam- 2 de %82.6 ve Enstitüde %89.9 olarak elde edilmiştir (çizelge 10). Çizelge 10. Değişik Dönemlerde Aşılanan Siirt x 46 Çöğürlerinin Aşı Tutma Oranları (2005) UYGULAMALAR İlkbahar Yonga Haziran Sürgün Sonbahar Durgun Yıllık Aşı Başarısı % Fırat- Ortam ab b 84.7 Fırat-Ortam b b 82.6 Enstitü-Ortam a a 89.9 LSD (%5) 6.86 Ö.D Bu durumda antepfıstığı aşılı tüplü fidan üretiminde aşı başarısı tatmin edici bir düzeye ulaşabilmektedir. Ancak aşılamalarda dikkat edilecek önemli hususlar vardır. Bunlar; - Çöğürler 1 yaşında iken aşılanmalıdır, yani ilkbaharda tohum ekiminden elde edilen çöğürlere ilk aşılama ertesi yıl ilkbaharda yonga aşı ile yapılmalıdır. - Aynı çöğürlere yıl içerisinde 2 veya 3 kez aşı yapılacağı düşünülerek ilkbaharda yonga aşıyla yapılacak olan ilk aşılama topraktan itibaren yüksek bir yere yapılmalıdır. Aşı tutmadığı taktirde bir sonraki aşı ilk aşının aşağısına ve ters tarafına yapılmalıdır. Böylece hem aşı başarısı daha yüksek olacak hem de aşılı fidanın gövdesinde aşı yarası bulunmamış olacaktır. - İlkbaharda yapılan yonga aşıda aşı kalemleri durgun dönemde (Şubat sonu uygun olabilir) alınarak nemli bir bez içerisinde +4 C de (buzdolabının sebzelik kısmı) aşı zamanına kadar muhafaza edilmelidir. İlkbaharda aşılanacak çöğürlerin tepe sürgünleri sürer 24

25 sürmez hemen aşılama yapılmalıdır. Daha geç yapılırsa aşı başarısı oldukça düşük olmaktadır. - İlkbaharda yonga aşı yapıldıktan gün sonra çöğürlerin tepeleri kesilmelidir. Tepe kesimi erken yapılırsa aşı başarısı düşük olmaktadır. - Sonbahar durgun aşıları eylül sonu - ekim başında başarılı olmaktadır. Ancak bu dönemde kalemler kabuk vermeyebilir. Bunu önlemek için kalem alınacak damızlık ağaçların sulanması veya gözlerin biraz odunla birlikte alınması gerekmektedir Farklı Ortam ve Uygulamaların Aşılı Bitki Gelişimine Etkileri Aşılı bitkilerin Fırat vadisi ve Enstitüde farklı ortamlardaki gelişimlerini karşılaştırmak amacıyla, bunlarda anaç çapı, aşı sürgünü çapı ve aşı sürgünü boyu ölçülmüştür. Aşılı bitkilerin anaç çapları bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En iyi ortalama çap gelişimi Fırat vadisi Ortam 1 ve 2 den elde edilirken, Enstitüdeki bitkilerin anaç çapı gelişimi düşük olmuştur (Çizelge 11). Çizelge 11. Aşılı Bitkilerin Anaç Çap Değerleri (mm) UYGULAMALAR ORT Fırat Vadisi Ortam a 8.1 a 8.5 Fırat Vadisi Ortam a 8.1 a 8.4 Fırat Vadisi Yonga Aşı 7.2 b 6.8 c 7.0 Enstitü Ortam c 7.1 b 6.6 LSD (%5) Aşılı bitkilerin aşı sürgünü çapları bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar 2004 yılında istatistiksel olarak önemli, 2005 yılında ise önemsiz bulunmuştur. En yüksek ortalama aşı sürgünü çapı Fırat Vadisi yonga aşıdan elde edilirken en düşük değer Enstitü Ortam 1 den elde edilmiştir (Çizelge 12). 25

26 Çizelge 12. Aşılı Bitkilerin Aşı Sürgünü Çap Değerleri (mm) UYGULAMALAR ORT Fırat Vadisi Ortam b Fırat Vadisi Ortam b Fırat Vadisi Yonga Aşı 5.1 a Enstitü Ortam c LSD (%5) 0.54 Ö.D. -- Aşılı bitkilerin aşı sürgünü boyları bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında en yüksek aşı sürgünü boyu Fırat vadisi Ortam 2 den, 2005 yılında ise Enstitü Ortam 1 den elde edilmiştir. En yüksek ortalama aşı sürgünü boyu yine Enstitü Ortam 1 den elde edilmiştir (Çizelge 13). Çizelge 13. Aşılı Bitkilerin Aşı Sürgünü Boy Değerleri (cm) UYGULAMALAR ORT Fırat Vadisi Ortam b 6.9 b 10.3 Fırat Vadisi Ortam a 9.6 b 13.3 Fırat Vadisi Yonga Aşı 13.1 b 9.0 b 11.1 Enstitü Ortam b 16.4 a 14.8 LSD (%5) yılında aşılamalar ilkbahar yonga aşı, haziran T göz aşısı ve sonbahar durgun aşı olmak üzere 3 farklı dönemde yapıldığından her üç döneme ait aşılamalardan elde edilen aşılı bitki gelişim değerleri Çizelge 26

27 14 te verilmiştir. Anaç çapı ve aşı sürgünü boyu bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek anaç çapı gelişimi Fırat vadisi Ortam-1 ve 2 Sonbahar durgun aşı ile Fırat vadisi Ortam-2 ilkbahar yonga aşıdan elde edilirken, en düşük anaç çapı Enstitü Ortam-1 haziran sürgün aşı uygulamasındaki bitkilerden elde edilmiştir. Aşı sürgünü çapı bakımından uygulamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. Bununla birlikte Fırat vadisindeki aşı sürgünü çap gelişimleri Enstitüdekilere göre daha iyi olmuştur (Çizelge 14). En yüksek aşı sürgünü boy gelişimi Enstitü Ortam-1 sonbahar durgun aşı uygulamasındaki bitkilerden elde edilirken, öteki uygulamalarda sürgün boyu gelişimleri birbirine yakın bulunmuştur (Çizelge 14). Çizelge 14. Değişik Dönemlerde Aşılanan Çöğürlerde Bitki Gelişimi (2005) UYGULAMA AŞILAMA Anaç Çapı mm Aşı Sürgünü Çapı mm Aşı Sürgünü Boyu mm Fırat Vadisi Ortam-1 Fırat Vadisi Ortam-2 ENSTİTÜ Ortam-1 İlkbahar Yonga 6.8 bc b Haziran Sürgün 6.9 b b Sonbahar Durgun 8.1 a b İlkbahar Yonga 7.9 a b Haziran Sürgün 7.0 b b Sonbahar Durgun 8.1 a b İlkbahar Yonga 6.5 cd b Haziran Sürgün 6.3 d b Sonbahar Durgun 7.1 b a LSD % Ö.D Maliyet Analizi 27

28 Enstitüde ısıtılan sera koşullarında ve Fırat vadisinde ısıtmasız tünelde üretilen 1 adet tüplü antepfıstığı fidanının maliyet karşılaştırması yapılmıştır. Maliyet karşılaştırması yapılırken arazi bedeli, işçilik, sulama, gübreleme, aşılama, ilaçlama vb. bakım işleri her iki ortamda da aynı olduğundan bunlar karşılaştırmada dikkate alınmamıştır. Enstitüde ısıtılan sera koşullarında üretilen 1 adet tüplü antepfıstığı fidanının maliyeti: Ortam-1: 2/6 torf, 1/6 tüf, 1/6 ahır gübresi, 1/6 bahçe toprağı ve 1/6 kumdan oluşan harç olup 2 m 3 torf x 35 = 70 YTL 1 m 3 tüf x 35 = 35 YTL 1 m 3 ahır güb. x 40 = 40 YTL 1 m 3 kum x 25 = 25 YTL + 1 m 3 toprak x 5 = 5 YTL 6 m 3 harç = 175 YTL ise 1 m 3 harç = 29,20 YTL 1 m 3 harçla 250 tüp doldurulabilmektedir. Buna göre; 1) 1 tüpün harç maliyeti 29,20 / 250 = 0,12 YTL 2) 1 adet boş tüpün maliyeti 0,08 YTL 380 m 2 lik alana sahip seranın maliyeti YTL ve seranın ekonomik ömrü ise 30 yıldır. Seranın Yıllık Amortisman Payı : YTL / 30 yıl = YTL / yıl 1 serada fidan yetiştirildiğine göre; 3) Fidan Başına Sera Amortismanı: YTL / fidan = 0,29 YTL Isıtma Maliyeti: Tüplü fidan üretiminde 1 seranın yılda 2 ay ısıtıldığı varsayılarak 8 ton kömür x 300 YTL = YTL 4) Fidan Başına Isıtma Maliyeti: YTL / fidan = 0,28 YTL Enstitüde yetiştirilen 1 adet tüplü fidanın toplam maliyeti: Harç maliyeti + Boş tüp maliyeti + Sera amortismanı + Isıtma maliyeti = 0,12 + 0,08 + 0,29 + 0,28 = 0,77 YTL. dir. 28

29 Fırat Vadisinde ısıtmasız tünel koşullarında üretilen 1 adet tüplü fidanın maliyeti: Ortam-2: 1/4 torf, 1/4 toprak, 1/4 kum ve 1/4 ahır gübresinden oluşan harç. 1 m 3 torf x 35 =35 YTL 1 m 3 ahır gübresi x 40 =40 YTL 1 m 3 kum x 25 = 25 YTL + 1 m 3 toprak x 5 = 5 YTL 4 m 3 harç = 105 YTL ise 1 m 3 harç = 26,25 YTL 1 m 3 harçla 250 tüp doldurulabilmektedir. Buna göre; 1) 1 tüpün harç maliyeti 26,25 / 250 = 0,10 YTL 2) 1 adet boş tüpün maliyeti 0,08 YTL Isıtmasız Tünel Maliyeti YTL ve tünelin ekonomik ömrü ise 10 yıldır. Isıtmasız Tünelin Yıllık Amortisman Payı : YTL / 10 yıl = YTL / yıl 1 tünelde fidan yetiştirildiğine göre; 3) Fidan Başına Tünel Amortismanı: YTL / fidan = 0,12 YTL Fırat vadisinde yetiştirilen 1 adet tüplü fidanın toplam maliyeti: Harç maliyeti + Boş tüp maliyeti + tünel amortismanı = 0,10 + 0,08 + 0,12 = 0,30 YTL. dir. Enstitüde yetiştirilen 1 tüplü fidanın arazi bedeli, işçilik, sulama, gübreleme, aşılama, ilaçlama vb. bakım işleri dikkate alınmaksızın maliyeti 0,77 YTL iken bu maliyet Fırat vadisinde 0,30 YTL olmuştur. Yani Fırat vadisinde yetiştirilen fidanın maliyeti Enstitüde yetiştirilen fidandan 0,47 YTL daha ucuz olmuştur. Bir serada fidan üretildiği düşünülürse, fidan üreticisinin Fırat vadisinde 1 serada üretim yaparak (8.500 x 0,47 = YTL) daha fazla kazanç sağlayacağı görülebilmektedir. 29

30 4.2. Tartışma Aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimi gerek dünyada gerekse ülkemizde yaygın olarak yapılamamaktadır. Bunun temel nedenleri arasında antepfıstığı yetiştiriciliğiyle uğraşan üreticilerin tohum ekimi veya çöğür dikimiyle elde ettikleri plantasyonlardaki bitkileri 7-8 yaşında aşılama alışkanlığı nedeniyle aşılı fidanla yetiştiricilik alışkanlığının olmaması, üreticilerin bahçe tesisi için yeterli miktarda aşılı antepfıstığı fidanı bulamaması ve aşılı antepfıstığı fidan üretiminde aşı başarısının düşük olması nedeniyle özel sektör fidanlıklarının bu üretimden kaçınması vb. neden olarak sayılabilir. Antepfıstığında aşılamalar arazi şartlarında haziran ayı içerisinde yapılmaktadır. Aşılama zamanını belirleyen en önemli faktör aşı kaleminin yeterli pişkinliğe ulaşmasıdır. Bu da Güneydoğu Anadolu Bölgesinde mayısın son haftası ile haziranın ilk haftası arasında olmaktadır. Özbek (1978), antepfıstığında kalem aşılarının uygun olmadığını, bunun nedeninin de antepfıstığının sakız çıkarması sebebiyle aşılama sırasında kalemle anaç arasına sakız dolduğunu, dolayısıyla aşılamalarda başarısız olunduğunu belirtmektedir. Araştırıcı, aşılama zamanının sürgün aşı için aşırı yaz sıcakları başlamadan mayıs - haziran ayları olduğunu, durgun aşıların genelde antepfıstığında az kullanıldığını, bunun ekolojik faktörler yanında yaz sonlarına doğru bitkideki su hareketi ve kambiyum hareketinin yavaşlaması nedeniyle aşı yerinde kaynaşmanın azaldığını, bu durumda açık kalan yara yerlerinden uzun süre sakız aktığını, sonuçta aşılamaların başarısız olduğunu bildirmektedir. Araştırmamızda eylül sonu ekim başında yapılmak üzere sonbaharda yapılan durgun aşıların haziran sürgün aşılarından daha başarılı olduğunu, bunun da haziran ve temmuz aylarında aşırı sıcaklıktan dolayı (Çizelge 2 ve 3) tutan aşıların yeniden kuruması şeklinde meydana geldiği görülmüştür. Arpacı ve ark. (1997), aşılama geciktiğinde veya kalemler pişkinleşmeden erken dönemde aşılama yapıldığında, aşı başarısının düştüğünü belirtmişlerdir. Araştırıcılar haziran T göz aşılarında aşı tutma oranlarının aşılama tarihlerine göre değiştiğini, 6 haziranda %33.33, 14 haziranda %66.67 ve 21 haziranda %46.67 oranında aşı başarısı elde ettiklerini bildirmişlerdir. Arpacı ve ark. (1999), farklı harç ortamlarının bitki gelişmesine etki ettiğini ve bitki gelişiminin ise aşı başarısına olumlu etki ettiğini, tüp hacmi 30

31 büyüdükçe ve tüplerin bırakıldıkları alanlar iyileştikçe yine bitki gelişimi ve aşı başarısının arttığını bildirmiştir. Ak ve ark. (1992), P. atlantica çöğürlerinin gövde çapının en iyi geliştiği ortam harcının torf karışımından elde edildiğini ve 2. yılda çöğür çaplarının 6.61 mm kalınlığa eriştiğini bildirirken; Arpacı ve ark. (1999), Gaziantep koşullarında P. khinjuk çöğürlerinin genel olarak 6.50 mm çapa eriştiklerini bildirmektedir. Bizim çalışmamızda Fırat vadisinde Siirt x 46 çöğürlerinin ortalama 6.2 mm çapa ulaştığı belirlenmiştir. Arpacı ve ark. (1997), sonbahar döneminde yapılan yongalı göz aşısının tutma oranının diğer aşı yöntemlerine göre yüksek çıktığını, ancak aşı sürme oranlarında bir miktar düşüş olduğunu belirtmişlerdir. Okay ve ark. (1995), antepfıstıklarında sakız salgısı ile aşı tutumu üzerinde yaptıkları çalışmada, aşılamaların mastika sakızının en düşük düzeyde olduğu dönemlerde yapılması ve aşılama sırasında mümkün olduğu kadar az kesim yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. Araştırıcılar aşılamaların 1 ve 2 yaşlı çöğürlere yapıldığını, sürgün ve durgun dönemlerde T göz aşısı uygulandığını, 1 ve 2 yaşlı P. vera çöğürlerine yapılan aşılardan %57.66 oranında başarı sağlandığını, P. khinjuk üzerine yapılan aşılamalarda ise %55.49 oranında başarı elde edildiğini, aşılamalarda en başarılı aşı döneminin her iki anaç türünde de haziran ayında yapılan sürgün aşılardan elde edildiğini, durgun aşılardan ise genelde daha düşük oranlarda başarı sağlandığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar bu durumun bitki bünyesinde bulunan ve kesim sırasında çıkan mastika sakızı miktarı ile bağlantılı olabileceğini, mastika miktarı arttığında aşı başarısında düşüş olduğunu, ilkbahar aylarıyla ağustos ve eylül aylarındaki aşının başarısız olmasının mastika artışına bağlanabileceğini ve 1 yaşlı çöğürlerde 2 yaşlı çöğürlere göre daha fazla mastika bulunduğunu bildirmektedirler. Araştırmamızda ilkbahar yonga aşının geciktirilmeden tepe sürgünleri sürer sürmez hemen aşılama yapılması gerektiği, aşılama daha geç yapılırsa aşı başarısının oldukça düşük olduğu belirlenmiştir. Aşılama geciktirildiğinde aşı başarısının düşmesinin mastika sakızı salgısıyla ilgili olabileceği düşünülmektedir. Araştırmamızda haziran döneminde yapılan aşılamalarda en yüksek aşı tutma oranı %36.9 oranında Enstitü Ortam-1 den elde edilirken, sonbaharda yapılan durgun T göz aşısında aşı başarısı %39.7 ile %53.5 arasında değişmiştir. Proje çalışmamızda gerek Fırat vadisi gerekse Enstitüde en iyi sonuçlar ilkbahar yonga aşıdan elde edilmiş olup, aşı başarısı %54.7 ile %65.5 arasında değişmiştir. 31

32 Sonuç olarak ilkbahar yonga aşının pratik olarak kullanılması şartıyla Fırat vadisinde basit plastik sera içerisinde ve yaz aylarında gölgeleme yapılarak aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretiminin yapılabileceği, gerek aşı tutma oranı gerekse aşılı bitki gelişimi bakımından Ortam-1 ve Ortam-2 arasında önemli bir fark olmadığı belirlenmiştir. Öte yandan bu projede Fırat vadisinde yetiştirilen bir fidanın maliyetinin Enstitüde yetiştirilen fidandan 0,47 YTL daha ucuz olduğu ve Fırat vadisinde fidanın üretildiği 380 m 2.lik bir seradan fidan üreticisinin YTL daha fazla kazanç sağlayabildiği belirlenmiştir. 32

33 5. Özet Bu proje, 2002 yılında Birecik Orman Fidanlık Mühendisliğinde başlatılmıştır. Projede plastik örtülü ısıtmasız bir sera kullanılarak Fırat Vadisinin mikroklima etkisinden yararlanılmıştır. Projede doğal mikroklimanın etkisinden yararlanılarak aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretim maliyetlerinin düşürülmesi, bitki gelişiminin hızlandırılması, aşı başarısının yükseltilmesi ve böylece özel sektör fidancılarının aşılı tüplü antepfıstığı fidan üretimine özendirilmesi hedeflenmiştir. Tohumların ekildiği tüplerde iki farklı harç ortamı kullanılmıştır. Ortam-1; 2/6 torf, 1/6 tüf, 1/6 ahır gübresi, 1/6 bahçe toprağı ve 1/6 kumdan oluşan harç ve Ortam-2 ise 1/4 torf, 1/4 toprak (milli vadi toprağı), 1/4 kum ve 1/4 ahır gübresinden oluşan harçtır. Enstitüde yetiştirilen bitkiler için sadece Ortam-1, Fırat vadisinde ise her iki ortam kullanılmıştır. Enstitü ve Fırat vadisinde günlük katlamadan sonra çimlenmeye başlayan tohumlar hava durumuna göre mart ayında 4 litrelik (20x40 cm ebadında) tüplere şaşırtılmış ve elde edilen çöğürlerin bakımı yapılmıştır. Çapı 6 mm.ye ulaşan çöğürlerde aşılama yapılmıştır. Sulama işleri mini spring sulama ile yapılmış, ancak aşıların sudan zarar görmemesi için aşılamadan itibaren 20 gün süreyle tüpler hortumla sulanmıştır ve 2003 yıllarında Siirt (Pistacia vera) x 46 ve OB1 (P. khinjuk) x 5 melez tohumları kullanılmış, ancak OB1 x 5 melezlerinin iyi gelişemedikleri görülmüştür. Bu tohumların bir kısmına mikoriza uygulaması yapılmış, ancak mikorizanın hem bitki boyu hem de bitki çapı gelişimini olumsuz etkilediği belirlenmiştir. Ayrıca aşılama sırasında aşı kalemlerinin bir kısmına benzil adenin (BA) uygulaması yapılmış ancak bunun da aşı başarısı üzerine önemli bir etkisinin olmadığı belirlenmiştir. Fırat vadisinde ısıtmasız serada yetiştirilen bitkilerde bitki gelişimi, aşı tutma ve aşı sürgünlerinin gelişme durumları, Enstitüdeki ısıtılan seralarda yetiştirilen bitkilerle karşılaştırılmıştır. Aşılama çalışmaları sırasında 2003 yılında ekilen tohumlardan elde edilen bitkilerin bir kısmına 2004 ilkbaharında yonga aşı yapılmış ve bu aşılamadan iyi sonuç alınmıştır. Hem Fırat Vadisinde hem de Enstitüde mart sonunda yapılan aşılamalarda (yonga aşı) haziran ve 33