Polonya daki Azinliklar Aęisindan Polonya nin Ukrayna, Belarus ve Litvanya ile Uluslararasi Iliękileri

Transkript

1 Polonya daki Azinliklar Aęisindan Polonya nin Ukrayna, Belarus ve Litvanya ile Uluslararasi Iliękileri Marek BARWIŃSKI Jan A. WENDT Duman ALIASKAROV 1990 li yillarin baęinda Orta ve Dogu Avrupa daki siyasi ve jeopolitik konularda onemli degięiklikler meydana geldi: sosyalist yonetimin ęokuęu, Almanya nin birleęmesi, Sovyetler Birligi nin ve ęekoslovakya nin dagilmasi. Kisa sure ięinde, Polonya nin hemen yakininda bulunan bir dizi bagimsiz ulus-devletin oluęturulmasi, ozellikle sinirlarin yakininda yaęayan bireysel ulusal azinliklar uzerinde buyuk bir etki yaratti. Demokratik Polonya ile yeni bagimsiz komęulari arasindaki siyasi ve ekonomik iliękilerde ve buyuk oranda sinirlarla ayrilmię bireysel ulkeler arasinda bu- yuk degięiklikler meydana geldi. Avrupa entegrasyon alanini genięletme sureci, on yildan daha fazla bir sure sonra bazi Orta ve Dogu Avrupa ulkelerinin NATO ve AB yapilarina dahil edilmesine kadar devam etti; bu durum, soz konusu ulkelerin bir kismini siyasi, ekonomik ve askeri entegrasyon alaninin dięinda birakarak yeni siyasi ve yasal geręeklik ięinde yeni bolunmeler yaratti. Bu sadece eski sorunlarin ęozulmesi anlamina gelmiyordu, yeni sorunlar da yaratti. Ayni zamanda, bu sorunlari ęozmek ięin yeni firsatlar ortaya ęikti ve ulusal azinliklarin istek ve sorunlari hakkinda aęikęa konuęmalari saglandi.

2 5 2 6 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti Polonya Halk Cumhuriyeti nin ve Sovyetler Birligi nin mevcudiyeti boyunca, iki ulke arasindaki sinir, oncelikle Polonyalilari Sovyetler Birligi nde yajayan Ruslar, Litvanlar, Belaruslar ve Ukraynalilardan siki bir ęekilde ayiran bir engel degil; ayni zamanda sinirin her iki yaninda yajayan Litvanlar, Belaruslari ve Ukraynalilari ve tabii ki Polonya nufusunu birbirinden ayiriyordu. P. Eberhardt in (1993) sozleriyle, Ikinci Dunya Savaji ndan sonra kurulan Polonya-Sovyet siniri, Elbe den Kamęatka ya uzanan devasa totaliter kamptaki insanlari bolen jeritlerden birkaęiydi. Polonya ve Ikinci Dunya Savaji nin sonunda yeniden kurulan SSCB arasindaki sinir ancak sadece 47 yil ( ) faaliyet gosterse de, ikiye ayirdigi bolgedeki etkisi ęok uzun sure devam etti. Sinirin ęizilmesi, yuz binlerce insanin yeniden yerlejiminde dogrudan bir etkiye sahipti ve bolunmuj bolgenin iki paręasinin neredeyse tamamen tecrit edilmesine sebep oldu ve ulusal-kulturel ve politik-ekonomik anlamda onemli bir ęejitlilik saglamasina neden oldu. Yuzlerce yildir jekillenen sinir bolgelerinin ęok kulturlu ve ęok etnikli karakteri yok edildi. Dahasi, sinirin ayrilmasi, sinir bolgelerine etki yaparak, ekonomik ve sosyal anlamda geri kalmijliga yol aęti. 90 li yillarin bajinda, P. Eberhardt (1993) Ukraynalilar, Polonyalilar, Belaruslar ve Litvanlarin kulturel ve tarihi baglarini ortaya koyan tum gelenekleri gelijtirerek bu sinirin ustesinden gelmenin kutsal bir gorev oldugunu belirtti. Bu hedef, 20 yili ajkin bir suredir uluslararasi ilijkiler (siyasi, sosyal ve ekonomik), idari ijbirligi (ozellikle Avrupa bolgeleri) ve kijiler arasi ilijkiler (turizm ve ticaret) duzeyinde surdurulmektedir. Politik, etnik ve tarihi jartlar nedeniyle, Polonya nin dogu komjularinin her birinde bu durumun seyri ve sonuęlari farklidir. Bu ilijkiler, ulusal sinirlarin hemen yakininda yajayan, hem sinirin dogusundaki Polonya azinligi hem de batidaki Ukraynali, Belarus ve Litvan azinliklar tarafindan jekillenmektedir. Uluslararasi ilijkilerin analizinde bu kujkusuz onemlidir, ancak L. Nijakowski ye (2000) gore, devletler arasi ilijkilerde azinliklarin kopru olarak gorulmesi diplomatik bir kanun ve politik dogrulugun retorik jekli haline gelmijtir. Siyasi uygulamada, tarihsel kojullar ve mevcut ię politika veya mevcut jeo-siyasi ęikarlarin ihtiyaęlari nedeniyle, belirli bir azinligin ikamet eden ulke arasindaki ikili ilijkilerde oynadigi rol, her zaman kopru benzeri bir rol degildir ęunku bu azinlik ve akraba-devlet farkli olabilir. Ukrayna Polonya-Sovyet siniri, Polonyalilar ve Ukraynalilar arasindaki ilijkileri engellemede etkili olmuj ve sinir bolgelerinin ęok kulturlu karakterine zarar vermijtir. Her iki tarafta da hem Polonya hem de Sovyet komunist rejimleri azinliklara asimilasyon politikasi uyguladilar. Bunun sonucu olarak, 30 yili ajkin bir sure ięinde (1959-

3 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A lia sk a ro v i 2! 1989), Ukrayna daki Polonya halkinin sayisi resmi istatistiklere gore den kięiye geriledi. Lvov sinir bolgesindeki etnik Polonyalilarin sayisi den e duętu de ulkenin kuzey ve bati bolgelerinde etnik Ukraynalilarin yerlerinden edilmeleri ve dagilmalari neticesinde, Polonya da asimilasyon sureci daha hizli ilerledi, ancak soz konusu bu donem ięin resmi istatistik mevcut degildir. Bireysel azinliklarin kultur ve dinlerinin izleri de yok edildi. ekil 1: Polonya da yapilan 2002 nufus sayiminda Ukrayna etnik kokenine ait olduklarini beyan edenlerin orani ve bolgeler bazindaki cografi dagilimi Kaynak: Merkez Istatistik Ofisi verilerine dayali kendi ęalięmam. Polonya daki komunizmin ęokuęu, SSCB nin dagilmasi ve Aralik 1991 de bagimsiz Ukrayna nin ortaya ęikmasindan sonra durum degięti. Polonya, resmi duyurusunun ertesi gunu Ukrayna nin bagimsizligini taniyan dunyadaki ilk ulke oldu. To- taliter Sovyetler Birligi ile olan eski sinir iki egemen devlet arasindaki sinir oldu. Sinir geęięi buyuk olęude kolaylaętirildi. Onlarca yildir tek sinir geęięi olan Medykadaki sinir geęięine ek olarak, Dorohusk, Hrebenne, Hrubieszów, Korczowa, Krościenko,

4 5 2 8 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti Przemyśl, Werchrata ve Zosin de hem kara hem de demir yolu olmak uzere yeni sinir geęijleri aęildi. Yeni siyasi durum, sosyalist donemde ekonomik, sosyal ve kulturel olarak sonuk olan Polonya-Ukrayna sinirinin yeniden canlanmasi ięin umut verdi (Barwiński 2009). Sinir bolgelerinin canlanmasi sinir otesi trafigin dinamiklerinde de gorulebilir de kuęuk bir dujuj olmakla beraber, 90 li yillarin ortalarindan itibaren bir buyume trendi gorulebilir ile 2007 yillari arasinda, siniri geęen insan sayisinin yilda 19 milyondan fazla kijiye ulajmasiyla buyuk bir artij meydana geldi ( ekil 1). Alti ay oncesinde, Mayis 2004 te Polonya-Ukrayna sinirindaki bir bajka onemli degijim, yani Polonya nin Avrupa Birligi ne (AB) katilimi geręeklejti. Ortaya ęikan sonuęlardan biri, sinir kontrolunun arttirilmasi ve AB dijindaki ulkelerin vatandajlarina vize gereksinimi getirilmesi gibi biręok kisitlamayla gelen Polonya-Ukrayna sinirinin AB dij sinirina donujmesi oldu. Esas olarak AB vizelerine ilijkin olarak, sinirin geęilmesi ile ilijkili yeni resmi gereklilikler dikkate alindiginda, bu donemde sinir otesi trafikteki hizli artij jajirtici gorunuyor. Polonya nin AB ye girmesinden once de, Ukrayna vatandaęlarinin Polonya ya girię vizesi almasi gerekiyordu; ancak bu vize ucretsiz, tekrar kullanilabilir ve kolay alinabiliyordu. Polonya nin AB ye katilimindan sonra, soz konusu AB vizeleri uygulamaya kondu. Vize almak daha zorlajti ama hala ucretsizdi. Ancak, Polonya nin Schengen Bolgesi ne girmesinden sonra vizeler ucretli oldu ve vize ijlemleri daha burokratiklejti ve karmajiklajti. Ancak, Polonyalilar Ukrayna ya hala vizesiz girebiliyorlar. Sinir otesi trafiginin artijina neden olan unsur Polonya nin AB ye uyeligi oldugu soylenebilir. AB uyesi olan Polonya, dogudaki pek ęok yabanci ięin ęekici bir ulke haline geldi ve ekonomi, ticaret ve turizme olan ilgi, hem Polonya da hem de Ukrayna da artti. Sinirin Ukrayna tarafi, AB nin dij siniri olan (Rusya ve Belarus la birlikte) Polonya nin diger bolumuyle kiyasla, 2004 yilindan sonra sinir otesi trafigin artiji, sinir geęij trafiginin diger iki sinirdan daha fazla oldugu sadece Ukrayna sinirinda geręeklejtigini aęikęa goruyoruz ( ekil 2). Durum, Aralik 2007 de Polonya nin Schengen Anlajmasi na katilimiyla belirgin bir jekilde degijti. Ukrayna vatandajlarina Polonya dahil tum Schengen Bolgesi ulkeleri ięin vize ucreti konulmasinin yani sira vize bajvuru ijlemlerinin burokratiklejtirilmesi sinir geęij trafiginde ani dujuje neden oldu. Sadece iki yil ięerisinde ( ) Polonya-Ukrayna sinirini geęen insan sayisi, son iki yilda gorulen buyume egilimine ragmen, 19,0 milyondan 11,7 milyona kadar dujtu ( ekil 2).

5 Marek B a r w iń sk i J a n A. Wendt Duman A l i a sk a ro v -Ą Number of border crossings in million ekil 2: doneminde AB nin dij sinirlarindan (Rusya, Belarus ve Ukrayna siniri) kara yoluyla Polonya Cumhuriyetine yonelen yolcu sinir trafigi Kaynak: dayali kendi ęalijmam yilindan sonra Ukrayna vatandajlarinin Polonya ya gelijlerindeki radikal azalma, sinir bolgesi sakinleri ięin olumsuz sonuę doguran sinir ticaret mubadelesinin ęokmesine yol aęti li yillarin bajindan itibaren, Polonya ile Ukrayna arasindaki iyi ilijkiler, bolge ięin son derece onemli olan dogrudan ekonomik yardimlara donujtu. Bu iyi ilijkiler, digerleriyle beraber, yerel ticaret, alkol ve sigara kaęakęiligi, ij arama, ayni zamanda ailevi nedenler ve turizmle baglantili olarak siniri geęen insanlarin hareketliligi ve becerikliliklerinden kaynaklaniyordu. Sinir otesi geęijlerin sonuęlarindan biri, sinir ęevresinde ikamet edenlerle, sinirin obur tarafindaki insanlar arasindaki siklikla, bazen de duzenli geręeklejen temaslarin yani sira iki ulkenin dilleri ve kulturlerinin ogrenilmesiydi. Bu, hem sinir bolgesinde hem de Polonya da yajayan ulusal azinliklarin algisi uzerinde etkili oldu (Wojakowski 1999, 2002). Aralik 2007 de Polonya nin AB uyeligine hazirligi adina sinirinin kapatilmasi ve vize jartlarinin sikilajtirilmasi iki ulke arasindaki temaslari onemli olęude kisitladi. Polonya-Ukrayna sinir trafiginden soz etmijken, son yillarda giderek daha populer hale gelen Polonya dan ozellikle Bati Ukrayna ya yapilan turistik gezilerinin azimsanamayacak rolu unutulmamalidir. Bu gezilerin ęogunlukla duygusal ve tarihi anlami vardir ve Almanlarin Silezya ya veya Masuria ya yaptiklari gezileri ile kiyaslanabilir. Bu seyahatlerin Ukraynalilar ve Ukrayna daki Polonyalilar ięin ekonomik onemi her geęen yil gittikęe artmaktadir. Ayrica, bu geziler iki ulke halklarinin birbirlerini tanimasini ve Polonya-Ukrayna ilijkilerini gelijtiren unsurlarindan biridir.

6 5 3 0 So sy a l Bilim ler I iginda Polonya Cumhuriyeti Polonya ya AB ye katilimin tarihsel boyutuna ragmen, Ukrayna daki Polonyali azinlik mensuplari ve Polonya daki Ukraynali azinlik mensuplari, 2007 de sonbaharinda Polonya ya-ukrayna iliękilerindeki olumlu ve olumsuz degięikliklere iliękin anket sirasinda AB ye Polonya nin katilimindan sonra ęogunlukla sorduklari sorulara, herhangi bir degięiklik gormediklerini ya da olumlu degięikliklerden daha ęok olumsuz degięiklikler gorduklerini soylediler. Ankete katilanlarin en ęok soz ettikleri olumsuz degięiklik, sinirin her iki yakasindaki sinir bolgelerinde yaęayan insanlar ięin daha zor hale gelen yeni vize duzenlemelerinin baęlatilmasi oldu. Bunun sebebinin AB genięlemesinin dogrudan bir sonucu olarak degerlendirilmesi zor olmasina ragmen, katilimcilar ayni zamanda Polonya-Ukrayna iliękilerindeki olumlu degięiklikleri de fark ettiler. Bu daha ziyade, Polonya nin Ukrayna nin AB ve NATO uyeligine katilimindan ve Polonya nin ve Ukrayna nin Euro 2012 yi organize etme konusundaki ortak ęabalarindan bahsettikleri medya raporlarinin sonucuydu. Katilimcilarin en sik bildirdikleri degięiklikler siyasi degięikliklerdi ve uluslararasi anlaęmalar sonucunda ortaya ęikti. Bu anlaęmalarin genellikle sinir bolgesi ve burada yaęayanlarin uzerindeki etkileri (ornegin, vize yonetmelikleri) onemli olęude daha buyuk olsa da, Polonyalilar ve Ukraynalilar arasindaki iliękiler uzerinde onemli bir etkisi yoktur. Polonya nin AB ye katiliminin olumsuz etkileri daha belirgindi, ęunku bunlar sinir bolgelerinde yaęayanlarin buyuk kisminin kięisel bir tecrubesinin oldugu sinir otesi trafikle ilintiliydi. Ote yandan, ankete katilan kięilere gore olumlu yonler daha az dikkat ęekiciydi ęunku bunlarin ęogunlukla kendileri veya gunluk yaęantilari uzerinde herhangi bir dogrudan etkisi yoktu (Lis 2008). Bununla birlikte, ęogunun Polonya nin AB ye katilimi konusunda olumlu goruęleri oldugu Polonya daki Ukrayna kokenli orgutlerin liderlerine gore, bunun Ukrayna halki ięin en onemli sonucu, azinliklarin durumunun Avrupa kurumlari tarafindan izleniyor olmasi, azinliklarin oznel niteliklerinin geliętirilmesi ve hukumetin azinliklarin talepleri konusunda daha fazla anlayięa sahip olmasidir. Listenin geri kalaninda bulunan diger sonuęlar, oncelikle yerel yonetimlerden hibe yoluyla dolayli olarak AB fonlari edinme yoluyla elden edilen veya Ortodoks ve Rum Ortodoks tapinaklarinin yenilenmesi ięin saglanan maddi yardimlardir. Bagimsiz Ukrayna, Polonya da bulunan Ukraynali azinlik ięin pek fazla destek saglayamiyor. Ukrayna orgutlerindeki eylemcilere gore, bu destek, Ukrayna nin bagimsizliginin ilk on yilinda yoktu. Ukrayna da yaęayan genię bir Polonyali toplulugu ve Ukrayna daki Polonyali azinliklarin ve Polonya daki Ukraynali azinligin haklarindaki bariz asimetriye (Polonyalilarin aleyhine) ragmen, Polonya ve Ukrayna arasindaki resmi uluslararasi iliękilerde, ozellikle Belarus veya Litvanya ile olan iliękilerle karęilaętirildiginda, ulusal azinliklarin durumu sorusu onemli bir konu degildir. Ekonomik ve jeopolitik ko-

7 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A lia sk a ro v 4 nular ęok daha onemlidir. Bununla birlikte, Wspólnota Polska Dernegi ve Dogudaki Polonyalilara Yardim Vakfi gibi vakiflarinda bulundugu ęok sayida STK, Ukrayna daki onlarca Polonya orgutu ile aktif olarak ęalijmaktadir. Polonya daki yerel yonetimler ve kardej jehirler tarafindan da yardim saglanmaktadir. Ote yandan, devlet yetkilileri (ozellikle Dijijleri Bakanligi, Kultur Bakanligi ve Ulusal Miras), Ukrayna daki Polonya okullarini, kutuphanelerini, yayinlarini, kulturel etkinliklerini, ortak bilimsel konferanslarin yani sira, tapinaklar, mezarliklar ve anitlarin restorasyonunu da desteklemektedir. Tabii ki, ihtiyaęlarin orani saglanan destekle orantisizdir. Karjilikli onyargilardan ve klijelerden arindirilmij olmasa da, 1991 den bu yana Polonya ve Ukrayna arasinda resmi siyasi ilijkiler sorunsuz bir jekilde surmektedir. Donum noktasi Ukrayna da ( ) Turuncu Devrim denilen hareket ile bajladi ve bu sure zarfinda Polonya, hileli seęimlerin tekrar edilmesi ve Ukrayna nin Rusya dan tamamen bagimsiz hale getirmesi ięin Ukrayna nin demokratik partilerini kararli ve etkili bir jekilde destekledi. Ukrayna Cumhurbajkani Viktor Yujęenko nun goreve bajlamasiyla ( ) Polonya, Ukrayna nin en yakin siyasi ortaklarindan biri haline geldi ve ęogunlukla da Ukrayna nin AB ve NATO daki savunucusu olarak gorev yapti. Bu rol, Bajkan Yujęenko ile Bajbakan Timojenko nun taraftarlari arasindaki uyujmazliklar yuzunden ozellikle de ajiri Ukraynali milliyetęilerle Ukrayna nin turuncu otoritelerinin arasindaki tehlikeli yakinlajmasiyla sik sik engellenmij ve kisitlanmijtir. Karjilikli siyasi ilijkiler hem sembolik uzlajma eylemlerinde (or. Lviv ve Volhynia daki mezarliklar) hem de uluslararasi arenada ortak projelerde, ekonomik projelerde ve spor karjilajmalarinda kendini gosterdi Avrupa Futbol ampiyonasi ni duzenleme hakkini Polonya ve Ukrayna ya vermek Polonya-Ukrayna arasindaki ijbirligini harekete geęirmedeki bir bajka olumlu faktor oldu. Her zaman tutarli olmasa da Polonya hukumetlerinin Ukrayna ya karji politikalari demokratik mekanizmalari guęlendirme ve Ukrayna yi Polonya jeopolitik ęikarlari bakimindan son derece onemli olan Bati Avrupa yapilarina olabildigince yaklajtirma amaci tajiyordu. Bajkan Viktor Yanukovię bajkanliginda Ukrayna daki mevcut karmajik ię siyasi durumun yani sira siyasi ve ekonomik seękinlerin Rusya ile yakinlajmalari, Polonya-Ukrayna arasindaki ijbirligini zorlajtirmaktadir. Dahasi, ilijkiler Polonya-Ukrayna tarihi bakimindan ozel boyutlara sahip olan tarihi jartlardan dolayi agirlajmaktadir. Polonya-Ukrayna sinirlarinin bulundugu topraklar, Polonya ve Ukrayna uluslarinin ortak bilincinde halen canli olan ęok sayida etnik kokenli kanli ęatijmalara sahne oldu. Tarihsel miras ve ulusal kuskunlukler, digerlerinin yani sira, sinirin her iki tarafindaki azinliklarin ęejitli ulusal veya kulturel etkinliklerinin duzenlenmesiyle ilgili anlajmazliklarda, Ukrayna Isyan Ordusu nun (UPA) askerlerini ya da kurbanlarini, 1. ve 2. Dunya Savaji mezarliklarinda anmak ięin yapilan anitlar uzerinde ortaya ęikmaktadir. ęagd aj degerlendirmeleri ve yorum-

8 5 3 2 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti lari da dahil olmak uzere tarih, barięęil jestlere ragmen, her iki ulkede de Polonyali ve Ukraynalilari birleętirici olmaktan daha fazla ayiricidir. Belarus 1991 de Belarus Cumhuriyeti nin bagimsizligini ilan etmesinden ve SSCB nin dagilmasindan sonra, Imparatorluk eski cumhuriyetlerin ięinde ozgurluklerine kavuęmasi ve Orta ve Dogu Avrupa ulkelerinde devam eden demokratikleęme sureci ile Polonya nin yeni oluęan komęulari ile dostane komęuluk iliękilerinin geliętirilmesi ięin ortak bir umut ortaya ęikti. Iyi komęuluk antlaęmalari ve Belarus ve Ukrayna ile dostane iębirligi daha 1992 yilinda imzalandi ancak sonraki yillarda ozellikle Belarus ta bu beklentileri de haksiz ęikmadi li yillarin ortalarinda, Polonya, ęogu zaman bu donemde kurulan Avrupa Bolgesi (Euroregion) sinir otesi iębirligi teęebbusu baęlatti de Belarus un Brest bolgesinin sonradan katildigi Polonya-Ukrayna sinir bolgesinde Bug River Avrupa Bolgesi 1995 yilinda kurulmuętur. 1997de, Neman Nehri Avrupa Bolgesi, Litvanya ve Belarus un ortak iębirligiyle oluęturuldu. Avrupa Birligi ile Belarus arasindaki soguk iliękiler, Belarus yetkililerinin Polonya ve AB ye guvensizliginden, aktif iębirligi eksikliginden, yasal farkliliklardan ve Belarus yerel yonetimlerin yasal ve mali karakter farkliliklarindan kaynaklanmaktadir yilinda Baękan Alexander Lukashenka nin iktidara gelmesi, eski bayragin geri gelmesi ve Sovyet doneminden gelen ulusal amblemi ve Rusęa ile Belarusęa dillerinin yeniden eęit haklarina sahip resmi ulusal diller olarak kabul edilmesi, Rusya ile siyasi butunleęme ve Belarus un yeniden Sovyetleętirilmesi surecini baęlatti. Oysa 1991 den 1995 e kadar Belarus taki tek resmi dil Belarusęaydi yilinda ulke ęapinda yapilan referandum sonuęlarina gore, iki resmi dil kullanilmaya baęlandi: Rusęa ve Belarusęa da yapilan ulusal nufus sayimina gore, Belarus taki 9,5 milyon insandan sadece 2,2 milyonu evlerinde Belarusęa dili kullaniyordu. Demokratik ve ulusal ozgurluklerde gitgide bir azalma olmuętur. ęo k kisa bir sure ięinde Lukashenko hukumeti despot bir rejime ve Belarus siyasi sistemi de bir otoriter yonetime donuętu.1 Politik, sosyal ve ekonomik yaęamin tamami, ęimdi mutlak gucu elinde tutan devlet veya baękanin kontrolu altindadir. Muhalefete karęi baskilar yogunlaętirildi ve Polonya nin da dahil oldugu Belarus ile Bati Avrupa ulkeleri arasindaki iliękiler onemli olęude kotuye gitti. AB defalarca ęeęitli yaptirimlar uyguladi ancak Belarus taki siyasi durumda hiębir degięiklik olmadi. Si- Komęu devletler arasindaki siyasi iliękiler goreceli, degięken ve tartięmaya aęiktir. Bu nedenle bu goruę ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kięisel yazar goruęlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller.

9 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A lia sk a ro v Ą yasi muhaliflere karji yapilan acimasiz baskilar hala devam ediyor, temel demokratik ozgurlukler hala saglanamiyor, insan haklari ihlalleri hala ęok yaygin ve Polonya ve diger AB ulkeleri ile siyasi ijbirligi saglanamadi. Lukashenko nun politikasinin bir sonucu olarak Belarus, Avrupa entegrasyonu alaninin dijinda kalmakta ve bir hukuk devleti ijlevini yerine getirememektedir yilinda Belarus yetkililer, o donemde Belarus taki en buyuk bagimsiz sosyal orgut olan Polonyalilar Birligi nin dagilmasina sebep oldu. Halen ayni adi tajiyan iki tane Polonya li ulusal orgut mevcuttur; biri Belarus yetkilileri tarafindan taninan bir resmi orgut, digeri yetkililerce taninmayan, ayrimciliga ugrayan, Belarus muhalefetiyle ijbirligi yapan ve Polonyali yetkililer tarafindan taninan orgut. Belarus taki Polonya azinligi bolunmuj durumdadir ve mevcut siyasi emeller ięin kullanilmaktadir. Bu azinligin bir kismi, her turlu imtiyaz bekleyerek Lukashenko yunetimini desteklerken; diger bir kismi da Belarus un demokratikleęmesinden sonra Polonyalilarin durumunun iyilejmesini umarak muhalefeti desteklemektedir Belarus nufus sayimina gore, kiji Polonya uyruklu oldugunu beyan etmijtir. Bu, sadece 10 yil ięinde ulkede yajayan etnik Polonyali sayisinin in uzerinde azalmasi anlamina geliyor. Sayisal olarak, Polonyalilar, ulkenin kuzeybati bolgesinde Polonya ve Litvanya nin sinir bolgelerinde yajayan Ruslardan sonra Belarus ta ikinci buyuk azinliktir. Belarus taki muhalefet, sivil toplum kurulujlari ve Belarus taki Polonya azinligi ięin Polonya hukumeti (bajta D ijijleri Bakanligi) tarafindan ortaklaja organize edilen ve finanse edilen destek, ulkede demokrasinin ve sivil toplumunun gelijmesi adina Polonya nin uluslararasi ijbirligi aęisindan onceliklerinden biridir. Bu durum Belarus hukumetinden gelen guęlu elejtiri ve karji eylemlerle karji karjiya kalmijtir. Polonyali yetkililerin Belarus ta demokrasiyi tejvik etme taahhudunun en ilginę tezahurlerinden biri, 2006 dan beri faaliyet gosteren ve Polonya Dijijleri Bakanligi tarafindan finanse edilen Polonya daki Belarus azinligi ięin hazirlanan Radyo Racja nn3 Polonya da yayin hayatina bajlamasiydi yilindan beri faaliyet gosteren istasyonun temel amaci, TV Belsat4 araciligiyla, Belarus vatandajlarina Belarus, Polonya ve dunyadaki siyasi durum ve politik olaylar hakkinda bagimsiz bilgi erijimi saglamaktir. Haber dahil pek ęok program internette de mevcuttur. Bu TV istasyo- 2 Komju devletler arasindaki siyasi ilijkiler goreceli, degijken ve tartijm aya aęiktir. Bu nedenle bu goruj ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kijisel yazar gorujlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller. 3 Białystok ve Biała Podlaska dan yayin yapan halka aęik olmayan bu radyo istasyonu-internette de yayinlarina devam etmektedir. Polonya tarafindan finanse edilen ve yasal olarak 2007 den beri Belarus ta yayin yapan uydu TV kanali.

10 5 3 4 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti nunun ana hedefleri Radyo Racja nin hedefleri ile aynidir. Belarus da bulunan ve Belarus yetkililerinin bilgi tekelini bozan tek bagimsiz Belarusęa yayin yapan televizyon istasyonudur. Eylul 2011 de, birkaę sivil toplum kurulujunun inisiyatifiyle Varjova da Belarus Evi aęildi. Bu evin Polonya sinirlari ięindeki Belarus diasporasini birlejtirmek, Belarus goęmen demokratik orgutlerinin faaliyetlerini koordine etmek ve Belarus muhalefetinin bastirilmij eylemcilerini ve demokratik Belarus ięin savajan tum orgutler arasinda gorujlerini birbirlerine ifade edecekleri bir yer olmasi bekleniyordu. Ayrica, bu ev Polonya halkini Belarus taki olaylarla ilgili bilgilendirmek ięin bir merkez olarak hizmet ediyor. u anda Polonya ile Belarus arasindaki karjilikli ilijkiler komju ulkeler arasindaki en kotu olan ilijkilerdir. Bu ilijkiler ulkeler arasindaki sinirin ozelliginden dolayi daha da agirlajmaktadir. Polonya nin dogu sinir bolgesi, ozellikle Polonya- Belarus ve Polonya-Ukrayna bolumu, Latin-Bizans doneminde Bati ve Dogu uygarliklari arasindaki sinir ęogunlukla uygarlik siniri olarak anilmaktadir (Bański 2008, Eberhardt 2004, Huntington 1997, Kowalski 1999, Pawluczuk 1999). Batili Hristiyan gelenegi ve Ortodoks kulturun etkisiyle ortaya ęikan kulturel bolunme ęizgisi olan Belarus ve Ukrayna ile Polonya siniri boyunca kabaca ilerlediginizde, Avrupa kitasinin en kalici bolunmesiyle karjilajirsiniz (Bański 2008) yilindan bu yana, AB nin dij siniri olarak hizmet ederek guęlendirildi, yani Polonya nin dogu sinir bolgesi hem kulturel hem de siyasi anlamda, Bati Avrupa sinirlari olarak kabul edilirken, AB nin dij sinirlari Avrupa yi bolen ana eksene hizmet etmektedir. Gunumuz Polonya- Belarus siniri tamamen farkli siyasi, ekonomik, hukuki, sosyal ve kulturel geręekler arasinda bir bariyer olarak ijlev gormektedir. Sinir sadece Polonya ve Belarus halklarini degil, sinirin her iki yaninda yajayan Belaruslari da ayirmaktadir ( ekil 3). Bu iki toplumu yalnizca resmi olarak degil, ayni zamanda kulturel, fikirsel ve ekonomik anlamda, Ukrayna sinirindan bile daha buyuk olęude ayiriyor. Bu sinir herhalde modern Avrupa nin en guęlu medeniyet bariyerlerinden biri olarak tanimlanabilir.

11 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A l i a s k a ro v Sekil 3: Polonya da yapilan 2002 nufus sayiminda Polonya-Belarus sinir bolgesinde yaęayan, ayrica Belarus etnik kokenini bildiren ve Belarus dilini kullananlarin orani Kaynak: Merkez Istatistik Ofisi verilerine dayali olarak kendi ęalięmam Paradoksal olarak, Belarus ulusal haklarindan mahrum etmek amaciyla on yildan uzun suredir Lukashenko tarafindan yurutulen, Belarus ulusal sembolleri kaldirarak Belarusęa dil kullanimini (ozellikle okullarda) sinirlayarak, Belarus taki bagimsiz organizasyonlarin ve medyanin tasfiyesi politikasinin bir sonucu olarak, ęu anda Polonya Cumhuriyeti ndeki etnik Belaruslar Belarus Cumhuriyeti nde yaęayan akrabalarina gore daha ozgurdurler.5 Bu nedenle, Belarus devleti Polonya daki etnik Belarus ięin, etnik Litvanlar ya da Ukraynalilar ięin akraba-devletlerinde oldugu gibi bir referans noktasi olarak o Komęu devletler arasindaki siyasi iliękiler goreceli, degięken ve tartięmaya aęiktir. Bu nedenle bu goruę ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kięisel yazar goruęlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller.

12 5 3 6 So sy a l Bilim ler I iginda Polonya Cumhuriyeti kadar onemli degildir. Sosyolojik arajtirmalar, Belarus azinliginin temsilcilerinin Belarus u degil Polonya yi kendi akrabalari olarak gorduklerini dogrulamaktadir. Polonya devletiyle guęlu bir duygusal, tarihsel ve politik yakinliga sahipler ve Polonya halkina sinirin diger tarafinda yajayan Belarus halkindan ęok daha olumlu bir jekilde bakmaktadirlar. Bu nedenle, dij ilijkilerde kendilerini ęogunlukla Belarus azinlik olarak degil Polonya vatandaji olarak tanimliyorlar (Sadowski 1995). Bu durum, M. Bieńkowska-Ptasznik (2007) tarafindan Litvanya ve Beyaz Rus azinliklarini karjilajtiran arajtirmayla da dogrulanmijtir. M. Bieńkowska-Ptaszni, Litvanlarin bajkentlerini Vilnius olarak tanimladiklarini, Litvanya devletiyle baglantili olduklarini ve Litvanyada olanlarla daha fazla ilgilendiklerini ileri surmektedir. Ote yandan Belaruslar, Varjova veya Białystok u kendi bajkentleri olarak gorurken, Belarus Cumhuriyetine yonelik tutumlari, ozellikle de Bajkan Lukashenko nun politikalarina karji tutumlari ęogunlukla elejtirel yondedir.6 Arajtirmanin sonuęlari demokratik muhalefeti destekleyen genę ve daha iyi egitim almij katilimcilar ile ilgili olmasina ragmen, Polonya daki Belarus azinlik arasindaki Belarus taki siyasi durumun olumsuz olarak degerlendirmesi P. Kępka nin (2009) arajtirmasiyla dogrulanmaktadir. Yajli insanlar, ozellikle de kirsal nufus arasindakiler Belarus taki siyasi sistemi olumlu jekilde degerlendiriyordu. Belarus halkinin iyi ve istikrarli ekonomik durumu vurgulanmij ve Bajkan Lukashenko iyi bir ev sahibi olarak gorulmujtur. Belarus muhalefetinin eylemleri, ankete katilanlar tarafindan siyasi durumun istikrarini bozdugu, yoksulluga ve ijsizlige yol aętigi gerekęesiyle elejtirildi. Bu degerlendirmeler, digerlerinin yani sira, Polonya Halk Cumhuriyeti doneminin olumlu gorunumunden ve ęogunlukla Belarus halkinin sahip oldugu, 1989 da Polonya da geręeklejtirilen demokratik donujumlere karji olan olumsuz tutumdan kaynaklaniyor. Belarus azinliginin Belarus Cumhuriyeti ile ilgili ęejit ęejit degijik tutumlari, Belarus orgut liderlerinin azinliklara ilijkin farkli algilamalarinda da kendini belli ediyor. Polonya da faaliyet gosteren Ukrayna ve Litvanya azinlik orgutleri arasinda, kendi akraba-devleti ile olan ilijkileri konusunda neredeyse hiębir fark ve ayrim gozetmezken, Belarus orgutleri arasinda Belarus Cumhuriyeti ne, onun otoritelerine ve siyasi sistemine karji tutumu en tartijmali konularin bajinda geliyor ve bu en temel bolunme ve ęatijma konusudur. Onlarca yildir faaliyet gosteren Belarus Sosyal ve Kultur Dernegi (BTSK), Polonya daki Belarus azinligi temsil eden en buyuk kurulujtur yilinda kurulujundan bu yana, aęikęa solcu karakterini vurgulamakta ve Belarus makamlariyla dostęa ilijkiler ięindedir. Bu ijbirligi, digerlerinin yani sira, halklarin karjilikli (kismen Belarus Cumhuriyeti tarafinin finanse ettigi) ilijkilerinde, kulturel etkinliklerin ortak organizasyonunda, bilimsel konferanslarda ve yayinlarda Komju devletler arasindaki siyasi ilijkiler goreceli, degijken ve tartijm aya aęiktir. Bu nedenle bu goruj ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kijisel yazar gorujlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller.

13 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A l i a s k a ro v l gorulebilir. BTSK, yillik bilimsel konferanslari ve sanatsal etkinlikleri ortaklaja duzenleyen Belarus yetkilileri tarafindan taninan Belarus taki resmi Polonyalilar Birligi ile ijbirligi yapmaktadir. BTSK aktivistleri Belarus a giderler ve burada Bajkan Lukashenko nun politikalarina verdikleri destegi aęikęa ilan ederler. Buna karjilik, Polonyalilar da, BTSK tarafindan davet edilen Belarus yetkililer ve politikacilar tarafindan ziyaret edilir. Ote yandan, 90 li yillarda BTSK ya m uhalif ve milliyetęi karakterde olan Belarus orgutlerinin aktivistleri, Belarus hukumetini degerlendirmelerinde kesinlikle olumsuz tavir sergilemektedirler. Resmi Belarus ile herhangi bir temas veya ijbirligini surdurmediklerini sik sik vurguluyorlar. Aksine, Polonya daki Belarus liderlerinden biri olan Eugeniusz Wappa, Minsk teki yetkililer tarafindan Belarus Cumhutiyetine giriji yasaklanmijken, en buyuk Belarusęa dilindeki sureli yayin haftalik Niwa burada resmen yasaklandi. Bu durum, bu orgutlerin Belarus ile herhangi bir temas kurmadigi anlamina gelmiyor. Muhalefetle, bazi gazetecilerle ve STK lerle ijbirligi yapiyorlar. Ayrica Radio Racja ve Belsat Televizyonu nun faaliyetlerine katiliyorlar. Bununla birlikte, yeni kurulan derneklerin Polonya daki Belarus topluluklari arasinda genij bir destegi yoktur ve faaliyetleri genellikle birkaę entelektuel kentsel dernekle sinirlidir. Belarus taki durumla ilgili solcu BTSK liderleri tarafindan dile getirilen gorujler ve bu organizasyonun ana ussu, ornegin kirsal Ortodoks cemaatinin daha eski kujagi ve Belarus milliyetęi orgutlerinin ve bu orgutleri destekleyen genę, egitimli neslin aktardigi gorujler arasinda aęik bir ilijki vardir. Tipki Belarus taki orgutlerin aktivistlerinin Belarus taki siyasi geręekleri degerlendirmelerinde farklilik oldugu gibi, Polonya daki Belarus azinliginin Polonya nin AB uyeliginden sonraki durumu degerlendirmelerinde de farkliliklar vardir. BTSK bajkani, Polonya nin AB uyeliginin Belarus azinliklarinin kojullarinda hiębir jey degijtirmedigine inanirken, BTSK ya muhalefet eden orgutlerin aktivistleri, azinliklarin haklarini korumak ve Polonya nin AB uyeliginden sonra azinliklarin daha iyi korunmasinda Avrupa hukuk standartlarinin olumlu rol oynayacagini vurgulamaktadir. Litvanya Geętigimiz on yillar boyunca, Polonya-Litvanya ilijkileri sosyalist dostluk kanaliyla aęik dujmanliktan, 90 li yillarin bajindaki guvensizlikten, 21. yuzyilin bajinda NATO ve AB ięindeki ijbirligi ve stratejik ortakliktan, karjilikli ilijkilerin aęik bir jekilde sogumasina kadar ęok ęejitli ajamalardan geęti. Ilijkilerin gelecekte nasil olacagi, her iki ulkedeki Polonyali ve Litvan azinliklarinin durumuna baglidir.

14 5 3 8 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti Sosyalist donemde Litvan azinliginin sorunlari, SSCB ya da Litvanya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yetkilileri ile olan iliękilerin bir tarafi degildi. Bu durum, yeni jeopolitik koęullar altinda degięti li yillarin baęinda bagimsizligini yeni kazanan Litvanya Polonyalilarin sempatisini yeniden kazandi, bu nedenle de Polonya-Litvanya iliękilerinin model bir ornege donuęmesi bekleniyordu. Buna ragmen 1990 li yillarin baęinda Litvanya, komęulari arasinda Polonya ile iliękileri en kotu olan ulkeydi. Iliękilerin bu ęekilde alevlenmesi, sadece Litvanya daki Polonyali azinliga karęi olan davranięlardan degil, ayni zamanda Litvanya da iktidara gelen Sajudis partisinin ulusal sloganlarindan ve buyuk olęude de tarihsel gerekęelerden dolayi Litvanlarin Polonyalilara karęi hoęnutsuzlugundan ve guvensizliginden etkilenmiętir li yillarin baęlarindaki anlaęmazliklar sonrasinda surekli olarak azinliklarin yon verdigi, ozellikle de Litvanya daki Polonya azinliginin etkisiyle, Polonya ile Litvanya arasindaki devletler arasi iliękiler duzeldi. Aylarca suren muzakereler sonrasinda Nisan 1994 te, iyi komęuluk iliękileri ve dostęa iębirligi uzerine antlaęma imzalandi. Antlaęmayi imzalayarak, her iki taraf da, ulusal azinliklara iliękin olarak, digerlerinin yani sira, ulusal dillerini kamu ve ozel hayatlarinda ozgurce kullanma, isimlerini ve soyadlarini orijinal azinlik ęekliyle kullanma, kendi kurumlarini oluęturma, diger vatandaęlarla eęit koęullarda kamusal yaęama katilma ve kendi ulusal kimliklerini korumayi taahhut eden tum uluslararasi duzenlemelere uymayi kabul etmięlerdir. Iki ulkenin yaęadigi sorunlarin olęegi, Litvanya Polonya hukumetinin bu tur bir anlaęma imzaladigi yeni komęularin sonuncusu oldugunu gosterdi. Birkaę ay sonra Litvanya Konsoloslugu Polonya-Litvanya sinirindaki Sejnyde aęildi ve Litvanya hukumeti Polonya daki Litvanya azinligi ięin Litvanya Evi nin inęaatini finanse etmeye baęladi li yillarda iki ulke arasinda hem dię turizmi hem de ticareti canlandiracak Ogrodniki ve Budzisko sinir kapilari aęildi. Polonya ve Litvanya 2004 te AB ye katildiktan ve her iki ulke de 2007 de Schengen Bolgesi ne girdikten sonra, sinir geęięlerindeki butun sinirlamalar kaldirildi. Bu durum Suwałki bolgesinde yaęayan Litvanya azinligi ięin ozellikle elverięli bir durumdur ( ekil 4) ve komunizm doneminde hukumet, Polonya da yaęayan Litvanlarin aileleri de dahil olmak uzere Sovyet Litvanya yla temas etmesini etkin bir ęekilde onledigi ięin, ęok uzun zaman once boyle bir degięikligin hayal bile edilmesi hię kolay degildi. Eyalet hukumeti duzeyinde kurulan Polonya-Litvanya iębirligi, aęagidaki ortak kurumlarin oluęturulmasina sebep oldu: Polonya ve Litvanya Baękanlari Danięma Komitesi, Polonya ve Litvanya Seym Vekilleri Meclisi (1997), Polonya ve Litvanya Cumhuriyeti Hukumetleri Arasinda Iębirligi Konseyi (1997), Polonya-Litvanya Uluslararasi Sinir-Otesi Iębirligi Konseyi, Polonya-Litvanya Yerel Yonetim Forumu (1998). Ayrica, bolgesel duzeyde Polonya-Litvanya iębirligi aęagidaki kurumlarin oluęturulmasina sebep olmuętur:

15 Marek B a r w in sk i Jan A. Wendt Duman A l i a s k a ro v 4 Sejny de (1990) Pogranicze (Sinir Otesi) Vakfi, Polonya-Litvanya Ticaret Odasi (1993), Litvanya-Polonya-Rusya Sinir Bolgeleri Komitesi (1997), Sejny Bolgesi Yerel Yonetimler Birligi ve Polonya-Litvanya Sivil Toplum Kurulujlari Forumu. Sinir otesi ijbirligi dinamik ve ęejitlilik ięinde gelijti ve ayni zamanda, 1997 yilinda Neman Nehri Avrupa Bolgesi nin olujturulmasi, Polonya ve Litvanya sinir belediyeleri ile kardej jehirleri arasindaki ijbirligi, kultur kurumlari ve okullarin ijbirligi, ticari heyetlerin ve uluslararasi fuarlarin ortak organizasyonun olujmasi sonucunu dogurdu (Rykała 2008). Bu faaliyetler, diger ekonomik anlajmalarla birlikte, 20. yuzyilin sonlarinda, ęogunlukla tarihin en iyisi olarak anilan Polonya-Litvanya ilijkilerinin stratejik bir ortakliga donujmesine yol aęti. Her iki ulke de AB ve NATO uyeligine ilijkin etkin ijbirligi bajlatti ve onlarin ortak arzusu Varjova ve Vilnius u birbirlerine daha da yakinlajtirdi. Diger taraftan, yirmi birinci yuzyilin ilk on yilinda, Litvanya nin bagimsizligi saglamlajtiktan ve Litvanya NATO ya ve AB ye katildiktan sonra, karjilikli ilijkiler daha da kotuye gitti. Litvanya, kendi topraklarini siyasi olarak yuzyillardir hakimiyeti altina alan ve halihazirda en buyuk ulusal azinliga sahip olan daha buyuk ve kalabalik bir komju ile karjilajan kuęuk ulkenin eski kizginliklarini ve korkularini yajamaya bajladi. Polonya ve Litvanya arasindaki ilijkilerde, Polonya daki kuęuk Litvan azinligi, Vilnius daki yetkililerin Polonya hukumeti ile gorujmelerde kullandigi bir araę haline geldi. Polonyali yetkililer, Litvanya daki Polonyalilarin haklarina saygi duymalarini talep ettiklerinde, Litvanya hukumeti Polonya daki Litvanlara ayrimcilik meselesini gundeme getirmeden ęekinmedi. Her iki ulkede de son yillarda ozellikle de Polonya yasalarini AB duzenlemelerine uyarladiktan ve Polonya parlamentosu tarafindan ulusal, etnik azinliklar ve bolgesel dil konusundaki yasanin kabul edilmesinden sonra, Polonya daki Litvan azinliginin durumu, Litvanya daki Polonyali azinligin durumundan ęok daha iyi konumdadir.7 Komju devletler arasindaki siyasi ilijkiler goreceli, degijken ve tartijm aya aęiktir. Bu nedenle bu goruj ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kijisel yazar gorujlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller.

16 S o sy a l B ilim le r I iginda Polonya Cu m h uriye ti Sekil 4: Polonya da yapilan 2002 nufus sayimina gore Litvan etnik kokenine sahip oldugunu beyan edenlerin ve Polonya-Litvanya sinirindaki Litvanya dilini kullananlarin orani Kaynak: Merkez Istatistik Ofisi verilerine dayali olarak kendi ęalięmam Polonya Cumhuriyeti ile Litvanya Cumhuriyeti arasindaki ili kilerdeki en onemli husus, Litvanyadaki Polonyali ulusal azinliga kar i yapilan muameledir. Litvanya makamlari, azinliklarin haklarini (ozellikle dil ve egitim ile ilgili) sinirlayan bir dizi hukum getirdi. Hala ęozulmeyen konular arasinda, kimlik kartlarindaki isimlerin Lehęe olarak yazilmasi ve sokak adlarinin ve yerlerin iki dilli yazilmasi vardir. Litvanya yasalarina gore, Litvanya Cumhuriyeti nde yalnizca Litvanca yazim kurallari uygulanabilir ve Polonyalilarin (veya diger azinliklarin) ęogunlukta oturdugu bolgelerde bile, iki dilde olan yer isimlerine izin verilemez yilinda Litvanya makamlari, Litvanyada yer alan Polonya (Leh dilinde egitim veren) okullarini ayiracagi egitim yasasini onayladi. Yeni egitim yasasinin en eleętirilen hukumleri, 2013 yilindan itibaren, azinlik ve Litvanya okullarinda Litvan dilinde zorunlu olgunluk sinavlarinin standartla^tirilmasi, Litvanca dil siniflarinin sayisinin artirilmasi, 2011 yilindan itibaren, Litvanca tarih ve cografya siniflarinin yani sira (eskiden butun derslerin azinlik dillerinde ogretildigi) azinlik okullarinda Litvanca dilinde vatanseverligin temelleri derslerinin mufredata konmasidir. Yasa, yerel yonetimlerin, Leh dilli okullarinin sayisini azaltacak olan kuęuk, kirsal Litvanya ile ilgili olmayan okullarin kapatmalarini da kolayla^tiriyor.

17 Marek B a r w in sk i Jan A. Wendt Duman A l i a s k a ro v Karjilajtirma ięin, Polonya egitim yasasina gore, tum Polonya tarihi ve cografya siniflari zorunlu olarak her okulda ogretilmektedir ve Leh dilinde zorunlu olgunluk sinavi da standartlajtirmijtir. Yasanin kabul edilmesi Vilnius da kitlesel gosterilere ve Polonya makamlarinin mudahalesine sebep oldu. Polonyalilarin protestolarinin herhangi bir etkisi olmadi ve yeni egitim yasasi, Polonya-Litvanya ęatijmasina yeni bir bajlangię oldu. ęozulmemij bir diger sorun, Ikinci Dunya Savaji ndan sonra Sovyet makamlarinca el konulan ve bugun yasal mirasęilari olan mevcut Litvanya makamlarina ait Polonya mulklerinin iadesi ile ilgilidir. Sosyal ve tarihi doganin sorunlarina ek olarak, Polonyali jirket tarafindan satin alindiktan sonra PKN Orlendeki en buyuk yabanci sermaye olan Mazeikiai deki rafinerisi orneginde oldugu gibi piyasa mekanizmalari denilen unsurlar ięin ęok daha fazla sorunlara neden olan ekonomik konular da bulunmaktadir. Litvanya devleti ve Polonyali azinlik arasindaki ilijkilerdeki biręok hassas soruna ragmen, Polonya orgutleri ve kurumlari, ęalijma ozgurlugune ve yerel Polonya topluluklarini etkilemek ięin geręek bir ozgurluge sahiptir. Vilnius ve Salcininkai bolgelerinde, yerel idarenin buyuk bir kismi Polonyali azinligin egemenligi altindadir; Litvanya seyminde Polonyali Seęim Eylemi temsilcileri mevcuttur, Polonya okullari (biręok sorunlari olmasina ragmen) universite duzeyinde de ijlev gormektedir. Polonya azinligina tepki gosteren Litvanya ęevreleri bile, Litvanya devletinin toprak butunlugune herhangi bir tehdit olujturmadigini fark etmij gibi gorunselerde, Polonya ve Litvanya AB ye uye olduktan sonra, iki ulke arasindaki idari ve ekonomik engellerin kaldirilma egilimi Vilnius un giderek daha fazla Litvanlajmasi sonucu olarak daha belirgin hale geldi. Ote yandan, Polonya nin toprak ozerkligi ięin gereken destek eksikligi, Polonya isimlerinin veya iki dilli ijaretlerin yazimina ilijkin taleplerini kabul etme ve yeni egitim yasasinda yer alan duzenleme konulari, Litvanlarin Polonya nin ayrilikęilik emellerinden hala korktugunu ve Polonyali azinligin biręok girijimini, Litvanya egemenligine karji eylemler olarak gordugunu gostermektedir (Kowalski 2008). Ikili sorunlarin ęozumune, yalnizca iyi niyet eksikligi degil ayni zamanda her iki ulkedeki orantisiz milliyetęilik de engel tejkil etmektedir. Polonya daki Litvanlar sayi ve toprak bakimindan sira diji bir milliyettir. Litvanya azinligi Polonya nin kuzeydogu yoresinde, Litvanya ile sinir bolgesinde yajiyorlar ( ekil 4), ancak sadece Puńsk Ilęesinde ilęe nufusunun ęogunlugunu olujturmaktadirlar nufus sayimina gore, Polonya da sadece yaklajik etnik Litvan ve Litvanya kokenli insan var. Bununla birlikte, Litvanya daki Polonyalilar en buyuk etnik azinlik (yaklajik kiji) olup Litvanya tarihini onemli derecede jekillendirmektedir. Vilnius da yajayan ęok sayida Polonyali kokenli insan var ve Litvan-

18 5 4 2 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti ya nin baękenti ęevresinde sayi ve siyasi nufuz aęisindan hakim konumdalar nufus sayimina gore Litvanya da yaklaęik 200 bin Polonyali yaęiyor (10 yil ięinde 30 binin uzerinde bir duęuę), ve rakam toplam nufusun % 6,6 sini temsil ediyor, Vilnius ta yaęayan yaklaęik Polonyali toplam nufusun %16,5 ini oluętururken, Vilnius bolgesindeki Polonyalilar ise %60 ini, Salcininkai bolgesindekiler ise nufusun %80 ini oluęturuyorlar. Tabii ki, bu azinliklarla olan iliękideki asimetriyi hakli gostermez. Litvanya Cumhuriyeti Hukumeti, degięen siyasi seęenekler ne olursa olsun, 1994 Antlaęmasi nin Polonya ile olan hukumlerinin hiębirine uymadi ve Polonyalilara karęi ayrimcilik uyguladi. Birbiriyle dost, tam demokratik ve hem AB hem de NATO uyesi devletler arasindaki ulusal ve siyasi iliękiler ięiginda, Belarus ya da Ukrayna ile iliękilerin durumu surpriz olmamali. Kendi bolgelerindeki ulusal azinliklarin haklarini sinirlandirarak, Litvanya makamlari ayni zamanda, Polonya da olanlar da dahil olmak uzere, yurtdięinda yaęayan etnik Litvanlara mali, orgutsel ve siyasi turde ęeęitli destekler sunmaktadirlar. Bu taahhut, ayni zamanda, azinlik faaliyetleri ięin onemli giderler olarak ifade edilmiętir. Litvanya hukumeti, Sejny de Litvanya Evi nin inęasinin yani sira, egitim dili Litvanca olan Ziburys ile yapilan Okul Kompleksinin binalarinin yapimini finanse etti. Puńsk ta Litvanya hukumeti ortak finansman saglayarak Litvanya Kultur Evi - nin yapimini sagladi. Ayrica okullara, Litvan azinlik orgutlerinin ve Ausra yayinevinin operasyonlarina maddi destek sagliyor. Polonya daki Litvanya Dernekleri Birligi baękani, Dięięleri Bakanligi, Egitim Bakanligi, Litvan Dili Enstitusu ve Litvanya okullari gibi Litvanya makamlari ve kurumlarinin ęok yonlu desteginin onemini vurguluyor. Ayni zamanda Litvanya daki aktivistler, Polonya-Litvanya arasindaki iliękilerinin Litvanya ve Polonya daki algilarinin yani sira Polonya-Litvanya sinir bolgesinde yaęayan Polonyalilarin Litvanlarin goruę ve goruęleri uzerinde olumsuz bir etkisi oldugunda hem fikirler. Onlara gore, Litvanya azinligi Polonya ve Litvanya dię politikasinin bir tutsagi ve Varęova ve Vilnius arasindaki iliękilerin bozulmasi Puńsk ve Sejny deki durumu da etkilemektedir. Bu iliękinin kendileri aęisindan ęok olumsuz, haksiz veya hatta tehlikeli oldugunu duęunuyorlar. Litvanya daki siyasi durum ile Agustos 2011 de Puńsk Belediyesindeki iki dilli ęehir adlarinin boyanmasi arasinda dogrudan bir ilięki buluyorlardi; bu durum, onlara gore, dięaridan bir telkin ile olmuętur. Bununla birlikte, Polonya ve Litvanya nin AB ye uye olmalarinin sonuęlarini Litvan azinligi ięin ęok olumlu bir ęekilde degerlendiriyorlar, ozellikle ulkeler arasindaki siniri ozgurce geęme hakkina Snem veriliyor ki sinir bolgelerinde, akraba-devletlerinin hemen yakininda yillardir yaęayan halklar ięin bu kesinlikle buyuk onem taęimaktadir ( ekil 4). Ozellikle bu cografi yakinligin, sosyalist donemden ęok once, yani 1920 lerin baęindan itibaren, karęilikli temas kurma ozgurlugu anlamina gelmedigi geręegi goz onune bulundurulmalidir.

19 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A lia sk a ro v \ Onlarca yil boyunca, Polonya-Litvanya siniri, sadece normal sinir otesi ijbirligini degil, ayni zamanda birkaę ya da on, on bej kilometre uzakta yaęayan aile uyelerini ziyaret etmesini de engelleyen ęok zor bir engeldi. Bu nedenle, Polonya da yaęayan Litvanyalilar ięin Avrupa ya uyumun en onemli yonu tam anlamiyla ve pratik anlamda Polonya-Litvanya sinirmin birleęmesidir. Ayrica, bu ęalięmadaki Polonya daki Litvanya Dernegi nin yetkili makamlarinin kanuni operasyonlarinda AB fonlarini kullanmayi kabul eden tek ulusal orgut oldugu unutulmamalidir. Avrupa kitasindaki siyasi, ekonomik ve askeri entegrasyonun ęagdaę sureęlerinden birinin sonucu, Bati Avrupa (en genię anlamiyla) ve Dogu Avrupa (uyum surecine dahil edilmedi) bolunmesinin ortadan kaldirilmasi ve birleęiminin guęlendirilmesidir. Polonya sinirinda Belarus ve Ukrayna ile birlikte, geręek (sinirlari korumak ięin teknik tedbirler) ve hukuksal anlamda (vize duzenlemeleri) guęlenen ęagdaę bolunme ęizgisi, ęaglar boyunca ęekillenen uygarlik, kulturel ve dini bolum ęizgisi ile ęakięmaktadir. Varjova daki hukumetin Polonya nin Dogu politikasi iddialarina ragmen, Bati politika konusunda net bir donuę goruyoruz. Politik, askeri ve ekonomik anlamda, Polonya yuzunu aęikęa batiya donmuę bulunuyor ve bu durum Polonya yi dogu komęularindan uzaklaętiriyor ve bu da siyasi ve jeopolitik nedenlerden dolayi Polonya ięin dezavantajli bir durumdur. ęeęitli hukumetlerin iębirligini, ozellikle de Ukrayna ve Litvanya olan ile iębirligini yeniden canlandirmak ięin yaptiklari olaganustu girięimlere ragmen, Polonya ęu anda, etkili, faydaci bir Dogu politikasi yurutmek ięin ekonomik veya finansal herhangi bir goruęe sahip degil, tarihi duygulara dayali bir politika ięermiyor. Polonya nin ęagdaę etnik yapisini ve ulusal politikasini ve dogu komęularini karęilaętirdigimizda, hem nicelik olarak hem yasal-kurumsal anlamda aęik bir asimetri gorebiliriz. u anda, Polonya da yaęayan Ukraynali, Belarus ve Litvan gibi dogu komęulari kokenli azinliklarin sayisi, bu ulkelerde yaęayan Polonyali azinlik sayisiyla kiyasla belirgin bir ęekilde daha kuęuktur. Ayni zamanda, Polonya daki ulusal azinliklar, Ukrayna, Belarus ve Litvanyada yaęayan Polonyalilara gore daha genię etnik ve kulturel haklara ve daha iyi yaęam koęullarina sahiptirler.8 Polonya daki etnik azinliklarin hukuki durumunun iyileętirilmesi, etnik azinliklarin korunmasiyla ilgili yasal standartlarin iyileętirildigini vurgulayan Polonya nin ulusal orgut liderleri tarafindan taninan ve takdir edilen AB politikalariyla ilgilidir. Bu, AB mevzuati ięin tam olarak uygulanabilir olmasa da, ulusal mevzuat liderlerinin bilinęaltinda ęok kok salmię evrensel olarak benimsenen bir goruętur. AB uyelerinin azinliklarla ilgili uluslararasi hukuk standartlarina saygi duymalarini talep etse de, AB yasalari, etnik azinlik haklarina iliękin herhangi bir duzenleme ięermemektedir. AB Komęu devletler arasindaki siyasi iliękiler goreceli, degięken ve tartięmaya aęiktir. Bu nedenle bu goruę ve tespitlerden sadece yazarin kendisi sorumludur. Kięisel yazar goruęlerinden kitabin editorleri sorumlu degiller.

20 5 4 4 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti mevzuati sadece az kullanilan dilleri koruma altina almaktadir, ancak bu uygulamada etnik azinliklarin kullandigi bazi diller anlamina geliyor, ancak bu durum ortak bir ulusal politika olujturma anlamina gelmiyor. Sonuę olarak, her ulke etnik azinliklarin hukuki meselelerini kendi duzenlemektedir. AB mevzuati, cinsiyet, irk, din, etnik koken, toplumsal koken ve cildinin rengi nedeniyle ayrimcilik yapilmasini aęikęa yasaklamakla birlikte, dogrudan dogruya etnik azinliklardan bahseden AB duzenlemeleri mevcut degildir. Azinliklarin mali destegi ięin de ozel bir program bulunmamaktadir. Bu nedenle, projeleri ięin genel AB girijimleri (yapisal ve uyum fonlari) kapsaminda sadece finansman bajvurusunda bulunabilirler. Avrupa Konseyi nin etnik azinliklarin yasal olarak korunmasina ilijkin mevzuati ęok daha genij kapsamlidir (Budyta-Budzyńska 2010). Ulusal azinliklarla ilgili devletler arasi ilijkileri tartijirken, ikili ilijkilerde karjiliklilik kurali siklikla tartijilmaktadir. Bu tartijma, ancak ayni zamanda bu tartijmanin her iki tarafinin eylemleriyle beraber, L. Nijakowski nin (2000) dedigi gibi, ęogunlukla belirli bir azinliga haklarini sizin insanlariniza, sizin bizim insanlarimiza davrandiginiz gibi kotu davranacagiz kuralina gore vermenizi gerektiren Eski Ahit ile bakin sizin insanlariniz bizimle ne kadar mutlu kuralini kullanan Yeni Ahit arasindaki mucadele olarak geęiyor. Umariz ki bu tartijmanin ikinci kismi ęok daha fazla on plana ęikacaktir. L. Nijakowski nin dedigi gibi, Polonya ile Polonya azinliklarinin bulundugu yabanci akraba-devletler arasindaki ilijkileri tartijirken, ilk kisim etik aęidan kabul edilebilir ve politik aęidan da faydali olmayacagi ięin, bu ikinci kisim ornek alinacak bir model olmalidir.

21 Marek B a r w iń sk i Jan A. Wendt Duman A lia sk a ro v 4 KAYNAKęA Babiński, G., 1997, Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, Kraków. Bański, J., 2008, Polska i Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy, [in:] Eberhardt P. (ed.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa, p Barwiński, M., 2009, The contemporary Polish-Ukrainian borderland its political and national aspect, [in:] Sobczyński M. (ed.), Historical Regions D ivided by the Borders. General Problems and Regional Issue, Region and Regionalism, 9 (1), Łódź Opole, p Bieńkowska-Ptasznik, M., 2007, Polacy Litwini Białorusini. Przemiany stosunków etnicznych na północno-wschodnim pograniczu Polski, Białystok. Budyta-Budzyńska, M., 2010, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa Eberhardt, P., 1993, Polska granica wschodnia , Warszawa. Eberhardt, P., 2004, Koncepcja granicy między cywilizacją zachodniego chrześci-jaństwa a bizantyjską na kontynencie europejskim, Warszawa, p Huntington, S.P., 1997, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa. Kępka, P., 2009, Postawy polityczne ludności prawosławnej w województwie podlaskim, master s thesis wrote in Department of Political Geography, University of Lodz, promoter M. Barwiński, Łódź. Kowalski, M., 1999, Kulturowe uwarunkowania stosunków polsko-litewsko-biało-ruskich, [in:] Kitowski J. (ed.), Problematyka geopolityczna Europy Środkowej i Wschodniej, Rzeszów, p Kowalski, M., 2008, Wileńszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku, [in:] Eberhardt P. (ed.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa, p Kurcz, Z., 2005, M niejszość polska na Wileńszczyźnie, Wrocław. Lis, A., 2008, Pogranicze polsko-ukraińskie jako pogranicze narodowościowo-wyzna-niowe, master s thesis wrote in Department of Political Geography, University of Lodz, promoter M. Barwiński, Łódź. Nijakowski, L., 2000, Pomosty i zasieki, czyli o drogach pojednania. Mniej-szości narodowe i etniczne a polska polityka wschodnia, Rubikon, 4 (11). Pawluczuk, W., 1999, Pogranicze narodowe czy pogranicze cywilizacyjne?, Pogranicze. Studia Społeczne, 8, p Rykała, A., 2008, Sytuacja społeczno-kulturalna Litwinów w Polsce i ich wpływ na relacje między krajem zamieszkania a Litwą, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 9, Łódź, p Sadowski, A., 1995, Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców, Biały-stok. Sobczyński, M., 2001, Perception of Polish-Ukrainian and Polish-Russian trans-border co-operation by the inhabitants of border voivodships, [in:] Koter M. and Heffner K.

22 5 4 6 So sy a l Bilim le r I iginda Polonya Cumhuriyeti (eds.), Changing role ofborder areas and regional policies, Region and Regionalism, 5, Łódź-Opole, p Wojakowski, D., 1999, Charakter pogranicza polsko-ukraińskiego analiza socjologiczna, [in:] Malikowski M. and Wojakowski D. (eds.) M iędzy Polską a Ukrainą. Pogranicze mniejszości, współpraca regionalna, Rzeszów, p Wojakowski, D., 2002, Polacy i Ukraińcy. Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu, Kraków.