İSLAM AHLÂK DÜŞÜNCESİ PROJESİ

Transkript

1 ilke.org.tr/projeler/iad İSLAM AHLÂK DÜŞÜNCESİ PROJESİ İnsan Tanımları Çalıştayları - II çağdaş düşüncede insan 18 Mart 2017, Istanbul bildiri özetleri

2 2 ilke.org.tr/projeler/iad

3 tebliğciler müzakereciler Adem Levent Muş Alparslan Üniversitesi Ahmet Göksu Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Ahmet Karakaya İstanbul Üniversitesi Eyüp Süzgün Bilim ve Sanat Vakfı Kasım Küçükalp Uludağ Üniversitesi Latif Karagöz İstanbul Medeniyet Üniversitesi Lütfi Sunar İstanbul Üniversitesi Metin Özdemir Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Olkan Senemoğlu Rıdvan Özdinç İstanbul Üniversitesi düzenleme kurulu Kübra Tiryaki Bilgin Latif Karagöz Lütfi Sunar Ömer Türker A. Teyfur Erdoğdu Yıldız Teknik Üniversitesi Abuzer Gündüz Yıldız Teknik Üniversitesi Betül Akdemir İstanbul Üniversitesi Emine Aslan İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Eşref Altaş İstanbul Medeniyet Üniversitesi Feride Ersoy Marmara Üniversitesi Hakan Ertin İstanbul Üniversitesi Harun Kuşlu İstanbul Medeniyet Üniversitesi Hasan Korkmaz İstanbul Üniversitesi Hatice Toksöz Süleyman Demirel Üniversitesi Hatice Turan Mimar Sinan Üniversitesi İbrahim Halil Ayten Marmara Üniversitesi İbrahim Halil Üçer İstanbul Medeniyet Üniversitesi İshak Arslan İstanbul Şehir Üniversitesi Kübra Bilgin Tiryaki İstanbul Üniversitesi Kübra Şenel Marmara Üniversitesi Mervenur Yılmaz İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Osman Demir Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Ömer Türker Marmara Üniversitesi Özkan Gözel İstanbul Medeniyet Üniversitesi Selime Çınar Marmara Üniversitesi Songül Demir Yıldız Teknik Üniversitesi Süleyman Güder İstanbul Üniversitesi Tuba Erkoç İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yaylagül Ceran İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yunus Çolak Kırklareli Üniversitesi Yusuf Ziya Gökçek Marmara Üniversitesi Mehmet Zahit Tiryaki İstanbul Medeniyet Üniversitesi 3

4 program Kayıt-Açılış birinci Modern Zamana Geçerken Bedenleşen İnsan: John Locke un Beden, Emek ve Mülkiyet Kuramının Bir Eleştirisi Lütfi Sunar/İstanbul Üniversitesi Bir Türsel Varlık Olarak İnsan: Rousseau dan Marx a İnsanın Mahiyeti Tartışması Olkan Senemoğlu Çağdaş Nörobiyolojik İnsan Tasavvuru: Beyin Üzerinden İnsana Dair Bir Tartışma Eyüp Süzgün/Bilim ve Sanat Vakfı Ara ikinci Eylem ve Aktör: Çağdaş Psikolojide Özne Tartışmaları Latif Karagöz/İstanbul Medeniyet Üniversitesi Çağdaş İslam Düşünürleri Açısından Özgürlük Sorunu Metin Özdemir/Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yemek Arası 4

5 üçüncü Yeni İlm-i Kelam Arayışlarında İnsan Telakkisi Rıdvan Özdinç/İstanbul Üniversitesi Yeni Hümanizm ve İnsan Kavramının Küçülmesi Kasım Küçükalp/Uludağ Üniversitesi Homo-Economicus, Rasyonel Birey ve Ortodoks İktisat Adem Levent/Muş Alparslan Üniversitesi Ara dördüncü Evrilen Darwinizm ve İnsan Üzerine Tartışmaları Ahmet Göksu/ Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi 16: İnsan ve Kişi Kavramlarının Tıp Etiği Çerçevesinde Değerlendirilmesi Ahmet Karakaya/İstanbul Üniversitesi 17: Kapanış- Değerlendirme 5

6 birinci Modern Zamana Geçerken Bedenleşen İnsan: John Locke un Beden, Emek ve Mülkiyet Kuramının Bir Eleştirisi Klasik çağdan modern zamana geçerken yaşanan tartışmalar arasında insanın mahiyetine dair olanları önemli bir yer tutmaktadır. Özünde teolojik bir mahiyet arzeden bu tartışmalar doğal hukuk, doğal hal, sosyal sözleşme, birey ve özgürlük gibi alanlardan süzülerek siyasal sistemin yapısına dair önemli bir tartışmanın konusuna dönüşmüştür. İnsanın mahiyetine dair tartışmaları modern yönetim modeline bağlayan ana çizgi sosyal sözleşmecilik olmuştur. Bu bağlamda John Locke un sosyal sözleşme teorisi liberal modelin temelini teşkil etmektedir. Locke un sosyal sözleşmeyi temellendirdiği Yönetim Üzerine İki İnceleme (1690) adlı eserinde mülkiyet sözleşmenin temeline yerleştirilmekte ve mülkiyet de bireyin kendi bedeni üzerindeki dolaysız hakkına dayandırılmaktadır. Daha sonra batıdaki klasik iktisadi düşüncenin temeli olacak emek değer kuramının başlangıcını teşkil eden bu yaklaşıma göre bireyin kutsal mülkiyet hakkı kendi bedenini kullanma imtiyazından gelmektedir. Birey emeğini doğaya aktardığında bir mülkiyet hakkı elde eder. Ona göre birey tamamen kendisinin olan bedeninin bir çıktısı olan emeğini üretime katarak, dünyadaki şeyler üzerinde mülkiyet hakkına sahip olabilir. Aristokrasiyi ve kiliseyi tasfiye etmeye yarayan bu görüş aynı zamanda modern iktisadi ve siyasi düşüncenin temeline insanın bedenleşmesini almaya da götürmüştür. Bu bildiride Jonh Locke dan hareketle bedenle temellendirilen emek ve mülkiyet kuramının modern toplumsal teorideki yeri ele alınacaktır. Lütfi Sunar lisans eğitimini 2002 yılında İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Ekonomi bölümlerinde ve doktora eğitimini de 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde tamamladı. Sosyolojik teori, şarkiyatçılık, öteki, Türkiye de toplumsal değişim ve tabakalaşma alanlarında çalışmalarda bulunan Lütfi Sunar, hâlen İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Sunar ın Marx ve Weber de Doğu Toplumları, Türkiye de İş Ortaklıkları, Marx an Weber on Oriental Societies, Türkiye de Toplumsal Değişim, Eurocentrism at the Margins: Encounters, Critics and Going Beyond ve Debates on Civilization in the Muslim World: Critical Perspectives on Islam and Modernity adlı kitapları ve çok sayıda makalesi bulunmaktadır. 6

7 Bir Türsel Varlık Olarak İnsan: Rousseau dan Marx a İnsanın Mahiyeti Tartışması birinci İnsanla hayvan arasında nasıl bir fark vardır? En genel anlamda belki şöyle bir ayrım yapılabilir: Hayvan, doğayı hazır bulur, kendi varlığını, hazır bulduğu doğaya katar. Ve bu yönüyle kendi doğasını hazır bulduğu doğaya eklemlemek zorunda kalır. Kuşlar, bizonlar ve birçok hayvan bu yüzden göç etmek zorunda kalırlar. İnsan ise, hayvan gibi doğaya doğrudan varlığını katmaz; doğada bulduklarını kendi uzvuna ekler. Hayvanın doğadan aldığı besin insan için de geçerlidir ama bununla yetinmez. Hayvanın doğrudan doğanın var olma biçimiyle ilişkisi söz konusuyken insan doğayı dönüştürmeyi de başarmıştır. İnsan doğayı kendi emek aracı haline getirir: Marx ın deyimiyle böylece, doğaya ait bir şey onun faaliyetinin organı olur, işçi bu organı kendi vücudunun organlarına ekler ve İncil e rağmen, kendi doğal boyunu uzatır. Toprak, nasıl onun ilk azık ambarıysa, aynı şekilde ilk emek aracı deposudur. Örneğin, fırlatması, sürtmesi, bastırması, kesmesi vb. için taş verir. Hayvan için geçim aracı kendi olmak zorundadır. Oysa insan öyle değildir. Geçim aracı haline getirdiği başka nesneler de vardır. Diyebiliriz ki aslan nasıl ki kendi bedenini hızlı kılarak işlevsel hale getirmek zorundaysa, insan da başka nesneler kullanarak kendi bedenini işlevsel hale getirmektedir. Bu durumda hayvanla insan arasında bir fark ortaya çıkar mı? Evet, bu yönüyle bakıldığında hayvan ile insan arasında bir fark yokmuş gibi görünür. Peki, insanla hayvanı farklı kılan şey nedir? İşte bu sorunun yanıtı bizi Rousseau dan başlayıp, Hegel e oradan Feuerbach üzerinden Marx a uzanan bir fikri takibe zorunlu kılmaktadır. Bu tartışma ulaşmış olduğu noktada insanın bir tür varlığı veya türsel bir varlık olduğuna dayanır. Bu bağlamda bu bildiri, Rousseau nun, insanla hayvan arasındaki farkı, hayvanın bütün işlerinde her şeyi sadece doğa yaptığı halde, insanın kendi işlerinin yapılmasına, özgür bir unsur sıfatıyla kişi olarak katılmasında görmesinden, Hegel ve Feuerbach üzerinden Marx ın düşüncesine, hayvan kendi hayat-etkinliğiyle doğrudan doğruya özdeştir, kendini bundan ayırt etmez; hayvan, kendi hayat-etkinliğidir, insan hayat-etkinliğinin kendisini isteminin (iradesinin) ve bilinçliğinin nesnesi yapar, bilinçli bir hayat-etkinliği vardır, yolundaki düşüncesine uzanan sürece odaklanmaktadır. İnsanın bilinçli bir hayat etkinliği vardır çünkü insan doğrudan doğruya içine girip kaynaştığı bir gerekirciliğin olmadığını düşünür. Bu da insanın yaşamını hayvanın yaşamından ayıran önemli bir ayrımdır. Bundan dolayı bildirinin temel argümanı insanın bir tür varlığı olduğu yönündedir. Olkan Senemoğlu Kocaeli Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümünü bitirdikten sonra, Yıldız Teknik Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde, Kapitalizm ve Korku isimli tezle yüksek lisans, Ömer Çaha ile hazırlamış olduğu Marx ın düşüncesinde İnsan Doğası ve Toplum isimli tez çalışmasıyla doktora derecesini almıştır. Platon dan Locke a kadar birçok düşünürün insan doğası ve toplum anlayışı üzerine çeşitli dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunmaktadır. Ayrıca doktora tezi Yordam yayınları tarafından Marx ı yeniden düşünmek: İnsan Doğası, Toplum ve Özgürlük başlığıyla yayınlanmak üzere kabul edilmiştir. Feminist teori, Toplumsal hareketler, Lacancı Psikiyatri, Yapısal Antropoloji ve Tarihsel Sosyoloji diğer ilgi alanlarıdır. 7

8 birinci Çağdaş Nörobiyolojik İnsan Tasavvuru: Beyin Üzerinden İnsana Dair Bir Tartışma İnsanoğlu, yeryüzündeki tüm biyolojik varlıklar içinde kim veya ne olduğunu sorabilen tek canlıymış gibi görünmektedir. Bununla birlikte, tarih boyunca insanın neliği veya kimliğini belirlemek için ortaya konulan soruların çoğu, onu diğer varlıklardan ayıracak insan doğası diyebileceğimiz birtakım temel özelliklerin tespiti etrafında toplanır. Bu amaçla bugüne kadar dini, felsefi veya bilimsel alanlarda ruhsal, biyolojik, psikolojik ve sosyal şeklinde farklı katmanlar üzerinden birçok kuramın ileri sürüldüğünü ve her kurama uygun farklı insan tanımlarının yapıldığını görüyoruz. Bu konuşmada, insanın neliği veya kimliği, onu diğer varlıklardan ayıracak gerçek bir doğasının bulunup bulunmadığı ve insanın kendisini bilebilecek veya anlayabilecek bir kapasiteye sahip olup olmadığı çağdaş nörobiyolojik çalışmalar ve beyin fikri üzerinden tartışılacaktır. Özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren geliştirilen nöroteknolojilerin, beyni çalışırken gözlemlemeyi mümkün kılışı, insanın varlığını soruştururken başvurduğumuz bilinç, benlik, düşünce, akıl yürütme, duygular, biliş/idrak, hafıza, dil ve ahlak gibi insan doğasına ait önemli bileşenlerin beynin işleyişiyle nasıl bir ilişkiye sahip olduğunu daha iyi anlamamıza olanak sağlamıştır. Büyük oranda belirli bir beyin fikrine dayanan ve içinde bulunduğumuz dönemin insan tasavvurunu önemli derecede belirleyen bu çalışmalarda, hem ne tür bir beyin kavrayışının/modelinin (modüler veya bağlantıcı beyin; atomistik veya holistik beyin; plastik veya elastik beyin; yalıtık/izole, bedenlenmiş veya çevrelenmiş beyin vb) kullanıldığı hem de ne tür bir yöntemin (beyin-indirgemeci veya beyin-temelli) izlendiği genellikle göz ardı edilmiştir. Bu nedenle, bu konuşmada, çağdaş nörobiyolojik çalışmalar ışığında ortaya konan yeni insan tasavvuru, kullanılan farklı beyin kavrayışları/modelleri ve benimsenen farklı yöntemler ile birlikte ele alınarak değerlendirilmeye çalışılacaktır. Eyüp Süzgün Baskil de doğdu. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi nden mezun oldu (2002). Marmara Üniversitesi Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı nda hazırladığı John Searle ün Bilinç Teorisi başlıklı tezle yüksek lisansını tamamladı (2009) yılları arasında Ottawa Üniversitesi Zihin Sağlığı Araştırma Enstitüsü Beyin Görüntülüme, Zihin ve Nöroetik Birimi nde misafir araştırmacı olarak bulundu. Halen, İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü nde, fenomenal ve deneysel düzeylerde bilinç ve benlik arasındaki ilişkiye odaklanan doktora çalışmasını sürdürmektedir. 8

9 Eylem ve Aktör: Çağdaş Psikolojide Özne Tartışmaları ikinci Descartes la birlikte varlığın merkezine yerleştirilen özne kavrayışı modern psikoloji paradigmasının felsefî zeminini teşkil etmiştir. Kendini belli ikili karşıtlıklar üzerinde var eden bu anlayış, modern psikolojinin insan ve toplum tasavvurunun, epistemolojik ve metodolojik tercihlerinin belirleyicisi olmuştur. Buna mukabil, 20. Yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla baş göstermeye başlayan modern paradigmaya yönelik post yapısalcı ve post modern eleştiri ve meydan okumaların, psikolojide önemli yansımaları olmuştur. Bahsedilen eleştiriler psikolojinin özne tasavvuru başta olmak üzere klinik uygulamalardan metodolojik yaklaşımlara kadar tesir etmiştir. Psikolojide Freud ve Lacan ın psikanaliz geleneği çerçevesinde insanın mahiyetine yönelik ortaya koymuş olduğu yaklaşımlar, özne meselesi bağlamında post yapısalcı ve post modern tartışmalara ivme kazandırıp yön vermiştir. Bununla birlikte özellikle sosyal psikoloji vasıtasıyla, ana akım psikoloji yaklaşımlarının kişi, kimlik ve yöntem meselense dair aidiyetlerine getirilen eleştirilerin de esasında yeni bir özne modeli kurma girişimi olduğu görülmektedir. Psikoloji için önerilen bu yeni iddia ve çaba ile ana akım psikoloji paradigması arasındaki kırılma ve sürekliliklerin tahlili, ortaya konulan özne modelinin mahiyetini tarihsel kökenleri ile bütüncül bir şekilde anlamaya imkan verecektir. Bu bağlamda bu tebliğde çağdaş psikolojide özne üzerine yürütülen tartışmaların eleştirel bir değerlendirmesi sunulacaktır. Öncelikle özne kavramının psikoloji sözkonusu olduğunda ne anlam ifade ettiği diğer bileşenleri ile birlikte ele alınacaktır. Akabinde öznenin farklı psikoloji kuramlarında nasıl ele alındığı ve bu farklılıkları ortaya çıkaran etkenlerin neler olduğu üzerinde durulacaktır. Son olarak ise özellikle post yapısalcı ve post modern özne telakkilerinin psikolojinin insan tasavvuru bağlamında bir farklılık oluşturup oluşturmadığı ve bunların nedenleri üzerinde durulacaktır. Latif Karagöz Lisans eğitimini 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü nde, yüksek lisans eğitimini aynı bölümde Sosyal Psikoloji Anabilim Dalında tamamladı. İstanbul Medeniyet Üniversitesi Psikoloji Bölümünde araştırma görevlisi olarak görev yapan Karagöz, doktora eğitimine İstanbul Üniversitesi nde Sosyal Psikoloji alanında devam etmektedir. Psikoloji Felsefesi, ahlak psikolojisi ve aile ve gençlik meseleleri üzerine çalışmalarını sürdürmektedir. 9

10 ikinci Çağdaş İslam Düşünürleri Açısından Özgürlük Sorunu Özgürlük sorunu İslam kelamı ve düşüncesi tarihi içerisinde de en çok tartışılan konulardan birisidir.kelam ekolleri içerisinde, Cebriyye / Cehmiyye, insan fiillerinin doğrudan Allah tarafından yaratıldığını, bu itibarla insanın onlarda hiçbir yönden etkisinin bulunmadığını; Mutezile, onların doğrudan insan tarafından yaratıldığını, dolayısıyla bütün yönleriyle insanın kendisine ait olduğunu ve Ehl-i sünnet, kesb ve irade yönünden insana, yaratma yönünden ise tamamen Allah a ait olduğunu iddia etmiştir. Onların insanın kaderi ve özgürlüğüyle ilgili görüşleri de bu bakış açılarına uygun olarak şekillenmiştir. Bu bakımdan onlardan her birisinin diğer konularda olduğu gibi bu konuda da kendi bakış açısına ve kelâmî düşünce sistemine uygun gerekçesi vardır. Kelam bilginleri konuya ilişkin yaklaşımlarına dair gerekçelerini sunmaya çalışırken büyük ölçüde kendilerine özgü tenzih anlayışlarından etkilenmişlerdir. Kabul etmek gerekir ki, Müslüman Kelam ekollerinin, en rasyonel grubu olarak görülen Mutezile dahil hemen hepsi Allah merkezli bir kelam anlayışına sahiptir. Bu bakımdan onlar, kader ve özgürlük konusunu, salt bir problem olarak değil, Allah ın zatı, sıfatları ve fiillerine ilişkin olarak geliştirdikleri tenzih anlayışlarıyla alakalı bir mesele olarak görmüşlerdir. Bununla birlikte, Yeni İlm-i Kelam anlayışının ortaya çıkmasıyla birlikte, insan merkezli kelam anlayışına doğru ciddi bir yönelim olmuştur. Bu yeni eğilimin doğal bir sonucu olarak, kader ve özgürlük meselesi, doğrudan Allah ın sıfatları ve fiilleriyle ilgili bir mesele olmaktan çok, insani bir problem olarak görülmeye başlamıştır. Elbette doğrudan insani bir mesele olan kader ve özgürlük sorununu, ilahi sıfatlardan ve fiillerden bağımsız olarak düşünmek mümkün değildir. Bu bağlamda kendisini bir sorun olarak hissettiren asıl mesele, insan fiillerinin ilahi sıfatlar ve fiillerle olan ilişkisinin mahiyetidir. Yeni İlm-i Kelam döneminde, söz konusu ilişkinin mahiyetinin insani boyuttan hareketle anlaşılması eğiliminin güçlendiğini gözlemlemekteyiz. Bu konunun detaylıca ele alınacağı tebliğimizde, özgürlük sorununun klasik arka planından ziyade, onun çağdaş Müslüman düşünürler açısından bir sunumunu yapmaya çalışacağız.. Metin Özdemir 1966 Ordu doğumlu yılında Ordu İmam Hatip Lisesi nden mezun oldu. Aynı yıl, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi ne girdi yılında bu fakülteden mezun oldu ve aynı yıl içerisinde A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kelam-İslam Felsefesi Bölümü nde yüksek lisansa başladı. Yüksek lisansını Hz. Peygamber in Mirac olayı ile ilgili olarak yaptı. Doktorasını İslam Kelamı nda Kötülük Problemi adlı teziyle tamamladı. Bu arada, 1995 yılı Haziran ında daha önce yapmakta olduğu öğretmenlik görevinden ayrılıp Cumhuriyet Ü. İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri Kelam Anabilim Dalı na Araştırma Görevlisi olarak atandı yılında Yardımcı Doçent, 2004 yılında da Doçent oldu. 2004/2005 akademik yılında, Milli Eğitim Bakanlığı ndan burslu olarak Ürdün Üniversitesi nin Dil Merkezi nde yabancılar için hazırlanmış olan programa devam etti (19 Ağustos) yılında profesör oldu tarihinde Cumhuriyet Ü. İlahiyat Fakültesi nden naklen Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Temel İslam Bilimleri Kelam ve Mezhepler Tarihi Anabilim Dalına öğretim üyesi olarak geçti. Halen aynı anabilim dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Kötülük problemi, insan hürriyeti, kader ve Mutezilenin Kur an müdafaası gibi konular üzerinde çeşitli kitapları ve makaleleri bulunmaktadır 10

11 Yeni İlm-i Kelam Arayışlarında İnsan Telakkisi üçüncü Modernleşme döneminde ortaya çıkan insan telakkisi aynı zamanda geçmiş telakkilerin tenkididir. İslâm ilim geleneğinin ve mevcut İslâm telakkisinin İslâm dünyasının karşı karşıya kaldığı problemleri çözmeye yetmediğine kani olan siyasiler, ulema ve mütefekkirler İslâm anlayışını yenileme çabasına girişmişlerdir. Bu çabalar etrafındaki arayışlar kelâm ilmine de uzanmış ve yeni bir insan tasavvurunu da beraberinde getirmiştir. İnsanı değiştirmede karar kılan bu çaba, klasik manada insan telakkisini şekillendiren irade meselesine yönelmiştir. İnsanın tanrı, alem ve hayat tasavvuruna dair değişiklikler ifadesini irade, kaza ve kader meselelerinde bulmuş ve modernleşmenin insan merkezli hayat telakkisi bu meselelere uygulanmıştır. Bu çabalar da beraberinde klasik insan telakkisinin tenkidini beraberinde getirmiştir. Tasavvur olunan yeni insan tipinin klasik dünyayla farklılaştığı ölçüde İslâm düşüncesi içerisinde tartışma alanlarının çoğaldığı görülecektir. Rıdvan Özdinç Lisans ve yüksek lisansını Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde, doktorasını ise Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladı. Halen İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam anabilim dalında öğretim üyesidir.yayınlanmış dört kitabı vardır: Osmanlı Modernleşmesi ve Hersekli Ârif Hikmet: Mecelle nin Bazı Mevâddına Dâir İntikadnâme (Kitabevi, 2012); Beşikçizâde Tekkesi (Hayat Vakfı Yayınları, 2012); Akıl İrade Hürriyet: Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi (Dergâh Yayınları, 2013); İsyan Ahlakı: notlu Nurettin Topçu tercümesi ve eski harfli orijinali, hazırlayanlar İsmail Kara, M. Fatih Birgül, Rıdvan Özdinç, (Dergah Yayınları, 2015) 11

12 üçüncü Yeni Hümanizm ve İnsan Kavramının Küçülmesi Genel bir değerlendirmeyle ifade edildiğinde bu tebliğin, modern ve çağdaş zamanlarda insanın maruz kalmış olduğu yaşama ve düşünme dünyasının, insana dair ufku hangi istikamette belirlediğine odaklandığı söylenebilir. Kuşkusuz yaklaşık dört yüzyılı kapsayan ve değişimin ivmesinin öncekilere nazaran katlanarak arttığı bir dönemi, kuşatıcı söylemlerin nesnesi kılmak ve bu doğrultuda birtakım keskin ve kesin çıkarımlarda bulunmak mümkün değildir. Bununla birlikte, belirli bir ihtiyat kaydını da koymak suretiyle, öncelikle modern ve çağdaş düşünceye ait, yaşamın hemen tüm alanlarında belirleyici olduğunu düşündüğümüz karakteristikler ekseninde, insan anlayışının nasıl bir dönüşüme maruz kaldığı hakkında genel birtakım çıkarımlar yapılabileceğini de düşündüğümü belirtmek isterim. Bu doğrultuda olmak üzere, öncelikle modern düşünceyle birlikte zuhur eden düşünme güzergahına dair birtakım temel tespitlerde bulunulacak, daha sonra da söz konusu tespitlerin açmış olduğu ufuk muvacehesinde, modern ve çağdaş düşüncede insan kavramının maruz kalmış olduğu ufuk daralmasını veya küçülmeyi ilkin modern seküler hümanizm, ikincileyin ise, yeni hümanizm kavramları bağlamında ayrıntılandırmaya çalışılacaktır. Kasım Küçükalp 1974 yılında Erzurum da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Bursa da tamamladı yılında girmiş olduğu DEÜ İlahiyat Fakültesini 1999 yılında bitirdi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde Nietzsche nin Postmodernizme Felsefe Bakımından Etkileri başlıklı yüksek lisans çalışmasını Prof. Dr. Ahmet Cevizci danışmanlığında 2002 yılında tamamladı. Yine Prof. Dr. Ahmet Cevizci danışmanlığında yürüttüğü Batı Felsefesinin Dekonstrüksiyonuna Yönelik İki Yaklaşım: Heidegger ve Derrida başlıklı doktora çalışmasını 2008 yılında tamamladı yılında doçentlik unvanı kazandı. Halen Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde Felsefe Tarihi Anabilim Dalında görev yapan Küçükalp, ayrıca 29 Mayıs Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünde yarı zamanlı öğretim üyesi olarak Ortaçağ Felsefesi Tarihi Dersi vermektedir. 12

13 Homo-Economicus, Rasyonel Birey ve Ortodoks İktisat üçüncü Homo economicus a dayanan insan varsayımı, ortodoks iktisada yön veren en güçlü postulatlardan biridir. Bu varsayım ile ortodoks iktisadın gelişimi arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Homo economicus varsayımı, insanı, çıkarını azamileştirmeye çalışan, münferit canlılar olarak tanımlamakla kalmaz; aynı zamanda, insanı yaratan insan ve varoluşu üreten insan fikrini de çağrıştırır. Toplum ve insanın anlam anahtarının Tanrı katından insana geçmesini sağlayan kavramsal araçların en önemlilerinden birisini bu varsayım oluşturur. Dolayısıyla homo economicus bir yandan bilimsel bir bilgi alanı oluşturmaya çalışan bir varsayımı öte yandan da dini düşünceden seküler düşünceye dönüşmekte olan bir süreci ifade etmektedir. Homo economicus, hem ortodoks iktisadın temel bir varsayımı olarak hem de kendisinden türetilen metodolojik bireycilik ilkesi ile iktisadı, 18. ve 19. yüzyıldan devraldığı politik ve felsefi yönlerden soyutlayarak, teknik bir bilim dalı haline getirmiştir. Böylece iktisat egemenlik alanını genişleterek özerk bir alana kavuşmuş ve sosyal bilimlerin kraliçesi olmuştur. Bu çalışmanın temel iddiası, homo economicus kavramının iktisadı, özerk bir bilim dalı haline getirmiş olduğudur. Adem Levent Adem Levent, ilk ve orta öğrenimini Muş ta, lisans öğrenimini Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nde, yüksek lisans öğrenimini İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde tamamladı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı nda doktora öğrenimini bitirdi. İktisat metodolojisi, politik iktisat ve iktisadi düşünce tarihi alanlarında araştırmalarına devam etmekte olup Muş Alparslan Üniversitesi nde araştırma görevlisi olarak çalışmaktadır. 13

14 dördüncü Evrilen Darwinizm ve İnsan Üzerine Tartışmaları Evrim düşüncesi ve onun üzerine oluşturulan teorilerin kökeni kadim zamanlara dayanan geniş ve özgün fikirlerden oluşmaktadır. Fakat günümüzde evrim teorisinden bahsettiğimizde, hiç şüphe yok ki Darwin in evrim teorisinden ve bu temel paradigmatik zeminden bahsettiğimiz anlaşılır. Bu teoriyi diğerlerinden ayıran özellikle on dokuzuncu yüzyıla özgü bazı iktisadi, bilimsel ve felsefi görüşler üzerinde yükselmesidir. Bunlar Malthus un artan dünya nüfusu üzerine iktisadi çalışmaları, Charles Lyell ın dünyanın yaşına ve oluşumuna dair çalışmaları, Biyoloji biliminin oluşumu ve sınıflandırma çalışmaları, ve naturalistik felsefi görüşlerdir. Darwin bu olgular üzerinden tüm canlıların doğal seçilim le (natural selection) uzun zaman dilimleri içerisinde evrilerek çeşitlendiği çıkarımında bulunmuştur. Kopernik ile makro kozmosun merkezindeki dünya tahdından indirilirken; Darwin ile mikro kozmosun merkezi olan insanın konumu değişmiştir. Bu sebeple kuram sadece biyoloji sınırları içerisinde kalmayarak insanı ilgilendiren tüm alanlarda tartışma konusu haline gelmiştir. Darwin in evrim teorisi tutarlı bir kalıtım kuramından yoksundur. Bu durum zaman içerisinde, Darwin in evrim kuramına karşı gelişen Yeni-Lamarkçılığın güçlenmesine ve yeni doğan genetik biliminin Darwin in evrim kuramını benimsememesine neden olmuştur. Yirminci yüzyılın ilk üçte birlik dilimine değin bu tartışmalar devam etmiştir. Ta ki izleyen yıllarda Modern Sentez dediğimiz Darwin in evrim kuramı ile genetik kuramının birleştirilip, birbirini tamamlar hale getirmesine değin (Modern Sentez, Yeni Evrimcilik veya Neo-Darwinizm olarak da adlandırılır. Fakat buradaki yenilikten kasıt farklı bir teori değil var olan teorinin güncel ve genişletilmiş halidir.). Genetikte yaşanan gelişmeler (özellikle DNA nın yapısının keşfi ve moleküler biyolojinin temel dogmasının oluşması) Darwincilik için farklı dönemeçler oluşturmuştur. Gen merkezli evrimsel açıklama evrensel ve güçlü bir tutarlılık sunmasına karşın bazı dezavantajları da içermektedir. Genetik belirlemeci (determinism) ve indirgemeci yaklaşımlar bu çerçeveden türemektedir. Çerçeveye uymayan fenomenler için teorinin sınırları esnetilip, teorinin alanı genişletilmeye çalışılmıştır. Özellikle insanı ilgilendirmesi hasebiyle özgeci (altruistic) tavır ve sosyobiyoloji (sosyal davranışların biyolojik-genetik olarak açıklanması) evrim teorisi için iki önemli tartışma konusu haline gelmiştir. Bu iki konu teori içerinde birçok evrimsel biyolog ve biyoloji felsefecisi tarafından uzun yıllardır önemli bir ihtilaf konusudur. Taraflar tartışmayı farklı alanlarda ve zamanlarda yinelemekle birlikte tartışmanın ideolojik boyutu atlanmaması gereken bir noktadır. Görünüşe göre evrim teorisi bu dönemeçten de farklı bir sentez ile çıkmayı başaracaktır. Ahmet Göksu 1988 de Sivas ta dünyaya geldi. İlk ve orta okulları farklı okullarda okudu. Liseyi 2006 yılında Sivas Selçuk Anadolu Lisesinde tamamladıktan sonra 2007 yılında İstanbul Üniversitesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümünü kazandı yılında bölümünü tamamladı. İstanbul Üniversitesi Deneysel Tıp Araştırma Enstitüsü Genetik Bölümünde yüksek lisans programını 2014 yılında tamamladı. Lisans ve yüksek lisans öğrenimi sırasında staj ve eğitim amaçlı birçok kez yurt dışında bulundu yılında Medeniyet Üniversitesi Felsefe bölümünde Doktora programına başladı. Biyoloji Felsefesi ve Biyoloji Tarihi ile ilgili çeşitli konularda çalışmaktadır. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Bilim Tarihi Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır. 14

15 İnsan ve Kişi Kavramlarının Tıp Etiği Çerçevesinde Değerlendirilmesi dördüncü 20. yüzyılda organ nakli, yardımcı üreme teknikleri, kök hücre tedavileri, klonlama vb. gibi biyomedikal araştırmalarda yaşanan hızlı gelişmeler birtakım etik sorunları beraberinde getirmekle birlikte zihinlerdeki insan ve kişi kavramlarının sınırlarını da belirsiz hale gelmesine sebep olmuştur. Bu yüzden insan ve kişi kavramları üzerinde yapılan ayrımın sonuçlarının pratik hayatta tezahür ettiği alanlardan birisi de tıbbi araştırmalardır. Zira embriyonik kök hücre çalışmaları başta olmak üzere kürtaj ve üremeye yardımcı tedaviler gibi yaşamın başlangıcına dair etik sorunlar içeren konular ile beyin ölümü ve organ nakli gibi yaşamın sonuna dair etik sorunlar içeren tıbbi konularda hem klinisyen hekimlerin klinikte hem de biyoetik araştırmacıların teoride karşılaştığı birtakım zorluklar bu ayrımın önemini göstermektedir. İnsan ve kişi kavramlarının tıp etiği araştırmalarındaki öneminin değerlendirileceği bu çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci bölümünde embriyonun ahlaki konumu nun ne olduğu sorusu merkeze alınarak embriyonun ahlaki konumuna dair argümanlar ele alınacak ve bu argümanların embriyonik kök hücre araştırmaları bağlamında somut yansımaları değerlendirilecektir. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise insan ve kişi kavramları, daha önce nitel araştırma yöntemleri kullanılarak, embriyonun ahlaki konumu, embriyonik kök hücre araştırmaları ve ruh üflenmesinin ahlaki çıkarımı gibi konularda ülkemizdeki din adamlarının görüşlerinin alındığı çalışmanın sonuçları üzerinden tartışılacaktır. Ahmet Karakaya 1987 Muş doğumludur. Liseyi İstanbul Haydar Paşa Lisesinde tamamladı. Ardından Yeditepe Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümünü bitirdi yılında Fatih Sultan Mehmet Vakıf üniversitesi Medeniyet Araştırmaları anabilim dalında yüksek lisans eğitimine başladı ve Kök Hücre çalışmaları ve etik: Türkiye de insan embriyosundan elde edilen kök hücreler üzerinde yapılan çalışmalarda etik sorunlar başlıklı yüksek lisans tez çalışmasını Prof. Dr. İlhan İlkılıç danışmanlığında 2013 yılında tamamladı. Halen İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik anabilim dalında doktora çalışmalarına devam etmektedir 15

16 16 Halk Cad. Türbe Kapısı Sk. No:13 İlmi Etüdler Derneği Üsküdar İstanbul ilke.org.tr ilkederneği