Akci er Tüberkülozu Olan Hastalar n Hastal klar na liflkin Bilgi Düzeyleri

Transkript

1 ARAfiTIRMA Tüberküloz Akci er Tüberkülozu Olan Hastalar n Hastal klar na liflkin Bilgi Düzeyleri Hicran Ayd n Bektafl 1, Nuran Akdemir 1 Akdeniz Üniversitesi Antalya Sa l k Yüksekokulu ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, Antalya Hacettepe Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, Ankara ÖZET Araflt rma, akci er tüberkülozu olan hastalar n hastal klar na iliflkin bilgi düzeylerini ortaya ç karmak amac yla tan mlay c olarak yap lm flt r. Araflt rma, 15 May s Haziran 1999 tarihleri aras nda Atatürk Gö üs Hastal klar ve Gö üs Cerrahisi Merkezi nde yatan 100 akci er tüberkülozlu hasta üzerinde uygulanm flt r. Veri toplama arac olarak, araflt rmac taraf ndan haz rlanan, hastalar n tan t c özelliklerini içeren kiflisel bilgi formu ve akci er tüberkülozuna iliflkin sorular kullan lm flt r. Veriler araflt rmac taraf ndan hastalarla görüflülerek toplanm flt r. Veriler SPSS program nda de erlendirilmifl, bilgi puan ortalamas ve ki-kare anlaml l k testi kullan lm flt r. Hastalar n cinsiyet, e itim durumu, gelir durumu, hastanede yat fl süresi, hastaneye yatmadan önce ve hastanede yatarken tüberküloza iliflkin bilgilenme durumlar ile bilgi puanlar aras ndaki iliflkinin istatistiksel olarak anlaml oldu u saptanm flt r. Akci er tüberkülozu olan hastalar n cinsiyet, e itim durumu, gelir durumu, hastanede yat fl süresi, hastaneye yatmadan önce ve hastanede yatarken tüberküloza iliflkin bilgilenme durumlar n n bilgi puanlar na etkili oldu u; yafl, baflka sa l k sorunu olmas, tan konulan kurum, oturulan bölge ve ailedeki birey say s n n ise bilgi puanlar na etkili olmad bulunmufltur. Anahtar sözcükler: akci er tüberkülozu, hasta e itimi, hasta bak m, hemflirelik bak m Toraks Dergisi, 005;6(3):35-4 ABSTRACT Knowledge Level of Pulmonary Tuberculosis Patients About Their Disease The purpose of this descriptive study was to find out the level of knowledge of the patients who were treated for pulmonary tuberculosis about their disease. The research has been conducted on 100 pulmonary tuberculosis patients who were admitted to tuberculosis units of Atatürk Chest Diseases and Thoracic Surgery Hospital between May 15, 1999 and June 15, The forms that contain patient s personal information and questionnaire related to pulmonary tuberculosis were used as the data tool prepared by the researcher. Data have been collected as personal interviews with patients. Commercially available statistical software (SPSS) was used for data analysis. Average scores of patients were compared by using chi-square test. Scores of patients were found to be significantly associated with sex, level of education, monthly income, duration of hospitalization, being informed about tuberculosis prior to hospitalization and duration of hospitalization. Scores of pulmonary tuberculosis patients were found to be significantly associated with sex, level of education, monthly income, duration of hospitalization, being informed about tuberculosis prior to hospitalization and duration of hospitalization. Age, presence of other comorbidities, the institution in which the diagnosis was made, the place where the patients lived and family size did not influence the scores significantly. Keywords: pulmonary tuberculosis, patient education, patient care, nursing care Toraks Dergisi, 005;6(3):35-4 Gelifl tarihi: Kabul tarihi: Yaz flma Adresi: Dr. Hicran Ayd n Bektafl Akdeniz Üniversitesi Antalya Sa l k Yüksekokulu, Kampüs, Antalya Tel : (04) 43 43/3113 Faks : (04) E-posta : hicranbektas@mynet.com TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK

2 Ayd n Bektafl H. ve Akdemir N. G R fi nfeksiyon hastal klar sadece ülkemizde de il, tüm dünya ülkelerinde en s k görülen hastal k grubunu oluflturmaktad r. Kronik infeksiyon hastal klar hasta bireylere olan etkilerinin yan s ra, sa l kl bireyleri de risk alt na sokmaktad r. Tüberküloz, insanl k tarihinin bilinen en eski hastal klar ndan biri olup, dünya ülkelerinde morbidite ve mortalitesi en yüksek olan, yavafl ve sinsi geliflen kronik bir hastal kt r [1-3]. Dünyadaki tüm ölümlerin % sinden ve geliflmekte olan ülkelerdeki önlenebilir yetiflkin ölümlerinin %6 s ndan tüberküloz sorumludur [4]. Dünyada tüberküloz insidans yüz binde 4 tür. Dünya Sa l k Örgütü nün (DSÖ) Küresel Tüberküloz Kontrolü 00 Raporu na göre, 000 y l nda dünyada kay tl tüberkülozlu yeni hasta say s , tahmin edilen yeni hasta say s dir. Yine DSÖ raporlar na göre, bugün dünya nüfusunun %3 si tüberkülozla infektedir ve her y l dünya nüfusunun 1/100 ü tüberküloz basiliyle infekte olmakta, her y l yaklafl k 8 milyon insan tüberküloza yakalanmakta ve yaklafl k milyon insan bu nedenle ölmektedir. Verem dünyada en çok ölüme yol açan hastal klar aras nda alt nc s rada yer almaktad r [5-]. Ülkemizde, Sa l k Bakanl Verem Savafl Daire Baflkanl verilerine göre, 1-15 milyon kifli tüberkülozla infektedir ve her y l bin yeni hasta ortaya ç kmaktad r. Ülkemizde tüberküloz hastal k insidans, verem savafl dispanserlerine kay tl hastalara göre hesapland nda, yüz binde dir [5,-11]. Tüberkülozun morbidite ve mortalitesi yüksek bir hastal k olmas, sosyokültürel özelliklerin yetersizli i ile yeniden salg n yapma potansiyelinin bulunmas, hasta birey ve ailesi için sosyoekonomik yönden kay plara yol açmas ve vaka say s n n h zla artmas, sorunun çözümünü güçlefltirmektedir. Tüberküloz tan s kesinleflmifl ve balgam nda bulaflt r - c l olan hastalar, malzeme eksikli i, kendilerinin ya da sa l k personelinin bilgi yetersizli i, denetimlerinin yetersiz olmas, solunum izolasyonunun yeterince yap lamamas gibi nedenlerle, hastal yak n çevrelerine ve sa l k personeline bulaflt rabilmektedir. Bunun yan nda, hastal n ekonomik ve sosyal kay plara neden olmas, sorunun boyutlar - n art rmaktad r. Yetersiz beslenme, düzensiz ilaç kullan m ve di er infeksiyon hastal klar n n yayg nlaflmas, hastal n görülme s kl n art rmakta ve tedavi süresinin uzamas na neden olmaktad r. Tüm bu nedenlerden sorunun önemi artmaktad r [1,9,1]. Tüberkülozun etkili flekilde tedavi edilmesinde sa l k ekibinin iflbirli i çok önemlidir. Tüberkülozlu hastalar n ortaya ç kar lmas, tedavilerinin sa lanmas, bak m ve bilgi gereksinimlerinin saptan p karfl lanmas, psikolojik olarak hastalar n endiflelerinin giderilmesi, sa lam bireylere tüberküloz bulaflmamas için koruyucu önlemler al nmas ve tüberküloz hastal yla ilgili sa l k e itimi verilmesinde hemflirelerin önemli rolleri oldu u bilinmektedir. Kliniklerde 4 saat boyunca hastalarla birlikte olan hemflirelerin, hastalar n takip edilmesi, bak mlar n n yap lmas, ilaçlar n düzenli kullan lmas n n sa lanmas, hastal n hasta yak nlar ve di er hastalara bulaflmas n n önlenmesi, ilaçlar n yan etkilerinin erken dönemde saptanmas ve gereken önlemlerin al nmas gibi sorumluluklar vard r. Ayr ca, hemflireler ilaçlar n yeterli sürede kullan lmamas durumunda geliflebilecek ilaç direncinin önlenmesi için gerekli denetimin yap lmas, hasta ve hasta yak nlar n n e itimi, hastan n ailesinde risk alt ndaki bireylere rehberlik yap lmas ve bu bireylerin kontrollerini yapt rmalar konusunda da görev almal - d rlar [1,3,1]. ABD de tüberkülozlu hasta say s n n h zla artmas nedeniyle, hasta ve sa l k personelinin tüberkülozla ilgili mevcut bilgileri ve hatal inan fllar n n ortaya ç kar lmas, do ru ve geçerli bilgilerin anlat lmas yla tüberküloz kontrol programlar n n baflar l olabilece i düflünülmektedir [13]. Morisky ve arkadafllar n n antitüberküloz tedavi alan hastalarla ilgili iki y ll k sa l k e itimi çal flmas nda [], hastalara ayda bir kontrol yap larak e itim verilmifl ve davran fllar gözlenmifl, olumlu davran fl de ifliklikleri gösterdikleri, tedavilerini düzenli kulland klar bulunmufl, sa l k e itimi programlar n n sürekli uygulanmas n n tüberkülozlu hastalar n bak m ve davran fl de ifliminde etkili oldu- u sonucuna var lm flt r. Akci er tüberkülozu olan hastalar n hastal klar na iliflkin tan m, belirtiler, tedavi ve korunma konular ndaki bilgilerini içeren araflt rmalar n, günümüz toplumunun önemli bir sorunu olan tüberkülozun görülme s kl n n azalt lmas, yeni bireylerin infekte olmas n n önlenmesi ve koruyucu önlemlerin uygulanarak tüberkülozun ortadan kald - r lmas gibi konulara daha gerçekçi çözüm getirilmesine katk da bulunaca na inan lmaktad r. Ayr ca, bu tür araflt rmalar n tüberkülozlu hastalar n tedavilerinde, bak m planlar nda ve evde bak m gereksinimlerinin saptanmas ve karfl lanmas nda yararl olaca, sonuçta toplum sa l na katk da bulunaca düflünülmektedir. Araflt rma, akci er tüberkülozlu hastalar n tüberkülozun tan m, belirtileri, korunmas ve tedavisiyle ilgili konulardaki bilgi düzeylerinin saptanmas amac yla, tan mlay c olarak yap lm flt r. GEREÇ VE YÖNTEM Bu araflt rma, hastanede akci er tüberkülozu tan s yla yatarak tedavi gören hastalar n hastal klar na iliflkin bilgilerini saptamak amac yla Atatürk Gö üs Hastal klar ve Gö üs 36 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK 005

3 Akci er Tüberkülozu Olan Hastalar n Hastal klar na liflkin Bilgi Düzeyleri Tablo I. Hastalar n tüberkülozun belirtilerini, ortaya ç kmas n kolaylaflt ran faktörleri ve risk gruplar n bilme durumlar Belirtiler (n=100) Atefl Öksürük, balgam ç karma Gece terlemesi Halsizlik, yorgunluk fltahs zl k Gö üs, s rt, yan a r s Kanl balgam ç karma Nefes darl Kilo kayb Bulant, kusma Kolaylaflt ran Faktörler (n=100) Vücut direncinin düflmesi Ruhsal s k nt, stres Yetersiz, dengesiz beslenme Alkol, sigara kullanma Tüberkülozlu temas Yafll l k Risk Gruplar (n=100) Küçük çocuklar Ailedeki yak n temasl lar Yafll lar Baflka hastal olanlar Vücut direnci düflük olanlar Sa l k personeli Cerrahisi Merkezi nin tüberküloz kliniklerinde yap lm flt r. Bu hastane Ankara da tüberküloz tedavisi yapan en büyük yatak kapasitesine sahip tedavi kurumudur. Verem savafl dispanserlerine baflvuran ve tüberküloz ön tan s alan tüm hastalar, Sa l k Bakanl n n önerisi do rultusunda ileri tetkik amac yla gö üs hastal klar hastanelerine sevk edilmektedir. Tüberküloz tan s alan hastalara verem savafl dispanserlerinde hastal klar yla ilgili e itim verilmekte ve ayaktan tedavi bafllanabilmektedir. Bu nedenle, hastaneye yat flta ve tedavi s ras nda hastalar n bilgi düzeylerini saptamak için, hastal n akut döneminde gö üs hastal klar hastanesinde tedavi gören hastalar seçilmifltir. Araflt rma kapsam na tüberküloz kliniklerinde yatan, ilk kez akci er tüberkülozu tan s konulan, antitüberküloz ilaç Tablo II. Hastalar n sa lam kiflilere hastal bulaflt rmamak için almalar gereken önlemleri ve iyileflmeleri için yapmalar gerekenleri bilme durumlar Önlemler (n=100) Yak n temasta bulunmamak Öksürürken, aks r rken a z kapatmak Oturulan oday havaland rmak Balgam kapal kutulara koymak Odaya günefl girmesini sa lamak yileflmek çin Gerekenler (n=100) laçlar yeterli sürede, düzenli kullanma Stressiz bir yaflam sürme Dengeli, düzenli beslenme So uktan korunma Yeterli istirahat etme, uyuma Sigara, alkol kullanmama tedavisi alan, sözel iletiflim engeli olmayan, araflt rmaya kat lmay kabul eden hastalar al nm flt r. Araflt rma 15 May s Haziran 1999 tarihleri aras nda, hastanedeki yeni tan alan ve s n rl l klara uyan toplam 100 akci er tüberkülozlu eriflkin hasta üzerinde uygulanm flt r. Veri toplama formu, araflt rmac taraf ndan literatürden yararlan larak haz rlanm flt r [1,3,4,15]. Form iki bölümden oluflmaktad r. Birinci bölüm hastalar n tan t c bilgilerinden, ikinci bölümse hastalar n tüberkülozun tan m, belirtileri, korunmas ve tedavisi konusundaki bilgilerini ortaya ç karacak sorulardan oluflmufltur. Hastalara ait dosya bilgileri dosyalar ndan al nm fl, di er bölümler hastalara aç klanarak hastalar taraf ndan doldurulmufltur. Araflt rman n yap lmas için hastaneden yaz l izin, araflt rmaya kat lan bireylerden araflt rman n amac aç klanarak sözel izin al nm flt r. Hastalar n tüberkülozun tan m, belirtileri, korunmas ve tedavisiyle ilgili bilgilerini ortaya ç karacak sorular, bilgi puan ortalamas ve ki-kare anlaml l k testi kullan larak, bilgisayarda SPSS program nda de erlendirilmifltir. Veri toplama formundaki bilgi sorular 10 puan üzerinden de erlendirilmifl; hastalar n tüberkülozun tan m, belirtileri, korunmas ve tedavisiyle ilgili bilmeleri gereken önemli sorulara yüksek puan verilmifltir. Tüberkülozun tan m konusundaki sorular n puan ortalamas, belirtiler konusundaki sorular n puan ortalamas, korunmayla ilgili sorular n puan ortalamas 6.5, tedavi konusundaki sorular n puan or- TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK 005 3

4 Ayd n Bektafl H. ve Akdemir N. Tablo III. Hastalar n tüberküloza iliflkin bilgi puan ortalamalar n n cinsiyetlerine, e itim durumlar na, gelir durumlar na ve hastanede yat fl sürelerine göre da l m Bilgi Puanlar Ortalaman n Alt nda Ortalaman n Üzerinde Puan Alanlar Puan Alanlar Toplam Cinsiyet Erkek Kad n E itim Durumu Okur-yazar de il, okur-yazar lkokul Ortaokul, lise, yüksekokul Gelir Durumu Çok kötü Kötü Orta yi + çok iyi Hastanede Yat fl Süresi 1- ay 3-4 ay Cinsiyet: χ =5.86; SS=1; p<0.05. E itim durumu: χ =16.55; SS=; p<0.05. Gelir durumu: χ =9.8; SS=3; p< Hastanede yat fl süresi: χ =9.35; SS=1; p< talamas 1.5 tir. Anket sorular nda, her sorunun madde say s na göre puanlamas yap lm fl; her madde 1 puan say larak, aç klama gereken sorular n her birine aç klamalar için 5 puan eklenmifltir. Puanlamalar sonucunda hastalar n tüberkülozla ilgili sorulardan en az 60 puan almalar gerekti i için, puan ortalamas 60 olarak al nm flt r. Altm fl ve üzerinde puan alanlar n bilgi puanlar yüksek, 60 n alt nda puan alanlar n bilgi puanlar düflük kabul edilmifltir. Hastalar n bilgi puanlar genellikle ortalama puan olan 60 n alt nda oldu u için, tüberkülozun tan m, belirtileri, korunmas ve tedavisi konusunda ayr ortalamalar yerine, toplam bilgi puan ortalamas üzerinden de erlendirme yap lm fl, istatistiksel analizler de toplam puan olan 10 ve ortalama de er olan 60 puan üzerinden yap lm flt r. BULGULAR Araflt rma kapsam na al nan hastalar n %31 i 5-34 yafl grubunda (yafl χ =35.), %80 i erkek, %43 ü ilkokul mezunu, %39 u serbest meslek sahibi ve %63 ü evlidir. Hastalar n % sinin sosyal güvencesi bulunmad, %43 ünün Yeflil Kart oldu u ve kendi ifadesine göre gelir durumu kötü olan hasta oran n n %54 oldu u, hastalar n %65 inin Ankara içinde yaflad, %60 n n ilk tan s n n Atatürk Gö- üs Hastal klar ve Gö üs Cerrahisi Merkezi nde konuldu- u, %8 inin tan s n n 1- ay önce konuldu u ve %5 inin hastanede 1- ayd r yatt belirlenmifltir. Ayn hastalar n %5 sinin balgam nda son tetkiklerine göre basil bulunmad, % sinin tüberkülozdan baflka hastal olmad, hastal olan grubun %34. sinin diabetes mellitusu, %1. sinin hipertansiyonu oldu u bulunmufltur. Hastalar n ailelerindeki birey say s na bak ld nda, %60 n n 5-1 kifli oldu- u görülmüfltür. Tablo I de hastalar n tüberkülozun belirtilerini, ortaya ç kmas n kolaylaflt ran faktörleri ve risk gruplar n bilme durumlar incelendi inde, %54 ü ateflin, %53 ü öksürük ve balgam ç karman n belirtiler oldu unu; %41 i vücut direncinin düflmesinin, %34 ü ruhsal s k nt ve stresin hastal n ortaya ç kmas n kolaylaflt rd n ; %50 si küçük çocuklar n, %36 s ailedeki yak n temasl lar n hastal k bulaflmas aç s ndan risk alt nda oldu unu belirtmifltir. Tablo II de hastalar n sa lam kiflilere hastal bulaflt rmamak için almalar gereken önlemleri ve iyileflmeleri için 38 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK 005

5 Akci er Tüberkülozu Olan Hastalar n Hastal klar na liflkin Bilgi Düzeyleri Tablo IV. Hastalar n hastaneye yatmadan önce ve hastanede yatarken tüberküloza iliflkin bilgilenme durumlar na göre bilgi puanlar n n da l m Bilgi Puanlar Hastaneye Yatmadan Önce Hastanede Yatarken Ortalaman n Ortalaman n Ortalaman n Ortalaman n Alt nda Puan Üzerinde Puan Alt nda Puan Üzerinde Puan Bilgilenme Alanlar Alanlar Toplam Alanlar Alanlar Toplam Durumu Bilgi alan Bilgi almayan χ =4.6; SS=1; p<0.05. yapmalar gerekenleri bilme durumlar incelendi inde, %51 i birlikte oldu u kiflilerle uzun süre yak n temasta bulunmaman n, %3 ü öksürürken, aks r rken a z kapatman n sa lam kiflilere hastal bulaflt rmamak için gerekti ini; %56 s ilaçlar yeterli sürede ve düzenli kullanman n, %40 stressiz bir yaflam sürmenin, %6 s dengeli ve düzenli beslenmenin iyileflmek için gerekti ini belirtmifltir. Tablo III te hastalar n tüberküloza iliflkin bilgi puan ortalamalar n n cinsiyetlerine, e itim durumlar na, gelir durumlar na ve hastanede yat fl sürelerine göre da l mlar na bak ld nda, cinsiyetlerine göre erkeklerin (%3.8), e itim durumlar na göre ortaokul, lise ve yüksekokul mezunu olanlar n (%4.4), gelir durumlar iyi ve çok iyi olan hastalar n (%8.5), hastanede 3-4 ayd r yatan hastalar n (%40) ortalaman n üzerinde bilgi puanlar ald klar görülmektedir. Hastalar n cinsiyetlerine, e itim durumlar na, gelir durumlar na ve hastanede yat fl sürelerine göre bilgi puanlar aras ndaki fark istatistiksel olarak anlaml (p<0.05) bulunmufltur. Tablo IV te hastalar n hastaneye yatmadan önce ve hastanede yatarken tüberküloza iliflkin bilgilenme durumlar na göre bilgi puanlar n n da l mlar incelendi inde, hastaneye yatmadan önce bilgi alan hastalar n %6 s ortalaman n üzerinde, bilgi almayan hastalar n %8 si ortalaman n alt nda puan al rken, hastanede yatarken bilgi alan hastalar n %5 si ortalaman n üzerinde, bilgi almayan hastalar n %8 si ortalaman n alt nda puan alm flt r. Hastalar n bilgi puan ortalamalar aras ndaki fark istatistiksel olarak anlaml (p<0.05) bulunmufltur. TARTIfiMA Hastalar n tüberkülozun belirtilerini, ortaya ç kmas n kolaylaflt ran faktörleri ve risk gruplar n bilme durumlar na göre da l mlar görülmektedir. Hastalar n hastal k belirtilerini bilmelerinin, nüks durumunda sa l k kurulufllar na erken baflvurmalar nda, hastal a erken dönemde tan konulmas nda, hastan n ailesinin ve çevresindeki bireylerin hastal ktan korunmalar nda yard mc olabilece i düflünülmektedir. Tüberkülozun bafllang ç döneminde görülen belirtilerin bilinmesi, erken tan konulmas n kolaylaflt racakt r. Bizim çal flmam zda, üç haftadan uzun süren öksürük ve balgam ç - karma yak nmas n n tüberküloz belirtisi oldu unu düflünen (%53) kifliler tüberküloz flüphesi için baflvurabilecekse, geri kalanlar sa l k kurulufluna baflvurmada geç kalacaklard r. Rusya da tüberküloz nedeniyle hastanede yatmakta olan 36 tüberkülozlu hastan n hastal klar yla ilgili bilgi düzeylerini ortaya ç karmak için yap lan çal flmada, hastalar n %40 n n tüberkülozun ne oldu unu, /3 ünün hastal k kayna n ve hastal n bulaflma yollar n bilmedi i, yaklafl k %90 n n öksürürken, aks r rken a z n kapatmad ve balgam kab kullanmad bulunmufltur [16]. Özkurt un [1] yapt çal flmada, tüberkülozlu hastalar n (n=) %6.8 i öksürük ve balgam ç karman n, %69.6 s gece terlemesinin tüberküloz belirtisi oldu u görüflündedir. Hastalar n %41 i afl r yorucu ifllerde çal flma, hastal k, so uk alg nl, uykusuzluk gibi vücut direncini düflüren faktörlerin, %34 ü ruhsal s k nt, bunal m ve stresin tüberküloza neden oldu unu düflünmektedir. 199 y l nda ABD de Hastal k Önleme ve Kontrol Merkezleri taraf ndan en az 100 yata bulunan üniversite, belediye, asker hastaneleri ve özel hastanelerde yatan 305 tüberkülozlu hastayla ilgili çal flmada, hastalar n %89 unun fakir, %5.5 inin evsiz, %35.9 unun HIV ile infekte, %45.4 ünün intravenöz ilaç kullanan, %30 unun ülkeye yeni gelen göçmen olduklar bulunmufltur [18]. Bu özellikler, yetersiz sosyoekonomik koflullar ve vücut direncinin düflmesine yol açan faktörlerin hastal a neden oldu unu düflündürmektedir. Hastal n küçük çocuklara (%50) ve ailede yak n temas edilen kiflilere (%36) bulaflabilece ini bilen kifli say s n n az olmas, hastalara hastal n bulaflma yolu hakk nda e itim verilmesi gerekti ini düflündürmektedir. Literatüre göre, tü- TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK

6 Ayd n Bektafl H. ve Akdemir N. berküloz bulaflmas aç s ndan küçük çocuklar, hastan n ailesindeki yak n temasl lar, yafll lar ve sa l k personeli büyük risk alt ndad r. Küçük yafllarda daha çok aile içi temasla s - n rl kalan infeksiyon oranlar, ileri yafllarda sosyal çevrenin genifllemesiyle art fl göstermektedir [3,15,19]. Bizim araflt rmam zda, hastalar n ailelerinin %60 n n 5-1 aras nda bireyden olufltu u saptanm flt r. Ailedeki birey say s n n fazla olmas, infeksiyon bulaflma riskini art rabilece i için önemlidir. Tüberküloz bir aile hastal oldu u için, verem savafl dispanserleri, hastan n ailesindeki bireylere ve yak n çevresine tüberkülozdan korunma ve kontrollerini yapt rmalar konusunda e itim vermeli, hastal k oda n n bulunmas n sa layarak, aileyi korumal ve izlemelidir [,1]. Hastalar n sa lam kiflilere hastal bulaflt rmamak için almalar gereken önlemleri ve iyileflmeleri için yapmalar gerekenleri bilme durumlar incelendi inde, hastalar n %51 i birlikte oldu u kiflilerle uzun süre yak n temasta bulunmamalar, %3 ü öksürürken, aks r rken a z kapatmak gerekti ini belirtmifltir. Tüberkülozun bulaflmas n önlemek için hastayla birlikte bulunulan ortam n havaland r lmas, hastan n öksürüp, aks r rken a z n kapatmas, balgam n ç kartt mendilleri toplu halde imha etmesi ve yerlere tükürmemesi önemlidir [1,15,0,1]. Sa l k personeli, klinik ortamda aktif tüberkülozlu hastalarla birlikte çal fl rken hastal n bulaflmamas için önlemler almal ve bu konuda hasta bireyleri e itmelidir. Balgam bulaflt r c olan hastalar solunum izolasyonuna al nmal, odan n camlar aç larak sürekli havaland r lmal, hasta odalar - na girerken maske kullan lmal, hastalar n zorunlu olmad kça odadan ç kmas s n rlanmal ve maske kullanmalar sa lanmal d r [8,15]. ABD nin New York Eyaleti nde iki hastanede tüberkülozlu hastalar n izolasyonuyla ilgili çal flmada [], balgam kültürleri pozitif hastalar n izole edilmesinin nozokomiyal tüberküloz geçiflini azaltt ve mali kazanç sa lad saptanm flt r. Bizim araflt rmam zda, hastalar n %35 inin sa lam kiflileri korumaya yönelik bilgi sahibi olmamas, geri kalan %65 inin koruma önlemleriyle bilgilerinin s n rl olmas nedeniyle, hastalara korunma önlemleri konusunda bilgi verilmeli ve hasta yak nlar tüberkülozun bulaflmas aç s ndan korunmal d r. Bulaflt r c nitelikte akci er tüberkülozu olan hastalar solunum izolasyonuna al nmal d r. yileflmek için ilaçlar yeterli sürede ve düzenli kullanmak gerekti ini belirten hasta oran n n (%56) yüksekli inin nedeni olarak, hastalara ilaçlar n düzenli ve yeterli süre içmelerinin önemini anlatan e itimlerin yararl oldu u düflünülebilir. Özkurt ve arkadafllar n n, tüberkülozlu olgular n tedaviye ve sosyal yaflama uyumlar n n de erlendirilmesine yönelik yapt klar çal flma sonuçlar nda [3], ilaçlar n düzenli kullanan hastalar n %4. si (n=1) hastal n ilaçla geçece ine inand klar için düzenli kulland klar n ifade etmifller; ilaçlar n düzenli kullanamayan hastalar n %5.1 i (n=) tedavi kurumunda ilac n bulunmamas n gerekçe göstermifllerdir. Atay n 199 y l nda yapt çal flmada [1], hastalar n (n=100) %13 ü kulland klar ilaçlar n rengini, fleklini, say - s n, zaman n ve ne ifle yarad n bilmektedir. laçlarla ilgili bilgi sahibi olmak, tedaviye uyumu ve etkili kat l m sa layacakt r. Bizim çal flmam zda da, hastalar n iyileflmek için yapmalar gerekenlerle ilgili bilgilerinin yetersiz oldu u görülmektedir. Bu nedenle, hastalara ilaçlar konusunda e itim verilmeli, e itim düzeyi düflük bireylere ilaçlar n ismi yerine flekil ve renkleri anlat larak, ö renmenin etkili olmas sa lanmal d r. Hastalar n tüberküloza iliflkin bilgi puan ortalamalar n n cinsiyetlerine, e itim durumlar na, gelir durumlar na ve hastanede yat fl sürelerine göre da l mlar incelendi inde, tüm kad n hastalar n bilgi puanlar n n ortalaman n alt nda oldu u bulunmufltur. E itim düzeyleri incelendi inde, kad n hastalar n %30 unun okur-yazar olmad, %30 unun okur-yazar ve %30 unun ilkokul mezunu oldu u; erkek hastalar n %46.5 inin ilkokul, %16.5 inin lise ve yüksekokul, %13.5 inin ortaokul mezunu oldu u görülmüfltür. Bu sonuçlara göre, araflt rmaya kat lan kad nlar n e itim düzeylerinin erkeklerinkine göre daha düflük oldu u bulunmufltur. Toplumumuzda kad nlar n e itim düzeylerinin düflük olmas, büyük ço unlu unun evkad n olmas ve ev iflleri, çocuk bak m gibi pek çok iflle u raflmak zorunda olmas, sa l a verilen önemi arka planda b rakabilir. Ayr ca, araflt rmaya kat lan kad n say s n n az olmas da sonuçlar etkilemifl olabilir. Erdem in klinik d fl ndaki tüberküloz hastalar nda yapt çal flmada [4], kad nlar n bilgi gereksinimlerinin fark nda olmad klar sonucuna var lm flt r. Hastalar n bilgi puan ortalamalar n n e itim durumlar - na göre farkl l k gösterdi i; ortaokul, lise ve yüksekokul mezunu olanlar n bilgi puanlar n n ortalaman n üzerinde oldu- u (%4.4) görülmektedir. Çal flmam zda e itim düzeyleri yükseldikçe, bilgi puanlar n n artt görülmektedir. E itim düzeyi düfltükçe, çal flma statüsünün de düfltü ü; bireylerin beklentilerinin az olmas n n sonucu etkiledi i düflünülmektedir. Hastalar n e itim ve gelir durumlar yükseldikçe, bilgi puanlar n n da yükseldi i görülmektedir. Hastalar n gelir durumlar na göre e itim durumlar karfl laflt r ld nda, gelir durumunu iyi ve çok iyi olarak belirten hastalar n %50 sinin lise ve yüksekokul mezunu, %3.5 inin ortaokul mezunu oldu u; gelir durumunun kötü oldu unu ifade eden hastalar n %53. sinin ilkokul mezunu, gelir durumunu çok kötü olarak belirten hastalar n %38.9 unun okur-yazar olmad belirlenmifltir. Kendi ifadelerine göre gelir durumu iyi olanlar n e itim olanaklar ndan daha iyi faydaland klar, gelir du- 40 TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK 005

7 Akci er Tüberkülozu Olan Hastalar n Hastal klar na liflkin Bilgi Düzeyleri rumu düflük olanlar n erken yaflta çal flmak zorunda olduklar için e itim olanaklar ndan daha az faydaland klar düflünülebilir. Literatür incelendi inde, tüberkülozun özellikle sosyoekonomik düzeyi düflük toplumlarda görüldü ü saptanm flt r [,13,15]. Sosyoekonomik düzeyi düflük bireylerin tüberküloz oluflmas aç s ndan yüksek risk alt nda olmas nedeniyle, bu bireylerin hastal ktan korunma ve e itim verilmesi konular nda öncelikli olarak ele al nmas düflünülebilir. Hastanede 3-4 ay yatan ve bilgi puanlar ortalaman n üzerinde olan kifli say s n n (%40), hastanede 1- ay yatan ve bilgi puanlar ortalaman n üzerinde olan kifli say s na (%1) göre daha fazla oldu u görülmektedir. Bu durum, hastanede uzun süre yatan hastalar n sa l k personeliyle daha fazla birlikte olmas ve böylece daha fazla bilgi sahibi olmas yla aç klanabilir. Uzun süre hastanede yatanlardan ortalaman n üzerinde puan alan kifli say s n n fazla olmas na ra men, uzun süre hastanede yatma ekonomik, sosyal, kültürel ve psikolojik yönden s k nt lara yol açabilmektedir. Ancak, hastalar ilaç yan etkileri ve di er komplikasyonlar nedeniyle hastanede uzun süre yatmak zorunda kalmaktad r. Hastaneye yatmadan önce bilgi almayan hastalar n büyük ço unlu unun (%8) bilgi puanlar n n ortalaman n alt nda, hastaneye yatmadan önce bilgi alan hastalar n bir k sm n n (%6) bilgi puanlar n n ortalaman n üzerinde oldu u görülmektedir. Hastanede yatarken bilgi alan hastalar n ise yar s ndan fazlas n n (%5) bilgi puanlar n n ortalaman n üzerinde ve hastanede yatarken bilgi almayan hastalar n büyük ço unlu unun (%8) bilgi puanlar n n ortalaman n alt nda oldu u bulunmufltur. Hastalar hastalanmadan önce ve hastaland ktan sonra doktorlar taraf ndan bilgi ald klar n ifade etmektedirler. Hastalanmadan önce bilgi alan hastalar n %6 s ortalaman n üzerinde puan al rken, hastaland ktan sonra bilgi alan hastalar n %5 si ortalam n üzerinde puan alm flt r. Hastalanmadan önce verilen e itimde, bireyin sa l iyi oldu u için konuyla yeterince ilgili olmayabilir. Ancak, birey hastaland ktan sonra, hastal hakk nda daha çok bilme gere i duyar. Bu nedenle, hastal k dönemi ve hastanede yatma süreci, e itim için daha etkili bir ortam olabilir. Hastane ortam nda hastalara sa l k personeli taraf ndan planlan p, uygulanan e itimin hastalar n birbirleriyle etkileflimleri nedeniyle de çok önemli ve etkili olaca, hemflirelerin içinde bulunduklar flartlar en iyi flekilde de erlendirerek, hastalara uygun e itimi vermeleri gerekti i düflünülmektedir. Ayr ca, hastalar n %5 inin 1- ayd r hastanede yatan hastalar olmas, bu 1- ayl k yat fl süresine ra men hastal klar yla ilgili bilgi düzeylerinin düflük olmas, genel olarak tüberkülozlu hastalar n e itimine önem verilmedi ini göstermesi aç s ndan dikkat çekicidir. Hasta e itiminin amac hastalar n ilaçlar n n ayn saatte, önerilen dozlarda, önerilen sürede hiç aksatmadan içmelerini sa lamak, kendi istekleri ve do rular do rultusunda hareket etmelerinin kendi sa l klar aç s ndan do- uraca sak ncalar ve sorunlar onlara anlayacaklar bir dilde anlatmakt r. Bu amaçla hemflire, sa l k personeli ya da ö retmen, ev halk ndan birisi gibi hastan n bak m n üstlenen kifli, hastaya her gün ayn saatte ilac n içirmeli, hastan n ilac n içti ini görmeli ve kaydetmelidir. Böylece, tedavi uyumsuzlu u gibi tedaviyi b rakma sorunlar yaflanmayacakt r. Tüberkülozla mücadelede en uygun yöntem, do rudan gözetimli tedavi stratejisinin (DOTS) ülke çap nda yayg nlaflmas d r. Bu strateji, hastalar n uygun ilaç kombinasyonlar yla gerekli sürede, sa l k personeli taraf ndan izlenmesini kapsayan bir tüberküloz kontrol program d r [5,5-8]. Araflt rma sonucunda, hastalar n yafl, baflka sa l k sorunu varl, tan konulan kurum, oturulan bölge ve ailedeki birey say s ile bilgi puanlar aras ndaki fark istatistiksel olarak anlams z bulunmufl ve bu etkenler tablolaflt r lmam flt r. Araflt rma sonuçlar na göre, hastalar n büyük ço unlu unun tüberkülozun belirtileri, ortaya ç kmas n kolaylaflt ran faktörler, risk gruplar, sa lam kiflilere hastal bulaflt rmamak için al nmas gereken önlemler, iyileflmek için yap lmas gerekenler konular nda bilgilerinin yetersiz oldu u görülmüfltür. Ayr ca, akci er tüberkülozu olan hastalar n cinsiyet, e itim durumu, gelir durumu, hastanede yat fl süresi, hastaneye yatmadan önce ve hastanede yatarken tüberküloza iliflkin bilgilenme durumlar n n bilgi puanlar na etkili oldu u; yafl, baflka sa l k sorunu olmas, tan konulan kurum, oturulan bölge ve ailedeki birey say s n n bilgi puanlar na etkili olmad sonucuna var lm flt r. Araflt rmadan elde edilen sonuçlar do rultusunda afla - daki önerilerde bulunulmufltur: Hastalara tüberkülozun nedeni, bulaflma yolu, belirtileri, ortaya ç kmas n kolaylaflt ran faktörler, beslenme, stresle bafl etme yöntemleri, risk gruplar, sa lam bireyleri korumaya yönelik önlemler, iyileflmek için yap lmas gerekenler ve tedavi yöntemleri gibi konularda hastaneye yatt klar ilk andan itibaren sürekli ve düzenli olarak e itim verilmesi, Bireylere sa l k e itimi verilmeden önce, sa l k davran fllar n n, sa l kla ilgili inan fllar n n ve ihtiyaçlar n n ortaya ç kart lmas, Araflt rman n daha genifl bir popülasyonda yap lmas. KAYNAKLAR 1. Atay T. Akci er tüberkülozu olan hastalar n tedavilerini uygulama durumlar. T.C. Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü Hemflirelik Program Yay nlanmam fl Bilim Uzmanl Tezi. Ankara; Cohen FL. Adherence to therapy in tuberculosis. Annu Rev Nurs Res 199;15: Akyol AD. Tüberküloz ve hemflirelik bak m. Ege Üniversitesi Hemfli- TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK

8 Ayd n Bektafl H. ve Akdemir N. relik Yüksek Okulu Dergisi 1994;10: Topçu AW, Söyletir G, Do anay M. Akci er tüberkülozu. nfeksiyon Hastal klar. Nobel T p Kitabevleri; 1996: Özkara fi, Aktafl Z, Özkan S ve ark. T.C. Sa l k Bakanl Verem Savafl Daire Baflkanl. Türkiye de Tüberküloz Kontrolü çin Baflvuru Kitab. Ankara, World Health Organization. Global Tuberculosis Programme: WHO Global Report. Geneva: WHO; Y ld r m Y, Balbay Ö. Tüberküloz ve yoksullukla iliflkisi. Sted 003; 1: Aflç o lu S, Hayran M. Tüberküloz. nfeksiyon Bülteni 1996;1: Tüberküloz Hastalar n n Tan -Tedavi ve zlenmesi. T.C. Sa l k Bakanl Verem Savafl Daire Baflkanl. Ankara; Çelenk M. Tüberküloz epidemiyolojisi. Türkiye Klinikleri T p Bilimleri Dergisi 1994;: Akhan AS, Hayran M. Tüberküloz Enfeksiyon Bülteni 1996;1: Akdemir N, Birol L. Tüberküloz. ç Hastal klar ve Hemflirelik Bak m. Vehbi Koç Vakf. Sanerc Yay n No:. 1. Bask. stanbul; 003: Taylor D. Tuberculosis. Nursing Times 1996;9:43.. Morisky DE, Malotte CK, Choi P et al. A patient education program to improve adherence rates with antituberculosis drug regimens. Health Educ Q 1990;1: Kocabafl A. Tüberküloz Klini i ve Kontrolü. Adana: Çukurova Üniversitesi Bas mevi; Tsurkan VA. Level of sanitary-hygienic knowledge and habits of tuberculosis patients and ways of raising it. Probl Tuberk 1993;3: Özkurt S. Denizli Verem Savafl Dispanserinde tedavilerini sürmekte olan tüberkülozlu olgular n retrospektif olarak de erlendirilmesi. XXI. Ulusal Türk ve Gö üs Hastal klar Kongresi Ekim 1996; Marmaris; 1996: Moran GJ, Fuchs MA, Jarvis WR, Talan DA. Tuberculosis infectioncontrol practices in United States emergency departments. Ann Emerg Med 1995;6: Çobanl B. Akci er tüberkülozu. In: Numano lu N; ed. Klinik Solunum Sistemi Hastal klar. Ankara: Ankara Üniversitesi T p Fakültesi Yay nlar ; 199: Çöplü L, Demir A, F nd k S. nfeksiyon hastal klar. In: Bar fl ; ed. Solunum Hastal klar. 3. bask. Ankara: Atlas Kitapç l k; 1998: Lawrence MT, McPhee SJ, Papadakis MA. Tuberculosis. Medical Diagnosis and Treatment. Middle East Ed. 35th ed. 1996: Fazal BA, Telzak EE, Blum S et al. Impact of a coordinated tuberculosis team in an inner-city hospital in New York City. Infect Control Hosp Epidemiol 1995;16: Özkurt S, O uzhano lu NK, Özdel O ve ark. Tüberkülozlu olgular n tedaviye ve sosyal yaflama uyumlar n n de erlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 000;48: Erdem M. Halk sa l hemfliresinin tüberkülozlu hasta bak m ndaki etkinli inin belirlenmesi [Doktora tezi]. Ankara, Türkiye: T.C. Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü; World Health Organization. An expanded DOTS framework for effective tuberculosis control. Stop TB, Cenevre. Int J Tuberc Lung Dis 00;6: World Health Organization. What is DOTS? Yatakl Tedavi Kurumlar statistik Y ll 001. Yay n No: 641. Ankara; Üner S, Melek A, Koflan A. Günümüzde verem savafl ve DOTS. Hacettepe Toplum Hekimli i Bülteni 003; TORAKS DERG S C LT 6, SAYI 3 ARALIK 005