T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. BİLGİ ve BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE KONU OTORİTE DİZİNİ ÇALIŞMALARI:

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ ve BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE KONU OTORİTE DİZİNİ ÇALIŞMALARI: Ankara Üniversitesi Örneği Yüksek Lisans Tezi Vedat GÜLTEKİN Ankara-2017

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ ve BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE KONU OTORİTE DİZİNİ ÇALIŞMALARI: Ankara Üniversitesi Örneği Yüksek Lisans Tezi Vedat GÜLTEKİN Tez Danışmanı Prof. Dr. Doğan ATILGAN Ankara-2017

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ ve BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE KONU OTORİTE DİZİNİ ÇALIŞMALARI: Ankara Üniversitesi Örneği Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Doğan ATILGAN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Prof. Dr. Doğan ATILGAN Prof. Dr. Sacit ARSLANTEKİN Yrd. Doç. Dr. Mustafa BAYTER İmzası Tez Sınavı Tarihi../../2017

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. ( / /2017) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Vedat GÜLTEKİN İmzası.

5 ÖNSÖZ İnsanoğlu var olduğundan bu yana bilgiyi kaydetmiş ve kaydettiği bilgiye erişmek için çeşitli yollara başvurmuştur. Bilgiye erişim yollarından biri olan konu yaklaşımı da tarih boyunca eserlere erişim ucu olarak kullanılmıştır. Standartlar mesleği olan kütüphanecilikte kataloglama işlemlerinde de bir takım standartlar vardır. Kataloglama kurallarının yanında kullanıcıların konu erişimini sağlayacak konu başlıkları listelerinin/konu otorite dizinlerinin standart bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Standart bir konu başlıkları listesi sayesinde kataloglardaki şişme önlenebileceği gibi tek biçimlilik de kolaylıkla sağlanabilecektir. Konu otorite dizinlerinin oluşturulması ayrı bir uzmanlık, emek, sabır, çaba ve sürdürülebilirlik gerektirir. Oluşturulacak konu otorite dizinleri sayesinde benzer konudaki kaynaklar tek başlık altında standart hale getirilip kolaylıkla erişim sağlanabilecektir. Bugüne kadar ülkemizde konu başlıkları/konu otorite dizinleri konusunda çalışmalar yapılmış olsa da çoğu kurumsal ve bireysel girişimlerle sınırlı kalmış, ulusal bir konu otorite çalışması yapılamamıştır. Günümüzde RDA çalışmalarının hız kazanması nedeniyle önemli hale gelen ulusal konu otorite dizinimizin olmaması büyük bir eksikliktir. Ayrıca çeşitli konularda uluslararası alanda işbirliği çalışmaları yapılamamasına da sebep olmaktadır. Çalışmamızda bilgi erişim aracı olarak konu otorite dizinlerinin öneminden, konu otorite dizini oluşturmanın zorluklarından, sorunlarından ve çözüm i

6 önerilerinden bahsedilerek Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi kayıtları üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Bu çalışmayı hazırlamaktaki amacımız konu terimi oluşturmada yaşanan sorunları ortaya koymak, konu otorite dizinlerinin önemini göstermek ve ulusal bir konu otorite dizini oluşturma yolunda harekete geçilmesi için bir ışık yakmaktır. Çalışmam sırasında bana her zaman destek olan eşime, kızıma ve bu eserin ortaya çıkmasında büyük emeği olan tez danışmanım, sayın hocam Prof. Dr. Doğan ATILGAN a şükranlarımı sunuyorum. ii

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii KISALTMALAR... v RESİM, GRAFİK VE TABLO LİSTESİ... vi 1.BÖLÜM: GİRİŞ Amaç Hipotez Kapsam Yöntem Düzen Kaynaklar BÖLÜM: KONU OTORİTE DİZİNİ Tanım Bilgiye Konu Yaklaşımı ve Bilgi Erişim Aracı Olarak Konu Otorite Dizinleri Tarihsel Süreç ve Günümüzdeki Uygulamalar Konu Otorite Dizinlerinin Kataloglarda Kullanılması Yurt Dışındaki Konu Otorite Dizin Çalışmaları Türkiye deki Konu Otorite Dizin Çalışmaları BÖLÜM: KONU OTORİTE DİZİNİ OLUŞTURMA Giriş İlkeler Kullanıcıya Yönelik Olma İlkesi Teklik İlkesi iii

8 3.2.3 Kullanımda Yaygınlık İlkesi Yabancı Terim Kullanmama İlkesi Özgüllük İlkesi Konu Başlığı Biçimleri ve Yapısı Konu Başlığı Altbölümleri Yardımcı Unsurlar Konu Otorite MARC Formatı BÖLÜM: SOSYAL BİLİMLER ALANINDA KONU OTORİTE DİZİNİ SORUNLARI (ANKARA ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ) Giriş DTCF Kütüphanesi konu otorite kayıtlarının değerlendirilmesi Genel Değerlendirme BÖLÜM: SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç Öneriler KAYNAKÇA ÖZET SUMMARY iv

9 KISALTMALAR AAKK : Anglo-Amerikan Kataloglama Kuralları AAKK2 : Anglo-Amerikan Kataloglama Kuralları2 ALA : American Library Association BIBCO : Monographic Bibliographic Record Cooperative Program CONSER : Cooperative Online Serials Program DC : Dublin Core Metadata Initiative. DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi IFLA : International Federation Library Association ISADN : International Standard Authority Data Number LC : Library of Congress LCSH : Library of Congress Subject Headings MARC : Machine Readible Cataloging MeSH : Medical Subject Headings NACO : Name Authority Cooperative Program OCLC : Online Computer Library Center PCC : Program for Cooperative Cataloging RDA : Resource Description and Access SACO : Subject Authority Cooperative Organization v

10 RESİM, GRAFİK VE TABLO LİSTESİ Resim 1: LC otorite tarama seçenekleri Resim 2: LC otorite başlık bilgisi Resim 3: LC otorite kaydı MARC görünümü Resim 4: MeSH tanımlayıcı tarama Resim 5: MeSH otorite kaydı Resim 6: MeSH ağaç yapısı Resim 7: FAST otorite tarama Resim 8: FAST otorite kayıt bilgisi Resim 9. Konu otorite kaydı MARC görünümü Resim 10. Otorite dizin kontrol alanı Resim 11. Otorite ilişkilendirme Grafik 1. Konu otorite kayıtlarının doğruluk-yanlışlık oranı Grafik 2. Konu otorite kayıtlarının hata dağılımı Tablo 1. Veri giriş hatalarının dağılımı vi

11 1. BÖLÜM GİRİŞ Kütüphanelerde yapılan kataloglamanın amacı bilgi kaynaklarını denetim altına alarak bilginin kullanıcı ile buluşmasını sağlamaktır. Kullanıcıyı aradığı bilgiye hızlı ve doğru bir biçimde ulaştırmanın yolu ise bilgi kaynaklarının katalog kayıtlarının standartlara uygun bir şekilde kaydedilmesinden geçmektedir. Kütüphanecilik standartlar mesleğidir. Bu yüzden kataloglama işlemlerinde de bazı standartların ve kuralların uygulanması gereklidir. Kataloglama işlemleri de AAKK, AAKK2 ve RDA ile standart hale getirilmiştir. Kataloglama yaparken konu ek girişlerinin oluşturulması için standart listelerin hazırlanması önemlidir. Günümüzde RDA uygulamalarının hız kazanması ile birlikte mesleğimiz açısından eksiklik hissettiğimiz konu otorite dizinlerimizin hazırlanması kaçınılmaz hale gelmiştir. Ülkemizde bugüne kadar konu otorite dizinleri ile ilgili kapsamlı çalışmanın olmaması kütüphanelerin konu otorite dizini oluşturamamasına, bibliyografik veri değişimi yapılamamasına ve hatalı konu girişlerinin oluşturulmasına neden olmuştur. Kütüphanecilik alanında diğer ülkelerle bibliyografik veri değişiminin yapılabilmesi ve uluslararası alanda görünürlüğün sağlanabilmesi amacıyla ulusal çapta konu otorite dizini oluşturulması gereklidir. Ancak bunu yaparken konu uzmanları, kütüphaneciler gibi çeşitli gruplarla birlikte çalışılmalıdır. 1

12 1.1. Amaç Kütüphane kullanıcıları aradığı bilgiye en kısa sürede ve doğru şekilde ulaşmayı isterler. Bunu sağlamak için kataloglamanın standartlara uygun yapılması gereklidir. Bibliyografik kayıtlarda erişim ucu olan unsurların doğru ve eksiksiz biçimde oluşturulması kullanıcının aradığı bilgiye erişim oranını arttırmaktadır. Kütüphane kataloglarında yer alan konu ek girişlerinde aynı eser hakkında farklı girişlerin oluşturulduğu görülmektedir. Konu ek girişlerinin oluşturulmaması veya eserlere ilişkin yanlış konu girişinin seçilmesi kullanıcının doğru bilgiye erişimini engellediği gibi zamanının da boşa gitmesine neden olmaktadır. Bu araştırmanın amacı, Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi nin bibliyografik kayıtlarında yer alan; Konu otorite girişlerinin varlığını tespit etmek, Yapılan hatalı girişleri ve eksik girişleri hataları ile birlikte belirlemek, Doğru otorite girişlerinin nasıl yapılması gerektiğini belirtmek, Konu başlığı ve otorite dizini oluştururken nelere dikkat edilmesi gerektiğini ortaya koymaktır Hipotez Belirtilen amaçlar doğrultusunda araştırmamızın problemi şu şekildedir; Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi bibliyografik kayıtlarında yer alan konu otorite girişleri standart bir biçimde oluşturulmamıştır. Standart konu otorite dizininin ve/veya konu başlığı listesinin olmayışı standart konu otoritesinin 2

13 oluşmamasına neden olmaktadır. Ayrıca konu otorite girişleri kataloglama yapan personelin bilgi, beceri ve konulara ilgilerine göre değişiklik göstermektedir. Bazı bibliyografik kayıtların kopya kataloglardan oluşturulması ve alınan katalog kayıtlarındaki konu otoritelerinin aynen kullanılması da standart konu otorite dizini oluşamamasının sebepleri arasındadır. Bu problemler doğrultusunda araştırmamızın ana hipotezi; Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi kataloglarında yer alan konu otorite girişleri tek biçim şekilde ve kurallara uygun olarak oluşturulmamıştır. olarak belirlenmiştir. Ana hipotez doğrultusunda tezimizin alt hipotezleri şu şekildedir; Kataloglama yapan personel konu otorite dizini oluşturma konusunda yeterli bilgi, deneyim ve uzmanlığa sahip değildir. Konu başlığı ve/veya konu otorite dizini oluştururken standart bir konu başlığı listesi ya da konu otorite dizininden yararlanılmamış, kişisel bilgi ve ilgiye göre konu terimleri oluşturulmuştur Kapsam Araştırmamız konu otorite dizini oluştururken yapılan hataları ortaya koymak ve doğru bir otorite kaydının nasıl yapılması gerektiğini göstermek amacıyla yola çıkmıştır. Türkiye deki tüm kütüphanelerin katalog kayıtlarının incelenmesi zor olduğundan araştırmamız Ankara Üniversitesi ile sınırlandırılmıştır. Çalışmamızın asıl araştırma kısmını Ankara Üniversitesi bünyesinde yer alan DTCF Kütüphanesinin bibliyografik kayıtları oluşturmaktadır. Bu kütüphaneyi 3

14 seçmemizdeki sebep sosyal bilimler alanında hemen hemen tüm konularda kapsamlı bir künye sayısına sahip olmasıdır. Bu çerçevede, Ankara Üniversitesi kütüphane otomasyon sisteminde yer alan DTCF Kütüphanesi bibliyografik kayıtlarındaki 600, 610, 630, 650, 651 MARC alanındaki konu ek girişi bölümlerinde oluşturulan konu otorite dizinleri belirlenmiştir. Elde edilen adet konu otorite kaydı araştırmamızın evrenini oluşturmaktadır. Araştırmamızda önce konumuzla ilgili kavramsal tanımlamalara yer verilmiştir. Daha sonra bilgi erişim aracı olarak konu otorite dizinleri ve/veya konu başlığı listelerinin öneminden ve tarihsel süreçten bahsedilerek yurtdışı ve Türkiye de yapılan girişimler incelenmiştir. Son olarak konu otorite dizini ve/veya konu başlığı listesi oluşturmak için dikkat edilmesi gereken ilke ve uyulması gereken kurallardan bahsedilerek konu otorite dizini ve/veya konu başlığı listesinde olması gereken yapı ve MARC formatı incelenmiştir. Araştırmamızın uygulama kısmında Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi bibliyografik kayıtlarında yer alan konu ek girişleri oluştururken ve dolayısıyla konu otorite kayıtlarında yapılan hatalar tablo, grafiklerle gösterilmiş ve mevcut konu otorite kayıtlarındaki hatalar örneklerle desteklenmiştir. Sonuç olarak da genel bir durum tespiti ile beraber sorunlara çözüm önerileri sunulmuştur Yöntem Araştırmamızın teorik kısmını oluşturmak amacıyla konuyla ilgili bilgi kaynaklarının belirlenmesi için literatür taraması yapılmıştır. Konuyla ilgili 4

15 kaynaklar hem elektronik hem de basılı ortamdan elde edilmiştir. Konumuzla ilgili veri tabanları ve web siteleri incelenmiştir. Çalışmanın konusu ile ilgili bilgilerin araştırılması, tespit edilmesi ve incelenmesinde betimleme yönteminden yararlanılmıştır. Betimleme neyin ne olduğunun, şeylerin nasıl başlayıp sürdüğünün ya da bir durumun, kişinin ya da olayın neye benzediğinin resmini çizmektir (Punch, 2011, s. 16). Betimleme karmaşık durumun kavranabilir hale getirilmesi ile ilgilidir. Betimleme yaklaşımında amaç, görüşme ve gözlem sonucu elde edilen verilerin düzenlenmesi ve yorumlanmasıdır. Veriler daha önceden belirlenmiş temalara göre sınıflandırılır, özetlenir ve yorumlanır. Bulgular arasında neden sonuç ilişkisi kurularak gerektiğinde olgular arasında karşılaştırma yapılabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2008, s. 224). Araştırmanın uygulama kısmında ise tablo ve grafikler aracılığıyla konu desteklenmiş, tablo ve grafiklerin açıklaması yapılmıştır. Tablo ve grafikler Microsoft Excel 2013 kullanılarak hazırlanmıştır. Uygulama kısmında konu otorite dizinlerinin doğruluğunu saptamak için uluslararası alanda geçerliliği olan LC subject authority file ve MARC 21 örnek alınmıştır. Gönderme, alıntı ve kaynakça oluşturulurken APA (6th edition) kaynak gösterme biçimi kullanılmıştır Düzen Araştırmamız 5 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, giriş bölümü olup bilgi erişimde konu otorite dizinlerinin öneminden bahsedilmiştir. Çalışmanın amacı, hipotezi, kapsamı ve izlenilen yöntem 5

16 de bu bölümde yer almaktadır. Araştırmamızı destekleyen tablo, grafiklerin hangi kriterlerde oluşturulduğu, konu otorite dizinleri incelenirken seçilen evren ve örneklem kapsam bölümünde ele alınmıştır. Araştırmamızın teorik kısmını oluşturmak için faydalanılan kaynaklar ve araştırma düzeni birinci bölümde belirtilmiştir. İkinci bölümde dizin, otorite işi, otorite dizini, konu otorite dizininin tanımından, bilgi erişim aracı olarak konu otorite dizinlerinin öneminden, bilgiye konu erişiminin tarihsel boyutları ile yurtdışı ve ülkemizdeki konu otorite dizin çalışmalarından bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde konu otorite dizinine eklenecek terimlerin oluşturulmasında uyulması gereken ilke ve kurallar irdelenmiş, konu başlıklarının yapısı ve konu otorite MARC formatı incelenmiştir. Ayrıca konu otorite kayıtlarının oluşturulmasında standart olarak MARC konu otorite formatı tanıtılmıştır. Dördüncü bölümde, Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi konu otorite dizininde yer alan konu terimlerinin oluşturulması sırasında yapılan hatalar tablo ve grafiklerle gösterilmiştir. Tablo ve grafikteki veriler tek tek yorumlanmıştır. Araştırmamızın son bölümünde ise, var olan sorunlar ve elde edilen bulgular ışığında sorunlara çözüm önerileri sunulmuştur Kaynaklar Çalışmamız ile ilgili bilgileri toplamak amacıyla şu kaynaklardan tarama yapılmıştır. Bilgi Dünyası (2000- ) EBSCO Elektronik Dergi Veritabanı 6

17 EBSCO Elektronik Kitap Veritabanı LSCH TO-KAT Ulusal Toplu Katalog Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni ( ) Türk Kütüphaneciliği (1993- ) YÖK Tez Veritabanı Ayrıca kütüphanecilik alanında sunulmuş kongre, konferans, bildiriler incelenmiştir. Bu tezin hazırlanmasında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü web sayfasında yer alan Tez Yazım Yönergesi uygulanmıştır. 7

18 2. BÖLÜM: KONU OTORİTE DİZİNİ 2.1. Tanım Dizin, bir koleksiyonu meydana getiren malzemenin belli bir sıraya göre yapılan ve o koleksiyonun en kolay ve rahat biçimde kullanılmasına yardım eden, yer ve içindekileri gösteren bir listesidir (Cinol, 1970, s. 141). Koleksiyonu belirten listenin belli bir sıraya göre oluşturulması ve koleksiyona rahat ve kolay erişim sağlaması konumuz açısından önemlidir. Belirli sıradan kasıt, erişim uçlarının standartlara uygun olarak belirlenmesi ve kurallara uygun olarak oluşturulmasıdır. Dizin, genellikle sayfa numarasına yönlendiren, kişi adları, yer adları, başlıklar vb. gibi detaylandırılmış alfabetik liste ya da konu tablolarıdır (Prytherch, 2005, s. 345; Hamzaoğlu, 2015, s. 11). Tanımlardan da anlaşıldığı üzere dizinlerin oluşturulma amacı kullanıcıyı aradığı bilgiye çeşitli yollardan ulaştırmaktır. Kullanıcıyı bilgiyle buluşturma noktasında önemli bir rol üstlenen dizinleri oluşturmak için kullanıcı kitlesinin bilgi arama davranışlarının bilinmesi, dizin oluşturulacak alanla ilgili literatüre hâkim olunması gerekmektedir. Dizinler bir kaynağın içindeki önemli noktaları işaret eden yazar adı, eser adı, konu, coğrafi ad gibi alanlar için oluşturulabileceği gibi bütün koleksiyona erişim sağlanması için de oluşturulabilir. Yayınlanmış bilgiye erişebilmek için bilginin kaydedilmesi aşamasında belirli kurallara uyularak standartların uygulanması gerekmektedir. Standartların herkes tarafından anlaşılması ve uygulanması bibliyografik denetimi ve bilginin uluslararası düzeyde erişilebilmesini sağlayacaktır (Atılgan, 1988, s. 42). 8

19 Kataloglama yaparken giriş öğelerinin belirli standartlara göre yapılması gerekmektedir. Bilgiye ulaşmak için erişim ucu olabilecek öğelerin kurallara uygun yapılması bilgiye erişimi arttırabileceği gibi giriş öğelerinin oluşturulması aşamasında da tek biçimlilik sağlanabilecektir. Giriş öğelerinde tek biçimliliğin sağlanabilmesi de otorite kayıtların standartlara uygun şekilde oluşturulması ve otorite dizinlerin kontrolünün sağlanması ile mümkündür. Otorite kontrolünün yapılabilmesi için otorite ile ilgili bazı adımlar vardır. Bu adımlardan ilki otorite işi olarak adlandırılan süreçtir. Otorite işi, bir bibliyografik kayıtta başlık olarak kullanılabilecek isim, başlık ya da konu kavramının, yönlendirmelerin ve bu başlıkların diğer otorite başlıklar ile ilişkilerinin oluşturulup oluşturulmayacağının belirlenmesidir (Taylor, 1984, s. 1). Bibliyografik kayıtta erişim ucu olabilecek başlıkların tespiti ve bunların yönlendirmelerinin yapılması kullanıcının bilgiye erişim oranını önemli ölçüde etkilemektedir. Zira kullanıcı oluşturulmuş başlığın eş anlamlısı ile tarama yaptığında yönlendirme ve bağlantı yapılmadığı zaman aradığı bilgiye ve yönlendirme yapılmamış bilgilerin tamamına ulaşamayacaktır. Otorite işinin birkaç amacı vardır; Tüm ilişkili eserlerin tek biçim başlıklar altında toplanmasını sağlamak için tek biçim başlıkların (erişim uçlarının) oluşturulması, Oluşturulmuş başlıkların çeşitli biçimlerine de erişim sağlamak için bağlantıların (genellikle yönlendirmeler ile) oluşturulması, 9

20 Oluşturulmuş başlığın diğer benzer başlıklardan (eş sesli) ayırt edilmesi için yeterli bilginin sağlanması (Dickson ve Zadner, 1989, s. 57). Otorite işi ile belirlenmiş olan başlıkların ve bunların nasıl oluşturulduğu gibi bazı bilgilerin bazı standartlara göre belirli ortamlara kaydedilmesi gerekmektedir. Otorite kontrolünün ikinci adımını da otorite kaydı oluşturur. Otorite kaydı, otorite işinin sonucunda oluşturulmuş basılı ya da makinaca okunabilir bir kayıttır (Taylor, 1984, s. 1). Otorite işi sonucunda oluşturulan otorite kaydının rolleri şunlardır; Her bir erişim ucu için standart biçimde bir kayıt, Aynı erişim ucu ile tüm kayıtların birlikte toplanmasını sağlamak, Katalog kaydının standartlaşmasına olanak sağlamak, Erişim noktası ve kaynağı için alınan kararları belgelemek, Kullanılacak başlık ile başlığın diğer erişim ucunun tüm biçimlerini kaydetmektir (Burger, 1985, s. 5). Otorite kaydı, konu terimlerini standartlaştırarak konuyla ilgili tüm kayıtların bir arada toplanmasını sağlamaktadır. Otorite kaydında, kullanılacak otorite başlığın yanlış veya kullanılmayan biçimlerinin otorite başlığa yönlendirmesi de sağlanmaktadır. Otorite kayıtları, bibliyografik dizinden ayrı olarak bir otorite dizinin içine biriktirilir. İsim, eser ve konu için üst veri içeren otorite dizinleri ile bibliyografik dizindeki üst veri dizinleri arasında bağlantı olduğu takdirde kullanıcıların tarama 10

21 sonuçlarında otorite kayıtlarından referanslar gösterilebilir (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 254). Bir otorite kaydı temel olarak aşağıdaki öğeleri içerir; Bibliyografik kayıtlarda erişim noktası olarak kullanılmak üzere yetkilendirilmiş bir konu, bir kişi, bir yer ya da bir kaynaktan tercih edilen başlık, Bu başlıkların kullanılmayan biçimlerine yapılan göndermeler, Başlığın oluşturulmasında kullanılan kaynaklar vb. (Chan ve Salaba, 2016, s. 36). Hem kontrollü terminoloji hem de çapraz gönderme araçlarını sağlayan herhangi bir erişim sisteminde kelimeler ve göndermeler üzerinde kontrol sürekliliği otorite kontrolü ile sağlanır. Otorite kontrolü, bir otorite dosyasına başvurarak bibliyografik dosyadaki başlıklardaki tutarlığı sağlama sürecidir (Taylor, 1984, s. 1). Avram ise otorite kontrolünü Bir kütüphane kataloğunda başlıkların tutarlılığını sağlamak için bir süreç olarak tanımlamaktadır (Avram, 1984 s. 331). Tanımlar ne kadar farklı yapılmış olsa da otorite kontrolü, konu otorite kayıtları sayesinde bibliyografik kayıtlara konu terimlerinin atanması sırasında tutarlığın sağlanması ve tek biçim kayıtların oluşturulması sürecidir. Otorite kontrolü, erişim ucu için girişin tüm gösterimlerinin, tercih edilen gösterimi seçme, başlığı formüle etme, kullanılan ile kullanılmayan başlık arasında bağlantı kurma ve sonuçta tüm süreci belgeleme sürecidir. Bu, sorunlu bibliyografik evrende katalogcular tarafından geliştirilen bir çözümdür (Jeng, 2010, s. 92). 11

22 Otorite kontrolü katalog kayıtları üzerinde tek biçimliliği, tutarlılığı, erişim uçları arasındaki bağlantıları sağlamak amacıyla yapılır. Tek biçimliliğin ve standart otorite kayıtlarının sürdürülebilirliği açısından otorite kontrolü önemlidir. Doğru otorite kontrolü için giriş başlığının tek biçim oluşturulduğunun doğrulanması, girişin oluşturulması ve seçimi için kesin standartların oluşturulması, girişlerin tüm değişkenleri ile otorite giriş arasındaki bağlantıların sağlanması gerekir (Clack, 1988, s. 35). Otorite kontrolünün amacı, Kütüphane kataloglarına tutarlılık getirmektir. Otorite kontrolü isim, başlık, konu gibi katalog kayıtlarındaki erişim uçlarının yönetilmesi işlemidir. Katalogda ilişkili başlıklar ve değişkenleri için bağlantı ağının sağlanması, oluşturulması ile içerikte tutarlı ve tek biçim erişim uçlarını sağlamaktır (Vellucci, 1999, s 33). Otorite kontrolü, kullanıcılar açısından bilgiye erişim, katalogcular açısından da kataloglarda tutarlılık sağlamak amacı güdülerek gerçekleştirilir. Daha açıklayıcı olması bakımından otorite kontrolü ile tam olarak şunlar amaçlanmaktadır; Araştırmacının kelimelerini kullanarak bir yazarı, bir yeri, bir konuyu veya diğer öğeleri bulmak (Örneğin; araştırmacı H.C. Andersen yazdığında Hans Christian Andersen e erişim sağlanması.), Tanımlamak (Örneğin; Michael Gorman ın bir kütüphaneci mi yoksa mimar mı olduğu.), Toplamak (Örneğin; ilişkili bilgi kaynaklarını, ilişkili kurum isimlerini bir araya getirmek), 12

23 Değerlendirme ve seçmede yardımcı olmak (Örneğin; bir araştırmada bridge (köprü) kullanımı mimari bir terim mi yoksa dişçilik ile ilgili bir terim mi?), Konu aramasına veya kişi, kurum, eserlerin değişik biçimlerinin sağlanmasına yardımcı olmak için eş anlamlılık ve sindetik (bağlayıcı) yapı sağlamak (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 250). Otorite kontrolü olan bir otomasyon sisteminde kullanıcı konuyla ilgili eserlerin bir arada bulunacağını ya da en azından kurulan bağlantı yoluyla bunlara ulaşabileceğini bilir. Otorite kontrolü, sindetik (bağlayıcı) yapıda erişim noktaları için tutarlı karakter dizilerinin bağlanması ile katalogda bağlantıları sağlar (Joudray, Taylor ve Miller, 2015, s. 504). Örneğin; Türkiye İstatistik Kurumu nun eski adı olan Devlet İstatistik Enstitüsü ile bağlantı kurulması gibi. Otorite kontrolü, kullanıcının kullandığı terim ile maksimum anlamlı kaynağa erişebilmesi için gerekli olan bütün fonksiyonları sağlamak üzere oluşturulmaktadır. Farklı dillerde yazarların farklı kullanımları mevcut olsa bile farklı yazımların bir araya getirilerek evrensel bir erişim sağlanması amaçlanmaktadır. Otorite dizin, katalogda kullanılan adlar, konular veya dizilerin doğru biçimleri için tutulan kayıtlardır (Bloomberg &Evans, 1989, s. 385). Otorite dizin, otorite işi sonucu oluşturulmuş otorite kayıtların tanımlandığı ve ilişkilerinin kurulduğu bilgi kümesi olarak tanımlanabilir. Otorite dizin, katalogda kullanmak için seçilen isim, başlık ya da konu kayıtlarının gruplandırılması ile oluşur. Bir otorite dizinindeki her bir otorite kaydı, 13

24 otorite erişim noktası olarak seçilen biçime ek olarak, gönderme olarak kullanılabilecek değişik biçimleri ya da terimlerin listesini içerebilir (Joudrey, Taylor ve Miller, 2015, s. 17). Bir otorite dizini, bibliyografik kontrol için kullanılabilecek kontrollü kelimelerden oluşur ve bir esere konu terimi atarken dizine bağlı kalınması gereklidir. Otorite dizin oluşturmanın amaçlarından birisi, başlıkları her zaman aynı biçimde kaydetmek, temel ve ek girişleri tek biçim sürdürebilmek ve kataloglama işleminde kullanılan başlıkların kurum içinde standart bir biçimde olmasını sağlamaktır (Dursun, 1991, s. 35). Tek biçimlilik sayesinde kataloglardaki şişmeler önlenebilecek, kullanıcılar aradıkları bilgiye rahat ve doğru biçimde ulaşabilecektir. Otorite dizinleri oluşturulurken seçilecek başlıklar titizlikle oluşturulmalıdır. Zira otorite dizinindeki en küçük hata bile tüm kayıtları etkileyebileceğinden başlıkların seçilmesine dikkat edilmelidir. Bilgiye konu erişimi açısından konu otorite dizinleri üzerinde özenle durulması gereklidir. Konu otorite dizini, belirli bir katalogda kullanılan ve kendisine atıfta bulunulan konu başlıkları listesidir (Prytherch, 2005, s. 469). Bir başka tanıma göre ise Konu otorite dizini, katalogda kullanılmış olan konu başlıklarının ve bir başlığa yapılmış olan bakınız ve ayrıca bakınız yöneltmelerinin kaydıdır (Bloomberg &Evans, 1989, s. 371). Dursun (1991, s. 47) a göre konu otorite dizini Belirli bir konu başlıkları listesinin yanı sıra başka pek çok konu başlıkları listesinden yararlanıldığı zaman, konularda uyuşma sağlamak amacıyla hazırlanan ve salt konu başlığı ya da anahtar sözcüğün sıralanmasından oluşan dizimdir. 14

25 Konu otorite dizini, kütüphanedeki kaynaklara konu erişimi açısından önemlidir. Konu otorite dizini sayesinde katalogdaki konular üzerinde denetim sağlamak, tek biçimliliği sürdürebilmek, konular arasındaki ilişkileri kurabilmek, değişikleri tüm kataloga yansıtabilmek mümkündür. Ayrıca kullanıcı, standart bir şekilde oluşturulmuş konu otorite dizini sayesinde aradığı konuyla ilgili tüm kayıtlara erişebilecektir Bilgiye Konu Yaklaşımı ve Bilgi Erişim Aracı Olarak Konu Otorite Dizinleri On binlerce esere sahip kütüphanede görevli personelin, kütüphanesindeki tüm kaynakların bilgisini hafızasında tutması beklenemez. Kütüphanede belirli bir yazarın hangi kitabının veya belirli konuda hangi eserlerin bulunduğunu belirlemek için kataloglara ihtiyaç vardır (Bayter, 2000, s. 19). Katalog sayesinde, kullanıcı aradığı bilgilere kısa sürede zahmetsizce erişebilecektir. Kataloglar, kütüphane koleksiyonuna ulaşmayı sağlayan anahtarlardır. Katalogların sağlıklı ve kullanışlı olması ulaşımı da o denli kolaylaştıracaktır (Atılgan, 1987, s. 71). Bilgi erişim aracı olarak otorite dizinlerin önemini anlayabilmek için kütüphane kataloglarının önemini anlamamız gerekir. Kataloglar, kütüphane koleksiyonunu otorite dizinlerin kontrolü altında yansıtan bibliyografik kayıt setidir. Kütüphane kataloglarının 2 temel fonksiyonu vardır. Birincisi bulma fonksiyonu olarak da bilinen kütüphanede hangi kaynağın nerede olduğunu kullanıcıya göstermesidir. Bu fonksiyonu yerine getirebilmesi için yazar, başlık, konu gibi erişim uçlarının standart ve kontrollü bir şekilde depolanması gerekmektedir. Katalogların ikinci fonksiyonu ise bir yazarın tüm eserlerinin, bir 15

26 konudaki tüm çalışmaların gösterilmesini sağlamaktır. Bu da katalogun toplama fonksiyonu olarak bilinir. Konu otorite dizinleri sayesinde, kontrollü kelimelerden seçilen terimler bibliyografik kayıtlara doğru bir şekilde aktarıldığında aynı konudaki tüm materyallerin bir arada toplanması sağlanabilir (Clack, 1985, ss ). Bilgiye erişmek ya da araştırma yapmak için sadece yazar veya eser adının bilinmesi gerekmez. Kullanıcılar, konudan da belirli bir alandaki eserlere ulaşmak isteyebilirler. Bu nedenle, konudan esere erişmek için konu terimi atanması için oluşturulacak konu otorite dizinleri bilgi erişim açısından önemlidir. Katalogların içinde erişim ucu olarak oluşturulan konu ek girişleri kullanıcıyı bilgiyle buluşturan sistemin bir parçasıdır. Kullanıcının bilgiye erişiminde konu yaklaşımı, yazarın ve eserin adı kadar önem taşımaktadır. Gerçekte de okuyucu, konuyu ve bunun bir parçasını bilerek kütüphaneleri kullanmaya çalışmaktadır. Çoğunlukla tamamını hatırlayamadığı eser adını konu adıyla özleştirmektedir (Baydur, 1985, s. 171). Bilgiye erişimde eser adı önemli olsa da bazı sakıncalı vardır. Sadece eser adına göre bilgiye erişmek her zaman arzu edilen sonuçları vermeyebilir. Eser adları her zaman erişim açısından betimleyici değildir ve konu içeriği açısından yanıltıcıdır. Örneğin; The Tiger of Canada West isimli eser kaplanları değil Kanadalı bir siyasetçinin hayatını anlatmaktadır (Williamson, 1997, s. 74). Bu nedenle bibliyografik kayıtlarda konu erişim noktalarının oluşturulması bilgi erişimin olmazsa olmazlarından biridir. Kütüphane kataloglarında ve bibliyografik veri tabanlarında bilgiye konu yaklaşımı bilgi arayıcılar tarafından oldukça değerlidir, ancak konu erişim sisteminin yetenekleri buna göre yapılandırılmalıdır. 16

27 Kütüphanemizde kontrollü terimler yoksa veya bir bibliyografik kayıtta eser için uygun konu terimi seçilmemiş ise kullanıcı katalogda arama stratejisini belirleyemeyeceği gibi aradığı konuyla ilgili kaynaklara tam isabetle erişemeyecektir (Alkan, 1995, s. 97). Konu otorite dizinleri, bilgi arama sonuçlarında kesin isabet oranını artıran önemli bir araçtır. Kurulan ilişki ağı sayesinde kullanıcı aradığı konuyla ilgili bilgiyi yakalayabildiği gibi ilişkili olduğu konulara da erişim sağlayabilecektir. Konu otorite dizinleri, konu terimlerinin değişik kullanım zenginlikleri yansıtacağı gibi tercih edilecek terimlerde tutarlılığı ve benzer konular için aynı terimlerin kullanılmasını da teşvik eder (Harpring, 2010, s. 12). Konu otorite dizinleri oluştururken terimler arasındaki bağlantıların oluşturulamaması da bilgi erişim açısından büyük bir eksikliktir. Örneğin; kullanıcı ziraat konusunda araştırma yaparken, eğer ziraat ın benzer kullanımlarına yönlendirme yapılmadıysa, tarım konu ek girişi ile ilgili kaynaklara erişemeyecektir. Konu erişiminde etkinliği sağlamak için erişim noktalarının tutarlılığı ile dokümanın içeriği ve dizin teriminin (konu) arasında eşleşmenin olması da önemlidir. Katalogcuların otorite dizin oluşturma bilgisi ve kullanma becerisinin olmayışı hatalı otorite girişlerinin oluşmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu alanda herhangi bir denetimin olmaması, katalogdaki dizinlerin zamanla bozulması sürecini de hızlandırmaktadır. Kataloglamanın her alanında olduğu gibi konu otorite listelerinin oluşturulması ve kullanılması standart hale getirilmelidir. Kullanıcı açısından doğru yapılandırılmış konu otorite dizinleri, aradığı konuyla ilgili tüm kaynaklara erişmesi 17

28 açısından önemlidir. Böylece kullanıcı zaman ve emekten tasarruf edecektir. Katalogcu açısından da tek biçimliliğin sağlanması ve devam ettirilmesi için büyük bir öneme sahiptir. Katalogcuyu kontrollü bir şekilde başlık oluşturmaya ittiğinden dolayı oto-kontrol görevi görmektedir. Bibliyografik denetimin tam anlamıyla sağlanması için konu otorite dizinlerinde de tek biçimlilik sağlanmalıdır. Konu otorite dizininin kontrolünün sağlanmaması dizinde benzer girişlerin oluşmasına ve bunun sonucunda dizinin şişmesine de neden olacaktır. Konu otorite dizini oluştururken seçilen terimin tüm değişkenleri saptanmalı ve ilişkiler doğru bir şekilde oluşturulmalıdır Tarihsel Süreç ve Günümüzdeki Uygulamalar Konu Otorite Dizinlerinin Kataloglarda Kullanılması İnsanoğlunun yazıyı icat etmesiyle birlikte yazabileceği, yazdıklarını koruyabileceği ve istediğinde yazdıklarına yeniden erişebileceği yöntemi aramasıyla birlikte bibliyografik künyelerin belirlenmesi işlemi ortaya çıkmıştır. Eski Mısır da kütüphaneler tapınaklarda bulunmaktaydı. Bu kütüphanelerde oluşturulmuş olan koleksiyonların gelişmiş bir kataloglama sistemiyle düzenlenmiş olduğu görülür. Bu nedenle kütüphanecilik tekniğinin ilk defa bu tapınak kütüphanelerinde kullanıldığı sanılmaktadır (Alar, 2001, s. 298). Kitapların konularına göre ayırma işlemi Eski Doğu kütüphanelerine dayanmaktadır. Sümer şehirlerinde ortaya çıkarılan tabletler konularına göre gruplanarak düzenlenmiştir. Ayrıca Asur Devleti nin başkenti olan Asur şehrinde yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkarılan tabletlerin konularına göre seri gruplarına bölünerek numaralandırılması ile bunlara erişim kolaylıkla sağlanabiliyordu. Fara da 18

29 bulunan tabletin bir tarafında işaret listesi, arkasındaki geniş çizgi ise tabletin içindeki konuları göstermekte ve kolofonun 1 öncüsü sayılmaktadır (Yıldız, 1985, s. 16). İç kapak yerine kullanılan kolofonlar, kütüphanenin teknik düzeni hakkında bilgi vermektedir. Tabletler sıralandığında kütüphaneyi kullananların rahatlıkla görebileceği etiketler sayesinde içerik hakkında bilgi sahibi olunması sağlanmaktaydı. Kolofonlarda, eserin adı, yaprak sayısı, sütun, satır vb. bilgiler yer almaktaydı. Müstensihler, kitapçılar, satıcılar ve alıcılar için bilgi vermesinin yanında nüshanın satış değerini de belirlemekteydi (Yıldız, 2000, s. 227). Kitap rulolarının, ağaç malzemeden yapılmış raflarda ya da niş diye bilinen duvar oyuklarında isimleri dış kısımdan görülebilecek şekilde ve iki sıra halinde yerleştirildikleri, ruloları tanıtan etiketlerin de rulolardan sarktıkları bilinmektedir (Poşul & Görcelioğlu, 2004, s. 89). Böyle bir düzenin oluşturulması kütüphane katalogları ile yerleştirme düzeni arasındaki ilişkinin göstergesi olabilir. Eskiçağda papirüs kâğıdından yapılmış kitaplarda konu adlarına ve başlıklara rastlanmaktadır. Konu adının ve başlığın ayırt edici olması için de farklı renk (kırmızı) ile yazıldığı bilinmektedir (Yıldız, 2000, s. 227). Eski Yunan kütüphanelerinde de bazı katalog çalışmaları mevcuttur. Yazıttan edinilen bilgiye göre listelerde eser ve yazar isimlerine rastlanmaktadır. Piracus da kurulan ve Yunan özel kütüphanelerinden biri olduğu sanılan kütüphane, konulara göre katalogu yapılan ilk kütüphanedir (Yıldız, 1985, s. 327). Kolofon : Eskiçağlarda basılan kitapların sonunda bulunan, yayın yeri ve tarihi, başlık, yazaradı, yayıncı gibi bilgilerin yer aldığı bölüm. (Prytherch, R. J., 2005). 19

30 Eski çağda belge ve kitap sayılarının giderek artması sonucu eserlere kolay erişim sağlamak amacıyla erişimde ayırt edici teknikler oluşturma ihtiyacı doğmuştur. Antik döneme baktığımızda kataloglama ile ilgili çalışmalar bulunmasa da, kütüphaneye gelen kitapların sağlama bilgisini içeren notlar bulunmaktadır. Bu dönemde, İskenderiye Limanı na gelen gemilerdeki kitaplar sistematik taramadan geçiriliyor ve ilgi çekenler alıkonuluyordu. İskenderiye Kütüphanesi ne getirilen kitaplar kategorilerine göre ayrılmaktaydı (örneğin gemilerden kategorisi gibi). Diğer kategori ise ruloların satın alındığı ya da yazıldığı yer ile ilgilidir. Metnin sahibine, gözden geçirene, yazara göre farklı kategorilerin oluşturulduğu da bilinmektedir (Blank, 2000, ss ). İskenderiye Kütüphanesi nde yapılan çalışmalar ile günümüz kütüphanelerinde uygulanan sistematik kataloglar aynı nitelik göstermektedir (Yıldız, 1985, s. 105). Antik Yunan da, Kallimakhos tarafından İskenderiye Kütüphanesi ndeki eserleri kapsayan Pinakes 2 konu otorite dizinlerinin ilk örneği sayılmaktadır. Pinakes, İskenderiye Kütüphanesi ndeki eserlerin bibliyografyasıdır. Rulolar halinde korunan kitapların bulunduğu kütüphane dolaplarının üzerinde konuları gösteren tabletlere de pinakes denilmektedir. Daha sonraları yazarlar ve eserler veya bir katalogu belirtmek için kullanılmıştır (Pakin, 1990, s. 10). 120 ciltten oluşan katalogda kitaplar konularına göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca yazarlara ilişkin biyografik bilgi verilmektedir (Yıldız, 1985, s. 329). 2 Pinaks : tablet, çoğulu pinakes : tabletler 20

31 Pinakes, İskenderiye Kütüphanesi ndeki kitapları gösteren açıklayıcı bibliyografik katalog niteliğindedir. Katalogda ana konular altında yazarlar alfabetik düzene göre sıralanmıştır. Her bir yazar için biyografik ve bibliyografik olmak üzere açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Kallimakhos un oluşturduğu bu sistem, o dönemdeki literatüre adapte edilen bilim dalları ile bu dallardaki yazar listeleri Dewey tasnif sistemine benzetilmektedir (Yıldız, 1985, ss ). Eskiçağda özel kütüphanelerinde düzen isteyen kişiler Latince index denilen kataloglar hazırlatmışlardır. Bu kataloglar antik dönemdeki pinakes e benzemekteydi. Katalogda basit bir şekilde oluşturulmuş alfabetik yazar dizini ile birlikte konuya göre oluşturulmuş dizin bulunmaktaydı (Blanck, 2000, s. 178). Eski çağlarda kitaplara erişim amacıyla böyle bir ayrıma gidilmesi konuyla bilgiye erişime önem verildiğinin bir göstergesi olabilir. Zengin kitaplara sahip Pergoman Kütüphanesi nde de İskenderiye Kütüphanesi için Kallimakhos un oluşturduğu pinakes tarzında katalog hazırlanmış ve ayrıntılı bir konu ayrımına gidilmiştir (Blanck, 2000, s. 165) Yurt Dışındaki Konu Otorite Dizin Çalışmaları 15. yüzyılın ortalarında bibliyografik kontrol konusunda matbaanın icadıyla birlikte yeni gelişmeler olmuştur. Matbaa sayesinde eserlerin el yazması kopyaları yerine birçok eserin özdeş kopyaları üretilmeye başlanmıştır. Mevcut eserlerin listelenmesi ve kontrol edilmesi işi için yeni bir meslek grubu olan bibliyograflar ortaya çıkmıştır. 15. yüzyılın sonlarına doğru, Alman bibliyograf ve kütüphaneci Johann Tritheim, bibliyografik kontrolün gelişmesinde önemli bir adım atmıştır. 21

32 Bibliyografyalarda kronolojik dizinin yanına aynı zamanda alfabetik yazar dizinini eklemiştir (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 71). Bu gelişme sonucunda bibliyografik kontrolün gelişmesi ve ilerlemesinde bibliyografların öncülüğünde yeni adımlar birbirini takip etmiştir. Tritheim tarafından oluşturulan örnekten yola çıkarak, Konrad Gesner 1545 te bir yazar bibliyografyası ve 1548 de de konu dizini yayınlayarak süreç içinde yeni ve mükemmel listelerin oluşturulması yolunda yeni bir standart oluşturmuştur. Tritheim in ilkelerini takip ederek oluşturduğu bibliyografyasında ana giriş olarak belirlenen adların değişik yazımlarından ana girişe göndermeler bulunmaktadır (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 71) de İngiliz kitap satıcısı Andrew Maunsell, bir kitaba yazar soyadı, konu ve tercüman olmak üzere üç yoldan erişilebilecek şekilde dizinlerin oluşturulması gerektiğini savunmuştur (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 72). Maunsell in bu yaklaşımı eserlere konu yönünden erişim sağlamak isteyen kullanıcılara yardımcı olmak açısından son derece önemlidir. Kullanıcı kitabın tümüne bakmak yerine konu dizini sayesinde aradığı parçaya daha kolaylıkla ulaşabilecektir. 17. yüzyılın başlarından itibaren bulma aracı olarak envanterden ziyade kataloglar ortaya çıkmış ve kataloglar ile birlikte bilgiye konu yönünden erişim sağlanabilmesi için bazı çalışmalar yapılmıştır yılında Frederic Rostgaard, ciltlerin büyüklüğüne göre kronolojik olarak bölünmüş konu düzenlemesi için öneride bulunmuştur (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 72). 22

33 19. yüzyılda eserlere konu aracılığıyla erişme isteğinin sonucu olarak konu katalogları ortaya çıkmaya başlamıştır. Çağdaş kütüphaneciliğin öncülerinden Charles Coffin Jewett, 1843 yılında çalıştığı kütüphane için alfabetik konu dizinine sahip olan bir yazar adları dizini hazırlamıştır. On the Construction of Catalogues of Libraries, and their Publications by Means of Separate Stereotype Titles adıyla yayınladığı raporda yazar adları için ilk Amerikan kurallarını belirlemesinin yanında kataloga ek olarak konu listesi hazırlanmasını belirtmiştir (Sefercioğlu, 1968, ss ). Konu kataloglaması ile ilgili çalışmaların ilk evreleri olarak belirtilebilecek çalışmalar Cutter tarafından yapılan çalışmaya kadar devam etmiş ve bu alanla ilgili birçok gelişme yaşanmıştır. 19. yüzyılda bilgiye konu yönünden erişimde kullanılan kataloglarla ilgilenenler Amerikalılar olmuştur yılında Cutter, Rules for a Dictionary Catalog isimli kitabın ilkini yayınlamıştır. Daha sonraki yıllarda çok sayıda yayınlanan konu kataloglarının içinde en çok bilineni British Musem un konu kataloğu olan Subject İndex dir (Acaroğlu, 1967, s. 88). Konu katalogları kütüphanede hangi konuda eserin bulunduğunun saptanması ve benzer konulardaki eserlerin toplanması açısından önemlidir. Gelişmiş anlamda konu otoritesini tam karşılamasa da düzeni itibariyle çağın ilk konu otorite dizinleri sayılabilir. Daha sonraki zamanlarda konu aracılığıyla bilgiye erişim için yapılan çalışmalar artmıştır. Konu başlıklarının standartlaşmasını sağlayan listeler hazırlanmaya başlanmıştır. 23

34 Konu başlıkları ile ilgili hazırlanan standart listeler yine bu dönemde Amerika Birleşik Devletleri nde ALA tarafından 1895 yılında hazırlanmıştır yılına kadar kullanılan listeye LC ve SEARS listelerinin daha kullanışlı olması nedeniyle ilgi zamanla azalmıştır yılında Kongre Kütüphanesi konu başlıkları listesi basılmıştır. Liste, ALA başlık örneklerine uyularak hazırlanmasına rağmen ALA listesinde kullanılan konu başlıkları arasındaki göndermeler 1943 yılında yapılan dördüncü basıma kadar görülmemektedir (Pakin, 1990, ss ). Konu başlıkları listeleri ile birlikte konu başlıklarının oluşturulması için uyulması gerekli kurallar ile ilgili çalışmalar da mevcuttur. Bunlardan bir tanesi David J. Haykin e ait olan Project for a Subject Heading Code diğeri ise Jay Elwood Daily nin The Grammar of Subject Headings adlı doktora çalışmasıdır (Sefercioğlu, 1968, s. 46). İlk çalışmada konu başlıkları çalışmaları ile ilgili kurallar önerilirken diğer çalışmada mesele dil yönünden ele alınmıştır. Konu başlıkları listelerinin en önemlilerinden biri olan LCSH, başlangıçta Kongre Kütüphanesi tarafından kataloglarında kullanılmak üzere geliştirilen konu başlıkları listesidir. Listenin yapımına 1898 yılında başlanmış ve 1914 yılında Subject Headings Used in the Dictionary Catalogues of the Library of Congress adı altında yayınlanmıştır. O zamandan beri Amerika Birleşik Devletleri ndeki büyük kütüphanelerin yanı sıra özel kütüphaneler ve küçük kütüphaneler tarafından kullanılan standart bir listeye dönüşmüştür (Chan ve Salaba, 2016, s. 487). LCSH, eserlerin içeriklerinde yer alan konusal (topik), coğrafi, kronolojik ve biçim öğelerini temsil etmek için kullanılan, multidisipliner terminolojinin otorite 24

35 kontrollü bir sistemidir. Belirli bir disiplin yerine, tüm bilgi evrenini kapsamaya çalışır. Liste, 1898 yılından bu yana LC nin konu kataloglarında kullanılmak üzere terim ve göndermelerden oluşur. Aynı zamanda başlıkları daha belirgin hale getirmek ve sınırlandırmak için kullanılabilecek alt başlıkları içerir (Joudrey, Taylor ve Miller, 2015, s. 557). LCSH nin en belirgin özelliği bibliyografik kayıtlarda konu erişim noktaları olarak kullanılmak üzere yetkilendirilmiş başlık dizisi olmasıdır. Ayrıca başlık olarak yetkilendirilmemiş pek çok terimi de içerir. Bunlar, bir konu ile ilgili yetkili başlığa erişilebilmek için katalogcu tarafından kullanıcılara yardımcı olmak amacıyla tercih edilmeyen terimlerdir. Bu terimlerden yapılan çapraz göndermeler ile yetkili başlığa erişim sağlanabilmektedir (Chan ve Salaba, 2016, s. 488) den 2014 e kadar Kongre Kütüphanesi tarafından durdurulana kadar her yıl basılı olarak yayınlanmıştır. Kongre Kütüphanesi otorite dizini adresinden ücretsiz olarak taranıp kayıtlar indirilebilir. Otorite dizin tarama sayfasında farklı tür başlıklardan (isim, konu vb.) tarama imkânı mevcuttur (Resim 1). Resim 1. LC otorite tarama seçenekleri 25

36 Tarama sonucunda başlığın otorite olup olmadığı gibi bilgi tarama sonucunda görülmekle birlikte o başlık altında ne kadar bibliyografik kaydın yer aldığı bilgisi de yer almaktadır (Resim 2). Resim 2. LC otorite başlık bilgisi Otorite başlığın MARC görünümünde otorite başlığın farklı biçimleri ve ilişkili olduğu konu terimi gibi bilgiler yer almaktadır (Resim 3). Resim 3. LC otorite kaydı MARC görünümü Kongre Kütüphanesi konu başlıkları listesi kendi konu kataloglarında kullanmak üzere otorite olarak belirlediği terimlerin listesidir. Kendi konu kataloglarında kullanılmasının yanı sıra ülkemizde ve yurt dışında bazı kütüphaneler tarafından da standart liste olarak kullanılmaktadır. 26

37 Zamanla, LCSH nin bazı kütüphane türlerinin ihtiyaçlarına cevap vermemesi nedeniyle farklı arayışlar ortaya çıkmıştır. Kongre Kütüphanesi nin ilkeleri ve yapısı dikkate alınarak ihtiyaçlar doğrultusunda oluşturulan konu başlıkları listesi çalışmaları da mevcuttur lerin başlarında, LCSH ve ALA listelerinin küçük ve orta boyutlu kütüphanelerin bilgi erişim ihtiyaçlarına uygun olmadığı değerlendirildiğinden Minnie Earl Sears tarafından yeni bir liste geliştirilmiştir. SEARS, LCSH nin bir kısaltması olmamasına rağmen ilke, biçim ve yapı bakımından benzerdir de ilk edisyonu List of Subject Headings for Small Libraries olarak yayınlanan liste 6. edisyonu ile birlikte Sears List of Subject Headings adını almıştır. Son edisyonunda birkaç istisna dışında LCSH nin Children Literature başlıkları da listeye dâhil edilmiştir. Listede, Cutter ın ilkeleri olan özgüllük, yaygın kullanım, yabancı terim kullanmama, tek biçim ve sindetik (bağlayıcı) yapı korunmuştur (Chan ve Salaba, 2016, ss ). Liste kısa sürede ABD ve yurt dışında sözlük kataloglar ile popüler hale gelmesine rağmen tercih edilen başlıklar, terminoloji ve imla seçiminde Amerikan yanlı olması nedeniyle yurtdışında çok kabul görmemiştir (Satija and Haynes, 2008, s. 2). LCSH ve SEARS, Amerikan Kütüphanelerinde ve bilgi merkezlerinde kullanılan tek konu kataloglama sistemi değildir. Çoğu özel alan ve konu için hazırlanmış sistemler de mevcuttur. Bunlardan bir tanesi biyomedikal kitap ve dergi makalelerine indeks terimi atamak için NLM tarafından tasarlanan ve kullanılan (Chan ve Salaba, 2016, s. 563) 27

38 MeSH kontrollü kelime hazinesi olarak çeşitli özgüllük seviyelerinde arama yapmaya izin veren hiyerarşik bir yapıdaki tanımlayıcı olarak isimlendirilen terim kümelerinden oluşur (MeSH, 2017). MeSH otorite dizini, adresinden taranabilmektedir. Farklı tarama seçeneklerine de sahiptir (Resim 4). Resim 4. MeSH tanımlayıcı tarama Tarama sonucunda, başlığın (tanımlayıcı) ağaç yapı numarası, kapsam notu, kullanılmayan biçimi, ilişkili olduğu başlıklar gibi bilgiler gösterilmektedir (Resim 5). 28

39 Resim 5. MeSH otorite kaydı MeSH konu başlıkları, terimler arasında hiyerarşik ilişkileri gösteren tree structure olarak adlandırılan ağaç yapı halinde kategorize edilmiştir. Hiyerarşiyi yansıtmak amacıyla bir tree numbers sistemi kullanılmıştır (Resim 6). Resim 6. MeSH ağaç yapısı Ağaç yapı tıbbi konulara sınıflama yaklaşımı sağlayarak, hiyerarşik ilkeleri gösterir ve göndermeler için mantıksal temel oluşturur. 29

40 MeSH in ağaç yapısı 1963 yılında 13 ana kategoriden oluşurken bugün şu 16 kategori sistemde yer almaktadır; Anatomy [A] Organisms [B] Diseases [C] Chemicals and Drugs [D] Analytical, Diagnostic and Therapeutic Techniques, and Equipment [E] Psychiatry and Psychology [F] Phenomena and Processes [G] Disciplines and Occupations [H] Anthropology, Education, Sociology, and Social Phenomena [I] Technology, Industry, and Agriculture [J] Humanities [K] Information Science [L] Named Groups [M] Health Care [N] Publication Characteristics [V] Geographicals [Z] (Chan ve Salaba, 1968, ss ) Bilgisayar teknolojilerinin kütüphane hizmetlerinde kullanılmasıyla birlikte bibliyografik kayıtlarda erişim ucu olabilecek alanların otorite kontrolünün sağlanması gerekliliği ortaya çıkmış ve 1970 li yıllardan sonra otorite kontrolünü otomatikleştirmek, basitleştirmek ve bu sayede maliyeti azaltmanın yolları aranmıştır. 30

41 Otorite verilerinin oluşturulması ve uluslararası değişimi amaçlayan pek çok çalışma çeşitli kuruluş tarafından yapılmıştır sonlarında IFLA, uluslararası otorite kontrol sisteminin kurulmasına yönelik birçok çalışmayı başlatmış ve bu çalışmalara sponsor olmuştur. Bu konudaki standartlaşma çalışmaları, uluslararası otorite listelerinin yayınlanması ve otorite biçimlerinin yapısı için uluslararası kuralların oluşturulmasıdır yılında IFLA tarafından düzenlenen konferansta uluslararası otorite sisteminin özelliklerini tartışmak, otoriteler için UNIMARC formatını geliştirmek, otorite verilerinin değişimi için metotların geliştirilmesi konusunda çalışma grubu kurulmuştur yılında yayınlanan " Guidelines for Authority and Reference Entries (GARE) ve 1993 yılında yayınlanan Guidelines for Subject Authority and Reference Entries (GSARE) eserleri bu çalışma grubunun ürünüdür (Plassard, 2004, ss ). Bu süreç içerisinde konu başlıklarının oluşturulması için bazı rehber dokümanlar da yayınlamıştır de kütüphane camiasının konu kataloglaması isteğine rehber olması amacıyla Subject Cataloging Manual: Subject Headings (SHM), günümüzde Subject Headings Manual olarak bilinen kılavuz kaynak yayınlanmıştır. Bu kılavuz, konu başlıklarının oluşturulması ve atanması için ayrıntılı talimatlar içermekteyse de konu kataloglaması kodu biçiminde değildir (Chan ve Salaba, 2016, s. 487) da da Library of Congress Subject Headings: Principles of Structure and Policies for Application başlıklı bir doküman yayınlanmıştır. Bu doküman, konu başlıklarının yapısı ve uygulamasına yönelik olarak LCSH yi yöneten ilke ve politikalar hakkında açıklayıcı bilgiler vermektedir. 31

42 1991 yılında UNIMARC/Authorities formatının yayınlanması, otorite alanında evrensel bibliyografik kontrol kavramını teşvik etmek ve bunu başarmak için IFLA nın uzun zaman sürdürdüğü bir çabanın sonucudur. Bu formatın en önemli amacı, ulusal bibliyografik ajanslar arasında makinaca okunabilir biçimde otorite verisinin uluslararası değişimini kolaylaştırmaktır (Plassard, 2004, s. 5) yılında konu otorite dizini oluşturma ve işbirliği konusunda önemli bir gelişme yaşanmıştır. Avustralya Milli Kütüphanesi nin, Avustralya yerel flora ve faunası için oluşturulmuş konu başlıklarının Kongre Kütüphanesi konu başlıkları içinde yer almasını teklif etmesiyle konu otorite kaydı yaratma konusunda ortak çalışma arayışına girilmiştir. Ortak konu otorite yaratma isteği sonucu ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte 1992 de SACO Programı, Kongre Kütüphanesi konu başlıkları yönergelerine uygun olarak oluşturulan kayıtların LC konu otorite dizinine eklenmesi için geliştirilmiştir (Cristan, 2004, ss ). SACO, Program for Cooperative Cataloging (PCC) olarak bilinen Ortaklaşa Kataloglama Programı nın konu bileşeni olarak tanımlanmaktadır. PCC, kataloglamada herkesin kabul ettiği birtakım kuralları, rehberler ve dokümanlar yardımıyla bibliyografik kayıt ve otorite kaydı yaratmak için oluşturulmuştur (Cristan, 2004, s. 310). PCC, daha düşük (uygun) maliyetli bir biçimde kataloglama işlemlerini gerçekleştirmek, başkaları tarafından kullanmak ve paylaşmak için yaygın bir şekilde daha fazla öğenin kataloglanması ile birlikte bibliyografik ve otorite kayıtlarının kullanılabilirliği arttırmak için oluşturulmuştur. PCC, NACO (Name Authority Cooperative Program), SACO (Subject Authority Cooperative Program), BİBCO (Monographic Bibliographic Record Cooperative Program), CONSER (Cooperative Online Serials Program) olarak dört bileşenden oluşur. Bu dört program sayesinde 32

43 üye kurumlar karşılıklı kabul gören kataloglama standartlarını izleyerek bibliyografik kayıtlara katkıda bulunurlar (El-Sherbini, 2010, ss ). SACO Programı; Dünya çapındaki kurumlardaki uzman katalogcular tarafından uygun maliyetli otorite kayıtlarını oluşturmayı ve bu kayıtların sürdürebilirliğini, İşbirliğini, ortaklığı, mesleki eğitim ve kullanıcıya hizmeti teşvik etmek ve yansıtmak için çalışmayı, Sürekli eğitimler, standartların geliştirilmesi, güncel dokümanların hazırlanması ve otomasyonun daha etkili biçimde kullanılmasını sağlayarak yetki topluluğunda liderlik sağlamayı (SACO, 2017) amaçlamaktadır. SACO Programı ile Kongre Kütüphanesi konu başlıklarına yenilerini eklemek, mevcut başlıklarda değişiklik önerisinde bulunmak ve mevcut başlıkların karşılıklı değişimi daha kolay hale gelmiştir. Bu program sayesinde konu terimi önerilebilmesi, LCSH nin içeriğini geliştirip güçlendirmiştir. Kütüphane otorite dizinlerinde tanımlanan başlıklar için benzersiz tanımlayıcı numaraların yaratılması ve sürdürülmesi için de bazı çalışmalar yürütülmüştür yılında Madame Françoise Bourdon International Cooperation in the Field of Authority Data isimli raporunda uluslararası standart veri numarası (ISADN) oluşturulması için tavsiyelerde bulunmuştur yılında düzenlenen International Seminar on Authority Files semineri sonunda uluslararası veri değişimini kolaylaştırmak için çalışmalara devam edilmiştir da kurulun çalışma grubu, 33

44 uluslararası standart veri numarası yaratılmasıyla otorite bilgilerinin uluslararası düzeyde paylaşımının kütüphanelere ulusal bibliyografik ajanslara kataloglama maliyetinin düşürmede yardımcı olacağı ve verilerin uluslararası paylaşımını kolaylaştıracağı fikrini savunmaktadır. Sonuç raporunda, oluşturulacak bir otorite kaydı için kayıt türü, uluslararası standart veri numarası, kataloglama dili, kayıt için kaynak ajans, yetkili başlık, yetkili başlığın değişik biçimleri, ilişkili başlık gibi öğelerin zorunlu olması belirtilmiştir (Plassard, 2001, s. 3-4). Çalışma grubu, uluslararası standart veri numarası konusunda maliyet ve alt yapı ile ilgili sorunları düşünerek teknolojik gelişmelerinde de izlenmesi yoluyla IFLA nın arşivcilik camiası, diğer meslek kuruluşları ve yayıncılar ile işbirliği yapmasını düşünerek 1999 da Functional Requirements And Numbering of Authority Records adıyla yeni bir çalışma grubu kurulmuştur. Bu çalışma grubunun 3 önceliği vardır. Bunlar; Otorite kayıtlarının işlevsel gereklerinin tanımlamak, Uluslararası standart veri numarasının yapılabilirliği üzerinde çalışmak, ICA/CDS (International Committee on Archives / Committee on Descriptive Standards), ISO TC46 ve CERL (Consortium of European Research Libraries) gibi otorite dizinleri ile ilgili gruplarla resmi görüşmeleri yürütmek ve birlikte çalışmaktır (Plassard, 2001, s. 4). Dijital kaynakların olağanüstü bir şekilde büyümesi ve bunların açıklamaları için çok sayıda üst veri şemasının ortaya çıkmasıyla konu verisinin bu kaynaklar için etkin ve verimli bir şekilde sağlanması amacıyla çeşitli yollar aranmaya başlanmıştır. Geleneksel kütüphane materyallerine erişim için harcanan emek ve maliyetin çok 34

45 altında büyük miktarda materyali işleyebilen konu erişim yöntemlerine ihtiyaç olduğu ortaya çıkmıştır de, DC in vaatleri doğrultusunda, web ortamına uygun bir konu kelime hazinesinin aşağıdaki işlevsel şartlara sahip olması gerektiği saptanmıştır; Basit yapıda ve bakımı kolay olmalıdır, En uygun erişim noktasını sağlamalıdır, Esnek olmalı ve çeşitli bilgi keşif ve erişim ortamlarındaki disiplinler arasında ortak çalışabilmelidir (Chan ve Salaba, 2016, s. 531). LCSH deki zengin kelime bilgisi ve semantik ilişkiler, konu erişimini anahtar kelime özelliklerinin ötesinde sağlamakla birlikte, karmaşık sözdizimine sahip olması nedeniyle çoğu kez yaygın kullanım için engel teşkil etmektedir. Bu karmaşıklığın önüne geçebilmek ve DC nin basitlik ve semantik çalışılabilirliğini sağlamak için OCLC, LCSH kelime dağarcığını kullanarak basitleştirilmiş bir sözdizimi oluşturulmasını kararlaştırılmıştır. Değişiklik ile birlikte hem konu otorite kontrolü hem de konu verisinin atanması ve sürekliliği bilgisayar teknolojisi sayesinde daha da kolaylaşacaktır (Chan ve Salaba, 2016, s. 532). FAST olarak bilinen bu sistem, LCSH nin kelime dağarcığına dayanan, elektronik ortamdaki eserler için tasarlanmış, az bir eğitim ve deneyim ile kullanılabilme özelliği ile otomatik otorite kontrolü için uygun bir sistemdir. FAST konu otorite başlıkları, adresinden taranabilmektedir (Resim 7). 35

46 Resim 7. FAST otorite tarama Tarama sonucunda, otorite başlığın kullanılmayan biçimleri, ilişkili olduğu başlıklar gibi bazı bilgilerin bulunduğu bulunmaktadır (Resim 8). Resim 8. FAST otorite kayıt bilgisi Yurt dışında yapılan tüm çalışmalar, bilgiye konu yönünden erişimin öneminin anlaşıldığını göstermektedir. Değişen koşullarda konu erişimi ve otorite dizin konusunda gerekli çalışmalar işbirliği içinde zamanında uygulamaya konulmuş 36

47 ve yapılan çalışmaların çoğu günümüzde birçok kütüphane tarafından kullanılmaktadır Türkiye de Konu Otorite Dizin Çalışmaları Osmanlı Devleti nde kütüphaneler vakıf kuruluşuydu ve kütüphane hizmetleri bu vakıflar eliyle yürütülmekteydi. Vakfiyelerde vakfedilen eşyanın yanında bağışlanan kitaplar listeler halinde verilmekteydi. Yazar adı ve kitabın cilt sayısı gibi bilgilerin verildiği listeler tam anlamıyla bir katalog görevi görmese de Osmanlı kütüphanelerindeki katalog çalışmalarının başlangıcı olarak kabul edilir (Erünsal, 2015, s. 409). Sadrazam Mahmud Paşa nın İstanbul ve Edirne deki medreselerinde ve Şeyh Vefa nın Vefa daki kurdukları kütüphanelerde kitapları konu başlıklarına göre kataloga kaydedildiği görülmüştür. Hazırlanmış olan bu iki katalog, konu başlığı tespitinde ilk çalışmalar olarak gösterilebilir (Erünsal, 2015, s. 411). II. Beyazıd ın Edirne deki külliyesindeki kitapların listesi, daha önce yapılan çalışmalara göre daha kapsamlıdır. Eserler konu başlıkları altında sıralanmış olup kitap adı, yazar cilt ve yaprak adedi gibi niteleyici bilgiler yer almaktadır. Vakfiyelerdeki ekli listelerdeki katalog çalışmalarının aksine ilk düzenli kataloglar 16. yy. da ortaya çıkmaya başlamıştır. 16. yy. da oluşturulan 3 düzenli katalog günümüze ulaşmıştır. Bunların birincisi Topkapı Sarayı Kütüphanesi ne diğer ikisi ise Fatih Camii Kütüphanesi ne aittir. Saray kütüphanesi için hazırlanan katalogda aynı konudaki eserlerin aynı bölüm altında sıralanmasına özen gösterilmiştir (Erünsal, 2015, ss ). 37

48 Katalog niteleyici bilgiler içermese de aynı konudaki eserlerin bir arada toplanması ve bir konudaki araştırma yapıldığında o konudaki tüm eserlere ulaşılabilmesi bakımından önemlidir. 16. yy. dan günümüze ulaşmış olan diğer düzenli kataloglardan biri Fatih Camii Kütüphanesi ne aittir. Katalogdaki eserler konularına göre tasnif edilerek konu başlıkları altında verilmiştir. Fatih Camii Kütüphanesi için hazırlanan bu katalog, diğer vakıf kütüphanesi kataloglarının en düzenlisi olması bakımından önemlidir (Erünsal, 2015, ss ). 17. yy. da kurulan kütüphanelerin kataloglarının zenginleşmesi sonucu ana konu başlıklarının altında alt konuların da oluşturulması ihtiyacı doğmuştur. Örneğin; tefsir, hadis gibi konu başlıklarının altında bu konuyu içeren şerh ve haşiyeler ayrı ayrı ele alınmıştır. 18. yy. da da koleksiyonların giderek zenginleşmesi sonucu konu başlıklarında artış görülmektedir (Erünsal, 2015, s. 426). I. Mahmud zamanında İstanbul da kurulan kütüphanelerin kataloglarında bibliyografik künyelerinde tespitinde birliğe ve konu başlıklarının sıralanmasında düzenlemeye gidilmiştir. Ancak konu başlığı oluşturmada zorluklar yaşandığı görülmektedir (Erünsal, 2015, s. 427). III. Osman zamanında yapımı tamamlanan Nuru Osmaniye Külliyesi ndeki kütüphane katalogunda da eserlerin konularının belirlenmesi konusunda bazı zorluklar yaşanması nedeniyle eserlerin yanlış konu başlıkları altında yer aldığı görülmektedir (Erünsal, 2015, s. 429). 19. yy. da hazırlanan kataloglarda da konu başlıkları konusunda sıkıntıların devam ettiği görülmektedir. Vakıf kütüphaneleri için hazırlanan katalogların hemen hepsi konu katalogudur. Ancak kataloglardaki başlıklar değişiklik göstermektedir. 38

49 Konu başlıklarının yetersiz olmasının yanında kataloglarda eserler yanlış konu başlığı altında kayıt altına alınmıştır (Erünsal, 2015, s. 434). Osmanlı kütüphanelerinde hazırlanan kataloglarda bilgiye konu yönünden erişimin önemi bilinmekteyse de konu başlığı oluşturma konusunda zorluklar yaşandığı görülür. Yine hazırlanan konu başlıklarında tutarlılık yoktur. Katalogu hazırlayanın bilgi ve tecrübesine göre eserler konu başlıkları altında kaydedilmiştir. Ülkemizde üniversite ve araştırma kütüphaneleri, kullanıcıların bilgiye konu yaklaşımı olanağını sağlamak amacıyla bazı çalışmalar yürütmüşlerdir. Konu kataloglaması konusunda atılan ilk ciddi adımlar cumhuriyetten sonraki döneme rastlamaktadır. Bu çalışmaların ilk örnekleri İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi kütüphanelerinde görülmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi konu kataloglaması konusunda öncü kütüphanelerin arasındadır. Kütüphanenin yıllarında yayınlanmış iki kısımlı dizininde eserler konularına göre listelenmiştir. Yine ülkemizde, alfabetik konu kataloğuna sahip ilk kütüphanelerden ikisi Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanecilik Kürsüsü Kütüphanesi ile ODTÜ Kütüphanesi dir (Sefercioğlu, 1968, s ). Ülkemizde yapılan konu başlığı çalışmalarından bazıları da, LC Subject Headings gibi standartlaşmış listelerin Türkçeleştirilmesidir. Siyasal Bilgiler Fakültesi Kütüphanesi, 1960 yılından beri Kongre Kütüphanesi konu başlığı ve SEARS konu başlığı listelerinden alınan terimleri Türkçeleştirerek kullanma yoluna gitmiştir. Yine Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi de konu başlıklarını Kongre Kütüphanesi nden alıp Türkçeye çevirmek suretiyle kullanmıştır (Sefercioğlu, 1968, s ). 39

50 Ülkemizde, konu başlıklarına ait standart liste hazırlama konusunda 14 Nisan 1967 de İstanbul Robert Koleji inde Türkçe Bir Konu Başlıkları Listesi için Hazırlık Ön Toplantısı yapılmış ve konu başlıklarının hazırlanması kararlaştırılmıştır (Türkçe Bir Konu Başlıkları Listesi İçin Hazırlık Ön Toplantısı, 1967, s. 145). Bu toplantı sonucunda, konu başlıklarını hazırlama ve sürdürme işinin mutlaka Milli Kütüphane tarafından yapılması kararlaştırılmıştır. Milli Kütüphane, toplantıda alınan kararlar doğrultusunda Milli Eğitim Bakanlığı ile yaptığı yazışmalarda batılı ülkelerde konu başlığı hazırlama görevinin milli kütüphanelere verildiğini belirterek bu işler için kurum bünyesinde bir büro açılması için izin istemiştir (Sefercioğlu, 1968, s ) yılında IV. Üniversite Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanları Toplantısı nda standart konu başlığı listesinin oluşturulması ve uygulanması için Hacettepe Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı öncülüğünde bir komite kurulması ve diğer üniversite kütüphanelerinin de bu komiteye yardımcı olması yönünde karar alınmıştır. Toplantıda konu başlıklarının standart hale getirilmesinin bilgisayar teknolojilerinin kütüphanelerde kullanılmasıyla birlikte işbirliği ve kullanım açısından önemi üzerinde durulmuştur. Ayrıca Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi tarafından hazırlanan konu başlıkları listelerinin bütün üniversite kütüphanelerine gönderilmesi ve bu listelerin kullanılması gerektiği belirtilmiştir (Özer, 2000, s. 42). Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi nin hazırlamış olduğu liste, ingilizce konu başlıklarına göre alfabetik düzendedir. İngilizce terimlerin karşısında Türkçeleştirilmiş terim ve bu başlıkların bulunduğu LC 40

51 sınıflama numaraları mevcuttur. Tam kontrollü bir liste olmamasına karşın uzun yıllar üzerinde çalışılmış küçümsenmeyecek bir çabanın ürünüdür yılında XII. Üniversite Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanları Toplantısı nda ise, kütüphanelerin otomasyona sistemlerine geçmeden önce konu başlıkları konusunda standartlaşmaya gidilmesi, konu başlıkları listesi üzerinde daha etkin çalışmaların yapılması ve Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi dışındaki listelerin kullanımı durumunda bu kütüphaneye danışılması kararlaştırılmıştır (Özer, 2000, s. 43) yılında Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi nin Anadolu Üniversite ne dönüşmesiyle birlikte kütüphanenin günün koşullarına uygun hale getirmek üzere başlatılan çalışmalardan biri de konu başlıkları konusunda olmuştur. Kullanılacak standart bir konu başlığı listesinin olmaması nedeniyle LSCH incelenmiş ve kütüphanenin ihtiyaçları doğrultusunda yapılan çalışma sonucunda oluşturulan liste kütüphane tarafından kullanılmaya başlanmıştır (Özer, 2000, s. 44). Konu başlıkları ile ilgili yapılan çalışmalardan biri de ÜNAK (Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği) tarafından oluşturulan ve Anadolu Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Başkent Üniversitesi, Çankaya Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi, Kadir Has Üniversitesi, Muğla Üniversitesi kütüphanelerinde kullanılan konu başlıkları listelerinin toplanmasıyla oluşturulan Türkçe-İngilizce konu başlıkları veri tabanıdır. Ülkemizde 2012 yılında RDA çalışmalarının başlamasıyla birlikte RDA Türkiye Çalışma Grubu kurulmuştur. ÜNAK tarafından 2015 yılında düzenlenen RDA Uygulamalarında Konu ve Yazar Otorite Dizinlerinin 41

52 Önemi; Sorunlar, Standartlar Çalıştayları nda otorite dizinleri konusunda şu kararlar alınmıştır; Otorite dizinleri konusunda yetkili bir kurum olmalıdır. Ulusal yazar ve konu otorite dizinleri oluşturulmalıdır. Türkçe konu otorite dizini hazırlamadan önce bu konudaki standartların belirlenmesi gerekmektedir. Kataloglama birimlerinde çalışan personelin dizin hazırlama konusunda eğitilmesi gerekmektedir. Konu uzmanlarından ve akademisyenlerden oluşan çalışma grubunun kurulması gerekmektedir (RDA, 2015). Konu otorite dizin oluşturma çabaları ülkemizde bireysel çabadan öte gidememiştir yılından beri çeşitli tarihlerde konuyla ilgili toplantılar vb. yapılmış olsa da herhangi bir sonuç alınamamıştır. Konu otorite dizini olan kütüphanelerde de bilgiye konu yönünden erişimin ve konulardaki tutarlığın önemini bilen kütüphaneciler bu görevi üstlenmişlerdir. Yurt dışında çok daha önceleri oluşturulan otorite dizinleri konusunda ülkemiz çok geridedir. Ülkemizde standart konu başlıkları listesinin olmayışı konu otorite dizinlerinin oluşturulmasında tek biçimliliğin sağlanamamasına neden olmuştur. Konu otorite dizini konusunda yeterli çalışma ve tartışmanın olmayışı bu alanda yurt dışındaki çalışmalarının gerisinde kalınmıştır. Konu otorite dizini düzgün olan kütüphaneler de de (örneğin: Boğaziçi Kütüphanesi) yurt dışında oluşturulmuş konu listelerinin aynen kullanıldığı görülmektedir. 42

53 3. BÖLÜM: KONU OTORİTE DİZİNİ OLUŞTURMA 3.1. Giriş Bibliyografik kontrolün temel amacı eserlere erişim sağlamaktır. Dünya üzerinde üretilen kayıtlı bilginin depolanması ve istenildiğinde hizmete sunulması için erişim uçlarının oluşturulması ve bunun sürdürülebilmesi gereklidir. Kütüphane ve/veya bilgi merkezlerinde konu otorite dizininin oluşturulması için standart listelere ihtiyaç vardır. Konu otorite dizini, LSCH, MESH, SEARS veya herhangi bir kontrollü kelime listesine göre oluşturulur. Konu otorite dizininin kontrolünü sağlayacak listenin belirli ilke ve kurallara göre oluşturulması yetkili başlıklarda standartlaşma sağladığı gibi kararsızlık, karışıklık ve tekrarların oluşmasını da engelleyecektir İlkeler Konu otorite dizininin sağlıklı bir şekilde oluşturulması ve kontrolünün etkili bir şekilde yürütebilmesi listenin ilkelere uygun olarak oluşturulabilmesine bağlıdır. İlkelere uygun olarak oluşturulacak liste sayesinde kullanıcılar arama stratejilerini belirleyebileceği gibi konu erişiminde de isabet oranı artacaktır. Konu otorite kontrolünü oluşturacak standart listelerin oluşturulması için bazı ilkeler göz önünde bulundurulmalı ve bu ilkelere bağlı kalınmalıdır. Modern konu başlığı uygulamasının kökleri 1876 da yayınlanan Charles A. Cutter ın Rules for a Dictionary Catalog eserine dayanır. Konu kataloglaması ile ilgilenen sonraki teorisyenler tarafından Charles A. Cutter ın ilkeleri belirginleştirilip genişletilmiştir yılının başlarında David Judson Haykin, bir konu listesi 43

54 oluşturmak için terimlerin seçiminde uyulması gerektiğine inandığı ilkeleri sıralamıştır (Joudrey, Taylor ve Miller, 2015, s. 537). Konu otorite dizini oluştururken terimlerin seçiminde şu beş temel ilkeye dikkate alınmalıdır; 1) Kullanıcıya yönelik olma ilkesi, 2) Teklik ilkesi, 3) Kullanımda yaygınlık ilkesi, 4) Yabancı terim kullanmama ilkesi, 5) Özgüllük ilkesi. Sefercioğlu (1968, s. 34) na göre bu ilkelerin açıklanması ile konu terimlerinin oluşturulması ve tespitinde izlenecek yol belirtilmiş olacaktır. Böylece, konu terimlerinin oluşturulmasında ve atanmasında uyulacak kuralların hangi temellere dayandığı veya dayanması gerektiği aydınlığa kavuşmuş olacaktır Kullanıcıya Yönelik Olma İlkesi Kullanıcı, tüm kataloglama ilkeleri ve uygulamalarının odak noktasıdır. Diğer ilkeler, seçilecek terimin kullanıcının arayabileceği şekilde olması karşısında ikinci derecede önemlidir (Haykin, 1951, s. 7). Kütüphane hizmetlerinin odak noktasını kullanıcı oluşturur. Diğer tüm hizmetlerde olduğu gibi kullanıcıyı konu başlıklarının oluşturulmasında çalışmanın merkezine koymak gerekmektedir. 44

55 Konu başlıklarının belirlenmesi ve dizinde yerinin belirlenmesinde katalogcunun eğilimi değil, kullanıcının o konudaki eserleri hangi terim altın arayabileceği hususu dikkate alınmalıdır (Sefercioğlu, 1968, s. 35) Konu otorite dizini oluştururken seçilecek terimler, mümkün olduğunca kullanıcının doğrudan arayabileceği biçimde seçilmelidir. Kullanıcıların bilgiye erişim amacıyla tercih edebileceği terimler saptanırken dikkat edilmelidir. Zira kullanıcının mantıksal aramaları kadar psikolojik aramaları da bilgi erişimde önemlidir. Kullanıcıyı hedef almadan oluşturulacak terimler kullanıcının erişim oranını etkileyeceğinden konu otorite dizini işlevini tam olarak yerine getiremeyecektir Teklik İlkesi Konu otorite dizininin amacı aynı konudaki eserlerin aynı terim altında toplanmasını sağlayarak kullanıcının aradığı konuyla ilgili eserlere ulaşmasını sağlamaktır. Herhangi bir konu için farklı zamanlarda konuyu açıklayıcı çeşitli terimler kullanılmış olsa da o konuyu belirtmek üzere bir terim seçilmeli ve otorite olarak o terim kullanılmalıdır. Terimlerde tekliğin sağlanması ile aynı konudaki bütün eserler farklı terimler kullanılmış olsa bile tek bir başlık altında bir araya getirilmiş olacak, başlıklarda birlik ve süreklilik sağlanacaktır. Ancak, aynı konudaki bütün eserlere tek bir başlık atanacağından terim seçiminde dikkatli olunmalı, bir terim sadece bir konu için kullanılmalıdır (Sefercioğlu, 1968, s. 36). 45

56 Konu otorite dizinini oluşturacak terimler özenle seçilip benzer konudaki eserler için aynısı uygulanmalıdır. Böylece benzer konudaki eserlerin aynı başlık altında toplanması suretiyle kullanıcılara konu taramalarında kolaylık sağlanacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bir konu için seçilen terim ile eş anlamlısının olduğu durumlarda gerekli yönlendirmelerin yapılmasıdır. Yeterli ve etkili yönlendirmenin yapılmadığı durumlarda konu otorite dizininin etkinliği azalacağı gibi kullanıcının aradığı konuya erişme imkânı olmayacaktır Kullanımda Yaygınlık İlkesi Konu otorite dizini oluştururken seçilecek terimlerin kullanımında yaygınlık ilkesi önemlidir. Yaygın kullanılan terimlerden oluşturulması ve gerekli kontrollerin yapılması sayesinde dizin güncel kalacaktır. Dizindeki başlıklar, hizmet verilen kullanıcıların arayabileceği terimlerden oluşmalı, değişen literatür göz önünde tutularak dizine yansıtılmalıdır. Terk edilen terimlerin yerini yaygın kullanılan ve güncel terimler almalıdır. Konu otorite dizininin, popüler terimlerden mi yoksa bilimsel terimlerden mi oluşması gerektiği iyi saptanmalıdır. Kütüphanede hizmet verilen kullanıcılara göre terimler seçilmelidir. Halka hizmet veren kütüphanelerde popüler terimler kullanılması gerekirken bilim kütüphanelerinde ise bilimsel terimler tercih edilmelidir. Ancak, bilimsel çevrede kendine yer edinmiş, aynı zamanda günlük yaşamda da kullanılan terimler olursa bunlar da alınmalıdır. Örneğin; arı (bee) bilimsel adı apis olmasına karşın bilimsel literatürde de arı (bee) yoğun olarak 46

57 kullanılmaktadır. Bu yüzden, yaygın olarak kullanılan arı (bee) terimi başlık olarak tercih edilmelidir (Haykin, 1951, s. 8) Yabancı Terim Kullanmama İlkesi Konu otorite dizini oluştururken seçilecek terimler belirlenirken yabancı terim kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Ancak aşağıdaki durumlarda yabancı terim kullanılabilir; 1) Seçilecek terimin anlamını tam olarak yansıtacak yerli bir terim bulunamadığında, 2) Özellikle bilimsel terimlerin konuyu daha iyi ifade ettiği durumlarda yabancı terim kullanılabilir (Haykin, 1951, s. 9). Az kullanılan, eskiyen veya yaygın olarak bilinmeyen sözcük veya terimlerin yerine yaygın olarak bilinenleri alınır. Ayrıca eski eserlerde görülecek, artık tercih edilmeyen sözcük veya terimler yerine yenileri tercih edilir (Sefercioğlu, 2008, s. 111) Özgüllük İlkesi Konu otorite dizini oluştururken seçilecek terimlerin belirlenmesinde en çok zorlanılan ilke özgüllük ilkesidir. Spesifiklik olarak da bilinen bu ilke konu terimlerinin belirlenmesi ve seçilmesinde olmazsa olmazlardandır. Özgüllük, belirli bir kontrollü sözcük grubunda bulunan semantik (anlamsal) derinlik seviyesidir (Taylor ve Joudrey, 2009, s. 342). Derinlik seviyesinden kasıt, 47

58 konu terimlerinin geniş anlamlarından en dar anlamına kadar hiyerarşik bir yapı sağlanmasıdır. Bu derinlik, özel bir konu alanı ya da disiplin için oluşturulmuş konu başlığı listeleri ve gömülerde (thesaurus) daha belirgindir. Bu ilke, bir eseri, konusunun içinde bulunduğu sınıfın başlığı altında değil, o konuya özgü oluşturulmuş başlık altında gösterilmesi gerektiğini belirtmektedir (Cutter, 1904, s. 66). Örneğin; ördekleri anlatan bir eser için, kuşlar başlığı değil kendisini belirten ördekler başlığı kullanılmalıdır. Konuyu temsil etmesi için seçilen terim, konudan daha geniş kapsamlı olmamalıdır. Özgüllük ilkesi doğrultusunda terim, eserin adına bağlı kalınmadan belirlenmeli, eserin konusu göz önünde tutularak seçilmeli, daha kapsamlı konular için kullanılmamalı ve güncelliğini korumalıdır (Pakin, 1990, s. 14). Konu otorite dizini oluştururken seçilecek terimler olabildiğince spesifik olmalıdır. Terimlerin derine inilmeden oluşturulması kullanıcı açısından erişim sıkıntısı yaratabilir. Taramada geniş kapsamlı terimlerle uğraşması kullanıcının erişmek istediği konu için daha fazla zaman ve emek harcamasına neden olabilir Konu Başlığı Biçimleri ve Yapısı Konu otorite dizinini oluşturan başlıkların belirli bir yapı içinde oluşturulması, konuyu sınırlayıcı altbölümler ve yönlendirme gibi yardımcı unsurların kurallarının belirlenmesi dizinin tutarlılığı ve işlerliği açısından önemlidir. 48

59 Konu otorite dizininde kullanılacak başlıklar, yapı yönünden oluşturuldukları dilin özelliklerine, hitap edeceği kullanıcılara, kütüphane koleksiyonunun büyüklüğüne ve özelliğine göre çeşitlilik gösterirler (Sefercioğlu, 1968, s. 74). Konu otorite dizininde kullanılacak başlıklar yapı ve biçim yönünden oluşturulduğu dilin yapısında uygun olmalıdır. Bir dilin yapısına göre oluşturulan başlıklar, başka bir dile çevrildiğinde o dilin yapısı ve biçimine göre tekrar düzenlenmelidir. Başlıkların oluşturulmasında diğer önemli bir nokta ise hizmet vereceği kullanıcılar açısından özgüllük derecesinin ve koleksiyonun büyüklük veya niteliğine göre başlıkların kapsamının belirlenmesidir. Konu başlıkları, yapıları bakımından yalın başlıklar, tamlama başlıklar, ibare başlıklar ve bileşik başlıklar olarak gruplandırılabilir. Yalın başlıklar, herhangi bir konuyu tek bir kelime içinde verebilen, belirtebilen başlıklardır (Sefercioğlu, 1968, s. 75). Yalın başlıklar, herhangi bir açıklamaya gerek duyulmaksızın bir konuyu tek bir kelime ile açıklayabilir. Eğer bir konuyu tam olarak temsil edebiliyorsa yalın başlığın kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Yalın başlıkların oluşturulmasında ve kullanılmasında dikkat edilmesi gereken diğer önemli nokta ise bu kelimelerin eş anlamlarının olabileceğidir. Bir konu veya kavram için atacak başlıkların eş anlamlarının bulunması, hangi başlığın otorite başlık olarak atacağı meselesinin yanında otorite olarak seçilmeyen başlıklardan otorite başlığa gönderme yapılması gerekmektedir (Sefercioğlu, 1968, s. 76). 49

60 Tamlama başlıklar, konuyu belirtmek üzere seçilen kelimeyi nitelemek, onu açıklığa ve bütünlüğe kavuşturmak için, ona yapıldığı dilin kurallarına uygun biçimde ad ve sıfat eklenmesi yoluyla elde edilen terimlerden ibarettir (Sefercioğlu, 1968, s. 79). Bu şekilde oluşturulan başlıklarda dikkat edilmesi gereken nokta, tamlamanın ilk kelimesinin anlamlı olup olmadığı ve kullanıcılar tarafından konu taramalarında aranıp aranmayacağıdır. Eğer ilk terimin kapsamını ve sınırını belirtmekten başka bir görevi yoksa bu başlıklar tercih edilmemelidir. Örneğin, karşılaştırmalı psikoloji tamlamasında karşılaştırmalı sözcüğünden giriş yapmak yerine psikoloji, karşılaştırmalı gibi bir yapı tercih edilerek iki terim arasında yönlendirme ile bağlantı sağlanmalıdır. Ancak, tamlama başlıkların oluşturulması ve kullanımında istisnalara dikkat edilmelidir. Bir kısım tamlamalar deyim niteliği kazandığından başlık bir bütün olarak kabul edilmelidir. Örneğin; uluslararası hukuk terimi için hukuk, uluslararası yerine bir bütün halinde uluslararası hukuk olarak alınmalıdır. Tamlama başlıkların oluşturulması ve kullanımında kullanıcının konuya hangi açıdan yaklaştığı ve hangi terimden erişmek isteyeceği önemlidir. İbare başlıklar (deyim), Türk dilinin kurallarına uymadığından oluşturulması ve kullanılması tercih edilmeyen başlık türüdür. İngilizce de bu başlıklar arasındaki ilişki bağlaç kullanılmadan belirtilebilir. İngiliz dilinde photography of children örneğinde görüldüğü gibi oluşturulan başlıklar Türk dilinde çocuk fotoğrafçılığı tamlama halinde kullanılabilir (Pakin, 1990, s. 21). 50

61 Bileşik başlıklar, bir ve bağlacı yardımıyla, iki veya daha çok kelimeden kurulur ve şu amaçları gerçekleştirmek için tercih edilirler; İki kavram ya da konu arasındaki ilişkiyi belirtmek (çocuklar ve internet vb), Başlığın amacını göstermek amacıyla verilmesi gerekli olan, kimi zaman birbirine zıt, iki konu veya bir konunun iki farklı yönünü göstermek (sevinç ve keder vb.), İki teriminden birinin ötekini açıklığa kavuşturmasını sağlamaktır (nükte ve mizah vb.) (Sefercioğlu, 1968, s. 84). Kullanış bakımından yararlı olabilecek bu başlıklardan hangisinin otorite olarak seçileceği, diğer başlıktan göndermenin yapılıp yapılmayacağı, eğer birisinin eş anlamlısının bulunması durumunda nasıl bir yol izleneceğinin tam olarak belirlenmesi gerekmektedir Konu Başlığı Altbölümleri Konu başlıkları, kapsadıkları konuyu tam olarak yansıtabilecek spesifiklikte olmalıdır. Ancak, bazı durumlarda bu spesifikliğin sağlanamamasından dolayı konuyu açıklayıcı alt başlıklara ihtiyaç vardır. Konuyu açıklayıcı, konunun sınırlarını çizerek konuya spesifiklik kazandıran unsurlar altbölüm veya alt başlık olarak adlandırılır. Bu başlıklar, bazen konunun özel bir yanını veya yönünü, belirli bir zamanını, dönemini ve coğrafi olarak sınırlarını belirtir (Sefercioğlu, 1968, s. 86). 51

62 Konunun özel bir yönünü gösteren konu alt başlıkları, belirli bir dönemi içine alan dönem alt başlıkları, belirli bir coğrafi yeri gösteren yer alt başlıkları ve eserin hazırlanış biçimini gösteren biçim alt başlıkları bulunmaktadır. Konu başlıklarını, eserin biçimine veya konusunun düzenine göre sınırlandıran ve açıklayan başlıklar biçim alt başlığı olarak adlandırılır (Sefercioğlu, 1968, s.88). Konuyu mekân olarak sınırlamak için coğrafi tanımlamanın yapıldığı alt başlıklar ise yer alt başlıkları olarak bilinir. Yer alt başlıkları, konunun coğrafik veya politik alanla ilgili olduğu ve coğrafi olarak sınırlandırılması gerektiği zaman oluşturulan başlıklardır (Sefercioğlu, 1968, s. 89). Konunun geçtiği zamanı belirtmede zamansal tanımlamanın yapılabilmesi için zaman alt başlıkları kullanılır. Zaman alt başlıkları, bir konu veya yerin tarihini belirtmek için oluşturulur ve kullanılır. Zaman alt başlıkları sayesinde değişik konuların kesin tarihi ya da dönemi belirtilebilir (Sefercioğlu, 1968, s. 91). Belirli bir konunun bir yönünü açıklamak ve belirtmek için kullanılan başlıklar ise konu alt başlıklarıdır. (Sefercioğlu, 1968, s. 92). Örneğin; eğitim konusunun sadece eğitimin tarihini anlatan bir eser için tarih alt konu başlığı kullanılır Yardımcı Unsurlar Konu otorite dizininde eş anlamlı kelimelerden de erişim sağlanabilmesi ve terimler arasında ilişkilerin sağlanabilmesi için bazı yardımcı unsurlara ihtiyaç 52

63 vardır. Dizinin tutarlılığı ve kullanışlılığı açısından yardımcı unsurların kullanılmasına özen gösterilmelidir. Konu otorite dizininde bulunan yardımcı unsurları, yönlendirmeler ve kapsam notları olarak iki grupta toplayabiliriz. Yönlendirmeler, otorite olamayan terim ve/veya terimlerden otorite olarak belirlenmiş terime, geniş kapsamlı başlıklardan daha spesifik başlıklara, otorite olarak kullanılan terimle ilgili diğer başlıklara erişilmesini sağlar. Göndermeler, otorite olarak kullanılmayan terimden otorite terime ulaşılmasını sağlayan bakınız ve bir konu ile ilgili terimden ilişkili olduğu ya da ilişkisi olabilecek terimlere erişilmesini sağlayan ayrıca bakınız olarak iki çeşittir (Sefercioğlu, 1968, s. 95). Yönlendirmeler, otorite dizinlerde mutlaka bulunması gereken öğelerdir. Yönlendirmelerin oluşturulmasında titiz davranılmalı, gereğinden çok yönlendirme kullanılmamalıdır. Gereğinden çok yapılan yönlendirmeler, otorite kayıtların erişilemez duruma gelmesine neden olabilir (Sefercioğlu, 2008, s. 110). Kapsam notları, başlıklara eklenen ve onun kapsamını belirten bilgilendirici unsurlardır. Kapsam notları, terim olarak kesin bir açıklığı olmayan, diğer terimlerle karıştırılabilecek başlığın kapsadığı sınırları belirterek, terime açıklama getirir (Sefercioğlu, 1968, s. 100) Konu Otorite MARC Formatı Otorite dizini oluştururken kullanılacak kayıtların makinaca okunabilir ve değişilebilir olması için belirli bir biçimde oluşturulması gerekmektedir. Bunun için MARC 21 otorite veri formatı kullanılır. 53

64 MARC 21 otorite veri formatı, otorite dizininin oluşturulması için resmi kuralları ve gereksinimleri içerir. Bir otorite kaydı için hangi bilginin hangi alana yazılacağı veri formatında açıkça belirtilmiştir. Konu otorite işi ile uğraşan katalogcular MARC 21 konu otorite formatının esaslarını bilmelidir. MARC otorite kaydı, değişken uzunlukta veriler ve sabit uzunlukta veriler olmak üzere iki kısımdan oluşur. Değişken kısımda alanlar ve alt alanlar vardır. Değişken kısımda, MARC yetki alanları üç basamaklı sayılarla 001 den 999 a kadar etiketlenmiştir. Bu sayılar etiket (tag) olarak adlandırılır. Etiketleri iki basamaklı göstergeler (indicators) takip eder (Maxwell, 2002, s. 12). Sabit kısım da ise, katalogcu tarafından doldurulacak kayıtla ilgili kodlanmış veriler bulunur (Resim 9). Resim 9. Konu otorite kaydı MARC görünümü 008 alanı, genellikle otorite kaydında metin halinde tekrarlanan kodlanmış verileri barındırır (Ferguson, 2005, s. 76). 54

65 Otorite kaydı, bibliyografik kayıttaki gibi kayıtla ilgili kodlanmış verilerden oluşan 008 alanı içerir. 008 alanında dizine giriş tarihi, romanizasyon şeması, kataloglamanın dili, dizini oluşturan konu başlığı sistemi, uygulanan kataloglama kuralı gibi kayda ilişkin özel bilgiler yer alır. Bibliyografik kayıtta olduğu gibi otorite kaydında da belirli MARC alanları mevcuttur. Bibliyografik kayıtta erişim noktası olarak kullanılabilecek isimlerin, konuların ve altbölümlerin yetkili biçimlerine ilişkin bilgi vermek amacıyla otorite kayıtların tanımlanması için MARC 21 otorite veri formatı tasarlanmıştır. MARC 21 e göre konu otorite kaydı oluştururken her bir konu başlığı ve alt başlıklar için (genel terim, coğrafi terim vb.) farklı MARC alan etiketleri kullanılmaktadır. Yine MARC 21 de yönlendirmeler ve konu otorite kaydı hakkındaki bilgilerin yer aldığı farklı MARC alan etiketleri de mevcuttur. Konu otorite kaydında yoğun olarak kullanılan alan etiketleri (tag) ve alt alan kodları örnekleriyle birlikte şu şekildedir; Başlık alanları: Heading - Topical Term (Başlık Konu Terimi) 150 $a Kataloglama 150 $a Biyoorganik kimya Heading - Geographic Name (Başlık Coğrafi İsim) 151 $a Mississippi River 151 $a Altay Dağları Heading - Genre/Form Term (Başlık Biçim Terimi) 155 $a Fotoğraflar 155 $a Sözlükler 55

66 180 - Heading - General Subdivision (Başlık Genel Altbölüm) 180 $x Siyasi yönleri 180 $x Study and teaching Heading - Geographic Subdivision (Başlık Coğrafi Altbölüm) 181 $z Türkiye 181 $z Paris (France) Heading - Chronological Subdivision (Başlık Kronolojik Altbölüm) 182 $y Middle Ages, $y Heading - Form Subdivision (Başlık Biçim Altbölümü) 185 $v Ders kitapları 185 $v Guidebooks Yaygın kullanılan alt alanlar: $v Form subdivision (Biçim altbölümü) 150 $a Kütüphanecilik $v Kongreler $x General subdivision (Genel altbölümü) 151 $a Afyonkarahisar (Türkiye) $x Tarih $y Chronological subdivision (Kronolojik altbölüm) 150 $a Baharat ticareti $y $z Geographic subdivision (Coğrafi altbölüm) 151 $a Eğitim $z Finlandiya 56

67 İzleme ve gönderme alanları: See From Tracing - Personal Name (Bakınız - Kişi Adı) 100 0_ $a Halikarnas Balıkçısı, $d _ $a Kabaağaçlı, Cevat Şakir, $d See From Tracing - Corporate Name (Bakınız Kurum, Kuruluş Adı) 110 2_ $a Türkiye İstatistik Kurumu 410 2_ $a Devlet İstatistik Enstitüsü See From Tracing - Meeting Name (Bakınız Toplantı Adı) 111 2_ $a International Symposium on Laser Anemometry 411 2_ $a Symposium on Laser Anemometry, International See From Tracing - Uniform Title (Bakınız Tek biçim Başlık) 130 _0 $a Nasreddin Hoca Masalları 430 _0 $a Nasrettin Hoca Masalları See From Tracing - Chronological Term (Bakınız Kronolojik Terim) 148 $a 16. yüzyıl 448 $a On altıncı yüzyıl See From Tracing - Topical Term (Bakınız Konu Terimi) 150 $a Başkalaşan kayalar 450 $a Kayalar, Başkalaşan 150 $a Ekoturizm 450 $a Ekolojik turizm 57

68 451 - See From Tracing - Geographic Name (Bakınız Coğrafi Terim) 151 $a İstanköy (Yunanistan) 451 $a Kos Adası (Yunanistan) 151 $a İzmir (Türkiye) 451 $a Smyrna See From Tracing - Genre/Form Term (Bakınız Biçim Terimi) 155 $a Panoramalar 455 $a Panoramik görüntüler See From Tracing - General Subdivision (Bakınız Genel Altbölüm) 180 $x Tanıtım ve seyahat 480 $x Tanımlama ve seyahat 480 $x Açıklama ve seyahat See From Tracing - Geographic Subdivision (Bakınız Coğrafi Altbölüm) 181 $z Tayland Körfezi 481 $z Siyam Körfezi See From Tracing - Chronological Subdivision (Bakınız Kronolojik Altbölüm) 182 $y Neolitik Çağ 482 $y Cilalı Taş Devri 482 $y Yeni Taş Çağı See From Tracing - Form Subdivision (Bakınız Biçim Altbölümü) 185 $v Sözlükler 58

69 485 $v Lügatlar 185 $v Dizin 485 $v İndeks 485 $v Bulduru See Also From Tracing - Personal Name (Ayrıca bakınız - Kişi Adı) 100 1_ $a Twain, Mark, $d _ $w nnnc $a Clemens, Samuel Langhorne, $d See Also From Tracing - Corporate Name (Ayrıca bakınız Kurum, Kuruluş Adı) 110 1_ $a Maryland. $b Bureau of Air Quality Control 510 1_ $wa $a Maryland. $b Air Quality Programs 150 $a Müzeler 510 1_ $a Topkapı Sarayı Müzesi See Also From Tracing - Meeting Name (Ayrıca bakınız Toplantı Adı) 111 2_ $a International Drip Irrigation Congress 511 2_ $wa $a International Drip Irrigation Meeting 511 2_ $wb $a International Drip/Trickle Irrigation Congress See Also From Tracing - Uniform Title (Ayrıca bakınız Tek biçim Başlık) 130 _0 $a Habakkuk commentary 530 _0 $a Dead Sea scrolls 59

70 548 - See Also From Tracing - Chronological Term (Ayrıca bakınız Kronolojik Terim) 148 $a $a See Also From Tracing - Topical Term (Ayrıca bakınız Konu Terimi) 150 $a Kütüphaneler 550 $a Halk kütüphaneleri 550 $a Üniversite kütüphaneleri 150 $a Kaplanlar 550 $a Memeliler 550 $a Sibirya kaplanı See Also From Tracing - Geographic Name (Ayrıca bakınız Coğrafi Terim) 151 $a Barents Sea 551 $wg $a Arctic Ocean 151 $a Adriyatik Denizi 551 $a Otranto Boğazı 551 $a İyonya Denizi See Also From Tracing - Genre/Form Term (Ayrıca bakınız Biçim Terimi) 155 $a Motion pictures 555 $wh $a 3-D films 60

71 580 - See Also From Tracing - General Subdivision (Ayrıca bakınız Genel Altbölüm) 180 $a Anıtlar 580 $a Türbeler 580 $a Tapınaklar See Also From Tracing - Geographic Subdivision (Ayrıca bakınız Coğrafi Altbölüm) See Also From Tracing - Chronological Subdivision (Ayrıca bakınız Kronolojik Altbölüm) 150 $a Başkomutanlık Meydan Muharebesi, wg $y See Also From Tracing - Form Subdivision (Ayrıca bakınız Biçim Altbölümü) 185 $v Acronyms 585 $v Abbreviations Yaygın 4XX ve 5XX alt alanları: $i Relationship information (İlişki bilgisi) $w Control subfield (Kontrol alt alanı) $4 Relationship code (İlişki kodu) Not alanları: Nonpublic General Note (Kullanıcıya açık olmayan genel not) Source Data Found (Otorite kaydın kaynak bilgisi) 110 2_ $a Adana Etnografya Muzesi 410 2_ $a Etnografya Muzesi (Adana, Turkey) 61

72 410 2_ $a Adana Ethnography Museum 670 $a Kenthaber website, viewed 30 Jan. 2012: b Adana > Muzeler > Adana Etnografya Muzesi (Adana Etnografya Muzesi) u er/adana-etnografya-muzesi 670 $a Wikipedia, viewed 30 Jan b (Adana Ethnography Museum (Turkish: Adana Etnografya Muzesi); opened in 1983; coordinates: N E) 670 $a Vikipedi [Turkish Wikipedia], viewed 30 Jan b (Adana Etnografya Muzesi) Title Related to the Entity (Otorite kayıtla ilişkili başlık bilgisi) 110 2_ $a Students Publishing Company (Northwestern University) 670 $a Daily Northwestern web site, Mar. 29, 2012$b(Students Publishing Company, publisher of the Daily Northwestern, the student newspaper of Northwestern University) 672 _0 $a Daily Northwestern Title Not Related to the Entity (Otorite kayıtla ilişkili olmayan başlık bilgisi) 100 1_ $a Williams, Cathy $b $a from author, Feb. 16, 2012:$b(Cathy J. Williams, b. July 1953; not author of Fifty years of caring and sharing; 99 easy-to-use speech and language activities; Mathcounts) 673 _0 $a Fifty years of caring and sharing 673 _0 $a 99 easy-to-use speech and language activities 673 _0 $a Mathcounts Biographical or Historical Data (Biyografik veya tarihi bilgi) Public General Note (Kullanıcıya açık genel not) 150 $a Firedamp 62

73 680 $i Here are entered works on methane as a combustible gas formed in coal mines. Works on methane present in a stratum of coal are entered under $a Coalbed methane Deleted Heading Information (Silinmiş başlık bilgisi) 151 $a Valley Forge National Historical Park (Pa.) 682 $i This heading has been removed from the subject authority file because it is covered by an identical heading in the name authority file (n ). Kurulan başlık otorite kaydının ana girişini oluşturur ve 1XX alanında bulunur (Ferguson, 2005, s. 76). Kişi otorite kaydı için 100, kurum otorite kaydı için 110, genel konu otorite kaydı için 150, coğrafi otorite kaydı için 151 alanı kullanılır. 1XX alanı tekrarlanamaz. Yetkili başlığın değişik biçimlerini ve kullanımlarını gösteren göndermeler için tekrarlanabilir 4XX alanı kullanılır. Bu alanda yetkili terimin değişik hecelemeleri (yazımları), örneğin Dostoyevskii, Dostyovski vb., kullanılmayan terim, terimin diğer biçimleri, takma isimler, tercüme edilmiş terimler, kısaltmalar, devrik başlıklar vb. yer alabilir. Ayrıca bakınız yönlendirmesi 5XX alanlarında bulunur ve tekrarlanabilir. Bu başlıklar şirket isimlerinin daha öndeki ve sonraki biçimleri, daha geniş terim ya da daha dar terim olabilir. Ayrıca bakınız (5XX) kullanıldığı zaman mutlaka onu karşılayan bir otorite kaydı yaratılmalıdır (Ferguson, 2005, s. 76). Otorite kaydına ait kaynak notları tekrarlanabilen 670 alanında bulunur. 670 alanı otorite terimin alternatif biçimleri için kullanılan ve kaynak olarak gösterilen sözlük, ansiklopedi gibi referans kaynaklarını içerebilir. Yazar ya da yayıncı ile yapılan yazışmalar ve telefon görüşmeleri de kaynak gösterilebilir. Yazarların eserleri yabancı dile tercüme edilmişse isminin tercüme edilmiş biçimleri de 63

74 genellikle bakınız yönlendirmesinde belirlendiği biçimde 670 alanında tercüme ismin kaynağı belirtilir (Ferguson, 2005, s. 76). Özet notu 678 alanında bulunur. Bir firmanın kurulduğu meslek, kurulduğu yer ve tarih gibi diğer bilgileri kaydetmek için kullanılır. Bu notlar genellikle manuel dosyaları makinaca okunabilir dosyalara dönüştürürken kullanılır. Bu işlem bittikten sonra özet notu 670 alanına dâhil edilir (Ferguson, 2005, s. 77). Konu kapsam notları, başlığın kullanımı hakkında daha fazla bilgi vermek amacıyla, genellikle ilgili veya çakışan başlıklara atıfta bulunmak için kullanılır ve 680 alanında bulunur (Ferguson, 2005, s. 77). 64

75 4. BÖLÜM: SOSYAL BİLİMLER ALANINDA KONU OTORİTE DİZİNİ SORUNLARI (ANKARA ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ) 4.1. Giriş Bu bölümde, çalışmamızın araştırma kısmını oluşturan Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi konu otorite kayıtları ele alınmıştır. Ankara Üniversitesi nin tüm kütüphaneleri tarafından kullanılan mevcut kütüphane otomasyon sistemi içerisinde 600, 610, 630, 650, 651 MARC alanlarında kullanılmak üzere otorite dizinde yer alan konu terimleri kataloglama modülü içerisindeki otorite dizinleri sekmesinden Excel formatında indirilmiştir. Bu Excel listesinde yer alan konu terimi incelenmiş, kayıtların doğruluk ve yanlışlık oranı ortaya konmuştur. Konu terimleri yapı, oluşturulduğu dil yönünden ve doğru MARC alanlarına uygulanıp uygulanmadığına göre değerlendirilmiştir. Yanlış girilen kayıtlarda hangi hataların yapıldığı saptanmaya çalışılmıştır. İnceleme sonucunda konu erişimini engelleyici şu 4 hata olduğu belirlenmiştir; Esere doğru konu terimi verilirken yapılan hatalar, Konu terimini ilgili marc alanına girerken yapılan hatalar, Kopya katalogların aktarılıp kontrol edilmemesinden kaynaklanan hatalar, Standart listenin olmamasından dolayı konu terimlerinin kontrol edilmeden girilmesinden dolayı oluşan hatalar. Her bir hata örneklerle desteklenmiş olup sorunun neden kaynaklandığı ortaya koyulmuştur. Örneklerde konu otorite teriminin doğru şekli verilerek yapılan hatalar ile karşılaştırma yapılması sağlanmıştır. 65

76 DTCF konu otorite kayıtlarının incelenmesine geçmeden önce kullanılan otomasyon sisteminde otorite kontrolün nasıl yapıldığından bahsetmeliyiz. Mevcut otomasyon sisteminde otorite dizin kontrol alanı kataloglama modülü içerisinde Otorite Dizinleri adı altında yazar, konu vb. olarak ayrı ayrı yapılandırılmıştır (Resim 10). Resim 10. Otorite dizin kontrol alanı Sistem, konu otorite için oluşturulmuş alanda dizine yeni bir otorite kaydı ekleme imkanı vermektedir. Ancak mevcut otomasyon sistemi, gelişmiş otomasyon sistemlerinde var olan MARC formatı girişine sahip olmadığından dolayı ilişkilendirme (yönlendirme) otorite başlığı kaydettikten sonra Otorite İlişkilendirmeleri sekmesinden bakınız ve ayrıca bakınız olarak yapabilmektedir (Resim 11). Ancak var olan ilişkilendirmeler sekmesi işlevsel değildir. Ayrıca bibliyografik kayıtta 600, 610, 630, 650, 651 alanlarına konu terimi eklendiğinde otorite dizinden seçilip seçilmediğinin kontrolü yoktur. Böylece bibliyografik kayda eklenen konu girişlerinin otorite olup olmadığı ile ilgili herhangi bir kontrolün yapılmasının imkânı yoktur. 66

77 Resim 11. Otorite ilişkilendirme 4.2. DTCF Kütüphanesi konu otorite kayıtlarının değerlendirilmesi konu otorite kaydı incelenmiş, standart konu otorite dizinlerine bakıldığında ve MARC yapısı açısından incelendiğinde bu kayıtlarda % lik hata oranı tespit edilmiştir (Grafik 1). Hatalı yapılan kayıtlar ayrıntılı bir şekilde incelenip hata türüne göre ele alınarak değerlendirilmiştir. Konu otorite kaydı 59,58% 40,42% Doğru kayıt Yanlış kayıt Grafik 1. Konu otorite kayıtlarının doğruluk yanlışlık oranı 67

78 Grafik 1 den de anlaşılabileceği üzere konu otorite terimlerinin çoğunluğunun yanlış oluşturulduğu görülmektedir. Hatalı konu otorite terimlerinin arasında yapılan incelemeye göre otorite kaydının %1,1 i bibliyografik kayıtların kütüphanenin daha önce kullanmış olduğu farklı otomasyon sistemleri arasındaki veri aktarımından kaynaklı olabileceği değerlendirilmiştir. Hatalı kayıtların büyük bir çoğunluğunu oluşturan %98.99 kısmın ise veri giriş işlemi sırasında yapılan hatalardan kaynaklandığı görülmektedir (Grafik 2) Hata dağılımı Sayı Grafik 2. Konu otorite kayıtlarının hata dağılımı Grafik 2 den görüldüğü üzere hatalı konu otorite kaydının 272 si kullanılan farklı otomasyon sistemleri arasında veri aktarımında konu otorite terimlerinin harf karakterlerinin bozulmasından kaynaklanmaktadır. Otomasyon sistemi değişikleri sırasında ve sonrasında yapılan bu hataların bilinmemesi ya da 68