KIRSAL KALKINMA YATIRIMLARININ DESTEKLENMESİ PROGRAMININ ETKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ, SORUNLAR VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ: ANTALYA İLİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 KIRSAL KALKINMA YATIRIMLARININ DESTEKLENMESİ PROGRAMININ ETKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ, SORUNLAR VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ: ANTALYA İLİ ÖRNEĞİ Ferit ÇOBANOĞLU 1 Murat CANKURT 1 Renan TUNALIOĞLU 1 ferit.cobanoglu@adu.edu.tr mcankurt@adu.edu.tr renan.tunalioglu@gmail.com Halil İbrahim YILMAZ 1 Sıdıka BOZKIRAN 1 halil.yilmaz@adu.edu.tr sbozkiran@adu.edu.tr Ali NALBANTOĞLU 2 Hamza YILDIZ 3 a_nalbant009@hotmail.com hamzayildiz55@gmail.com 1 Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Aydın 2 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Aydın İl Müdürlüğü, Aydın 3 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Ankara ÖZET Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP), ulusal kaynaklarla yürütülen destekleme faaliyetleri içerisindeki kırsal kalkınma amaçlı tarımsal destekler bölümünde yer almaktadır. Diğer taraftan kırsal kalkınma programlarının etkilerinin değerlendirilmesi konusu da, ülkemiz ve dünya genelinde, son yıllarda önem verilen kavramların başında gelmektedir. Bu çalışma, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) tarafından desteklenmiş olan ulusal düzeydeki bir projenin, sadece Antalya ilinden elde edilen sonuçlara dayalı olarak oluşturulmuştur. Bildiride, KKYDP kapsamında bulunan Makine-Ekipman Alımlarının Desteklenmesi (MEAD) alt programının etkisi değerlendirilmiş, sorunlar ve olası çözüm önerileri oluşturulmaya çalışılmıştır. Araştırmada, Antalya ili ve yöresinde, 2011 yılında MEAD alt programından faydalanmak için başvuruda bulunmuş olan üreticilerin %10-15 lik dilimine karşılık gelen 702 üretici ile 2015 yılında, anket çalışması yapılmıştır. Söz konusu örneklemin belirlenmesinde, olasılığa dayalı olmayan örnekleme tekniklerinden, amaçlı örnekleme teknikleri içerisinde bulunan ölçüt örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Esas olarak Karşıt Durum Etki Değerleme Yöntemi kullanılarak, MEAD alt programı için, Müdahalenin Net Etkisi Nedir sorusuna cevap aranmıştır. Diğer taraftan MEAD alt programından destek alan ve destek alamayan üreticiler/işletmeler, çeşitli parametreler esas alınarak değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, KKYDP kapsamında bulunan MEAD alt programından yararlanan işletmelerin/üreticilerin, bu programdan yararlanamayan işletmelere/üreticilere göre tarımsal üretim kapasitesindeki ve elde edilen tarımsal gelirdeki artış gibi birçok olumlu etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Kırsal kalkınma yatırımlarının desteklenmesi programı, makine-ekipman alımlarının desteklenmesi, karşıt durum etki değerleme yöntemi, farkın farkı yöntemi 1013

2 ASSESMENT of IMPACT of RURAL DEVELOPMENT INVESTMENTS SUPPORT PROGRAMME, PROBLEMS and POSSIBLE SOLUTION SUGGESTIONS: THE CASE STUDY of ANTALYA ABSTRACT Rural Development Investments Support Programme (RDISP) is located in agricultural supports intended for rural development within supporting operations performed by national funds. In the other hand, issues on assessment of impacts of rural development programme are placed near the top among the topics attached importance to worldwide. This study is consisted of the results from only Antalya region within the framework of grant national project supported by General Directorate of Agricultural Research and Policies (GDARP). In this paper, impacts of Supporting of Purchasing of Machine-Equipment (SPME) subprogramme included in Rural Development Investments Support Programme are evaluated, and also possible solution suggestions are able to constitute. In this research, survey study is carried out with 702 producers in 2015 equal to 10-15% of total producers applied to SPME subprogramme in 2011 year in Antalya region. The method of criterion sampling within purposive sampling techniques among sampling techniques that are no probabilistically is used in defining sampling. In basically, searched for an answer to What is the Net Effect of Intervention? for SPME subprogramme using Counterfactual Impact Evaluation. In the other hand, producers/enterprises that benefit and no benefit support from SPME subprogramme are evaluated based on various parameters. As a result, it is defined that the producers/enterprises that benefit from this subprogramme have many positive effects such as a clear increase in agricultural production capacity, and agricultural income obtained compared to the producers/enterprises that don t benefit from this subprogramme. Keywords: Rural development investments support programme, supporting of purchasing of machine-equipment, counterfactual impact evaluation, difference in difference method 1.GİRİŞ Kırsal kalkınma, en genel tanımıyla kırsal alanda yaşayan fertlerin ekonomik ve sosyal refahı ile yaşam kalitesini artırma sürecidir (TCRG, 2015). Ülkemizde uygulanmış ve/veya uygulanmakta olan kırsal kalkınma projelerinin genel çerçevesi aşağıda belirtildiği gibidir (TCRG, 2015): (1) Ulusal kaynaklarla yürütülen destekleme faaliyetleri. (i) kırsal kalkınma amaçlı tarımsal destekler, (ii) hayvancılık destekleri, (iii) yoksullukla mücadele destekleri, (iv) sosyal destek programı (SODES), (v) çevresel alt yapı ve çevre koruma destekleri, (vi) köylerin alt yapısının desteklenmesi projesi, (vii) su, kanalizasyon ve alt yapı projesi (SUKAP), (viii) orman köylülerine (ORKÖY) destekler, (ix) Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) destekleri, (x) bölgesel gelişme destekleri, (xi) Kalkınma Ajanslarının (KA) yanı sıra Bölge Kalkınma İdarelerinin (BKİ) ilki olan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) BKİ Başkanlığı tarafından yürütülen projeler. (2) Uluslararası kaynaklarla yürütülen destekleme faaliyetleri. (i) IPARD (Instrument for Pre-Accession Assistance, Rural Development Programme: Katılım Öncesi Yardım Aracı, Kırsal Kalkınma Programı) Programı: IPA (Instrument for Pre-Accession Assistance: Katılım Öncesi Yardım Aracı) nın beş bileşeninden biri olan kırsal kalkınma bileşeni (IPARD) kapsamında, aday ülkelerde Ortak Tarım Politikası (OTP) nın uygulanması ve yönetimi için yapılan uyum hazırlıkları çerçevesinde tahsis edilen IPARD Fonu aracılığı ile; tarım sektörünün 1014

3 rekabet gücünün artırılması ve kırsal alanların sürdürülebilir kalkınması desteklenmektedir. (ii) entegre kalkınma projeleri. Bu araştırma projesinde gerçekleştirilen etki değerleme çalışmasının yapılmaya çalışıldığı Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP), ulusal kaynaklarla yürütülen destekleme faaliyetleri içerisinde bulunan, kırsal kalkınma amaçlı tarımsal destekler başlığı altında yer almaktadır. Bu grupta yer alan proje destek konuları; ekonomik faaliyetler, modern sulamaya ilişkin makine ve ekipman desteği ile tarımsal üretim alt yapısının modernizasyonuna ilişkin makine ve ekipman destekleridir. Teklif çağrısı usulü ile yürütülen ve %50 hibe desteği sağlanan projeler, kır ve kent ayrımı yapılmadan ülke genelinde uygulanmaktadır. Kırsal Kalkınma Programlarının Etkilerinin Değerlendirilmesi (Evaluation of Impacts of Rural Development Programmes) kavramı, ülkemiz genelinde olduğu gibi, dünya geneli ve tam üyeliğine aday olduğumuz AB ülkelerinde de oldukça önem verilmekte, özellikle son 20 yıllık süreçte, bu konuda yoğun çalışmalar, yaklaşımlar ve projeler geliştirilip, uygulanmaya çalışılmaktadır. Dünya Bankası (World Bank), Tarımsal Kalkınma için Uluslararası Fon (IFAD=International Fund for Agricultural Development), Avrupa Komisyonu, önemli bir sivil toplum kuruluşu olan OXFAM (Oxford Committee for Famine Relief) gibi tarım ve kırsal kalkınmaya fon sağlayan başlıca kurum ve organizasyonlar tarafından, operasyonel proje kılavuzlarının hazırlanma sürecinde, son yıllık süre içerisinde, izleme ve değerlendirme (monitoring and evaluation) konusunda, metodoloji ve yaklaşımlarının geliştirilmesine yönelik çalışmaların desteklendiği ifade edilmektedir. Tarım ve kırsal kalkınma projelerinin izleme ve değerlendirme sistemleri, aşağıda belirtilmiş olan element ve/veya yaklaşımların birleştirilmiş kombinasyonları ile gerçekleştirildiği vurgulanmaktadır. Bunlar: (i) mantıksal çerçeve yaklaşımı (logical framework approach); (ii) sonuç tabanlı çerçeve (results-based framework); (iii) formal anketler; (iv) hızlı değerlendirme metotları (rapid appraisal methods); (v) katılımcı yaklaşımlar (participatory methods); (vi) etki değerlendirme (impact assesment); (vii) faydamasraf (cost-benefit) ve masraf-etkinlik (cost-effectiveness) analizi (OED/World Bank, 2004). Muller-Praefcke et al. (2010), son 15 yıl içerisinde, Güney ve Doğu Asya da uygulanan, Dünya Bankası tarafından desteklenmiş 74 tarımsal ve kırsal kalkınma (Agricultural and Rural Development: ARD) projesinin, izleme ve değerlendirme sistemlerini incelemişlerdir. Çalışmada, tarım ve kırsal kalkınmadaki yatırım eğilimlerinin, sektörün sahip olduğu çok farklı karakteristiklerden dolayı oldukça karmaşık olduğu belirtilmektedir. Spesifik kırsal bölgelerde uygulanan kırsal kalkınma ölçümlerinin etkisi, Propensity Score Matching (PSM) (örneğin Kernel matching) ve Difference-in-Differences (DID) metotlarının kombinasyonu uygulanarak, program öncesi ve program sonrasında, program destekli bölgeler ve kontrol bölgelerinde, seçilen etki indikatörleri kullanılarak analiz edilmiştir. Bölgesel düzeylerde, program sonuçlarının değerlendirilmesi, asıl etki indikatörü olarak, Kırsal Kalkınma İndeksi kullanılarak tahmin edilen Average Treatment Effects (ATE), Average Treatment on Treated (ATT) ve Average Treatment on Untreated (ATU) a dayalı olarak gerçekleştirilmiştir (Imbens, 2000; Lechner, 2002; Hirano and Imbens, 2004; Imai and van Dyk, 2004). Diğer taraftan ülkemizde, kırsal kalkınma yatırımlarına yönelik desteklerin etkisinin belirlenmesine yönelik sınırlı sayıda çalışma yapılmış olduğu tespit edilmiş olmakla birlikte, kırsal kalkınmaya yönelik destek ve politika mekanizmalarını ortaya koymak için de belirli sayıda çalışma yapıldığı belirlenmiştir (Atakişi, 2006; Köprülü, 2006; Çakar; 2007; Sevinç, 2008; Beycan, 2009; Taşcıoğlu, 2011; Demirbük, 2013; Can ve ark., 2014; Asoğlu ve Binici, 2015; Gülçubuk ve ark., 2015). Bu çalışmalardan özellikle Taşcıoğlu (2011), Asoğlu ve Binici (2015) ve Gülçubuk ve ark. (2015) tarafından yapılan çalışmaların, bu çalışmanın ana amacını oluşturan, kırsal kalkınma yatırımlarını destekleme program ve/veya projelerinin etkilerinin belirlenmesi ile paralellik gösterdiği belirlenmiştir. Taşcıoğlu (2011) Türkiye genelinde uygulanan KKYDP kapsamında, Antalya, Burdur ve Isparta illerinin içinde bulunduğu Batı Akdeniz Bölgesi'nde söz konusu programdan yararlanan üreticilerin, Konjoint Analizi 1015

4 kullanılarak, bireylerin tarımsal destekleri tercih etmelerinde etkili olabilecek 5 temel faktör; destekleme şekli, destekleme miktarı (oranı), destekleme alanı, yatırım süresi ve vergi muafiyeti olarak belirlenmiştir. Bireylerin destekleme tercihinde en önemli faktörün "destekleme alanı" olduğu ortaya çıkmıştır. Destekleme alanının destekten yararlanma kararındaki etki derecesi %38.23, bunu "yatırım süresi" (%16.25), "destekleme şekli" (%15.57), "vergi muafiyeti" (%15.42) ve "destekleme miktarı" (%14.53) izlediği belirlenmiştir. Asoğlu ve Binici (2015) Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde, KKYDP (1-7. etap) ndan faydalanan KOBİ ler ile görüşme yaparak, Şanlıurfa daki 71 işletmeye göre, Diyarbakır da destekten faydalanan 49 işletme daha başarılı bulunmuştur. Proje öncesinde işletmelerin istihdam ortalaması 6,53 iken, proje sonrasında bu değerin 12,68 olduğu belirlenmiştir. Gülçubuk ve ark. (2015) ise TKDK tarafından 2011 yılında yetki devrinin alınmasından bu yana desteklenen ve hayata geçen proje sonuçlarının değerlendirilmesini yapmışlardır. Proje etki çalışmaları; ekonomik, çevresel, kurumsallaşma, teknolojik ve sosyo-kültürel boyutta gerçekleştirilmiştir. KKYDP kapsamında, Antalya ilinde uygulanmış olan makine ekipman alımı programının etkisinin değerlendirilmesi, sorunlar ve bunlara yönelik olası çözüm önerilerinin geliştirilmesi, bu çalışmanın ana amacını oluşturmuştur. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal KKYDP kapsamında bulunan, Muhtelif Makine-Ekipman Alımı Programı etkisinin değerlendirilmesine yönelik olarak, Antalya ilinde, baz yıl olan 2011 yılı için hibe desteği alan üreticiler müdahale grubunu oluştururken, aynı baz yılında proje desteği için başvurup da, destek almaya hak kazanamayan üreticiler ise karşılaştırma grubunu oluşturmuştur. KKYDP nın etkisinin belirli bir süre içerisinde ortaya çıkacağı varsayımı ile KKYDP etkilerinin net olarak belirlenebilmesine yönelik olarak, KKYDP hibe desteğine başvurulup, bundan faydalanılmış olan yıldan, yaklaşık olarak 2,5-3 yıl sonrasına denk gelen bir dönemde, diğer bir ifade ile bu üreticiler ile 2015 yılında yapılan anket çalışması ile karşıt durum etki değerlemesi uygulaması yapılmıştır. Bu çalışmada, üretici anketleri yapılacak bireylerin belirlenmesinde, olasılığa dayalı olmayan örnekleme tekniklerinden amaçlı örnekleme (purposive sampling) teknikleri içerisinde bulunan ölçüt örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Ölçüt örnekleme yönteminde temel anlayış, önceden belirlenmiş bir dizi ölçütü karşılayan bütün durumların çalışılmasıdır (Şimşek ve Yıldırım, 2013; Kahramanoğlu ve ark., 2015). Antalya ilinde, baz yıl olan 2011 yılında KKYDP başvuru durumu ve anket yapılan üretici/yatırımcıların dağılımı aşağıda belirtilmiştir (Çizelge 1). Söz konusu çalışma çerçevesinde, Antalya ilinde toplam olarak 704 üretici ile anket çalışması yapılmıştır. Çizelge 1. Antalya ilinde baz yıl olan 2011 yılında KKYDP makine ekipman alımı başvuru durumu ve anket yapılan üreticilerin dağılımı Destek alan üretici sayısı (n) Anket yapılan üretici sayısı (n) Destek almayan üretici sayısı (n) Anket yapılan üretici sayısı (n) Toplam başvuru sayısı (n) Anket yapılan toplam üretici sayısı (n) 2, , , Yöntem Bu değerlendirme için esas olarak, Karşıt Durum Etki Değerlendirme Yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın araştırma sorusu KKYDP kapsamında makine ekipman alımı desteklerinin etkisi nedir? şeklindedir. Bildiride, bu soruya yanıt bulunmaya çalışılmıştır. 1016

5 Araştırmada, eğilim skoru eşleştirme yöntemi ile eşleştirilmiş farkın farkı yöntemleri ayrı ayrı kullanılarak müdahalenin net etkisi ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Böylelikle, bağımlı değişkenleri etkileyebilecek gözlenebilen değişkenlerin, müdahale öncesi döneme ilişkin değerleri üzerinden birbirine benzer müdahale ve karşılaştırma grupları oluşturulacak, söz konusu grupların öncesi ve sonrası farkı alınarak gözlenemeyen değişkenlerin zamana göre değişimi kontrol altına alınarak yansız etki tahmini sonuçları elde edilebilecektir (Meydan, 2014). Etki değerlendirmesi çalışmalarında alınan kararla doğrudan ilişkisi olan az sayıda göstergenin seçilmesi istenmektedir (Meydan, 2014). Kullanılan yöntemlerde, bağımlı değişken olarak birçok çalışmada da kullanılan, tarımsal ürün üretim kapasitesi ve tarımsal işletmenin elde ettiği yıllık tarımsal gelir seçilmiştir. Ancak, lojit analizinde, tarımsal gelir değişkeni modele alınamamıştır. Çünkü denenmiş olan birçok model ve bunların parametreleri istatiksel olarak önemli çıkmamıştır. Ancak, bu değişken eşleştirilmiş farkın farkı yönteminde kullanılmıştır. Bu değişkenlerin yanında, analizlerin tutarlılığı ve güvenilirliğini arttırmak için işletme ölçeği, uzmanlaşma, tarımsal üretim faaliyeti yapılan toplam arazi büyüklüğü, üretici eğitim düzeyi değişkenleri de kontrol değişkeni olarak analize dahil edilmiştir. İşletme ölçeği ve işletmenin uzmanlaşma durumunun belirlenmesinde, kullanılan parametreler şunlardır: Üreticiler için, yeter gelirli arazi büyüklüğü; aşağıdaki belirtilmiş olan (Çizelge 2) minimum büyüklükten daha küçük arazi büyüklüğüne sahip işletmeler için=1, minimum ve daha fazla arazi büyüklüğüne sahip işletmeler için ise=2 değeri dikkate alınmıştır. Çizelge 2. Antalya yöresinde sahip olunan yeter gelirli tarımsal arazi büyüklüklerinin dağılımı ve işletme ölçeğinin belirlenmesi İl Sulu arazi (da) Kuru arazi (da) Dikili arazi (da) Örtüaltı arazi (da) Antalya Kaynak: TCRG, Mayıs 2014 tarih, sayılı Resmi Gazete. Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. İşletme (çiftlik) uzmanlaşması, çiftlik gelirinde baskın (asıl) aktiviteyi tanımlamaktadır: Eğer bir tarımsal işletmede, elde edilen gelirin ya da işletme büyüklüğünün üçte ikisi (2/3 ü) sadece tek bir aktiviteden oluşuyorsa, bu işletme uzmanlaşmış işletme olarak kabul edilmektedir (EUROSTAT, 2015). Eğilim skoru eşleştirme yöntemi, KKYDP makine ekipman alımı desteğinden yararlanma durumunu etkileyen çeşitli değişkenlerin oluşturduğu bir lojit modeli kurularak, bu modelin her gözleme ilişkin bir eğilim skor değeri üretmesine dayanmaktadır. Müdahale ve karşılaştırma grubu gözlemleri oluşturulan eğilim skor değerlerine göre çeşitli eşleştirme yöntemleriyle eşleştirilmektedir. Aşırı ve sapan skorlar, eşleştirmeden çıkarılmıştır. Eşleştirilen müdahale ve karşılaştırma gruplarında çıktı değişkenin (bağımlı değişken) ortalamasının farkı alınarak net etki tespit edilmektedir (Meydan, 2014). Destek alan ve almayan gruplar arası karşılaştırmalarda da, veriler normal dağılım göstermediği için Mann Whitney U testi kullanılmıştır. 3. BULGULAR VE TARTIŞMA Eğilim skorlarının belirlenmesine yönelik oluşturulmuş olan lojit modelinde kullanılan değişkenlere ait tanımlayıcı istatistikler (Çizelge 3), modelin sonuçları (Çizelge 4) aşağıda belirtilmiştir. Kurulmuş olan lojit modelinde hesaplanmış olan Wald, -2 Log likelihood ve Hosmer and Lemeshow değerlerine göre, modelde kullanılmış olan değişkenlerin, modeli yeterince açıklama gücüne sahip oldukları ifade edilebilir. Tarımsal işletmelerin, hibe desteğinden yararlanma durumu üzerine, sabit terimin dışında, arazi büyüklüğü (p<0.05) ve uzmanlaşma durumu (p<0.05) değişkenlerinin etkisinin istatiksel olarak önemli olduğu belirlenmiştir. Modelde kullanılan diğer değişkenlerin etkisinin istatiksel olarak önemli 1017

6 olmadığı (p>0.05) belirlenmiştir. Ayrıca sabit katsayısı da %5 (p<0.05) düzeyinde önemli çıkmıştır. Genel eşleştirme yapılarak yapılan karşılaştırmada, 2011 yılında destek alan ve almayan işletmelerde tarımsal ürün üretim kapasiteleri ortalamaları arasında istatiksel olarak farklılık bulunmadığı (p>0.05) belirlenmiştir (Çizelge 5). Genel eşleştirme yapılarak yapılan karşılaştırmada, 2011 yılında destek alan ve almayan işletmelerde tarımsal gelir değerleri ortalamaları arasında istatiksel olarak farklılık bulunduğu (p<0.01) belirlenmiştir (Çizelge 6). Bu farklılığın, tarımsal üretim ve dolayısıyla tarımsal ürün üreten tarımsal işletmelerin genel yapısından kaynaklandığı düşünülmektedir. Söz konusu farklılık, çok yüksek düzeyde gerçekleşen standart sapma değerlerinden anlaşılabilmektedir döneminde (esas olarak 2014 yılı), genel eşleştirme yapılarak yapılan karşılaştırmada, 2014 yılında destek alan ve almayan işletmelerde tarımsal ürün üretim kapasiteleri ortalamaları arasında istatiksel olarak, %5 düzeyinde farklılık yok iken (p>0.05), %10 düzeyinde ise farklılık bulunduğu (p<0.10) belirlenmiştir (Çizelge 7). Söz konusu tarımsal ürün üretim kapasitesi artışında, sağlanmış olan makine ekipman desteğinin etkisinin de önemli olduğu düşünülmektedir. Tarımsal gelir değeri açısından ise, genel eşleştirme yapılarak yapılan karşılaştırmada, 2014 yılında da destek alan ve almayan işletmelerde tarımsal gelir değerleri ortalamaları arasında istatiksel olarak farklılık bulunduğu (p<0.05) belirlenmiştir (Çizelge 8). Bunun da sebebinin, çalışmanın yapıldığı tarımsal işletmelerde sahip olunan arazi varlığı ve dolayısıyla elde edilen gelir değerlerinin önemli bir heterojenlik göstermesinin yanısıra, sağlanmış olan makine ekipman desteğinin etkisinin de önemli olduğu düşünülmektedir. Çizelge 3. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman desteği çerçevesinde yapılan lojit regresyon analizinde kullanılan değişkenlere ait bazı tanımlayıcı istatistikler Değişkenler Özellik Ortalama Standart sapma Bağımlı değişken KKYDP kapsamında makine ekipman alımı desteğinden yararlanma durumu Bağımsız değişkenler Tarımsal ürün üretim kapasitesi (2011 yılı) Y=1 (eğer evet ise), Y=0 (diğer durum) ton Arazi büyüklüğü (log) (2011 yılı) dekar Uzmanlaşma 1: evet, 0: hayır Üretici eğitim düzeyi 1: ilkokul, 2: ortaokul, 3: lise, :önlisans, 5: Lisans, 6: lisansüstü İşletme ölçeği 1: küçük, 2: büyük Çizelge 4. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman desteği çerçevesinde yapılan lojit regresyon analizinin sonuçları Değişkenler Katsayı Standart hata Wald değeri p Sabit * Tarımsal ürün üretim kapasitesi Arazi büyüklüğü * Uzmanlaşma * Üretici eğitim düzeyi İşletme ölçeği Gözlem sayısı Wald ( ) Log likelihood Hosmer and Lemeshow Test ( ) *, ** ifadeleri sırasıyla p<0.05, ve p<0.01 istatiksel önem düzeyini ifade etmektedir. 1018

7 Çizelge 5. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman alımı desteği çerçevesinde tarımsal işletme gruplarına ait tarımsal ürün üretim kapasitelerinin karşılaştırılması (2011) Destekten yararlanma n Ortalama Standart sapma Mann Whitney p durumu (ton) U Destek alan , , Destek almayan Çizelge 6. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman alımı desteği çerçevesinde işletme gruplarına ait tarımsal gelir değerlerinin karşılaştırılması (2011) Destekten yararlanma N Ortalama (TL) Standart sapma Mann p durumu Whitney U Destek alan , , , ** Destek almayan , , *, ** ifadeleri sırasıyla p<0.05, ve p<0.01 istatiksel önem düzeyini ifade etmektedir. Karşıt durum etki değerlendirmesi eğilim skoru eşleştirme yöntemine göre müdahale ve karşılaştırma grubu tarımsal işletmelerde, farkın farkı yöntemi uygulandığında, zaman etkisi bertaraf edilerek, daha yansız sonuçlar elde edilebilmektedir. Eğilim skoru eşleştirme yöntemi ile farkın farkı yöntemi birlikte kullanıldığında ortaya çıkan sonuçlar aşağıda belirtilmiştir (Çizelge 9). Çizelge 7. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman alımı desteği çerçevesinde tarımsal işletme gruplarına ait tarımsal ürün üretim kapasitelerinin karşılaştırılması (2014) Destekten yararlanma N Ortalama (ton) Standart sapma Mann p durumu Whitney U Destek alan , , * Destek almayan *, ** ifadeleri sırasıyla p<0.10, ve p<0.05 istatiksel önem düzeyini ifade etmektedir. Çizelge 8. Antalya ilinde KKYDP makine ekipman alımı desteği çerçevesinde işletme gruplarına ait tarımsal gelir değerlerinin karşılaştırılması (2014) Destekten yararlanma durumu N Ortalama (TL) Standart sapma Mann Whitney U p Destek alan , , , * Destek almayan , , *, ** ifadeleri sırasıyla p<0,05, ve p<0,01 istatiksel önem düzeyini ifade etmektedir. Eşleştirilmiş farkın farkı yöntemine göre, destek alan tarımsal işletmeler ile almayan işletmelerin tarımsal ürün üretim kapasiteleri arasındaki fark, 2011 yılından 2014 yılına gelindiğinde mutlak değer olarak azalma göstermiştir. Buna karşın, destek alan ve almayan tarımsal işletmelerde tarımsal ürün üretiminde göreli olarak belirgin bir artışın olduğu, farkın farkı değerinin ton olduğu belirlenmiştir. Bu sonuç da, söz konusu desteklerden yararlanan işletmelerde oluşan tarımsal ürün artışlarını gören üreticilerin, her ne kadar bu desteklemeden yararlanmasa da, eğer satın almayı düşündüğü makine ekipman çok pahalı değilse, bunu kendisinin almaya karar vermesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Saha çalışmalarında da, bu sonuçlara ulaşılmıştır. 1019

8 Çizelge 9. Antalya ili tarımsal işletmelerinde tarımsal ürün üretim kapasitesi açısından eşleştirilmiş farkın farkı yöntemi sonuçları Bölge Ortalama tarımsal ürün üretimi (ton) Ortalama tarımsal ürün üretimi (ton) Farkın 2011 yılı 2014 yılı farkı Destek Destek Fark Destek Destek Fark alan almayan alan almayan Antalya Eğilim skoru eşleştirme yöntemi ile farkın farkı yöntemi birlikte kullanıldığında, tarımsal gelir açısından ortaya çıkan sonuçlar aşağıda belirtilmiştir (Çizelge 10). Eşleştirilmiş farkın farkı yöntemine göre, destek alan tarımsal işletmeler ile almayan işletmelerin elde ettikleri tarımsal gelir arasındaki fark, 2011 yılından 2014 yılına gelindiğinde mutlak değer olarak azalma göstermiştir. Buna rağmen, destek alan ve almayan tarımsal işletmelerde elde edilen tarımsal gelirin göreli olarak belirgin bir artış gösterdiği, farkın farkı değerinin -1, TL olduğu belirlenmiştir. Çizelge 10. Antalya ili tarımsal işletmelerinde tarımsal gelir açısından eşleştirilmiş farkın farkı yöntemi sonuçları Bölge Ortalama tarımsal gelir (TL) Ortalama tarımsal gelir (TL) Farkın farkı 2011 yılı 2014 yılı Destek Destek Fark Destek Destek Fark alan almayan alan almayan Antalya 46, , , , , , , SONUÇLAR Eğilim skoru eşleştirme yöntemi ile farkın farkı yöntemi birlikte kullanıldığında, destek alan tarımsal işletmeler ile almayan işletmelerin, tarımsal ürün üretim kapasiteleri ile elde ettikleri tarımsal gelir arasındaki farkın, 2011 yılından 2014 yılına gelindiğinde mutlak değer olarak azalma göstermesine rağmen, destek alan işletmelerde, almayan işletmelere göre önemli iyileşmelerin olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada belirlenen önemli sonuçlardan birisi de; söz konusu desteklerden yararlanan işletmelerde oluşan tarımsal ürün ve tarımsal gelir artışlarını gören üreticilerin, her ne kadar bu desteklemeden yararlanmasa da, eğer satın almayı düşündüğü makine ekipman çok pahalı değilse, ya kendisinin almaya karar vermesi ya da tekrar bu destek programından yararlanmak için en kısa zamanda başvuruda bulunmayı düşünmesidir. Ayrıca, söz konusu programın başarısında aşağıda belirtilmiş olan problemler ve bunlara yönelik olası çözüm önerileri olarak: (i) Söz konusu makine ekipmanın Katma Değer Vergisi (KDV) nin devlet tarafından ödenmesi ya da oranının düşürülmesinin faydalı olabileceği öngörülmüştür. (ii) Bu destekleme modeli çerçevesinde, bazı firmaların makine ekipman fiyatlarını, olması gerektiğinden daha yukarıya çektiği belirlenmiştir. Bu durumun da, hem üreticinin hem de devletin yapacağı katkı miktarının artmasına sebep olduğu vurgulanmıştır. Bu çerçevede, makine ekipman çeşitlerine, kalitesine ve hatta yörelere özgü belirli standartlar oluşturulması durumunda, makine ekipman fiyatlarında görülen yapay yükselmelerin önüne geçilebileceği saptanmıştır. Söz konusu çözümler sağlanamaz ise, devlet tarafından Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifleri ya da diğer finansal kurumlar aracılığı ile üreticilere faizsiz kredi kullandırılmasının da bir seçenek olarak ortaya çıkabildiği tespit edilmiştir. (iii) Bu destekler üreticilere kullandırılırken, sahip olunan arazi miktarı (tapu beyan edilerek) yerine, tarımsal faaliyetlerin yürütüldüğü kiralık araziler, hisseli araziler de, tarımsal işletmelerin faaliyetlerinin devam ettiğini göstermesi konusunda faydalı olabilecektir. 1020

9 TEŞEKKÜR Bu çalışma, TAGEM Ar-Ge Destek Programları çerçevesinde desteklenmiş olan Kırsal Kalkınma Yatırımlarını Destekleme Programının Etkisinin Değerlendirilmesi: Sorunlar ve Olası Çözüm Önerileri, TAGEM-14/AR-GE/52 isimli projenin belirli bir bölümünden oluşturulmuştur. KAYNAKLAR Asoğlu, V., Binici, T KKYDP ekonomik yatırımlarının değerlendirilmesi: Şanlıurfa ve Diyarbakır Örneği, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 14:(52), Atakişi, A Avrupa Birliği bölgesel-kırsal kalkınma politikasının yapısı ve işleyişi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8:(1), Beycan, H., Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı ve Bu Çerçevede Proje Uygulama Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, s Can, M., Sayılı, M., Yılmazçoban, M., Bilici, İ Tarım İşletmelerinin Pazarlama Kabiliyetlerini Geliştirmek için Verilen Hibelerden Yararlanma Durumu, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1): Çakar, Y.M., Türkiye de 1980 Sonrası Kırsal Kalkınma Uygulamaları ve Çorum İli Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s Demirbük, M., Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programının Değerlendirilmesi, Sivas İli Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s. 99. EUROSTAT, [Erişim: 05 Haziran 2015] Gülçubuk, B., Köksal, Ö., Ataseven, Y., Gül, U., Kan, M., Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Desteklenen Projeler Etki Değerlendirme Raporu, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme (TKDK) Kurumu, Mayıs 2015, s Hirano, K., Imbens, G.W., The Propensity Score with Continuous Treatments, ed: Gelman, A., Meng, X.L., Applied Bayesian Modeling and Causal Inference from Incomplete- Data Perspectives, Wiley, New York, p Imai, K., van Dyk, D Causal inference with general treatment regimes: generalizing the propensity score, Journal of the American Statistical Association, 99:(467), Imbens, G The role of the propensity score in estimating dose-response functions, Biometrika, 87(3): Kahramanoğlu, R., Tiryaki, E. N., Canpolat, M İlkokula yeni başlayan ay grubu öğrencilerin okula hazır oluşları üzerine inceleme, K.Ü. Kastamonu Eğitim Dergisi, 23:(3), Köprülü, O., TKV Gümüş Hacıköy Kırsal Kalkınma Projesinin Çiftçiler Üzerindeki Etkilerinin Sürdürebilirliğinin Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s Lechner, M Program heterogeneity and propensity score matching: an application to the evaluation of active labor market policies, Review of Economics and Statistics, 84:(2), Meydan, M. C., Kalkınma Ajansları Desteklerinin Değerlendirilmesi: Karşıt Durum Etki Değerlendirme Örneği, Uzmanlık Tezi, T.C. Kalkınma Bakanlığı, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara, s

10 Muller-Praefcke, D., Lai, K. C., Sorrenson, W The Use of Monitoring and Evaluation in Agriculture and Rural Development Projects. FAO (Food Agriculture Organization) Investment Centre, Best Practices in Investment Design, Rome, p OED, Operations Evaluation Department, World Bank OED Annual Report on Operations Evaluation. Washington, D.C. Sevinç, G., Türkiye de Kırsal Yapı ve Kırsal Kalkınma Politikaları: Şanlıurfa Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, s Şimşek, H., Yıldırım, A., Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 9. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, s Taşcıoğlu, Y., Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programının Sosyal ve Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi: Batı Akdeniz Bölgesi Örneği, Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s TCRG, Mayıs 2014 tarih, sayılı Resmi Gazete. Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. TCRG, tarih, 2014/45 Karar No lu Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ( ). Yüksek Planlama Kurul Kararı. 21 Şubat 2015 tarih, sayılı Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazetesi. 1022