Halk Sağlığı-Ders 5 Beslenme ve Erken Tanı

Transkript

1 Halk Sağlığı-Ders 5 Beslenme ve Erken Tanı Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1

2 Beslenme Toplumun ve bireylerin sağlıklı olmasında, ekonomik ve sosyal yönden gelişmesinde, refah düzeyinin artmasında yeterli ve dengeli beslenme temel koşullardan birisi belki de en önemlisidir (Ural ZF., 1972; Yumurturuğ S., Sungur T., 1980; Baysal A., 2002). 2

3 Beslenmeye Dair Dünya genelinde çocuk ölümleri üçte birinden fazlası kötü beslenmeye bağlıdır. Kötü beslenmenin temel nedeni ise Yoksulluk tur. Kronik Malnütrisyon göstergesi Bodurluk (Stunding) dünyada 178 milyon çocuğu etkilemektedir. Yeterli gıdaya ulaşamama, vitamin ve minerallerden fakir diyet ve geçirilen hastalıklar sonucu Bodurluğu ortaya çıkmaktadır. Gizli açlık, vitamin ve mineral eksikliği, bağışıklık durumunu ve büyüme ve gelişimi olumsuz yönde etkilemektedir. A vitamini, çinko, demir ve iyot eksikliği önemli halk sağlığı sorunlarına yol açmaktadır. 3

4 Beslenmeye Dair Kiloluk ve obezite artışı tüm dünyada önemli bir halk sağlığı sorunudur. Obezite her yaştan ve her kökenden insanı etkilemektedir. Diyabet ve diğer diyet ilgili hastalık oranları, gelişmekte olan ülkelerde bile artmaktadır. Gebelik sırasında iyi beslenme daha sağlıklı bebeklerin doğmasını sağlar. DSÖ, altı ay sadece anne sütü ile beslenmeyi, altı aydan sonra yaşına uygun ve güvenli tamamlayıcı besinler başlamayı ve en az iki yaşına kadar emzirmeye devam etmeyi önermektedir. Bu önerilere uyulur ise dünya genelinde her yıl beş yaş altı çocuk ölümlerinin beşte biri önlenebilir. 4

5 Beslenmeye Dair Ergenlerdeki beslenme sorunları, çocukluk çağında başlamakta ve yetişkinlik döneminde de devam etmektedir. Anemi, ergen kızların önemli bir beslenme sorunudur. Adölesan gebeliklerin önlenmesi ve kızların beslenmesinin güçlendirilmesi anne ve çocuk ölümlerini azaltacak ve kuşaklar arasında malnütrisyonun geçişinigörülmesini önleyecektir. Sağlıksız beslenme ve hareketsizlik, kalp damar hastalıkları, kanser, diyabet ve diğer beslenme ile ilişkili sağlık risklerini artırır. Dünya nüfusu giderek yaşlanmaktadır, 2020 yılında 60 yaş ve üzeri nüfus 700 milyondan 1 milyara çıkacaktır. 5

6 Beslenmeye Dair Beslenme bilgi akış sistemleri (sürveyansı) ile beslenme yardımına en çok ihtiyaç duyulan bölgelerin saptanması ve değişimin izlenmesi gereklidir. 6

7 Yeterli Beslenme ve Dengeli Beslenme Yaşa, Ağırlığa, Cinsiyete, İklime ve Fizyolojik durum göz önüne alınması koşulu ile gerekli enerjinin alınmasıdır. Yeterli beslenme için gerekli enerji düzeyi; Uygun bileşim de besin ögelerinden sağlanmalıdır. 7

8 Beslenmeye İlişkin Terimler Yeterli ve dengeli beslenme: Vücudun büyümesi, gelişmesi, yaşamın sürdürülmesi ve sağlığın korunması için gerekli olan besin öğelerinin yeterli miktarda alınması ve vücutta uygun şekilde kullanılması için besinlerin tüketilmesidir (Dirican R,Bilgel N., 1993). Besin: Yaşam için gerekli ögeleri sağlayan bitkisel ve hayvansal kaynaklı maddelerdir. Metabolizma: Canlılığın temeli, besinlerin alınması, sindirilmesi, hücrelere taşınması, solunumla alınan oksijen varlığında enerjiye dönüştürülmesi, küçük parçaların birleştirilerek yeni ve yıpranan hücrelerin yapılmasıdır. Katabolizma: Yağ, karbonhidrat ve proteinlerin yapıtaşlarının mineraller ve vitaminlerin yardımı ile yakılıp enerji oluşması sürecidir. Anabolizma: Küçük parçaların yine vitaminler ve minerallerin yardımı ile birleşerek hücrelerin yapımı sürecidir. Malnütriyon: Kötü beslenme, Yetersiz, Dengesiz, Aşırı beslenme olarak tanımlanmaktadır (Baysal A., 2002, Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi, 2004). 8

9 Sağlıklı Beslenme Günümüzde ise sağlıklı beslenme ile ilgili olarak dengeli beslenme kavramı ortaya atılmıştır. Bu kavramın ortaya atılması besin ile gıda arasındaki farktan kaynaklanmaktadır. Gıda (Food) Besin (Nutrition) Karbonhidrat, lif, protein ve yağ besinlerinin içinde olduğu gıdaları tüketmek modern beslenmenin temelini teşkil eder. 9

10 10 bilheal.bilkent.edu.tr

11 Sağlıklı Beslenme medicaldaily.com 11

12 Besin Grupları Karbonhidrat Yağ Protein Mineral Vitamin Su 12

13 İhtiyacımız Olan Diğer Besinler Magnezyum Kalsiyum Potasyum İyot 13

14 İhtiyacımız Olan Diğer Besinler Omega 3 D ve B12 Vitamini Demir 14

15 Günlük Besin Rasyosu Rasyon, bireyin yeterli ve dengeli beslenmesi için bir gün içerisinde tüketmesi gereken gıdalar ve besin ögeleridir (Yumurturuğ S., Sungur T., 1980). Günlük rasyonun; % Karbonhidrat lardan % unun Yağlardan ve % sinin de Protein lerden oluşmalıdır (Atilla S, Bosi T., 2006). 15

16 Başlıca Beslenme Sorunları Demir eksikliği anemisi, şişmanlık (obezite) başta olmak üzere yetersiz, dengesiz veya aşırı beslenmeye ilişkin sorunlar dünyada en yaygın görülen sağlık sorunlarıdır. Beslenme, ayrıca nonspesifik direnç (bağışıklık) üzerinde etkisi nedeniyle pek çok hastalığı oluşumunda zemin hazırlama, yayılımını kolaylaştırma ve prognozunu (gidişini) olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Kalp damar hastalıkları, kanserler gibi ilk sırada morbidite ve mortaliteye neden olan kronik hastalıklardan birincil korunmada beslenmenin iyileştirilmesi ilk sırada ve en etkili önlemdir. 16

17 Başlıca Beslenme Sorunları Demir Eksikliği Anemisi Günümüzde en sık görülen halk sağlığı sorunlarından birisidir. Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan 3,5 milyar insanda demir yetersizliğine bağlı anemi görülmektedir. Tüm yaş grupları için yaşamsal önem taşıyan DEA özellikle doğurganlık çağındaki kadınların sağlığını etkilemekte, anne ölümlerine neden olmakta, çalışma kapasitesini sınırlamakta ve bebek ölümlerine neden olmaktadır. Anemi bebek ve çocuklarda büyümeyi etkilemekte, enfeksiyonlara direnci azaltmaktadır. Bebeklik ve küçük çocukluk döneminde demir eksikliği anemisi psikomotor ve bilişsel gelişimi geciktirip zekâ düzeyini olumsuz yönde etkilemektedir. Demir eksikliği olan 2 yaşından küçük çocuklarda uyum ve denge sorunları görülmekte bu çocuklar daha içe kapanık ve çekingen davranmaktadırlar. Bu tür etmenler çocuğun çevresiyle etkileşime geçip öğrenme yetisini engelleyebildiği gibi zihinsel yeteneklerinin de köreltebilir. 17

18 Demir Gibi Türkiye Projesi Projenin Temel Amaçları Tüm doğan bebeklerin doğumdan sonra hemen emzirilmeye başlatılması, ilk 6 ay tek başına anne sütünün verilmesi, Altıncı aydan sonra da uygun ve yeterli miktardaki ek besinlerle beraber emzirmenin sürdürülmesi, Gebelerin demir yetersizliği konusunda bilgilendirilmesi, Bebeklere korunma ve tedavi amaçlı demir desteğinin sağlanması, İzleme ve değerlendirmenin yapılmasıdır. Bu program il, ilçe düzeyinde tüm sağlık kuruluşları tarafından yürütülmekte, 0-5 yaş grubu bebek ve çocuklar ile gebe ve emziren kadınların demir korunma ve tedavisi ücretsiz olarak yapılmaktadır 18

19 Obezite 1997 yılında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) obeziteyi artan global bir epidemi olarak tanımlamış ve halk sağlığını artan diyabet, hipertansiyon ve koroner kalp hastalıkları riskine bağlı olarak ciddi bir şekilde halk sağlığı tehdit ettiğini bildirmiştir. Obezitenin nedenlerinin başında fazla yeme, fiziksel hareketlerin azlığı, psikolojik bozukluklar ve metabolik ve hormonal bozukluklar gelmektedir. Şişmanlığın önlenmesinde en önemli kuralı, küçük yaştan itibaren enerji dengesine uygun bir beslenme alışkanlığının kazandırılmasıdır. 19

20 Protein-Enerji Malnutrisyonu Protein-enerji malnütrisyonu beslenmede değişik derecelerde protein ve/veya enerji eksikliği sonucu oluşan, en sık süt çocukları ve küçük çocuklarda rastlanan, sık olarak enfeksiyonların da eşlik ettiği bir sendromlar grubudur. Etiyolojisinde, temelde beslenme hatası olmak üzere, kusma ve ishal, enfeksiyonlar yer almaktadır. Ağır Malnütrisyon Marasmus (kalori eksikliği ön plandadır), Kwashiorkor (protein eksikliği ön plandadır) ve Marasmik kwashiorkor olmak üzere üç grupta değerlendirilmektedir (Birinci Basamağa Yönelik Tanı Tedavi Rehberleri, 2003). 20

21 İyot Yetersizliği İyot yetersizliğine bağlı oluşan hastalıkların başında guatr gelmektedir. İyot eksikliği, çocuklarda zekâ geriliğinin ve psikomotor gelişim sorunlarının en önde gelen nedenlerinden biridir. İyot eksikliği aynı zamanda gebelik sırasında ölü doğum ve düşük olasılığını da arttırabilmektedir. Zekâ gelişimi üzerindeki olumsuz etkilerinden dolayı çocukların eğitim hayatlarında başarı oranı azalmaktadır. İyot eksikliğinin giderilmesi için uluslararası benimsenen yöntem tuzun iyotlanmasıdır. Türkiye'de 1998 Temmuz ayından itibaren tüm sofralık tuzların iyotla zenginleştirilmesi, yönetmelik gereği zorunlu kılınmıştır. 21

22 Raşitizm Raşitizm, bebek ve çocuklarda görülen, D vitamini yetersizliği nedeniyle kalsiyumun vücutta yeterince kullanılamaması sonucu, kemikleşmenin bozulduğu bir hastalıktır. Raşitizm 3 ay ile 2 yaş arasında belirtileri görülen kemik hastalığıdır. Anne sütünde D vitamini olmadığı için doğumdan sonra bebeklere ağızdan D vitamini verilmektedir. Ancak ağızdan alınan D vitamini tek başına yeterli değildir. Deri altında D vitamini sentezi için güneş ışığı ile uygun saatlerde (sabah dan önce, öğlen dan sonra), en az dakika, direk (çıplak kol ve bacak derisine) temas etmesi gerekmektedir. TC. Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü tarafından 2005 yılında başlatılan bir program ile bir yaşına kadar bebeklerin D vitamini desteği ücretsiz olarak sunulmaktadır (Rakıcıoğlu N., 2008). 22

23 Osteoporoz Osteoporoz, kemiklerde zayıflama ve kırık riskinin arttığı bir hastalıktır. Sözcük anlamı delikli, gözenekli kemik demektir. Kemiklerden kalsiyum kaybının artması sonucunda kemikler kolaylıkla kırılabilir duruma gelir. Kemikte en hızlı büyüme doğumdan yaklaşık 20 yaşa kadar oluşur. Kadınlarda menopozdan sonra östrojen düzeyindeki azalmaya bağlı olarak, kemik kayıp hızı önemli ölçüde artar. Osteoporozu önlemek için; Kalsiyum ve D vitamini tüketimi arttırılmalıdır. Kemik mineralizasyonu için gerekli olan magnezyum, çinko, bakır, manganez gibi diğer mineraller ve K vitamini yeterli miktarlarda tüketilmelidir. Düzenli fiziksel aktivite yapılmalıdır. Fiziksel aktivite gençlikte kemik kütlesini arttırır, yaşlılıkta ise kemik kaybını önler. 23

24 Beslenmede Öncelik - Risk Grupları Gebelik ve Emzirme Dönemi 0-6 yaş grubu Bebek ve Çocuklar Kreş-Yuva, Okul çağı Çocukları Gençler Doğurganlık Çağındaki Kadınlar Menopoz Çağındaki Kadınlar Yaşlılar Kronik hastalığı olanlar Düşük Sosyoekonomik Düzeye sahip olanlar (yoksullar) Çalışanlar Sporcular 24

25 Sağlıklı Beslenmenin Anahtar İfadeleri Yaşamının ilk altı ayında bebeğinize sadece anne sütü veriniz, Tükettiğiniz gıdaları çeşitlendiriniz, Bol sebze ve meyve tüketiniz, Makul miktarlarda yağ tüketiniz Daha az tuz ve daha az şeker tüketiniz. 25

26 Erken Tanı Erken tanı, hastalıkların etkin bir şekilde tedavi edilmesi bakımında önemlidir. Özellikle tedavi maliyetlerinin artması bunda etkilidir. Erken tanı, hem hekimlerin hem de hastaların ortak sorumluluk alanlarındandır. Kişinin hekime zamanında başvurmuş olması erken tanının sağlanacağını garanti etmez. Bunda; Hekimin iyi anamnez alamaması Tam muayene yapamaması Gerekli tahlillerin yapılmaması Ya da yapılan muayenelerin yanlış sonuç vermesi Etkili olmaktadır 26

27 Erken Tanısı Gereken Hastalıklar 1.Gebeler Tüberküloz Kalp Hastalığı Anemi Frengi Psikoz Diyabet Böbrek enfeksiyonu 3.Yetişkinler Tüberküloz İç Hastalıkları Meme ve serviks kanseri Anemi Frengi Diabet Kanser Bebek ve Çocuk Grubu Beslenme Duyma ve görme bozuklukları Ruhi Gelişme 4. Yaşlılar Hipertansiyon Kanser Glokom Diabet Kronik Bronşit Kalp-damar Hastalıkları Böbrek hastalıkları

28 Erken Tanı Uygulamasında Kullanılan Yöntemler Hastalıkların Belirtilerini Öğretme Periyodik Muayene 6 ayda bir meme kontrolü Yılda bir kez smear testi yaptırma Check-up Kitle Taramaları Zorunlu Muayeneler Evlenme muayenesi Sıtmalı bölgelerde kan muayenesi İşe giriş muayeneleri Ehliyet muayene ve tahlilleri 28

29 Kaynakça Akdur ve ark. (2011). Halk Sağlığı (ed: Doç. Dr. Birgül Piyal) Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Programı Yayınları Fişek (1985). Halk Sağlığına Giriş. Hacettepe Üniversitesi-Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını No:2 29

30 Örnek Soru «Beslenme,.üzerinde etkisi nedeniyle pek çok hastalığı oluşumunda zemin hazırlama, yayılımını kolaylaştırma ve prognozunu (gidişini) olumsuz yönde etkileyebilmektedir.» ifadesinde noktalı yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A. Nonspesifik direnç B. Demir eksiliği C. Raşitizm D. Malnutrisyon E. Erken tanı 30

31 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 31