Prof.Dr.Bülent Topkaya ANTALYA 2015

Transkript

1 AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KATI ATIK YÖNETİMİ Prof.Dr.Bülent Topkaya ANTALYA 2015

2 AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KATI ATIK YÖNETİMİ Prof.Dr.Bülent Topkaya

3 İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 KATI ATIK YÖNETİMİ 1. GİRİŞ Tarifler Katı Atık Üretimi Katı Atık Yönetimi Katı Atık Yönetiminin Bileşenleri Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi Prensiplerinin Antalya da Uygulanması 1.3 BÖLÜM 2 YASAL DURUM BÖLÜM 3 KENTSEL KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI, TİPİ VE BİLEŞİMİ 3.1. Katı Atıkların Kaynakları ve Türleri Katı Atığın Bileşimi Katı Atık Bileşenlerinin Arazide Tespiti Kentsel Katı Atıklardan Geri Kazanılan Materyaller 3.6 BÖLÜM 4 KENTSEL KATI ATIKLARIN FİZİKSEL KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ 4.1. Kentsel Katı Atığın Fiziksel Özellikleri Kentsel Katı Atığın Kimyasal Özellikleri Katı Atık Bileşenlerinin Enerji İçeriği Kentsel Katı Atıkların Biyolojik Özellikleri Organik Atık Bileşenlerinin Biyolojik Parçalanabilirliği Koku Üretimi Sinek Oluşumu Katı Atığın Fiziksel- Kimyasal Ve Biyolojik Dönüşümleri Fiziksel Dönüşümler Kimyasal Dönüşümler Biyolojik Dönüşümler Katı Atık Dönüşümlerinin Katı Atık Yönetimi'ndeki Önemi 4.17 BÖLÜM 5 KENTSEL KATI ATIK İÇERİSİNDE BULUNAN TEHLİKELİ ATIKLARIN KAYNAKLARI, TİPLERİ VE ÖZELLİKLERİ 5.1. Tehlikeli atıkların özellikleri ve sınıflandırılmaları Tehlikeli atıkların KKA içerisindeki miktarı Kentsel katı atık içerisinde bulunan tehlikeli atıkların derişimi KKA içerisindeki tehlikeli atık bileşenlerinin fiziksel, kimyasal ve biyolojik dönüşümleri Fiziksel dönüşümler Kimyasal Dönüşümler Biyolojik Dönüşümler 5.7 BÖLÜM 6 KATI ATIK ÜRETİMİ VE TOPLAMA ORANLARI 6.1. Katı Atıkların Ölçü Birimleri Atık Miktarının Tahmini Sefer sayısı analizi Ağırlık- Hacim Analizi Madde Kütle Dengesi Analizi Birim Atık Üretim Değerleri Atık Üretim Oran / Hızlarını Etkileyen Faktörler Atık Özelliği Belirleme Çalışmaları Evlerde Oluşan Tehlikeli Atık Miktarları Atık Özelliği Belirleme Çalışmaları 6.12

4 BÖLÜM 7 KATI ATIKLARIN KAYNAĞINDA AYRIŞTIRILMASI,DEPOLANMASI VE İŞLENMESİ 7.1. Katı Atıkların Kaynağında Ayrıştırılması Kaynağında Depolama Kaynağında İşleme 7.1 BÖLÜM 8 KATI ATIKLARIN TOPLANMASI 8.1. Atıkların toplanması Toplama Sistemlerinin Tipleri Toplama Sistemlerinin Analizi Katı Atıkların Toplanması Sırasındaki Temel İşlemler Hareketli Konteyner Sistemi (HKS) Sabit Konteyner Sistemi (SKS) Atık Toplama Turları 8.14 BÖLÜM 9 KATI ATIĞIN AYRIŞTIRILMASI, İŞLENMESİ VE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ 9.1. Kaynağında Ayrıştırma Kumbara ve Geri Alma Merkezleri Atıkların Ayrılması ve İşlenmesinde Kullanılan Temel İşlemler Boyut Küçültme Parçalayıcılar Çekiç değirmen parçalayıcılar Kesme parçalayıcılar Performans Kriterleri Dizayn Kriterleri Eleme Tambur Elekler Yoğunluk Ayırma Sıkıştırma Performans Kriterleri Atıkların İletilmesi Manuel Ayırma İçin Kullanılan Konveyörler Atık İşleme Merkezlerinin Geliştirilmesi Kaynağında ayrıştırılan atıklar için Atık İşleme Tesisi Karışık atıklar için Atık İşleme Tesisi Ayırma İşlemi Akım Diyagramlarının Geliştirilmesi Ayırma tesisi dizaynı Kaynağında ayrılmış atıklar için Atık İşleme Tesisleri AİT Dizaynı Dizaynda dikkat edilecek hususlar Proses akım şemaları Madde geri kazanım oranları Madde dengesi ve yükleme oranları (hızları) Tesis yerleşim planı Kaynağında ayrılmış maddeler için atık işleme tesisleri Karışık atık için AİT Mekanik ayırma Termal Dönüşümler Yakma Prosesi Yakma ürünleri Katı atık yakma tipleri Enerji kullanımı Hacim azaltılması Piroliz ve gazlaştırma sistemleri Biyolojik Atık Dönüşümü Biyolojik Prensipler Mikrobiyal Gelişme İçin Besin Maddesi Gereksinimi 9.42

5 Aerobik Biyolojik Dönüşümler Anaerobik Biyolojik Dönüşümler Biyolojik Proses Seçimi Aerobik Kompostlama 9.49 BÖLÜM 10 TRANSFER İSTASYONLARI Transfer İşlemine İhtiyaç Duyulması Transfer Mesafeleri Transfer İstasyonu Türleri Doğrudan yükleme yapılan transfer istasyonları Biriktirme-Depolama türü transfer istasyonları Doğrudan yükleme ile biriktirmenin bütünleşik yapıldığı transfer ist Transfer İstasyonu Yer 10.7 BÖLÜM 11 KATI ATIKLARIN DEPOLANMASI Tarifler Modern bir deponi alanı, planlama, dizayn ve işleme Alanın depolama için hazırlanması Atıkların yerleştirilmesi Deponide meydana gelen reaksiyonlar Biyolojik reaksiyonlar Kimyasal reaksiyonlar Fiziksel reaksiyonlar Deponi tipleri Karışık atık deponileri Diğer deponi tipleri Gaz üretiminin maksimum olması için dizayn edilen deponiler Entegre bertaraf tesisi olarak deponiler Depolama teknikleri Hücre açılması, hendek metodu Alan metodu Vadi metodu Deponi alanı seçim kriterleri Gerekli alanın hesabı Deponi gazlarının bileşimi, özellikler, üretimi, hareketi, ve kontrolü Deponi gazının bileşimi ve özellikleri Deponi Gazı Üretimi 11.1 EKLER KOMPOST TIBBİ ATIKLARIN YÖNETİMİ Bu ders notlarının Bölümleri, Tchobangolous,G., Theisen,H., Vigil,S., Integrated Solid Waste Management. McGraw-Hill Int. Ed. baskısından metrik sisteme çevrilerek tercüme edilmiş ve güncel bilgiler eklenerek uyarlanmıştır.

6 BÖLÜM 1 KATI ATIK YÖNETİMİ 1. GİRİŞ 1.1 Tarifler Katı atık, üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeleri ve arıtma çamurunu ifade eder (Katı Atıkların Kontrolu Yönetmeliği, 1991). Katı atık, arzu edilmedikleri yerlerde bulunan kıymetli maddelere verilen addır. Aslında çöp olarak atılan hemen her şeyin bir kullanım alanı vardır (Kocasoy, 1992) Katı Atık Üretimi Gelişen teknoloji ve sanayileşme sonucu katı atıkların nasıl ve nerede oluştuğu basitleştirilmiş olarak Şekil 1.1 de görülmektedir. Ham Madde Üretimi Üretim Atığı Üretim Üretim Atığı İşleme ve Geri Kazanım İkincil Üretim Nihai Bertaraf Tüketici Ham madde, ürün ve geri kazanılan maddeler Atık maddeler Şekil 1.1 Katı atık oluşumu Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.1

7 1.3. Katı Atık Yönetimi Katı Atık Yönetiminin Bileşenleri 1. Atık Üretimi: Değeri kalmayan maddelerin atılması. 2. Kaynağında Ayrıştırma ve Depolama: Atık maddelerin tekrar kullanım ve geri dönüşümleri için ayrılmalarının en uygun yer atığın üretildiği kaynaktır. 3. Toplama 4. Katı Atığın Ayrıştırılması, İşlenmesi ve Dönüştürülmesi: Bu işlemler genelde üretim yerinden uzakta gerçekleşir. - Ayrıştırma: Atık cinsine göre ayrılır. - İşleme: İri atıkların ayrılması, elek kullanılarak boyutlarına ayrılması, değirmenler ile boyut küçültme, mıknatıs ile metallerin ayrılması, sıkıştırma ve yakma ile hacim küçültme. - Dönüştürme: Bertaraf edilecek atığın hacim ve ağırlığını azaltarak dönüşüm ürünleri ve enerji elde edilir. Organik fraksiyon kimyasal ve biyolojik prosesler ile dönüştürülür. En çok kullanılan kimyasal proses yakma; biyolojik proses aerobik kompostlamadır. 5. Transfer ve Taşıma: Atıkların küçük toplama araçlarından daha büyük araçlara aktarılması ve daha uzun mesafelere taşınması. 6. Bertaraf: Kalan atıkların çevreye en az zarar verecek şekilde depolanması. Atık Üretimi Atık Ayırma, Depolama, Kaynağında İşleme Toplama Transfer ve Taşıma Ayırma, İşleme ve Dönüşüm Bertaraf Şekil 1.2 Katı Atık Yönetiminin Bileşenleri Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.2

8 1.3.2 Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi Katı atık bertafında uygun teknik, teknoloji ve yönetim programlarının oluşturulmasını, doğal kaynakların tüketilmeden kullanılmasını öngören bir yaklaşım olan sürdürülebilir katı atık yönetimi, depolamanın en son seçenek olduğu bir öncelikler listesi içerir. Bu kapsamda birinci sırayı kaynağında azaltma almaktadır. Üretilen atık miktarının kaynağında azaltılması ile atığın işlenmesi ve bertarafı için gerekli masraflar ve çevresel etkilerinin azaltılması en etkili şekilde gerçekleştirilebilmektedir. İkinci sırada gelen geri dönüşüm, atık maddelerin kaynağında ayrıştırılması ve ayrı toplanması, tekrar kullanım-tekrar işleme ve yeniden üretim için hazırlanması ile yeni ürün oluşturulması işlemlerini içerir. Bu aşama özellikle hammadde kaynakları üzerindeki baskının azaltilması ve deponi yer ihtiyacının azaltılması açısından etkilidir. Atık yönetimi hiyerarşisi içerisinde üçüncü sırada yer alan atık dönüşümü atıkların fiziksel, kimyasal veya biyolojik yöntemler uygulanarak dönüştürülmesini içerir. Atığın dönüştürülmesi genelde deponi kapasite ihtiyacının azaltılmasını sağlar. Atığın yakılması ve kompostlama bu başlık altında incelenebilir. Ayrıştırma sonunda geri kalan maddeler ise kontrollü olarak depolanır. Bu ders notlarında, üretimden nihai bertarafa kadar, katı atık yönetimi altı fonksiyonel bileşen kapsamında incelenmiştir: (1)Atık üretimi; (2) Atığın kaynağında işlenmesi; (3) Toplama; (4) Atıkların ayrıştırılması, işlenmesi ve dönüştürülmesi; (5) Transfer ve taşıma; (6) Bertaraf Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi Prensiplerinin Antalya da Uygulanması Ülkemizde günde kişi başına 1 kg katı atık üretildiğinden hareket edilmekte olup bu miktarın yakl. %50 sini organik atıklar oluşturmaktadır. Tablo 1.1 den görüldüğü gibi toplam evsel katı atığın yakl. %25 i geri dönüşüme uygun maddelerden oluşmakta ve ancak yakl. % 25 lik kısmı değerlendirilemez atıklardan oluşmaktadır. Bu bileşime sahip evsel katı atıkların bertarafında, genelde uygulanan yöntem, karışık olarak toplanan atıkların, yine genelde, düzensiz olan deponi alanlarına taşındıktan sonra, burada çok basit ve sağlıksız şartlar altında değerlendirilebilir özellikte olan atıkların satılmak üzere ayrılması ve kalanın (organik ve değerlendirilemeyen atıklar) depolanması şeklindedir. Bu bertaraf yönteminin 2000 li yıllarda da aynı şekilde sürdürülmesi, artık gizlenemeyen çevresel sorunlar nedeniyle, mümkün değildir ve ülkemizde de sürdürülebilir katı atık yönetiminin temel kurallarının uygulanması için vakit hızla azalmaktadır. Tablo 1.1 Katı atık bileşenleri (%) Bileşen ABD İsveç Fransa Israil Japonya İstanbul Ankara Antalya Organik* Değerlendirilebilir* Değerlendirilemez* * Organik: Mutfak atıkları, bahçe atıkları vs. * Değerlendirilebilir: Kağıt, Karton, Cam, Plastik, Metal * Değerlendirilemez: Kül, diğer Sürdürülebilir katı atık yönetimi prensiplerinin ülkemizde uygulanması ile önemli miktarda atığın (%25) hammadde olarak sanayiye geri kazandırılması ve örneğin kompostlama ile atığın %50 sinin de ekonomik değeri olan başka bir maddeye dönüştürülmesi mümkün olabilecektir. Depolanması gereken atık miktarı da büyük oranda azalmaktadır. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.3

9 Buna en güzel örnek Antalya kıyı bölgesi katı atık yönetimi çalışmasının sonuçlarıdır: 2020 yılına kadar oluşacak katı atıkların bertarafı için depolama yönteminin seçilmesi durumunda tüm kıyı bölgesinde toplam hacmı m 3 olan 10 adet düzenli deponiye ihtiyaç varken, kaynağında ayrıştırma, geri dönüşüm ve kompostlama yöntemlerinin sisteme dahil edilmesi ile deponi hacmı m 3 olan 5 deponi yeterli olmaktadır. Bu tasarrufun yanı sıra yılda ton kompost üretilebileceği ve ton maddenin geri kazanılabileceği hesaplanmıştır. Yukarıda da belirtildiği gibi ülkemizde üretilen evsel katı atığın büyük kısmı organik karakterdedir. Organik maddelerin bertarafında genelde uygulanabilecek yöntemler depolama yakma ve kompostlamadır. Bunların ilk ikisi, kompostlama ile karşılaştırıldığında ekonomik ve çevreci olmayıp, sürdürülebilir de değildirler. Zira deponilerde depolanan organik maddeler oksijenin yokluğunda çok yavaş parçalanırlar. Parçalanma sırasında her ikisi de çevresel açıdan problem olan metan gazı ile asidik özellikte süzüntü suyu oluşur. Diğer atıklar için kullanılabilecek deponi hacmının işgali de ilave bir negatif olgudur. Normal şartlarda (düzenli depolama yapılması durumu) uzun yıllar gaz ve sıvı atıkların bertarafı amacıyla önlem alınması gereklidir. Deponi kapasitesi dolduğunda ise, önce yeni bir deponi alanı bulunması, kapatılan eski deponi için de, işletme sırasında gösterilen ilgi ve özenin yine uzun yıllar sürdürülmesi zorunludur. Organik atıkların yakılması ise normalden fazla nemli olan katı atıklarımız için ekonomik ve etkili bir çare olmayıp, ilave önlemlerle geri tutulması gereken kirleticilerin oluşturulması söz konusudur. Antalya kentinin atıklarının depolandığı Kızıllı atık depolama alanının çeşitli tarihlerde havadan çekilmiş olan fotoğraflarından da açıkça görüldüğü gibi depolama alanlarının kapasiteleri oldukça kısa sürede dolmakta ve yeni alanların geliştirilmesi zorunlu olmaktadır: Ekim 2005-Ekim 2007 tarihleri arasındaki iki yıllık süreç içerisinde yaklaşık 40 dönümlük depolama alanı tamamen dolmuş durumdadır (Şekil 1.3) ve 2007/2008 yılları içerisinde yeni depolama hücreleri devreye alınacaktır. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.4

10 Ekim 2005 Nisan 2005 Kasım 2006 Aralık 2006 Mart 2007 Mayıs 2007 Ekim 2007 Kasım 2007 Ocak 2009 Şekil 1.3 Antalya Kızıllı atık depolama alanının gelişmesi Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.5

11 Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 1 1.6

12 BÖLÜM 2 YASAL DURUM Avrupa Birliği uyum süreci kapsamında ilkemizdeki yasal mevzuatın önemli bir kısmı değiştirilmiş olup uyumlaştırma işlemi devam etmektedir. Halen yürürlükte olan ve Katı Atık Yönetimi ile ilgili olan yönetmelikler aşağıda belirtilmektedir: KATI ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( AMBALAJ VE AMBALAJ ATIKLARININ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( TIBBİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( ATIK YAĞLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( ATIK PIL VE AKÜMÜLATÖRLERIN KONTROLÜ YÖNETMELIĞI ( TEHLİKELİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( HAFRİYAT TOPRAĞI,İNŞAAT VE YIKINTI ATIKLARININ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( BİTKİSEL ATIK YAĞLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( ÖMRÜNÜ TAMAMLAMIŞ LASTİKLERİN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ( İNGİLİZCE REGULATION ON THE CONTROL OF WASTE OILS ( REGULATION ON THE CONTROL OF USED BATTERIES AND ACCUMULATORS ( REGULATION ON THE CONTROL OF PACKAGING AND PACKAGING WASTE ( REGULATION FOR CONTROL OF THE TYRES WHICH HAVE COMPLETED THEIR LIFE- CYCLES (TCL) ( Katı Atık Yönetimi ders notları kapsamında bu yönetmeliklere yer verilmemiş olup, yönetmelik metinlerine ilgili bağlantılardan ulaşılabilmektedir. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 2 2.1

13 BÖLÜM 3 KENTSEL KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI, TİPİ VE BİLEŞİMİ Katı Atık Yönetimi (KAY) kapsamında katı atıklar hakkında mümkün olduğu kadar çok bilgiye ihtiyaç vardır. Bertaraf tesisine hangi tür ve miktarda kentsel atık gelmektedir? Bu atık türleri hangi sıklıkta gelir? Atıktan tekrar kullanım ve geri dönüşüm amacı ile hangi tür ve miktarda madde ayrılmıştır? Kentsel katı atıklar geldiğinde hangi özelliklere sahiptir? Kentsel katı atığın özellikleri saatlik, günlük, haftalık ve sezonluk olarak nasıl değişmektedir? İşlem sırasında kentsel katı atık özellikleri nasıl değişir? İşlem sırasında kentsel katı atığın özellikleri nasıl değiştirilebilir? Ekonomik değeri olan kentsel katı atığın özellikleri nelerdir? Hangi tehlikeli atıklar vardır ve hangi şekilde uzaklaştırılabilirler? Atıkların tür ve miktarları hangi sınırlar arasında değişim gösterir? 3.1. Katı Atıkların Kaynakları ve Türleri Bir yerleşim yerinde katı atıkların kaynakları aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir: Yerleşim yeri atıkları Ticari atıklar Kurumsal atıklar İnşaat ve yıkım atıkları Belediye hizmetleri (arıtma dahil) Arıtma tesisleri, kentsel yakma tesisleri Kentsel katı atıklar Endüstriyel katı atıklar Tarımsal katı atıklar Tablo 3.1 Katı atık kaynakları ve türleri Kaynak Atık Oluşturulan Kaynak Katı Atık Türleri Evsel Yerleşim yerleri Yiyecek atıkları, kağıt, karton, plastik tekstil, deri, bahçe atığı, tahta, cam, konserve kutusu, alüminyum, kül,büyük hacimli atıklar (elektronik+beyaz eşya), yağ, lastik teker, pil, vs. Ticari Marketler, alış-veriş merkezleri, Devlet daireleri, otel moteller, benzin istasyonları, araba tamirhaneleri, vs. Kağıt, karton, plastik, tahta, yiyecek atığı, cam, metal, büyük atıklar, tehlikeli atıklar,vs. Kurumsal Okullar,hastaneler,hapishane "Ticari"deki gibi İnşaat ve Yıkım İnşaat alanları, yol tamirat, vs. Tahta,çelik,beton,kirlilik Belediye Hizmetleri Yol temizleme,arazi düzenleme,dere temizleme, Özel atıklar,kirlilik,ağaç atıkları,dere park ve plajlar, diğer rekreasyonel alanlar yatağı çöpü vs. Arıtma Su arıtma tesisleri, endüstriyel arıtma Arıtma tesisi atıkları prosesleri Belediye Katı Atıkları Endüstriyel İnşaat, üretim, hafif ve ağır sanayi, Endüstriyel üretim atıkları, yiyecek rafineri,kimyasal tesisler, enerji üretimi,vs. atıkları, tarımsal atıklar, özel ve tehlikeli atıklar. Tarımsal Tarım alanları, bağ ve bahçeler, seralar,ahırlar... Bozulmuş yiyecek atıkları, tarımsal atıklar, tehlikeli atıklar Evsel ve Ticari Atıklar Evsel ve ticari atıklar, özel ve tehlikeli atıklar dışında, aşağıdaki ana bileşenlerden oluşur: 1. Organik bileşen (Yanabilir) 2. İnorganik bileşen (Yakmaya uygun değil) Organik Bileşen: Yiyecek atıkları, (garbage) her tür kağıt, karton, her türlü plastik, tekstil, deri, lastik, tahta ve bahçe atıkları Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.1

14 İnorganik Bileşen: Cam, konserve kutusu, alüminyum, diğer metaller, kirlilik. Atık bileşenlerinin ayrılmayıp birlikte taşınması durumunda "karışık evsel ve ticari atık" tan söz edilir. Özellikle sıcak havalarda atıklar süratle parçalanır. Parçalanma sonucu arzu edilmeyen kokular ve sinek oluşur. Bu özellik katı atık yönetimini etkiler. Her ne kadar yaklaşık 40 kağıt türü bulunmakla birlikte yerleşim yeri katı atıklarında bulunan kağıt; daha çok gazete, kitap dergi, ticari yayın, ofis kağıtları, ambalaj, mendil, havlu ve karışık kartondan oluşur. Yerleşim yeri katı atıklarında bulunan plastik materyal 7 sınıfa ayrılabilir: i) Polietilen terepatalat (PETE/1) ii) Yüksek yoğunluklu polietilen (HDPE/2) iii) Polivinil klorür (PVC/3) iv) Düşük yoğunluklu polietilen (LDPE/4) v) Polipropilen (PP/5) vi) Polisitren (PS/6) vii) Diğer çok katlı plastik materyal (7) Şekil 3.1 Plastik tiplerinin kodlanması Özel Atıklar Yerleşim yerleri ile ticari kaynaklardan gelen atıklarda bulunan özel atıklar; Hacimli atıklar, tüketici elektroniği, beyaz eşyalar, bahçe atıkları, akü, yağ ve lastik teker. Hacimli atıklar: Mobilya, kitaplık, kırık dolaplar... Tüketici elektroniği: Radyo, tv,..., vs. Akü: Atık yağ Araba lastiği Alkali, civa, gümüş, çinko, nikel ve kadmiyum içerebilirler (Yer altı suyunun kirlenme tehlikesi), Oto aküleri: 9 kg kurşun ve 2.5 litre sülfirik asit (tehlikeli) Tehlikeli Atıklar Tek başlarına veya diğer atıklar ile birleştiğinde insan sağlığı veya canlı organizmalar için potansiyel tehlike oluşturabilecek atıklar. Kurumsal Atıklar Okullar, hapishane, hastane,..., vs. Karışık atığa benzer (Hastane atıkları ayrı toplanır.) İnşaat ve Hafriyat Belediye Hizmetleri Hurdalar, ölü hayvanlar, bitki atıkları. Arıtma Tesisleri Endüstri tesisleri Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.2

15 3.2. Katı Atığın Bileşimi Katı atığın bileşenlerinin tespiti ve ifadesi KAY açısından önemlidir. İfade ağırlık bazında % cinsindendir. Tablo 3.2 Kentsel katı atığı oluşturan bileşenlerin dağılımı (endüstriyel ve tarımsal atıklar hariç) Atık Kategorisi Ağırlık Bazında(%) Sınırlar Tipik Yerleşim Yeri ve Ticari (Özel ve tehlikeli atık hariç) Tehlikeli Atıklar (Özel atıklar, akü, yağ, teker) Kurumsal İnşaat ve Hafriyat Belediye Hizmetleri Cadde ve Alan Temizliği Ağaç ve Bahçe Dizaynı Park ve Rekreasyon Alanları Su Toplama Alanları Arıtma Tesisi Çamuru Tablo 3.3 Kentsel katı atıkların tipik fiziksel bileşimi (ABD, 1990) Bileşen Sınırlar (%) Tipik (%) Ambalaj Maddesi Organik Yiyecek atığı Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atığı Tahta Değişik organik madde İnorganik Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metal Kir, kül, vs Toplam 100 Tablo 3.3 deki değerler ABD için geçerlidir: Evlerin %20 ' sinde çöp öğütücü bulunmaktadır. Öğütülüp atık suya karıştırılan yiyecek atığı miktarı %25 ' dir. Geri dönüşüm miktarı %11 civarındadır. Bu bileşen dağılımı yaşam alışkanlıkları farklılıklar gösteren ülkemizde uygulanması hatalı sonuçlara neden olabilmektedir. Bu nedenle ülkemizde farklı büyüklükteki kentlerde yapılmış olan katı atık bileşen belirleme çalışmaların sonuçları derlenmiştir (Tablo 3.4). Bu ders notları kapsamındaki uygulamalarda, atık bileşenleri olarak ATAK tarafından ülkemiz kıyı bölgelerinde düzenlenmiş olan bir araştırma projesi sırasında belirlenen ve Kalkanoğlu-Topkaya tarafından 2004 yılında yapılmış bir çalışmada doğrulanmış olan dağılım oranları kullanılacaktır (Tablo 3.4). Tabloda sağ sütunda verilmiş olan bileşen dağılımının hesabında, ince çöp miktarı eşit oranlarda, yiyecek, bahçe ve kir, kül vs. atık gruplarına dağıtılmıştır. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.3

16 Tablo 3.4 Kentsel katı atıkların tipik fiziksel bileşimi Bileşen Sınırlar (ABD) Tipik (ABD) Ankara Manisa Antalya BŞB Tekirdağ Antalya (Topkaya, ATAK) KABUL EDİLEN DAĞILIM Organik Yiyecek atığı Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atığı Tahta İnorganik Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metal Kir, kül, taş, toprak, kemik vs. Tetrapak İnce Çöp Ancak projelendirme aşamasında, bu değerlerin de dikkatli kullanılmaları gerekmektedir. Zira ülkemizde atık bileşenleri genellikle depolama tesislerinde, atık toplama araçlarının getirdiği atıklar üzerinde, belirlenmektedir. Bu atıklar sokak konteynerlerinde, sokak toplayıcıları tarafından etkin şekilde ayrıldıkları için depolama tesislerine taşınan atıkların değerlendirilebilir atık oranı düşük, organik atık oranı ise yüksek çıkmaktadır. Tablo 3.5 Kentsel Katı Atıkların Bileşenlerinin Gelir Düzeyine Göre Dağılımı (%) Bileşen Organik Düşük Gelirli Ülkeler Orta Gelirli Ülkeler Yüksek Gelirli Ülkeler Yiyecek atığı Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atığı Tahta Değişik organik madde İnorganik Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metal Kir, kül, vs Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.4

17 Tablo 3.6 Atık bileşenlerinin Dağılımının Değişimi Atık Ağırlık Bazında % % Değişim Kış Sezonu Yaz Sezonu Azalma Artma Yiyecek Atıkları Kağıt Plastik Diğer Organikler Bahçe Atığı Cam Metal İnert ve Diğer Atıklar Toplam Tablo 3.7 Bazı önemli endüstri kollarında üretilen katı atığın bileşenleri (%) (Geri dönüştürülen maddeler ile endüstriyel işleme atığı hariç) Endüstri Yiyecek Kağıt Tahta Deri Kauçuk Plastik Metal Cam Tekstil Diğer Atıkları Yiyecek Tekstil ürünleri Hurda tahta ve ağaç ürünleri Mobilya, ahşap Mobilya, metal Kağıt ve benzer ürünler Yayıncılık Kimyasal ve benzer ürünler Petrol rafinerileri ve benzer end Kauçuk ve değişik plastik ürünl Deri ve deri ürünleri Taş, kil ve cam ürünler Ana metal endüstrileri Fabrikasyon metal ürünleri Makine aksamı (elektr. aksam hariç) Elektrik aksamı Taşıma aksamı Katı Atık Bileşenlerinin Arazide Tespiti Katı atıkların heterojen özelliğinden dolayı, bileşenlerinin tespiti oldukça zor bir işlemdir. Bu nedenle arazide uygulanabilecek, daha genelleştirilmiş, mantığa ve rastlantıya dayalı örnekleme teknikleri geliştirilmiştir: a) Kentsel Katı Atıklar: İnceleme depolama alanında, rüzgara ve diğer etkilere karşı korunmalı bir bölgede yapılır. Analizlenecek örnek, tipik bir iş gününde bir yerleşim bölgesinden gelen bir atık kamyonundan alınabilir. Örnek, bir yakma tesisinin atık kabul bölgesinden de alınabilir. Önemli olan alınacak örneğin temsil edici özelliğe sahip olmasıdır. Elde edilecek örneğin temsil özelliği olabilmesi için örnek yeterli büyüklükte olmalıdır. Yapılan çalışmalar 1000 kg başlangıç büyüklüğünün uygun olduğunu göstermiştir. Analiz örneğinin elde edilebilmesi için atık önce dörde ayrılır. Bir parçası seçilir ve bu parça tekrar dörde ayrılır. Bu işlem yaklaşık 100 kg atık kalıncaya kadar tekrar edilir. Önemli konu, seçilen atık kısmının tüm bileşenlerinin (koku, ayrışma vs. dikkate alınmadan) incelenmesidir. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.5

18 b) Ticari ve Endüstriyel Atıklar: Örnekleme doğrudan kaynakta yapılır. Toplama aracında bulunan karışık atık yükünden yapılmaz. Ticari ve endüstriyel kaynaklar çok değişken olduklarından istatiksel olarak temsil özelliği olan örnekleme yapılması ancak nadiren mümkün olabilir Kentsel Katı Atıklardan Geri Kazanılan Materyaller Alüminyum: Alüminyum kutular Diğer (Çerçeve, kapılar) Kağıt: Eski gazeteler Karton Kaliteli kağıt: Ofis kağıdı, bilgisayar kağıdı (Uzun lif yüzdesi yüksek) Karışık kağıt: Odun içeriği yüksek kağıtlar. Plastikler: Temiz ticari atık Tüketiciden gelen atık : En çok geri dönüştürülen tipler ;PETE/1 (meşrubat şişesi), HDPE/2 (deterjan şişesi,süt şişesi, su şişesi) Cam: Konteyner camı (Yiyecek - içecek ambalajı) Düz cam (Pencere camı) Sıkıştırılmış, renkli ve yeşil cam Camlar renklerine göre ayrıldıktan sonra geri dönüştürülür. Metal: Demir olmayan metaller: Bakır, alüminyum, ev aletleri atığı,...,vs. Bahçe atığı İnşaat ve yıkım atıkları Hurda araba ve parçaları, teneke kutu geri dönüştürülmesi önemlidir. Tablo 3.8 Kentsel Katı Atıklardan Geri Kazanılabilen Maddeler Geri Dönüştürülebilir Madde Çeşit / Kullanıldığı Alan Alüminyum Meşrubat kutusu, bira kutusu Kağıt Eski Gazete Gazete Karışık Karton Ambalaj Yüksek Kaliteli Kağıt Bilgisayar kağıdı, ofis kağıdı Karışık Kağıt Dergi, temiz kağıt, beyaz-renkli uzun lifli kağıt Plastikler PET/1 Meşrubat şişesi, yağ şişesi, fotoğraf filmi, HDPE/2 Süt şişesi, su şişesi, deterjan şişesi PVC/3 Boru, şişe, bazı yiyecek ambalajı LDPE/4 İnce folye, kuru temizleme naylonu PP/5 Şişe kapakları, pillerin üstü PS/6 Elektronik ve elektrik malzeme ambalajı, mikrodalga tabakları,...,vs. 7 Ketçap ve hardal şişeleri Cam Şeffaf, kahverengi,yeşil şişeler Fe-Metal Teneke kutu, beyaz eşya Metal Alüminyum, bakır,...,vs. Bahçe Atığı(Ayrı toplanır) Kompost için kullanılır, yakıt üretimi Katı Atık Organik Bileşen Kompost için kullanılır, yakıt üretimi İnşaat ve Yıkım Atıkları Toprak, asfalt, beton, tahta,...,metaller Tahta Ambalaj, paletler, inşaatlarda kullanılmış tahta Atık Yağ Oto; tekrar kullanım veya yakıt amacıyla işleme Teker Oto;yol malzemesi,yakıt Kurşun-Asit Aküler Oto; asit, plastik ve kurşun elde edilmesi için parçalanır Evde Kullanılan Piller Çinko, civa ve gümüş elde edilebilir Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.6

19 Tablo 3.9 Kentsel Katı Atık İçinde Bulunan Kağıt Tiplerinin % Dağılımı Kağıt Tipi % Ağırlık Sınırlar Tipik Gazete kağıdı ,7 Kitap ve dergi ,7 Ticari yayın 4-8 6,4 Ofis kağıdı ,1 Diğer kağıtlar ,1 Kağıt ambalaj ,8 Diğer ambalaj dışı kağıt ,6 Kağıt mendil ve havlu 6-8 5,9 Karışık materyal ,7 Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2008 Bölüm 3 3.7

20 BÖLÜM 4 KENTSEL KATI ATIKLARIN FİZİKSEL- KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ Entegre Katı Atık Yönetimi (EKAY) geliştirilebilmesi için katı atığın fiziksel, kimyasal, biyolojik özelliklerinin bilinmesi gereklidir. 4.1 Kentsel Katı Atığın Fiziksel Özellikleri Kentsel Katı Atık' ın (KKA) Fiziksel Özellikleri beş ana başlık altında incelenebilir: i) Özgül ağırlık ii) Nem İçeriği iii) Partikül Büyüklüğü ve Dağılımı iv) Tarla Kapasitesi v) Sıkıştırılmış Atığın Su Geçirgenliği i) Özgül ağırlık*: (Specific weight, Materyalin ağırlığı / birim hacim) kg/m 3 Yönetilmesi gereken atığın toplam kütlesi ve hacminin bulunması için ihtiyaç duyulur. Çeşitli atıkların özgül ağırlıkları Tablo 4.1 de verilmektedir. *Genel yapılan bir yanlış sonucu kütle (kg) ile ağırlık (kn) ; yoğunluk (kg/m 3 ) ile özgül ağırlık (kn/m 3 ) karıştırılmaktadır. Tablo 4.1 de, günlük hayatta alışıldığı gibi, atığın birim hacim kütlesi (kg/m 3 ), özgül ağırlık olarak verilmektedir. W (weight) terimi ise kn yerine kg birimi ile ifade edilmektedir. ii) Nem İçeriği: İki türlü ifade edilebilir; Islak Ağırlık Metodu: Materyalin ıslak ağırlığının % ' si Kuru Ağırlık Metodu: Kuru ağırlığının % ' si KAY ' inde genelde ıslak ağırlık metodu kullanılır. d M = 100 W W M: Nem içeriği (%) W: Atığın başlangıçtaki ağırlığı (kg) d: Atığın, C ' de kurutulduktan sonraki ağırlığı (kg) Atık bileşenlerinin nem içerikleri Tablo 4.1 ' de verilmiştir. ABD de ortalama katı atık nem miktarı % arasında değişmektedir. Nem oranı, atık bileşenlerine, toplama zamanına (mevsimine), hava şartlarına vs. bağlıdır. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.1

21 Tablo 4.1 Yerleşim yeri, ticari, endüstriyel ve tarımsal atıkların tipik özgül ağırlık ve nem içerikleri ATIK TİPİ ÖZGÜL AĞIRLIK (kg/m 3 ) NEM ORANI (% ağırlık) Sınırlar Tipik Sınırlar Tipik Yerleşim yeri (sıkıştırılmamış) Yiyecek atıkları Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atıkları Tahta Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metaller Kir, kül, vs Kül Yerleşim yeri bahçe atıkları Yapraklar (kuru ve sıkışmamış) Çim (nemli ve sıkışmamış) Çim (nemli ve sıkıştırılmış) Bahçe atığı (ufalanmış) Bahçe atığı (kompostlanmış) Belediye Sıkıştırmalı kamyonda Düzenli depolama alanında Normal sıkıştırılmış İyi sıkıştırılmış Ticari Yiyecek atıkları Ağaç kabukları Hafriyat atıkları Karışık atık (yanmayan) Karışık atık (yanabilir) Kırılmış beton Endüstriyel Kimyasal çamur (ıslak) Uçucu kül Deri parçaları Metal parçaları (ağır) Metal parçaları (hafif) Metal parçaları (karışık) Yağ, katran, asfalt Talaş Tekstil atıkları Tahta (karışık) Tarımsal Karışık Ölü hayvan Meyve atıkları (karışık) Tezek (Hayvan atığı) Sebze atıkları Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.2

22 Örnek 4.1: Tipik Evsel Katı Atık (EKA) için nem oranının tahmini Özellikleri Bölüm 3-Tablo 3.3' de verilen EKA için ortalama nem oranını hesaplayınız. Çözüm: Tablo 3.3 ve 4.1 ' deki özellikler tek tabloda toplanır. Aşağıda ABD ve Antalya şartları için yapılmış nem oranı hesaplamaları görülmektedir. Bileşen Tipik (ABD) (kg) Nem Oranı (%) Su Miktarı (kg) Kuru Ağırlık (kg) Antalya (kg) Nem Oranı (%) Su Miktarı (kg) Kuru Ağırlık (kg) Organik Yiyecek atığı Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atığı Tahta İnorganik - - Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metal Kir, kül, taş, toprak, kemik vs. TOPLAM Nem oranıabd = (( ) / 100) x 100 = % Nem oranıantalya = (( ) / 100) x 100 = % iii) Partikül Büyüklüğü ve Büyüklük Dağılımı : Katı atığın özellikle mekanik yöntemlerle (tambur elek, mıknatıs,..., vs.) işlenmesinde, önemli bir faktördür. Atığın büyüklüğü şu ölçümlerden birisi ile tespit edilir: Sc = l Sc = (l + w) / 2 Sc = (l + w + h) / 3 Sc = (l * w) 1/2 Sc = (l * w * h) 1/3 Sc: Bileşenin büyüklüğü (mm) l: Uzunluk (mm) w: Genişlik (mm) h: Yükseklik (mm) Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.3

23 Şekil 4.1 Kentsel Katı Atık içerisinde bulunan bileşenlerin tipik büyüklük dağılımı iv) Tarla Kapasitesi: Yerçekimi etkisinde bulunan katı atık örneğinin içinde kalabilecek toplam nem miktarı. Atıkların TK (Tarla Kapasitesi) değerinin bilinmesi, deponi tesislerinde sızıntı suyu oluşması açısından çok önemlidir. Tarla kapasitesinden fazla olan su sızıntı suyu olarak serbest bırakılır. Tarla kapasitesi, uygulanan basınç ile atığın ayrışma (parçalanma) düzeyine bağlıdır. TK= % 30 (Hacimsel) verisinin anlamı; 100 cm yağış sonunda bunun 30 cm nin atık içinde kalmasıdır. Sıkıştırılmamış evsel ve ticari karışık atıkların Tarla Kapasitesi değeri % civarındadır. v) Sıkıştırılmış Atığın Permeabilitesi: Sıkıştırılmış atığın hidrolik iletkenliği önemli bir fiziksel özelliktir. Deponi içerisinde sıvı ve gaz hareketi hakkında bilgi verir. 2 c d γ k* γ K = = µ µ K: Permeabilite katsayısı c: Boyutsuz şekil faktörü d: Ortalama boşluk boyutu γ: Suyun özgül ağırlığı µ: Suyun dinamik vizkositesi k: Özgül permeabilite c*d 2 = k = spesifik permeabilite de denir ve katı madde özellikleri, boşluk hacmi dağılımı, özgül yüzey ve porozite gibi parametrelerin fonksiyonudur. Deponilerde tipik k değerleri: m 2 ( düşey); m 2 (yatay yönde) Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.4

24 Elek çapı (cm) Şekil 4.2 Evsel ve ticari atıkların bileşenlerinin tipik büyüklük sınırları Şekil 4.3 Evsel ve ticari atıkların toplam kütlesinin (%) elek büyüklüğüne göre değişimi Şekil 4.4 Depo tesislerine gelen evsel ve ticari atıkların içerdiği alüminyum ve teneke kutu, ve cam şişenin dağılımının etkili büyüklüğe göre (%) değişimi Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.5

25 4.2 Kentsel Katı Atığın Kimyasal Özellikleri KKA' ı oluşturan bileşenlerin kimyasal özelliklerinin bilinmesi atığın işlenmesi ve geri kazanma seçenekleri açısından önemlidir. Örneğin; yakma işleminin fizibilitesi katı atığın kimyasal bileşimine bağlıdır. Atıklar nemli yanabilir ve yanamayan maddelerden oluşur. Katı atıklar yakıt olarak kullanılacaksa aşağıdaki 4 önemli özelliğin bilinmesi gerekir. i) Ön analiz ii) Külün erime noktası iii) Önemli elementlerin analizi iv) Enerji içeriği i) Ön analiz KKA ' ların yanabilir bileşenlerinin ön analizi aşağıdaki testleri içerir: a) Nem (Örneğin atığın C ' de 1 saat tutulması ile kaybedilecek nem miktarı) b) Uçucu yanabilen madde (kapalı kapta C ' de yakılma sonunda kaybedilen ilave ağırlık) c) Bağlı karbon (Uçucu yanabilen madde uzaklaştırıldıktan sonra kalan yanabilen artık) d) Kül (Açık kapta yakma sonunda kalan artığın ağırlığı) ii) Külün klinker oluşturma noktası Atığın yakılması sonunda oluşan külün katı (klinker) oluşturması için gerekli sıcaklık. Tipik değerler: C iii) Önemli elementlerin analizi Bir atık bileşeninin % C, H, O, N, S ve kül analizlerini içerir. Klorlu bileşiklerin emisyonu açısından önemli olduğundan halojenlerin tespiti de dahil edilir. Bu analizin sonuçları KKA ' ın içerdiği organik maddenin kimyasal bileşimi açısından kullanılabildiği gibi, biyolojik dönüşüm proseslerinde önemli olan uygun C/N oranlarının elde edilmesi ve uygun karışımların oluşturulmasında da kullanılmaktadır. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.6

26 Tablo 4.2 Evsel, ticari ve endüstriyel katı atıkların tipik ön analiz ve enerji içeriği verileri Atık Tipi Yiyecek Nem Ön Analiz (% Ağırlık) Bağlı Karbon Uçucu Madde Yanamayan Kısım Toplanan Atık Enerji İçeriği (kj/kg) Kuru Kuru (Külsüz) Yağlar Karışık Yiyecek Atık Meyve Atıkları Et Ürünleri Atıkları Kağıt Ürünleri Karton Dergi Gazete Karışık Kağıt Karışık Karton Plastik Karışık Plastik Polietilen Polistren Poliüretan Polivinilklorür Tekstil.Lastik.Deri Tekstil Lastik Deri Tahta.ağaç.vs. Bahçe Atığı Tahta Sert Tahta Karışık Tahta Cam.Metal.vs. Cam Metal. Teneke Kutu Fe-Metal Metal Diğer Ofis Çöpü Yerleşim Yeri KA 21(15-40) 52(40-60) 7(4-15) 20(10-30) Ticari KA 15(15-30) KKA 20(10-30) Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.7

27 Tablo 4.3 Yanabilen maddelerin elementel analizi (evsel, ticari ve endüstriyel KA) % Kuru ağırlık bazında Atık Tipi Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt Kül Yiyecek Yağlar Karışık Yiyecek Atık Meyve Atıkları Et Ürünleri Atıkları Kağıt Ürünleri Karton Dergi Gazete < Karışık Kağıt Karışık Karton Plastik Karışık Plastik Polietilen <0.1 < Polisytren Poliüretan < Polivinilklorür Tekstil.Lastik.Deri Tekstil Lastik Deri Tahta.ağaç.vs. Bahçe Atığı Tahta Sert Tahta < Karışık Tahta < Karışık ağaç parçaları < Cam.Metal.vs. Cam < Karışık metal < Diğer Ofis Çöpü Boya ve yağlar Çöpten üretilen yakıt < Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.8

28 Tablo 4.4 KKA da bulunan yanabilen bileşenlerin elementel analizi Bileşen % (kuru ağırlık bazında) % Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt Kül Organik Yiyecek atıkları Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atıkları Tahta İnorganik Cam < Metal < Kir.kül.vs Örnek 4.2 Katı atık örneğinin kimyasal bileşiminin tespiti. Tablo 3.3 de verilen bileşime sahip KKA ın organik fraksiyonunun kimyasal formülünü bulunuz. (Kükürt lü, kükürt süz, ıslak ve kuru) Çözüm: 1. Atığın içerdiği nem miktarı ile elementlerin tespiti Bileşen Yiyecek atıkları Kağıt Karton Islak Ağırlık (kg) Kuru Ağırlık (kg) Element (kg) C H O N S Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atıkları Tahta Toplam Nem miktarı: 86 51,06 = 34,94 kg Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 4 4.9

29 2) Atığın içerdiği elementlerin dağılımı (Islak ve kuru) Bileşen Kuru (Susuz) Ağırlık(kg) Islak (Sulu) Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt Kül Toplam ) Kül içeriği ihmal edilerek molar bileşimin hesabı Bileşen Atom Ağırlığı Mol (*10 3 ) (kg/mol) Kuru Islak Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt ) Yaklaşık kimyasal denklemin tespiti (Kükürt olmadan ve kükürtlü) Mol oranı (N=1) Mol oranı (S=1) Bileşen Kuru Islak Kuru Islak Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt a) Kimyasal formül (kükürt olmadan) i) Kuru: C35.8H55.3O18,5N ii) Islak: C35.8H119.8O50.7N b) Kükürtlü i) Kuru: C632.4H976.5O326.5N17.7S ii) Islak: C632.4H2114.7O894.1N17.7S Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

30 4.2.1 Katı Atık Bileşenlerinin Enerji İçeriği KKA ın organik bileşenlerinin enerji içeriğinin hesaplanmasında; i) Laboratuar bomba-kalorimetre kullanılması veya ii) Hesaplama yöntemi uygulanması mümkündür. Tablo 4.5 de KKA tipik bileşenlerinin enerji içeriği ve inert madde oranı verilmiştir. Tablo 4.5 Yerleşim yeri (KKA) katı atıklarının enerji içeriği ve inert madde oranı Bileşen İnert Atık (%) Enerji (kj / kg) Sınır Tipik Sınır Tipik Organik Yiyecek atıkları Kağıt Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atığı Tahta İnorganik Cam Teneke kutu Alüminyum Diğer metaller Kir.kül.vs Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

31 Örnek 4.3 Tipik yerleşim yeri katı atıklarının enerji içeriğinin tahmini. Bölüm 3-Tablo 3.3 de verilen bileşenleri esas alarak atığın toplam enerji içeriğini hesaplayınız. Bileşen Katı Atık (kg) Enerji (kj/kg) Toplam Enerji (kj) Organik Yiyecek atıkları Kağıt, Karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atıkları Tahta İnorganik Cam Metal* Kir,kül,vs TOPLAM * Teneke kutu, alüminyum ve diğer metaller Enerji içeriği: / 100 kg = kj/ kg Atık bileşenlerinin KJ/kg değerlerinin mevcut olmaması durumunda, enerji içerikleri aşağıdaki Dulong formülü ile hesaplanabilir: Btu/lb = 145 C (H2-1/8 O2) + 40 S+ 10 N veya kj / kg = 337 C (H2-1/8 O2) + 93 S+ 23 N C: Karbon (% ağırlık bazında) H2: Hidrojen O2: Oksijen S: Kükürt N: Azot Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

32 Örnek 4.4 Kimyasal formülü bilinen tipik yerleşim yeri katı atığının enerji içeriğini hesaplayınız. Çözüm: 1. Formül: C760H1980O874,7N12,7S 2. Toplam enerji içeriği hesaplanır: a) Atığı oluşturan elementlerin toplam ağırlığa olan katkıları % olarak hesaplanır. Bileşen Atom/mol Atom ağırlığı Her elementin katkısı Karbon Hidrojen Oksijen Azot Kükürt Toplam % b) Enerji içeriği Btu/lb = 145* (36) * (7,82- (55,3 / 8)) + 40 * (0,13) +10 * (0,72) = 5786 Btu/lb veya *2,326 = kj/kg 4.3 Kentsel Katı Atıkların Biyolojik Özellikleri Plastik, lastik ve deri bileşenleri dışında, çoğu KKA ın organik fraksiyonu aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir: i) Şeker, nişasta, aminoasitler ve değişik organik asitler gibi suda çözünen bileşenler ii) Hemiselüloz ( beş ve altı karbonlu şekerlerin kondensasyon ürünü ) iii) Selüloz (altı karbonlu şekerlerin kondensasyon ürünü ) iv) Yağ, mum gibi alkol ve uzun zincirli yağ asitlerin esterleri v) Lignin, gazete kağıdı gibi lifli kağıt ürünlerinde bulunur. Kesin kimyasal özelliği bilinmemektedir. vi) Lignoselüloz (Lignin ve selülozun birleşimi) vii) Proteinler, aminoasit zincirlerinden oluşur. KKA ların organik kısmının en önemli biyolojik karakteristiği, yaklaşık tüm organik bileşenlerin biyolojik olarak gazlara, inert organik ve inorganik katılara dönüştürülebilmesidir Organik Atık Bileşenlerinin Biyolojik Parçalanabilirliği Uçucu katı (VS) içeriği (550 0 C de yakma ile tespit edilir). Genel olarak KKA ların organik kısmının biyolojik parçalanabilirliğinin bir ölçüsü kabul edilir. VS nin bu amaçla kullanımı yanlış olabilmektedir. Zira KKA ta bulunan bazı organik bileşenler yüksek oranda uçucu olmakla birlikte biyolojik parçalanabilirlikleri düşüktür (gazete kağıdı gibi). Bu nedenle atığın lignin içeriği de biyolojik parçalanabilir kısmın ölçüsü olarak kullanılabilir. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

33 İki büyüklük arasındaki ilişki : BF= 0,83-0,028 LC BF: Biyolojik parçalanabilir kısım (VS bazında ifade edilir.) 0,83/0,028: Emprik sabit sayılar LC: VS nin lignin içeriği (kuru ağırlığının % si olarak ifade edilir) Tablo 4.6 Bazı organik atık bileşenlerinin lignin içeriği bazında biyolojik indirgenebilirliği Bileşen Uçucu Katılar (VS) Toplam Katının %' si Lignin İçeriği(LG) VS'nin %'si Biyolojik Parçalanabilir Kısım (BF) Organik Yiyecek Atıkları Bahçe Atıkları Kağıt Gazete Kağıdı Ofis Kağıdı Karton Pratik açıdan KKA ın içerdiği organik atık bileşenleri hızlı ve yavaş parçalanabilir olmak üzere iki ana grupta incelenir. Bu konu depolama tesislerinde gaz üretimi başlığı altında daha detaylı olarak incelenecektir Koku Üretimi Katı atıkların, uzun süreler konteynerlerde, transfer istasyonlarında ve deponilerde beklemesi sonucu koku oluşabilir. Koku, KKA ta bulunan parçalanabilir özellikteki organik kısmın anaerobik parçalanması sonucu oluşur. Örneğin anaerobik şartlar altında sülfatlar sülfide indirgenir ve takiben hidrojen ile reaksiyon olur ve H2S oluşturulur. 2CH3CHOHCOOH + SO4-2 2CH3COOH + S -2 + H2O +CO2 (laktat) (sülfat) (asetat) (sülfit) 4H2 + SO4-2 S H2O S H + H2S Sülfit iyonu aynı zamanda metal tuzları örneğin demir ile de birleşebilir. S -2 + Fe +2 FeS Deponilerde anaerobik ayrışan katı atığın siyah rengi esas olarak demir sülfit oluşumundandır Sinek Oluşumu Atıkların yerinde depolanması işleminde, özellikle sıcak iklimlerde, sinek üremesi önemli bir faktördür. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

34 Kara sineğin üremesi: Yumurta oluşumu Larva periyodu 1. aşama Larva periyodu 2. aşama Larva periyodu 3. aşama Pupal aşama TOPLAM 8-12 saat 20 saat 24 saat 3 gün 4-5 gün 9-11 gün Larva oluştuktan sonra, konteynerler boşaltıldıktan sonra dahi, uzaklaştırılmaları zordur. Kalanlar sineğe gelişirler. 4.4 Katı Atığın Fiziksel- Kimyasal ve Biyolojik Dönüşümleri Katı atık yönetimi kapsamında atık dönüşümleri önemli yer tutmaktadır. Tablo 4.7 de bu amaçla kullanılan fiziksel, kimyasal ve biyolojik dönüşüm prosesleri görülmektedir. Tablo 4.7 Katı Atık Yönetiminde Kullanılan Dönüşüm Prosesleri Dönüşüm Prosesi Yöntem Dönüşüm Ürünü Fiziksel Bileşenlerin Ayrılması Mekanik hacim Azaltılması Mekanik boyut küçültülmesi Kimyasal Elle veya mekanik ayırma Kuvvet veya basınç alarak enerji uygulanması Parçalama,ufalama, öğütme için enerji uygulanması Karışık atıkta bulunan bileşenler Hacmi azaltılmış orijinal atık Orijinal atığın bileşenlerinin boyutları küçültülür Yakma Termal Oksidasyon CO,SO,diğer oksidasyon ürünleri,kül Piroliz Gazlaştırma Biyolojik Aerobik /Anaerobik Kompostlama Anaerobik Parçalama Parçalama amaçlı destilasyon Düşük hava ile yakma Aerobik/anaerobik biyolojik dönüşüm Anaerobik biyolojik dönüşüm Değişik gazlar içeren gaz akımı,katran ve/veya yağ Düşük enerjili gaz,karbon içeren kömür,inert maddeler Kompost (humus benzeri, toprak iyileştirici olarak kullanılan madde) CH,CO eser gazlar,parçalanmış humus veya çamur Fiziksel Dönüşümler KAY sistemi çerçevesinde temel fiziksel dönüşüm yöntemleri aşağıda özetlenmiş olup, bunlar, biyolojik ve kimyasal dönüşümlerde olduğu gibi faz değişimi ni içermezler. i) Bileşenlerin ayrılması: Manuel veya mekanik olarak yapılabilir. Karışık atık içerisinde tespit edilebilen bileşenler ayrılır. Böylelikle heterojen olan karışık atık, birkaç homojen bileşene dönüştürülmüş olur. Bu işlem tekrar kullanılabilir ve geri dönüştürülebilir atıkların, tehlikeli atıkların elde edilmesi açısından önemlidir. ii) Mekanik hacim azaltılması: Atığın başlangıçtaki hacminin kuvvet veya basınç uygulanarak azaltılmasıdır. Birçok kentte bu işlem toplama araçları içerisinde başlamaktadır. Böylelikle bir turda toplanabilecek atık miktarı arttırılmış olmaktadır. KKA dan ayrılan kağıt, karton, plastik, teneke kutu, alüminyum da balyalar halinde sıkıştırılarak taşıma masrafları azaltılır. iii) Mekanik boyut küçültülmesi: Atığın içerdiği maddelerin boyutları küçültülür. Amaç ilk hale oranla daha üniform ve küçük boyutlarda atık elde edilmesidir. Bu işlem mutlaka hacim azaltılması anlamına gelmez. Bazı durumlarda tersi olur (kağıdın ufalanması gibi). Pratikte ufalama, parçalama ve öğütme kullanılan yöntemlerdendir. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

35 4.4.2 Kimyasal Dönüşümler Atığın faz değiştirmesine neden olurlar (katı-sıvı, sıvı-gaz, vs.). Atığın hacminin azaltılması ve/veya dönüşüm ürünleri elde edilmesi için uygulanabilecek temel kimyasal prosesler: i) Yakma ( kimyasal oksidasyon ) ii) Piroliz iii) Gazlaştırma dır. Bunlar genelde termal proses olarak sınıflandırılır. i) Yakma : Organik maddenin oksijenle girdiği ve oksidasyon ürünleri, ışık ve hızlı ısı üretildiği kimyasal reaksiyondur. Aşırı miktarda hava ve ideal şartlarda KKA ın organik kısmının yanması aşağıdaki denklem ile ifade edilebilir. Organik madde + Aşırı hava N2 +CO2 +H2O + O2 + Kül + Isı Aşırı hava yakma işleminin tamamlanması için önemlidir. Son ürünler (N2,CO2,H2O ve O2 ) den oluşan sıcak gazlar ile yanmayan artıktan oluşur. Atığın özelliklerine bağlı olarak eser miktarda NH3, SO2, NO4 de mevcut olabilir. ii) Piroliz: Birçok organik madde termal açıdan stabil olmadığından, oksijensiz ortamda ısı uygulanması ile gaz, sıvı ve katı fazlara dönüşebilir. Yakma olayı exotermik bir reaksiyon iken pirolitik reaksiyonlar yüksek oranda endotermiktir. KKA'ğın pirolizi sonucunda elde edilen üç ana bileşenin özellikleri: 1) H2, Methan (CH4), Karbon monoksit (CO), CO2 ve atığın özelliklerine bağlı olarak farklı gazlar içeren gaz akımı 2) Katran ve/veya yağ akımı. Oda sıcaklığında sıvı halde olup asetik asit, aseton ve metanol içerir. 3) Yaklaşık saf karbon ile prosese giren inert maddeden oluşan kömür. Piroliz reaksiyonunu göstermek için selüloz kullanıldığında: 3(C6H10O5) 8H2O + C6H8O + 2CO + 2CO2 + CH4 + H2 + 7C iii) Gazlaştırma: Karbon içeren yakıtın kısmi yakılma prosesidir. Karbon monoksit, hidrojen, metan açısından zengin yanabilen yakıt gaz elde edilir. Bu gaz bir yakma cihazı ile yakılabilir. Gazlaştırma işlemi atmosfer basıncında, oksidan olarak gaz kullanılarak yapıldığında son ürünler: 1) Düşük enerji içerikli gaz (CO2,CO,H2,CH4,N2) 2) Karbon ve inert madde içeren kömür 3) Kondanse sıvı olarak pirolitik yağ Piroliz ve gazlaştırma işlemlerinin her ikisinde de katı atığın gaz, sıvı ve katı yakıtlara dönüştürülür. Aralarındaki temel farklılık, piroliz sistemlerinde oksijensiz ortamda gerçekleşen piroliz reaksiyonları için bir dış enerji kaynağına olan ihtiyaçtır. Gazlaştırma işlemleri kendi kendilerine yeterlidirler ve katı atığın kısmi yakılması için hava ve oksijen kullanırlar Biyolojik Dönüşümler KKA' ın içerdiği organik kısmın biyolojik dönüşümü ile hacim ve atığın ağırlığının azaltılması, kompost ve metan gazı üretilmesi mümkündür. Organik atığın biyolojik dönüşümünde rol oynayan temel organizmalar bakteriler, mantarlar, yeast ve aktinomosit'lerdir. Dönüşüm aerobik veya anaerobik olabilir. Aradaki farklılık elde edilen Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

36 son ürünlerin özellikleri ile aerobik ortam için oksijen temininin gerekliliğidir. Katı atığın biyolojik dönüşümünde kullanılan biyolojik proseslerin en önemlileri: - Aerobik kompostlama - Anaerobik parçalama Aerobik Kompostlama: KKA'ta bulunan organik madde önlem alınmadığı taktirde biyolojik parçalanmaya uğrar. Bu parçalanmanın süresi atığın özelliklerine, nem oranına, besin maddelerine ve diğer çevresel şartlara bağlıdır. Kontrollu şartlar altında bahçe atıkları KKA'ın organik kısmı (4-6 hafta içerisinde) stabil organik son ürün olan komposta dönüştürülebilir. Bu işlem şu denklem ile ifade edilebilir: Organik madde + O2 + Besin maddeleri Yeni hücreler + Dayanıklı organik madde + CO2 + H2O + NH3 + SO2-2 + Isı Humus genelde yüksek oranda, biyolojik olarak kısa sürede parçalanması zor olan, lignin maddeleri içerir. Lignin gazete kağıdı içinde de bulunur. Ağaçlarda ve bazı bitkilerde selüloz liflerini bir arada tutan organik polimerdir. Anaerobik Parçalama: KKA'ın organik kısmının biyolojik parçalanabilen bölümü biyolojik olarak anaerobik şartlar altında CO2 ve metan içeren gaza dönüştürülebilir. Bu dönüşüm şu denklem ile ifade edilebilir: Organik madde + H2O + Besin maddeleri Yeni hücreler + Dayanıklı organik madde + CO2 + CH4 + NH3 + H2S + Isı Anaerobik dönüşüm sonunda oluşan toplam gazın >%99'u CO2 ve CH4'den oluşur. Dayanıklı organik madde (veya parçalanmış çamur) deponiye gönderilmeden veya araziye verilmeden önce susuzlaştırılmalıdır. Susuzlaştırılan çamur genelde, aerobik olarak kompostlanır ve diğer kullanımlar için daha stabil hale getirilmiş olur Katı Atık Dönüşümlerinin Katı Atık Yönetimi'ndeki Önemi Fiziksel, kimyasal ve biyolojik dönüşümler i) KAY sistemlerinin etkinliğinin artırılmasında ii) Tekrar kullanılabilir ve geri dönüştürülebilir maddelerin kazanılmasına iii) Dönüşüm ürünleri ve enerji kazanılması amacıyla kullanılırlar Örnek: Kompostlama aşaması KAY sisteminin bir parçası olacaksa, KKA'ın organik kısmı karışık atıktan ayrılmalıdır. Organik kısmın ayrılması durumunda ise, bu işlem en etkili olarak kaynağında mı, yoksa ayrıştırma tesisinde mi yapılmalıdır? Ayrıştırmanın kaynağında yapılması durumunda optimum kompost elde edebilmek için hangi bileşenlerin ayrılması gerekir? i) KAY sistemlerinin etkinliğinin artırılması KAY sistemlerinin etkinliğinin artırılması ve depolama hacminin azaltılması amacıyla, bazı sitelerde atıklar sıkıştırılabilir. Bertaraf tesislerinde katı atıklar deponi kapasitesinin azaltılması amacıyla sıkıştırılır. Katı atıklar borular yardımı ile basınçla iletilecekse mekanik olarak ufalanır. Atığın üretildiği kaynakta yapılacak elle ayırma, bazı tehlikeli maddelerin ayrılmasını sağlar. Depolanması gereken maddelerin ağırlık ve hacminin azaltılması ile faydalı son ürünler elde edilebilmesi için kimyasal ve biyolojik prosesler uygulanabilir. Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

37 ii) Tekrar kullanım ve geri dönüşüme uygun maddelerin kazanılması Atıktan kazanılacak iken maddelerin pazar değerlerine bağlı olarak ayrılmaları söz konusudur. KKA'tan kazanılan en önemli maddeler kağıt, karton, plastik, bahçe atıkları, cam, metal, alüminyum ve diğer demir içermeyen metallerdir. iii) Dönüşüm ürünleri ve enerji kazanılması KKA'ın organik kısmı kullanılabilecek ürünler ile birkaç yol ile enerjiye dönüştürülebilir: a) Buhar ve elektrik elde edilmesi için yakma b) Sentetik gaz, sıvı ve katı yakıt ve katı madde üretimi amaçlı piroliz c) Sentetik yakıt üretimi amaçlı gazlaştırma d) Kompost üretimi amaçlı biyolojik dönüşüm e) Organik humus ve metan üretme amaçlı biyo-parçalama Topkaya - Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

38 BÖLÜM 5 KENTSEL KATI ATIK İÇERİSİNDE BULUNAN TEHLİKELİ ATIKLARIN KAYNAKLARI, TİPLERİ VE ÖZELLİKLERİ 5.1. Tehlikeli atıkların özellikleri ve sınıflandırılması Tarif: Tek başlarına veya başka atıklarla birlikte insanlar ve diğer canlılar üzerinde tehlikeli olan veya potansiyel tehlike arz eden maddelerdir (Tablo 5.1). Bu maddeler; a) Dirençli olup tabiatta parçalanmazlar b) Biyolojik olarak etkileri artabilir c) Öldürücü olabilirler d) Negatif kümülatif etkilere neden olabilirler. Kentsel katı atık içerisinde bulunan atıkların tehlikeli olup olmadığı emniyet ve sağlık açısından değerlendirilir. Emniyet ile ilgili özellikler Korozyon yapmak Patlamak Yanmak Ateş alıcı olmak Sağlık ile ilgili özellikler Kanserojen olmak Bulaşıcı olmak Alerjik reaksiyonlara sebep olmak Toksisite: Akut Kronik Radyoaktivite Kentsel katı atık içerisinde bulunan tehlikeli atık maddeleri söz konusu olduğunda, atık yöneticileri tarafından tehlikeli atık sınıflandırılması için aşağıdaki özelikler kullanılır: Ateş almak Korozyon Toksisite Kanserojen olma Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.1

39 Tablo 5.1 Evlerde kullanılan tehlikeli ürünler Ürün Etki Bertaraf Temizlik Maddeleri Oğma tozları Korozif Tehlikeli atık bertaraf tesisi Spreyler Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Amonyak ve amonyak bazlı temizleyiciler Korozif Tehlikeli atık bertaraf tesisi veya seyreltilir Çamaşır suyu Korozif Tehlikeli atık bertaraf tesisi veya seyreltilir Mobilya cilası Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Cam Temizleyiciler Alerjik Seyreltilir Son kullanım tarihi geçen ilaçlar Aile bireyleri için tehlike Seyreltilir ve tuvalete dökülür Fırın temizleyiciler Korozif Tehlikeli atık bertaraf tesisi Ayakkabı boyası Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Gümüş parlatıcılar Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Döşeme/halı temizleyici Korozif Tehlikeli atık bertaraf tesisi Kişisel Hijyen Saç perma ilacı Zehir Küçük miktarlarda seyreltilir ve tuvalete dökülür İlaçlı şampuanlar Zehir Küçük miktarlarda seyreltilir ve tuvalete dökülür Oje çıkartıcı Zehir,yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Oto Ürünleri Antifriz Zehir Tehlikeli atık bertaraf tesisi Fren hidrolik yağı Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Şanzıman yağı Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Oto aküsü Korozif Geri dönüşüm tesisleri Motorin Yanıcı Geri dönüşüm tesisleri Kerosin Yanıcı Geri dönüşüm tesisleri Gaz/Benzin Yanıcı,zehir Tehlikeli atık bertaraf tesisi Atık yağ Yanıcı Geri dönüşüm tesisi Boya Ürünleri Yağ veya su bazlı boyalar Yanıcı Tehlikeli atık bertaraf tesisi Yağlı boya inceltici,tiner Yanıcı Tekrar kullanım veya tehlikeli atık bertaraf tesisi Diğer Ürünler Piller Korozif Geri dönüşüm tesisi veya tehlikeli atık bertaraf tesisi Fotoğrafçılık kimyasalları Korozif,zehirli Geri dönüşüm tesisi veya tehlikeli atık bertaraf tesisi Yüzme havuzu kimyasalları Korozif Geri dönüşüm tesisi veya tehlikeli atık bertaraf tesisi Pestisit,herbisit,suni gübre Zehir,yanıcı Geri dönüşüm tesisi veya tehlikeli atık bertaraf tesisi 5.2. Tehlikeli atıkların KKA içerisindeki miktarı Kentsel Katı Atık içerisinde bulunan tehlikeli atıkların miktarının ABD de 1992 yılında %0,001-1 arasında değiştiği, tipik olarak % 0,1 olduğu belirtilmektedir. Bu değerlere yasa dışı olarak araziye atılan tehlikeli atıklar ile kanalizasyon ve yağmursuyu uzaklaştırma sistemlerine deşarj edilen evsel tehlikeli atıklar dahil değildir. Kentsel katı atıkta bulunan tehlikeli atıkların %75-85 i yerleşim yerlerinden kaynaklanmaktadır Kentsel katı atık içerisinde bulunan tehlikeli atıkların önemi KKA içerisinde bulunan küçük miktarlardaki tehlikeli atıklar, tüm katı atık işleyen tesislerinde ortaya çıkmaları ve deşarj edildikleri çevredeki kalıcılıkları açısından önemlidir. Tehlikeli atıkların atık işleme tesislerinde ortaya çıkması: Katı, yarı katı ve sıvı tehlikeli atıklar ile gaz halindeki bileşiklerin KKA içerisinde bulunmaları atık işleme Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.2

40 tesislerindeki madde geri kazanımını, dönüşüm oranlarını (kompost), yanma ürünlerini ve depolama tesislerini etkiler. Dönüşüm ürünlerindeki tehlikeli atık bileşenleri: Karışık KKA ten mekanik olarak ayrılan atık bileşenlerinde eser miktarlarda tehlikeli organik bileşikler bulunmuştur. Aynı şekilde eser kirleticiler KKA tan üretilen kompost içerisinde de tespit edilmiştir. Her iki durumda da eser miktardaki bu tehlikeli atık bileşenleri bu maddeleri kullanılamaz hale getirmiştir. Bu olguyu önlemek için katı atık işleme operasyonlarından önce bu maddelerin kaynağında ayrılması önerilmektedir. Yanma ürünlerindeki tehlikeli atık bileşenleri: Tehlikeli atık bileşenlerinin verdiği, katı atıkların yakılmasından sonra gaz halindeki emisyonlar ile yanma artığı maddelerde bulunmuştur. En sorunlu maddeler baryum, kadmiyum, krom, kurşun, civa ve gümüş gibi toksik ağır metallerdir. Deponilerde tehlikeli atık bileşenleri: Eser organik bileşenler deponi alanlarının yakınlarında, atmosferde, üretilen deponi gazında ve sızıntı suyunda tespit edilmiştir. Tespit edilen bu eser bileşenlerin iki temel kaynağı vardır: Bunlar tehlikeli atıkların kendisinden ve/veya deponi içerisindeki kimyasal ve biyolojik dönüşüm reaksiyonları sonucu üretilebilir. Uzun dönem kalıcılık: KKA içerisinde az miktarda bulunan tehlikeli atıkların talep ettiği yol genelde bilinmemektedir. Uzun vadeli uzun vadeli yönetim planlamalarında tehlikeli bileşenlerin çevresel katı atık özellikleri kritik bir önem taşımaktadır. Tehlikeli atıklar genelde kalıcı ve kalıcı olmayan olarak sınıflandırılırlar. (Tablo 5.2.) Tablo 5.2 Kalıcı olan ve kalıcı olmayan organik atıklara bağlı tehlikeler Tipik bileşikler Kalıcı organik atıklar Yüksek molekül ağırlığına sahip klorlu ve aromatik hidrokarbonlar, bazı pestisitler (klorlu insektisidler, heksaklorobenzen, DDT, DDE, lindan), PCB Kalıcı olmayan organik atıklar Yağ, düşük molekül ağırlıklı süzücüler, bazı biyolojik parçalanabilen pestisidler, atık yağ, deterjanların çoğu Tehlikeler Kaynakta ortaya çıkabilen ani toksik etkilerde uzun vadeli kronik toksisite oluşabilir. Organik atıkların kaynaktan taşınımı söz konusu olabilir ve bunun sonucunda kirlenmenin yayılmasını ve besin zincirinde biyolojik zenginleşmesini beraberinde getirebilir. Çevre ve canlı yaşam üzerindeki toksisite problemleri asıl olarak kaynakta veya serbest bırakıldığı noktada ortaya çıkar. Toksik etkiler, etkiye maruz kaldıktan hemen sonra oluşur. Değişik tehlikeli atıkların çevreye etkileri açısından karşılaştırılmalarında kullanılan yöntemlerden birisi "yarılanma süresi" dir. KKA içerisinde relatif düşük konsantrasyonlarda bulunan tehlikeli atıkların yok olma olayı birinci derece reaksiyon şeklinde düşünülebilir. dc = dt Co = C -kt*c ln kt*t C: t anındaki konsantrasyon t: Zaman k T: Birinci derece reaksiyon hız sabiti C o: t=0 anındaki konsantrasyon Başlangıçtaki maddenin yarısının yok olduğu anda C0/C=2 'dir. t ln2 0,69 = k T k T 1 / 2 = Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.3

41 Örnek 5.1 Bir katı atık depolama tesisinden çıkan ve bir lagünde toplanan sızıntı sularının içerdiği Dieldrin ve toluen maddelerinin konsantrasyonlarının başlangıç değerlerinin yarısına inmesi için gerekli süreyi hesaplayınız. Birinci derece reaksiyon sabitleri toluen için 0,0665/saat ve Dieldrin için 2,665*10-5 /saat' tir. Çözüm: 0,69 0,69 0,0665 Toluen: = = 10, 4saat t 1 / 2 = k T t 0,69 0,69 Dieldrin: = 25891saat 1 / 2 = = 5 k T 2,665* KKA içerisindeki tehlikeli atık bileşenlerinin fiziksel, kimyasal ve biyolojik dönüşümleri KKA içerisinde bulunan tehlikeli atıklar genelde katı, yarı katı veya sıvı haldedirler. Bunlara ek olarak eser kimyasal bileşikler sıvı solvent içerisinde çözünmüş olarak, katı üzerine adsorbe olan gaz olarak ya da depo tesislerinde depolanan KKA da oluşan gaz emisyonların bir bileşeni olarak bulunabilirler Fiziksel dönüşümler KKA içerisinde bulunan tehlikeli bileşenlerde değişkenliğe neden olan temel fiziksel dönüşümler: Volatilizasyon ve faz dağılımıdır. Volatilizasyon KKA tan gaz fazındaki maddelerin üretilmesine neden olan temel mekanizmalar volatilizasyon, biyolojik parçalanma ve kimyasal reaksiyon olup en önemlisi volatilizasyon dır. Tehlikeli atıklar üç ilişkili prosesin sonucu olarak gaz fazında ortaya çıkar: kimyasal atıklar volatilizasyonu, su ve sızıntı suyundaki kimyasal atıkların volatilizasyonu ve toprakta veya diğer kirleticiler üzerine adsorbe olan kimyasal atıkların volatilizasyonu. Birinci proses etki altındaki yüzey alanı, zemin, difüzyon sabitleri, buhar basınçları, moleküler ağırlık ve sıcaklığın fonksiyonudur. İkinci proses esas olarak, söz konusu maddeler için geçerli olan Henry kanunu sabiti ve sıcaklık, sıvı türbülansı, gaz fazındaki eser madde konsantrasyonu ve rüzgar hızı tarafından etkilenir. Üçüncü prosesin önemli faktörleri: yüzey alanı, adsorpsiyon derecesi, buhar basıncı ve toprak veya katı maddelerin tipidir. Volatilizasyonu etkileyen diğer faktörler ph, çözünürlük, mevcut organiklerin tipi ve miktarları, partikül büyüklüğü, katı atıkların yoğunluğudur. Buhar basıncı Kısmen sıvı ile dolu olan kapalı bir kap içerisinde, sıvının bir kısmı buharlaşır ve kabın kalan hacmini sıvının gaz fazı ile doldurur. İki fazın dengede bulunduğu durumda, gaz fazı tarafından sıvı üzerine yapılan basınç, bileşiğin buhar basıncı olarak tariflenir. Sıcaklıktan kuvvetli şekilde etkilenerek buhar basıncı, sıcaklık artıkça artar. Sıvının kaynama sıcaklığına ulaşıldığında, buhar basıncı atmosferik basınca eşit olur. Buhar basıncı bir maddenin karakteristik özelliğidir ve bir çok nedenden ötürü önemlidir: Buhar basıncı bir gaz karışımı içerisindeki bileşenlerin kısmi basınçlarının tespiti amaçlı kullanılabilirler. Kısmi basıncın bilinmesi durumunda karışımdaki bileşenlerin göreceli Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.4

42 oranları tespit edilebilir. Buhar basıncı aynı zamanda maddenin volatility (uçabilirliğin) in bir ölçüsü olarak da kullanılabilir. Yüksek buhar basıncına sahip sıvılar daha kolay buharlaşırken, düşük buhar basıncına sahip sıvıların buharlaşma hızları daha yavaş olur. Uçucu olarak sınıflandırılan bileşiklerin buhar basıncı 20 C de >0,1 mmhg ve/veya kaynama noktaları <100 C dir. Henry Kanunu Çeşitli bileşiklerin karışımı içinde seyrelmiş olarak bulunan eser bileşen (TC) için Henry kanunu sabiti (KH), çözünen maddenin buhar fazındaki kısmi basıncının, çözeltideki bileşenin mol fraksiyonun oranını verir. Bir çok tehlikeli atık bileşikleri için Henry sabiti >10-3 m 3. atm/mol değerleri arasında bulunur. (Tablo 5.3) Tablo 5.3. Henry sabiti ile bir organik bileşiğin uçuculuk eğilimi arasındaki ilişki Henry sabiti (K H) m 3.atm/mol Transfer mekanizması yorumu <10-7 Madde genel olarak uçucu değildir <K H<10-5 Maddenin uçuculuğu yavaş gerçekleşir <K H<10-3 Uçuculuk daha büyük K H değerlerine sahip bileşiklerden daha yavaştır. >10-3 Maddelerin uçuculuğu yüksektir. Henry sabiti yüksek ise, sıvı fazındaki dirençten daha yüksektir, transfer sıvı faz tarafından kontrol edilir ve bu maddelerin uçuculuğu yüksektir. Henry sabitinin 10-5 ve 10-3 m 3 atm/mol olduğu bileşiklerde sıvı ve gaz fazlarının dirençleri aynı öneme sahiptir. Bu bileşikler yüksek KH değerine sahip bileşiklerin uçuculukları daha yavaştır. Örnek 5.2. KKA içerisinde bulunabilecek eser organik bileşiklerin uçuculukları aşağıda verilen ve Kka içinde mevcut olabilecek tehlikeli atık bileşiklerini uçucu özelliklerine göre en yüksekten en düşüğe doğru sıralayınız: Benzen, kloretan, 1,1,1,2-tetrakloretan, tetrakloretan, tetraklormetan, toluen. Çözüm: 1. Bileşik Molekül ağırlığı MW Kaynama noktası bp ( C) Buhar basıncı vp (mmhg) KH m 3.atm/mol Kloretan Tetraklormetan Benzen Toluen Tetrakloretan tetrakloretan Yukarıdaki tabloda kaynama noktasına göre yapılan düzenlemenin buhar basıncında uyduğu görülmektedir. Henry sabiti bazında incelendiğinde ise, tüm bileşiklerin uçucu özelliklerinin yüksek olduğu görülmektedir. 3. Kaynama noktası bazında, kloretan ın örnekteki diğer bileşiklerden belirli şekilde daha uçucu olduğu görülmektedir. Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.5

43 Kimyasal Dönüşümler KKA içinde bulunan organik tehlikeli atıklar bir dizi kimyasal reaksiyon ile dönüştürülebilir: Yakma prosesi sırasında gerçekleşen kimyasal reaksiyonlar: İdeal şartlar altında yakma prosesi, KKA da bulunan tehlikeli organik bileşiklerin parçalandığı (yok edildiği) etkili bir yöntemdir. Diğer taraftan yakma prosesinin ideal olmaması durumunda, tamamlanmayan yakma prosesinin ürünleri çoğu kez toksiktir. Klorbenzen in oksijenle yanmasının stokiyometrik denklemi şöyledir. C6H5Cl + 7O2 6CO2 +2H2O + HCl Yakma prosesinin tam olması durumunda C6H5Cl deki Klor, Hidroklorik asite dönüşür. Deponilerde meydana gelen kimyasal reaksiyonlar KKA ta bulunan tehlikeli atık bileşiklerinde değişikliğe neden olan kimyasal reaksiyonlar: a) Basit değişim b) Hidroliz c) Oksidasyon d) İndirgenme Bu reaksiyonlar atık depolama sırasında ve kapanmış deponilerde gerçekleşir. Dirençli organik bileşiklerin parçalanması yavaş olmasına rağmen deponi ömürleri dikkate alındığında, göz önüne alınmalıdır. Söz konusu olabilecek bileşiklerin yarı ömürleri 20 gün-7000 yıl arasında değişebilir. Tablo 5.4. Halojenlenmiş alifatik bileşiklerden 20ºC de kimyasal hidroliz ile dönüştürülen ürünlerin tipik yarı ömür değerleri Biyolojik Dönüşümler Bileşik Yarı ömür (yıl) Ürün Metanlar Brommetan 0.10 Bromdiklormetan 137 Triklormetan 1.3 Tetraklormetan 7000 Etanlar Kloretan 0.12 Etanol 1,1,2 - Trikloretan 170 1,1 Dikloretan 1,1,1,2-384 Trikloretan Tetrakloretan Etenler Trikloretan 0.9 Tetrakloretan 0.7 Propanlar 1 Brompropan 0.07 Brompropan 1,2 - Dibrompropan 0.88 KKA içinde bulunan ana organik bileşenlerin biyolojik dönüşümlerinin iyi bilinmesine karşın, KKA ta bulunan tehlikeli organik ve inorganik bileşiklerin kimyasal/biyolojik dönüşümleri oldukça komplekstir ve aşamalarının tümü tam olarak bilinmemektedir. Metalleri kapsayan dönüşümler KKA içerisinde bulunan krom, kurşun ve civa gibi inorganik tehlikeli bileşenler, biyolojik olarak, aşırı zehirli bir takım bileşiklere dönüşebilirler. Örneğin deponilerde ortaya Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.6

44 çıkabilecek anaerobik şartlar altında üretilebilecek zehirli bileşenler arasında metilciva, dimetilarsenik ve dimetilselenid sayılabilir. Deponilerde depolanan pil ve akülerin dış metal çerçevelerin zamanla ayrışması sonucu, anaerobik şartlar altında civa serbest kalır. Civanın biyolojik dönüşümü uzun yıllar devam eder. Biyolojik indirgenebilen organik bileşiklerin dönüşümü Laboratuar ve arazi çalışmaları sonucunda, kentsel katı atık içerisinde bulunan bir dizi tehlikeli organik bileşiğin biyolojik parçalanabilir özellikle olduğu tespit edilmiştir. Biyolojik parçalanabilir. Kimyasalların maruz kaldığı reaksiyonlar; - Basit değişim - Hidroliz - Oksidasyon - Redüksiyon dur. Dayanıklı organik bileşikleri içeren dönüşümler Kentsel katı atık içerisinde bulunan parçalanmaya dayanıklı tehlikeli organik bileşikler de biyolojik olarak parçalanabilirler. Ancak bu olgu çok yavaş gerçekleşir. Amid ve ester hidrolizi, dealkalizasyon, deaminasyon, dehalojenizasyon, oksidasyon, redüksiyon vs. gibi reaksiyonlar orijinal bileşiğin zehirsiz hale gelmesini sağlarken, bazıları orijinalden daha zehirli olan yeni bileşiklerin oluşumuna da neden olabilirler KKA İçinde Bulunan Tehlikeli Atıkların Yönetimi KKA içinde rastlanan az miktarlardaki tehlikeli atıkların ortadan kaldırılmasının en etkili yolu, bunların kaynağında ayrılmasıdır. Ayrılan tehlikeli bileşenlerin miktar ve tipleri, yerel yönetimler tarafından sağlanacak depolama, toplama arıtma ve bertaraf miktarlarına bağlıdır. Yerleşim yerlerinde tehlikeli atıkların işlenmesi ve depolanması Evsel tehlikeli atıkların (ETA) işlenmesi ve depolanması atıkların özelliklerine bağlıdır. Tablo 5.1 de genel sınıflandırması verilen ETA lar bir yerleşim yerinin her yerinde bulunabilir. Bu atıkların bertarafı için uygulanan sistemli bir yöntem bulunmamaktadır. Bu atıkların yönteminin en etkili yolu, üreticilerin bilgilendirilerek uygun ayırma, depolama ve bertaraf yöntemleri hakkında aydınlatılmasıdır. Evsel tehlikeli atık toplama programları ETA ların uygun olmayan şekilde bertarafının en aza indirilmesi amacı ile yerel yönetimler tarafından ürün eğişim programları, özel toplama günleri ve sürekli toplama yerleri oluşturulabilir. Ürün değişim programları Özel toplama günleri Sürekli toplama yerleri: ETA ların toplanmasının daha rahat yapılabilmesi için kentin belirli yerlerinde daimi tesisler oluşturularak, evlerde ayrılan atıkların teslim alınması sağlanabilir. Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 5 5.7

45 BÖLÜM 6 KATI ATIK ÜRETİMİ VE TOPLAMA ORANLARI Yerleşim yerlerinin KAY sistemlerinin geliştirilmesinde öncelikle tespit edilmesi gereken büyüklük, atık miktarlarının ve bileşenlerinin belirlenmesidir. Ancak ondan sonra toplama sıklığı ve bertaraf yöntemleri hakkında karar verilmesi mümkün olabilmektedir. Birim atık üretimi, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, ülkemiz için 1.30 kg/nüfus,yıl olarak verilmektedir. Atıkların ağırlık ve hacimlerinin belirlenmesi de önemlidir. Ancak hacim, miktar ölçülmesinde yanlışa neden olabilmektedir. Zira atığın hacmi sıkıştırma oranı ile doğrudan ilişkilidir. Bu durumda katı atık miktarlarının ağırlık bazında ifadesi daha doğru olmaktadır (Sıkıştırma oranı dikkate alınmaz). Ağırlık verileri, kamyonların taşıma kapasitesi ile de yakından ilgilidir. Diğer yandan hacim depolama tesisi kapasitesinin belirlenmesi açısından ölçülmelidir. 6.1 Katı Atıkların Ölçü Birimleri - Yerleşim yeri atıkları: kg / N,G (Bileşim tipik KKA özelliği gösterdiği sürece geçerlidir.) - Ticari atıklar: kg/n,g ve/veya (kg/ziyaretçi) ; (kg/satış miktarı) vs. - Endüstriyel atıklar: (kg/araç); (kg/üretilen madde) vs. - Tarımsal atıklar: (kg/inek,gün) ; (kg/ton ham ürün) vs. 6.2 Atık Miktarının Tahmini Kullanılabilecek yöntemler: a) Yük sayılması analizi (sefer sayısı analizi) b) Ağırlık-hacim analizi c) Madde kütle dengesi analizi Sefer sayısı analizi ÖRNEK evden oluşan bir yerleşim yerinde haftalık birim atık üretimini hesaplayınız. Verilenler: 1. Sıkıştırmalı kamyon ile yapılan sefer sayısı: 9 2. Sıkıştırmalı kamyon ortalama hacmi: 15.0 m 3 3. Kamyon ile yapılan sefer sayısı: 7 4. Kamyon ortalama hacmi: 1.50 m 3 5. Özel araba ve kamyon ile yapılan sefer sayısı: Özel araba her birinin hacmi: m 3 7. Her evde ortalama 3.5 kişi yaşamaktadır. Çözüm: Araç Sefer sayısı Ortalama hacim (m 3 ) Özgül ağırlık (kg/m 3 ) Toplam ağırlık (kg/hafta) Sıkıştırmalı kamyon 9 15, Düz kasalı kamyon 7 1, Özel araç 20 0, TOPLAM (kg/hafta) Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.1

46 Birim üretim = (42323) / (1200*3.5) * (7) = (kg/hafta) / (ev*kişi/ev) * (gün / hafta) = 1.44 kg/(kişi*gün) Ağırlık- Hacim Analizi Depolama alanı veya işleme alanına gelen her kamyonun sayılıp tartılması ile ağırlıkhacim hakkında veri elde edilmesi mümkündür Madde Kütle Dengesi Analizi Katı atıkların üretimi ve hareketi hakkında bilgi sahibi olmanın en uygun yolu madde kütle dengesi analizi yapılmasıdır. Madde kütle dengesinin hazırlanması: Önce incelenecek sistem ile ilgili sınırların çizilmesi ile başlanır. İkinci aşamada sınırı geçen veya sınırlar içerisinde atık üretilen faaliyetler tespit edilir. Üçüncü aşamada her faaliyetin neden olduğu atık miktarı tespit edilir. Üçüncü aşamada her faaliyetin neden olduğu atık miktarı tespit edilir. Son aşamada üretilen, toplanan ve depolanan atık arasındaki matematiksel ilişki kurulur. ÇIKIŞ (Yakma gazı ve kül) GİRİŞ (Materyal Girişi) Depolanan Maddeler (Ham Madde, Ürün, Katı Atık) Çıkış ( Materyal) Çıkış ( Ürün) SİSTEM SINIRLARI ÇIKIŞ (Katı Atık, Atıksuda Bulunan Katı Maddeler) Şekil 6.1 Materyal Kütle Dengesi Analizi Sistem Sınırları İçinde = Materyalin Sistem - Materyalin Sistem + Sistem Sınırları İçerisinde Materyal Birikme Hızı Sınırları İçine Giriş Hızı Sınırlarından Çıkış Hızı Atık Üretim Hızı Birikme = Giriş - Çıkış + Atık Üretimi dm/dt = Min - Mout + ratık (kg/gün) (kg/gün) (kg/gün) (kg/gün) M giriş - M çıkış + ratık dm/dt: Sistem sınırları içerisinde biriken materyalin ağırlığı (kg/gün) Mgiriş: Sistem sınırları içine giren materyallerin toplamı (kg/gün) Mçıkış: Sistem sınırlarından çıkan materyallerin toplamı (kg/gün) ratık: Atık üretim hızı (kg/gün) t: Zaman (gün) Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.2

47 Kompostlama gibi bazı biyolojik dönüşüm proseslerinde organik madde miktarı azalacağından ratık negatif çıkabilir. Örnek 6.2 Bir konserve fabrikasına günde 12 ton ham madde, 5 ton konserve kutusu, 0.5 ton karton ve 0.3 ton değişik madde giriyor. 12 ton ham maddenin 10 tonu işlenmiş ürüne dönüşüyor.1.2 ton ürün atığı oluşuyor ve hayvan yemi olarak kullanılıyor. Geri kalan kısım atıksu olarak deşarj ediliyor. Konserve kutularının 4 tonu gelecekte kullanılmak üzere depo ediliyor ve artanı ürün paketlenmesinde kullanılıyor. Konserve kutularının %3' ü tahrip oluyor ve ayrı depolanan bu kutular geri dönüştürülüyor. Kartonların sadece %5' i zarar görmüş olup geri dönüşüm için ayrılıyor,kartonların geri kalan kısmı konserve kutularının paketlenmesi için kullanılıyor. Değişik maddelerden %25'i gelecekte kullanım için depolanıyor.%50'si atık kağıda dönüşüyor ki bunun %35'i geri dönüşüm için ayrılıyor, kalanı karışık atık ile atılıyor; %25'i de katı atığın parçası oluyorlar. Geri dönüşüm için ayrılan ve atılacak maddelerin günlük toplandığı kabul ediliyor. Bu konserve fabrikası için madde dengesi akış şeması hazırlayarak üretilen her ton başına oluşan atık miktarını hesaplayınız. ÇÖZÜM: 1) Fabrikaya Giren Maddeler 12 ton ham ürün 5 ton konserve kutusu 0.5 ton karton 0.3 ton çeşitli maddeler 2) İç Faaliyet a) 10 ton ürün üretiliyor, 1,2 ton atık, geri kalan atık su, b) 4 ton kutu depolanıyor, kalanı kullanılıyor ki bunun %3' ü hasarlı, c) 0.5 ton karton kullanılıyor ( %5'i hasarlı), d) Değişik maddelerin %25'i depolanıyor, %50' si kağıt atık oluyor (bunun %35'i ayrılıyor ve geri dönüştürülüyor) kalan atık oluyor. Kalanın %25'i karışık atık ile atılıyor. 3) Gerekli Miktarların Hesabı a) Ham üründen oluşan atıklar (Giren 12 ton) i ) Hayvan Yemi: 1.2 ton ii ) Atıksuya karışan atık : ( ) = 0.8 ton b) Konserve Kutusu i ) Hasarlı ve Geri Dönüşüm : (0.03 ) * ( 5-4) = 0.03 ton ii ) Ürün Üretiminde Kullanılan : = 0.97 ton c) Karton i ) Hasarlı ve Geri Dönüşüm : (0.05 * ( 0.5) = ton ii ) Üründe Kullanılan Karton : ( ) = ton d) Çeşitli Maddeler i ) Depolanan Madde : (0.25) * (0. ) = ton ii) Ayrılan ve Geri Dönüştürülen Kağıt : (0.5) * (0.3) * (0.35) = ton iii) Karışık Atık : ( ) = e) Ürünün Toplam Ağırlığı : ( ) = ton f) Depolanan Toplam Madde: = ton Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.3

48 4) Madde Dengesi Depolanan Madde Miktarı = Giriş - Çıkış - Atık Üretimi i ) Depolanan Madde : = 4,075 ton ii) Madde Girişi : = 17,8 ton iii) Madde Çıkışı : = 12,753 ton iv) Üretilen Atık : = 0,972 ton v) Son Denge : = ) Ürün başına üretilen atık miktarı a) Geri Dönüştürülebilen Madde : ( )/11.445=0.11 ton/ton b) Karışık Atık : ( ) / = ton / ton 12 t (ham madde) 5 t (konserve kutusu) 0.5 t (karton) 0.3 t (diğer) t depolanıyor t (ürün) 1.2 t (hayvan yemi) 0.03 t teneke kutu geri dönüşüm t karton geri dönüşüm t kağıt geri dönüşüm 0.8 t üretilen atık atıksu ile deşarj ediliyor t karışık atık ÖRNEK 6.3 Bir araba hurdalığında her gün ortalama iki hurda araç girmektedir. Araçların her birinin ağırlığı 2000 kg ' dır. Her arabada; 4,75 litre motor yağı 11,50 litre diferansiyel yağı 0,95 litre direksiyon mil yağı 4,75 litre diğer yağ 15 litre seyrelmiş antifriz 7,5 litre dizel 1 adet yağ filtresi 1 adet diferansiyel yağ filtresi 4 adet lastik bulunmaktadır. Yukarıda belirtilen materyaller uzaklaştırıldıktan sonra kalan ağırlığın; %20 ' si geri dönüştürülemeyen madde %80 ' i geri dönüştürülebilen madde (çelik,alüminyum,...vs) dir. Bu hurdalıkta her gün 2 komple motor satılmaktadır. Bunlar aracın yağ, vs uzaklaştırıldıktan sonraki ağırlığının %20 ' sidir. Aynı zamanda her gün 36,6 kg değişik metal parçalar Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.4

49 6,8 kg değişik metal olmayan parçalar 2 adet lastik satılmaktadır. Her gün satıştan sonra geri kalan geri dönüşüme uygun olmayan maddelerin %50 'si deponiye gönderiliyor. geri dönüşüme uygun olanların %25 ' i ve 2 lastik teker geri dönüştürülüyor. Geri kalan maddeler, gelecekte satılmak üzere depolanıyor. Madde dengesini hazırlayınız. Kabuller: 1. Araçtan uzaklaştırılan yağların yoğunluğu: 0,47 kg/l 2. Toksik sıvıların yoğunluğu: 0,6 kg/l 3. Lastiklerin ağırlığı: 12,5 kg 4. Asbestli fren balataları, yağ filtreleri ve diferansiyel yağ filtresi ağırlığı: 4,5 kg ÇÖZÜM: 1) Her gün tesise giren hurda araba başına Yağ miktarı: (4,75+11,5+0,95+4,75) x 0,47 = 10,32 kg Diğer maddeler; Antifriz + Dizel: (15+7,5) x 0,6 = 13,5 kg Yağ filtreleri: 2 x 4,5 = 9,0 kg Lastikler: 4 x 12,5 = 50,0 kg Araç başına ayrılan maddelerin toplamı: Araç başına atılan malzeme: 10, ,5 + 9,0 = 32,82 kg 82,82 kg 2) Tesiste Yapılan Faaliyet Sonucunda a)araç Ağırlığının ( ,82=1917,18 kg) %20 ' si geri dönüştürülemeyen: 383,44 kg %80 ' i geri dönüştürülebilen : 1533,74 kg b) Her gün 2 motor satılıyor: 2 x ( ,82)=2 x 1917,18 kg ' ın % 20 ' si = 766,87 kg c) Her gün; 36,6 kg metal 6,8 kg metal olmayan materyal ve 2 lastik : 25 kg lastik satılıyor. (Toplam : 68,4 kg) d) Geri kalan madde miktarı: [4000 (766, ,4+(2 x 32,82)] = 3099,39 kg Geri dönüşüme uygun olmayan maddelerin %50'si depolamaya gönderiliyor: 3099,09 x 0,2 x 0,5 = 309,91 kg Geri dönüşüme uygun olanların %25 'i ve 2 lastik geri dönüşüme gönderiliyor: 3099,09 x 0,8 x 0, = 644,82 kg e) Depolanan = Tesise giren materyal miktarı Tesisten çıkan materyal miktarı = 4000 (65, , , ,91) = 2144,26 kg Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.5

50 65,64 kg çıkıyor 4000 kg 2144,36 kg depolanıyor 644,82 kg geri dönüşüyor 835,27 kg satılıyor 309,91 kg depolama tesisi 6.3. Atık Miktarlarının İstatiksel Analizi Katı atık yönetim sistemlerinin geliştirilmesi sırasında, genelde gözlemlenen katı atık üretim hızlarının istatistiki özelliklerinin belirlenmesi gerekli olmaktadır. Örneğin bir çok büyük endüstriyel faaliyet için, verilen bir günde üretilecek en yüksek atık miktarlarına yetecek kadar atık konteyner kapasitesi oluşturulması pratik olmamaktadır. Sunulacak konteyner kapasitesi, üretim hızlarının istatiksel analizini ve toplama sisteminin özelliklerini temel almalıdır. Yapılan bir dizi gözlemin istatiksel özelliklerinin belirlenmesinin ilk aşamasında, gözlemlerin dağılımının normal veya logaritmik olduğu tetkik edilir.bu amaçla veriler normal milimetrik ve logaritmik kağıda çizilir. Dağılımın özellikleri bu şekilde belirlendikten sonra, dağılımın tarifinde kullanılacak ortalama, medyan, mod, standart sapma, varyasyon katsayısı, skewness katsayısı ve kurtosis katsayılarının belirlenmesine geçilir. ÖRNEK 6.4 Katı Atık Toplama Verimlerinin İstatiksel Analizi Bir endüstri bölgesinde haftalık katı atık üretim verilerini kullanarak toplama işleminin istatiksel özelliklerini belirleyiniz. ÇÖZÜM: Hafta Atık Miktarı (m 3 /hafta) ) Atık üretim verilerinin dağılımının grafiksel olarak normal veya log-dağılıma uyduğu belirlenir. a) Veri analizi tablosu hazırlanır. i) Birinci sütuna 1 den başlayarak sıra numaraları yazılır. Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.6

51 ii) İkinci sütuna atık metin verileri artan sırada yazılır. iii) Üçüncü sırada ihtimal sırası hesaplanarak yazılır. m n 1 100, + n= 13 Sıra No. Atık Miktarı m 3 /hafta İhtimal Sırası % , , , , , , , , , , , , ,9 b) Haftalık atık üretim miktarları, ihtimaller sırasına göre, aritmetik ve logaritmik kağıtlara çizilir. Sonuçlar aşağıdaki grafiklerde görülmektedir. Grafiklerin incelenmesinden, atık üretiminin log-normal dağılıma uyduğu görülmektedir Atık miktarı, m3/ha İstenilen değere eşit / küçük, % 100 Atık miktarı, m3/hafta İstenilen değere eşit / küçük, % Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.7

52 2 ) Atık toplama verilerini istatiksel analizlerinin belirlenmesi a ) İstatiksel analiz için gerekli ifadeler tablo halinde hazırlanır. Atık Miktarı m 3 /hafta ( xi-x) ( xi-x) 2 ( xi-x) ,8 33,6 1131,6 30-4,8 23,0 530,8 31-3,8 14,0 208,5 32-2,8 7,8 61,5 33-1,8 3,2 10,2 34-0,8 0,6 0,4 35 0,2 0,0 0,0 36 0,2 0,0 0,0 37 2,2 4,8 23,4 38 3,2 10,2 104,9 38 3,2 10,2 104,9 40 5,2 27,0 731,2 41 6,2 38,4 1477, ,2 4385,0 x = 453 / 13 = 34,8 b ) İstatiksel özelliklerin belirlenmesi i ) Ortalama : x = x = n = 34,8 m 3 / hafta ii ) Medyan: 35 m 3 /hafta (yukarıdaki tablodan) iii ) Modx : Mod = 3 Med 2x= 3 (35) 2 (34,8) = 35,4 iv ) Standart sapma: s = ( x x) 2 = n 173,2 = 3, s 100 3,65 = = x 34,8 2( x Mod) 2(34,8 35,4) vi ) Skewness katsayısı: α 3 = = = 0, 33 s 3,65 v ) Varyasyon katsayısı: cv = 10, 5 vii ) Kurtosis katsayısı: α 4 ( xi x) 6.4 Birim Atık Üretim Değerleri = s 4 4 / n 4385/13 = = 1,9 ( 3,65) Ülkemizde sektörlere ait birim atık üretim verileri bulunmamaktadır. ABD'de kişi başına üretilen evsel katı atık 1.73 kg/n,g iken, ülkemizde Çevre Bakanlığı tarafından 1-1,31 kg/n,g değerinin kullanılması önerilmektedir. 4 Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.8

53 Tablo 6.1 Bazı endüstriyel ve tarımsal kaynakların katı atık üretimi Kaynak Birim Sınır Endüstriyel Konserve ve donmuş yiyecek ton/ton ham ürün 0,04-0,06 Matbaa ve yayıncılık ton/ton ham kağıt 0,08-0,10 Otomotiv ton/üretilen araç 0,7-0,9 Petrol rafinerileri ton/çalışan,gün 0,04-0,05 Lastik ton/ton ham lastik 0,01-0,3 Tarımsal Hayvan atıkları Tavuk ton/1000 hayvan,yıl İnek kg/hayvan,gün Meyve ve kabuklu bitkiler ton/ 0,52-1,0 Tarla ve ham bitkiler 0,60-1,8 6.5 Atık Üretim Oran / Hızlarını Etkileyen Faktörler Kaynağında azaltma ve geri dönüşüm faaliyetleri Kamuoyu baskısı ve yasal mevzuat Coğrafik ve fiziksel faktörler i) Kaynağında azaltma ve geri dönüşüm faaliyetlerinin atık üretimine etkileri Atık azaltılması, ürünün dizaynı, üretimi ve ambalajlanması sırasında gerçekleşebilir. Ürün: Minimum zehirli madde içeriği, minimum hacim ve daha uzun faydalı kullanım ömrü. Evler, ticari ve endüstriyel kuruluşlarda atık azaltılması: Ürünlerin tekrar kullanımı, seçici satın alma, vs. Şu anda atık azaltma açısından kaynağında azaltmanın fazla önemi olmadığı düşünülmektedir. Bu nedenle bu konuda yapılabilecek çalışmaların, toplam atık üretimine etkisi öngörülmemektedir. Ancak kaynağında ayırma işleminin gelecekte çok önem kazanacağı beklenmektedir. Atıkların Kaynağında Azaltılmasının Yolları: Gereksiz veya büyük ambalajlardan kaçınılması Faydalı ömrü daha uzun ürünler geliştirilmesi ve kullanılması, ürünlerin tamir edilebilirliğinin kolaylaştırılması Tek kullanımlı ürünler yerine tekrar kullanılabilir ürünlerin tercih edilmesi Daha az kaynak kullanımı ( çift yüzlü kağıt kullanımı gibi ) Ürünlerdeki geri dönüşebilir madde oranının artırılması Üreticilerin daha az atık üretmeye teşvik edilmesi Geri Dönüşümün Etkisi: Bir yerleşim yerinde geri dönüşüm programı uygulanması, toplanan madde miktarını önemli oranda artırır. ii) Kamuoyu Baskısı ve Yasal Mevzuat Bireylerin çevre bilincinin artırılması, depozito uygulanması, vs. Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm 6 6.9

54 iii) Coğrafik ve Fiziksel Faktörler Ilıman bölgelerde bitki büyüme sezonunun daha uzun olması nedeniyle bahçe atıklarının miktarı daha fazla olabilir. Üretilen atık miktarı, mevsimlere göre de değişir (İlkbahar - yaz aylarında bazı sebze ve meyvenin tüketiminin artması). Mutfak öğütücülerinin kullanımı: Mutfaklarda öğütücü kullanılması ile normal olarak katı atık ile toplanması gereken yiyecek atıklarının öğütülerek atıksuya karıştırılması söz konusudur. ABD'de yapılan çalışmalara göre öğütücü kullanılması katı atık ağırlığını %2-3, hacmini ise %1-2 oranında azalttığı (yani önemsiz) ancak atıksu konsantrasyonunu artırdığı gözlemlenmiştir. Tablo 6.2 ABD'de 1992 yılında ulaşılan geri dönüşüm oranları Materyal Geri dönüştürülen materyalin toplam üretilen atığa oranı Alüminyum Kağıt Karton Plastik 4-5 Cam 6-10 Metal (demir) Metal (demir olmayan) Bahçe atığı (kompost) 5-10 Atıktan üretilen yakıt < 1 İnşaat ve yıkım atığı Tahta 5-10 Atık yağ Lastik teker Kurşun-asit aküler Evde kullanılan piller < 1 Genel ortalama Evlerde Oluşan Tehlikeli Atık Miktarları Evlerde üretilen özel atıklar (tehlikeli atıklar, kullanılmış yağ, eski araç lastikleri ve beyaz eşyalar) ile inşaat ve harfiyat atıklarının diğer KKA ile birlikte toplanmaması gerekmektedir. KKA içinde bulunan tehlikeli atıkların sınıflandırma kriterleri Tablo 6.3 de görülmektedir. Tablo 6.3 KKA içinde bulunan tehlikeli atıkların zehirlilik derecesine göre sınıflandırma kriterleri Zehirlilik derecesi Muhtemel oral öldürücü doz 6-Süper zehirli <5mg/kg 5-Aşırı zehirli 5-50mg/kg 4-Çok zehirli mg/kg 3-Orta Zehirli 0,5-5g/kg 2-Az zehirli 5-15g/kg 1-Muhtemelen >15g/kg zehirli Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

55 Zehirlilik derecesi dörtten yüksek olan atıkların evlerde bulunabilecek miktarları Tablo 6.4 de verilmiştir. Tablo 6.4 Evlerde üretilen tehlikeli atıkların yıllık tahmini miktarları. (Kaliforniya) Tehlikeli madde Konsantrasyon Yıllık miktarı (ton) (ppm) Klorlu olmayan organikler Klorlu organikler 0,2 6 Diğer organikler 9,0 276 Pestisitler 0,1 3 Lateks (su bazlı) boya Yağ bazlı boya Atık yağ Araç atığı 1, Piller Toplam Kaliforniya da KKA içinde bulunan tehlikeli atıkların oranı %0,3 olarak verilmektedir. Araç akülerinin ayrılması durumunda bu oran %0,13; pillerin de ayrılması durumunda ise %0,06 olmaktadır. Tehlikeli atıkların farklı tariflenmesi nedeniyle KKA içinde bulunan kesin miktarların tahmini zorlaşmaktadır. Tablo 6.4 de verilen miktarların tüm ABD ye genelleştirilmesi durumunda evlerde üretilen pil atığının yılda tona ulaştığı görülür. Tipik bir ev pilinin ağırlığının 50 g olması durumunda bu miktar adet pile eşdeğerdir. Evlerde kullanılan pillerin yarısının alkalin tipte olduğu ve her pilin 1200 g civa içerdiği kabul edilirse, yılda sadece Kaliforniya eyaletinde 1923 ton civa çevreye karışmaktadır. Öldürücü dozun kişi başına 200 mg olduğundan hareketle, kişinin öldürülmesine yetecek miktarda civanın KKA ya karıştığı hesap edilebilir. Bu nedenle evlerde kullanılan pillerin uygun şekilde bertrafı hayati önem taşımaktadır. 6.7 Atık Özelliği Belirleme Çalışmaları Bir yerleşim yerinde KAY sistemi kurabilmek için atık miktarı ve bileşenleri ile bunların zamana bağlı olarak değişimlerinin belirlenmesi çok önemlidir. Bu tür katı atık özellik belirleme çalışmalarında söz konusu olan atık sınıfları Tablo 6.5 'de verilmiştir. Tablo 6.5 KKA özellik belirleme çalışmalarında kullanılabilecek atık sınıfları Atık sınıfı Atık Tipi Yerleşim Yeri ve Ticari Atıklar Yiyecek Atığı Yiyecek üretimi, pişirilmesi ve beslenme sonucu oluşan atık Kağıt Eski gazete, ofis kağıdı, dergi, karışık kağıt, karbon kağıdı, faks kağıdı Karton Eski karışık karton / kraft kağıdı Plastik PETE/HDPE/karışık plastik,diğer plastikler(pvc,ldpe,pp,ps). Tekstil Elbise, bez parçaları,vs. Lastik Araba lastiği dışında her türlü lastik ürün Deri Ayakkabı, palto, ceket, cüzdan, vs. Bahçe atığı Çim atıklar, yaprak, ağaç parçaları, diğer bitki materyali Tahta İnşaat materyali, tahta paletler Diğer Bebek bezi, vs. Cam Ambalaj camı(renksiz,yeşil...), düz cam, diğer camlar Alüminyum Meşrubat kutuları, pencere çerçeveleri,kapılar,vs. Demir içeren metaller Teneke kutu, araba ve aksesuarları, diğer demir ve çelik Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

56 Özel atıklar Hacimli atıklar Tüketici elektroniği Beyaz eşya Aküler Yağ Lastik tekerler İnşaat ve yıkım atıkları Belediye hizmetleri Cadde ve avlu temizliği Ağaç ve peyzaj Park ve rekreasyonel alanlar Su toplama havzası Arıtma tesisleri Mobilya, lamba, kitaplık, dolap,vs. Radyolar, televizyon, stereo setler, vs. Fırın, buzdolabı,çamaşır makinası,vs. Alkali, karbon-çinko, civa,asit,kurşun,gümüş,nikel,kadmiyum,araç aküleri Araçlardan çıkan kullanılmış yağlar Araçlardan çıkan kullanılmış tekerler Kir, taş, beton, tuğla, şıngıl, kiremit, su ısıtma ve elektrik tesisatları, tahrip olan maddeler, kaldırımlar, vs. Kir, ölü hayvan, hurda araba, vs. Çim, çalı ve ağaç parçaları, eski metal ve plastik boru Yiyecek atıkları, gazete, dergi, karton, karışık kağıt, meşrubat kartonları, süt ve su şişeleri, karışık plastik, elbise, bez parçaları, vs. Kum, karışık debris Çamur, kül Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

57 BÖLÜM 7 KATI ATIKLARIN KAYNAĞINDA AYRIŞTIRILMASI, DEPOLANMASI VE İŞLENMESİ Katı atıkların kaynağında işlenmesi aşaması katı atık yönetimi sisteminin 6 fonksiyonel bileşeninden ikincisini oluşturur. 7.1 Katı Atıkların Kaynağında Ayrıştırılması: Katı Atıkların toplanmasından önce kaynağında ayrıştırılması KAY sisteminin gelişmesinin temel taşlarından birisi olup, ayrıştırma için mümkün olduğu kadar çok sayıda konteyner tahsis edilmesi zorunludur. Örnek: 1. Konteynerde Tüm kağıt ve karton 2. Konteynerde Tüm plastik,cam,teneke kutu,alüminyum ve diğer metaller 3. Konteynerde Bahçe atıkları 4. Konteynerde Kalan atıklar'ın biriktirildiği durumda, yiyecek atıklarına (Kont. 4), kir-kül vs., tahta, deri gibi inorganik atıkların karışması söz konusudur. Ülkemiz için pratik ve uygulanabilir ayırma sistemleri, 1. Organik atıklar (Mutfak atıkları) 2. Ambalaj atıkları (kağıt,karton,cam,metal,plastik vs.) 3. Değerlendirilemeyen atıklar, şeklinde 3 konteynerden oluşabilir. 7.2 Katı Atığın Kaynağında Depolanması Kaynağında ayrıştırılan atıkların depolandıkları şartlar atığın özelliklerini etkilediğinden, bunların özelliklerine uygun konteynerlerde biriktirilmesi gereklidir. Bu etkiler; Mikrobiyolojik parçalanma Sıvıların emilmesi Atık bileşenlerinin kirlenmesi dir Mikrobiyolojik parçalanma: Yiyecek ve diğer atıklar konteynerlere döküldükten sonra bakteri ve mantar çoğalmasına bağlı olarak mikrobiyal parçalanmaya başlarlar. Sıvıların emilmesi (Absorpsiyon): Karışık atıklar bir arada depolandığında kağıtlar, yiyecek atıklarının ve bahçe atıklarının nemini emerler. Absorpsiyonun derecesi atıkların toplanıncaya kadar bir arada depolandıkları süreye bağlıdır. Atıklar bir hafta kadar konteynerde tutulursa, nem tüm atık içerisine yayılır. Eğer su geçirmeyen konteyner kapakları kullanılmıyorsa, yağmur suyu da konteynerlere girebilir. Tropik/güney ülkelerinde genel görünüş atıkların tarla kapasitesine kadar doygun olmasıdır. Atık bileşenlerinin kirlenmesi: Yerinde depolamanın en ciddi etkilerinden birisidir. Büyük atık bileşenleri az miktarda motor yağı, ev temizlik maddeleri ve boyalar tarafından kirletilebilir. Bu etki atık bileşenlerinin geri dönüştürülebilme değerini azaltır. 7.3 Katı Atıkların Kaynağında İşlenmesi Katı atıkların üretildikleri yerlerde işlenmesi kapsamında, Hacim azaltılması, Kullanılabilir maddelerin geri kazanılması ve Katı atık özelliklerinin dönüştürülmesi söz konusudur. Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

58 Bu amaçlar için en çok uygulanan yöntemler; atığın ufalanması, bileşenlerin ayrılması, sıkıştırma ve kompostlamadır. Atığın ufalanması: Bu yolla atık suyun organik madde yükü artırıldığından kullanılması fazla önerilmez. Atık bileşenlerinin ayrılması: Maddelerin geri kazanılması ve tekrar kullanılması açısından en önemli adımdır. Atığın sıkıştırılması: Atık hacmının azaltılması kapsamında iki yol vardır; Ev ve apartmanlarda bireysel sıkıştırma üniteleri kullanılması Sitelerde kullanılan büyük tip sıkıştırıcılar kullanılması Kaynakta kompostlama: Bahçe atıklarının oluştukları yerde, bahçelerde, kompostlaştırılması ve oluşacak humus benzeri maddelerin kullanılması, toplanan atık miktarını azaltacaktır. Örnek 7.1 Evlerde yapılabilecek atık ayırma programlarının karşılaştırılması Yerleşim yerlerindeki atık ayırma programlarının etkinliği ayrılan atıkların toplanmasında uygulanacak sistemin türüne bağlıdır. Söz konusu yerleşim yerinde iki farklı sistem uygulanmaktadır. Gazete kağıtlarının toplam kağıt atığın %25 ini oluşturduğunu kabul ederek bu iki sistemi karşılaştırınız. I) Üç konteyner sistemi: Birinci konteynerde gazete kağıtları; alüminyum kutular, cam ve plastikler ikinci konteynerde; kalan atıklar üçüncü konteynerde biriktirilirler. II) Dört konteyner sistemi: Tüm kağıt ve karton materyal birinci konteynerde; tüm plastik, cam, teneke kutular, alüminyum ve diğer metaller ikinci konteynerde; bahçe atıkları üçüncü konteynerde; geri kalan tüm atıklar da dördüncü konteynerde biriktirilirler. Çözüm: Yukarıda belirtilen iki sistemin uygulanması ile geri dönüşüm için ayrılabilecek atık miktarının gerçekçi değerleri bulunmalıdır: Bu nedenle, ayırma programına katılımın %100 olduğu, ancak, mevcut atığın %80 inin ayrıştırılacağı kabul edilecektir. Geri Dönüşüm Sistemi I Üretim Konteyner No Geri Dönüşüm Sistemi II Ayrılan Ayrılan Üretim Konteyner No Bileşen Organik Yiyecek atıkları Kağıt ve karton Plastik Tekstil Lastik Deri Bahçe atıkları Tahta İnorganik Cam Metal Kir, kül vs Toplam Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm

59 Yorum: Yukarıdaki tablodan görüldüğü gibi, geri dönüşüm için ayrılan madde miktarı I. sistemde % 28; II. sistemde % 43,6 olmaktadır. Atık ayırma programına halkın katılımının % 100 den % 50 ye düşmesi durumunda bu değerler % 14 ve % 21,8 olmaktadır. Söz konusu yerleşim yerinde I. sistemin seçilmesinde, halkın katılımının artırılmaması durumunda % 40 lık geri dönüşüm oranına ulaşılması mümkün görülmemektedir. Kaynağında ayrılan atıkların, atık işleme tesislerinde ilave ayırmaya tabi tutulması ile geri dönüşüm oranının % 50 ye ulaşması mümkündür. II. sistemin uygulanması durumunda ise halkın katılımının orta düzeyde olması durumunda bile % 50 geri dönüşüm oranlarına ulaşılması mümkün görülmektedir. 7.4 Konteyner tipleri Ülkemizde ve yurt dışında kullanılan konteyner tiplerinin bazıları Şekil 7.1 de görülmektedir. Şekil 7.1 Konteyner tipleri Örnek 7.2 Ticari bir faaliyet için konteyner büyüklüğü seçimi Topkaya Katı Atık Yönetimi 2015 Bölüm