Doğal ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri Açısından OSMANİYE YAYLALARI. Dr. Nusret Koca

Transkript

1 Doğal ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri Açısından OSMANİYE YAYLALARI Dr. Nusret Koca

2 Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA Doğal ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri Açısından OSMANİYE YAYLALARI ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Nisan 2011, Ankara 2. Baskı: Mayıs 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Yayıncı Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA Nusret Koca, 1966 yılında Osmaniye de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Osmaniye de tamamladıktan sonra 1983 yılında Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümüne girdi yılında bu bölümden mezun oldu ve coğrafya öğretmenliğine başladı yılında Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Coğrafya Eğitimi Bölümü Beşeri ve İktisadi Coğrafya Eğitimi Ana Bilim Dalında yüksek lisansa başladı ve Bahçe İlçe Merkezinin Coğrafi Etüdü adlı tezi ile 1996 yılında mezun oldu yılında da Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalında doktora eğitimine başladı ve Lapseki ilçesinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası adlı tez ile 2003 yılında doktorasını tamamladı yılları arasında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğretim görevlisi olarak görev yapan Koca, 2006 yılından beri Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesinde yardımcı doçent görev yapmaktadır. Orta Öğretim Sosyal Alanlara Eğitimi Bölüm Başkanı olan Koca, aynı zamanda Mart 2011 den beri dekan yardımcılığı görevini de sürdürmektedir. Yerleşme ve ekonomik coğrafya ile ilgili çalışmaları bulunan Koca, evli ve iki çocuk babasıdır.

4 ÖN SÖZ Bu çalışma Osmaniye ilindeki yaylaların doğal ve sosyo-ekonomik özelliklerini kapsamaktadır. Osmaniye ilinin batı yarısı Çukurova da bulunması nedeniyle yaz ayları bağıl nemin yüksek olmasının da etkisiyle aşırı derecede bunaltıcı geçmektedir. Burada yaşayan insanlar, yaz dönemini iklim açısından konforlu bir ortamda geçirmek için yaylalara çıkma ihtiyacı duymaktadırlar. Bu yöreye ilk yerleşen Türk oymak, aşiret ve cemaatlerden beri yapıla gelen yaylacılık faaliyetleri, zamanın değişen ve gelişen şartlarına göre şekil değiştirerek devam etmektedir. Bu yöredeki yaylacılık faaliyetleri geçmişte de sadece hayvancılık ekonomisine bağlı olarak yapılmamıştır. Geçmişi oldukça eskiye dayanan yaylacılık faaliyetleri artık yöre insanının kültürünün bir parçası olmuştur. Osmaniye ilinde sayısı yaklaşık 50 yi bulan yaylalar, yaz aylarında yine yaklaşık 100 bini bulan yaylacılara ev sahipliği yapmaktadır. Yöre insanı için bu kadar önemli olan yaylalar, bazı bilim insanlarının dikkatini çekmiş ve bazı yaylaları bilimsel olarak araştırmışlar ve bunları makale haline getirmişlerdir. Ancak il genelindeki bütün yaylaları birlikte ele alarak araştıran ve sorunlarını ortaya koyan bir çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle bu yörenin bir ferdi olarak böyle bir çalışmanın gerekli olduğu kanaatiyle ve hocam Sayın Prof. Dr. Hakkı YAZICI nın da yönlendirmesi ile böyle bir çalışma yapma gereği duyulmuştur. Çalışma önce saha ile ilgili yapılmış çalışmaları tarayarak ve gerekli notlar alarak başladı. Arazi çalışmasına başlamadan arazide yaylalarla ilgili ve yetkili şahıslara yöneltilecek görüşme soruları hazırlanmıştır. Arazi çalışması esnasında yaylalarla ilgili güvenilir bilgiler toplayabilmek için yaylalardaki dernek yetkilileri ile görüşme yapmaya özen gösterilmiştir. Yaylacılık faaliyeti köy ve belediye teşkilatı olan yerlerde yapılıyorsa, mutlaka muhtarlar ve belediye yetkilileri ile görüşmeler yapılmıştır. Bu çalışma için arazide gezi-gözlem ve görüşmeler yapılırken ilginç olaylarla da karşılaşılmıştır. Genellikle bilimsel bir çalışma yapıldığının farkına varan yetkililer ve yöre insanı ellerinden gelen kolaylık ve yardımları sağlamışlardır. Bu da yöre insanının bilime ve bilim insanına ne kadar değer verdiğini göstermektedir. Birçok çalışmamda fikirlerine başvurduğum ve her zaman beni orijinal çalışmalara yönlendiren her zaman desteğini gördüğüm sayın hocam Prof. Dr. Hakkı YAZICI ya çok teşekkür ediyorum. Bu çalışma esnasında başta Osmaniye İl Özel İdaresi, Çevre ve Orman il Müdürlüğü ve Meteoroloji İl Müdürlüğü yetkileri olmak üzere kamu kurum kuruluşlarının da büyük oranda desteğini aldık. Bu nedenle bu kurum ve kuruluşların çalışanları ile yetkililerine de minnetlerimi sunarım.

5 Çalışmanın başlangıcında konuyla ilgisi olduğunu düşündüğümüz ve görüşmelerimiz esnasında da gerçekten çok faydalandığımız İl Kültür ve Turizm Müdürü Sayın Ahmet TABUR ve Müdür Yardımcısı Sayın Veli ABA beylere teşekkürü bir borç bilirim. Yine arazi çalışmalarında desteklerini esirgemeyen emekli öğretmen dayım Yahya ASLAN a ve Ökkeş ERGEN e de minnet borçluyum. Kaynak temini ve fikirleri ile her zaman desteklerini gördüğüm çalışma arkadaşlarım ile bu çalışmanın haritalarının hazırlanmasında yardım aldığım Yrd. Doç. Dr. Ünal YILDIRIM a yine bu çalışmayı bitirmemi benden daha çok bekleyen kızım Gökçe, oğlum Göktuğ ve eşim Selda KOCA ya da, bana desteklerinden dolayı çok teşekkür ediyorum. Dr. Nusret KOCA

6 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1. Araştırma Sahasının Yeri, Sınırları ve Genel Özellikleri Araştırmanın Amacı Araştırmada Kullanılan Yöntemler Yayla ve Yaylacılık İle İlgili Tanımlamalar DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ VE YAYLACILIK FAALİYETLERİ İLE ETKİLEŞİM BEŞERİ ÇEVRE ÖZELLİKLERİ VE YAYLACILIK FAALİYETLERİ İLE ETKİLEŞİM ARAŞTIRMA SAHASINDA TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE YAYLACILIK FAALİYETLERİ...19 OSMANİYE İLİ YAYLALARI 2.1. Merkez İlçe Zorkun Yaylası Olukbaşı Yaylası Ürün Yaylası Ayvanın Düzü Yaylası Fenk Yaylası Gököküz Yaylası Hacı Dağı Fenk Yaylası Haraz ve Çona Köyü Yaylaları Merkez İlçeye Bağlı Köylerde Yaylacılık Küllü Köyü Yarpuz (Cebel) Köyü Karataş Köyü Kaypak Köyü Oruçgazi Köyü Bahçe İlçesi Yaylaları Bahçe İlçe Merkezinde Yaylacılık Bahçe İlçesinin Köylerinde Yaylacılık Hakan Yaylası...99

7 2.3. Düziçi İlçesi Yaylaları Soğucak Yaylası: Dumanlı Dağı Belediye Yaylası Mezdihi (Mezda) ve Tozluyurt (Pijli) Yaylaları Sıypaktaş Yaylası Mezgitli Yaylası Hasanbeyli Yaylaları Almanpınarı Yaylası Hasanbeyli İlçesinin Köylerinde Yaylacılık Kadirli İlçesi Maksutoluğu Yaylası Akarca Yaylası Topaktaş, Nacaklı, Gökbüvet ve Sıyrıngaç Yaylaları Savrun Çayı Yukarı Havzasındaki (Cengiz Suyu) Yayla Yerleşmeleri Kadirli İlçesinin Köylerinde Yaylacılık Mahalle Yerleşmelerindeki Yaylacılık Faaliyetleri Kadirli İlçesi Sınırları Dışında Kadirlilerin Yararlandıkları Yaylalar Sumbas İlçesi Bağdaş Yaylası Sumbas İlçesinin Köylerinde Yaylacılık SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA İNTERNET KAYNAKLARI RAPORLAR DİZİN...217

8 GİRİŞ 1. Araştırma Sahasının Yeri, Sınırları ve Genel Özellikleri Osmaniye, Doğu Akdeniz bölümünde, kuzeyden Kahramanmaraş, doğudan Gaziantep, güneyden Hatay, batıdan ise Adana illeri ile çevrilmiştir. Çukurova nın doğu kısmı ile Orta Amanosların batı yamaçlarını kapsayan il, yaklaşık 3222,5 km 2 yüzölçüme sahiptir. Doğu Anadolu yu ve Güneydoğu Anadolu yu Çukurova ya bağlayan yollar üzerinde bulunan Osmaniye, 16. yüzyılın başlarında Kınık adıyla kurulmuş, 17. yüzyılda dağılarak ortadan kalmış ve 1865 yılında Fırka-i İslâhiye hareketi sırasında Hacı Osmanlı Köyü merkez olmak üzere Kınık nahiyesinin bir kaza haline getirilmesi ile 1867 yılında yeniden kurulmuş ve Osmaniye adı verilmiştir. Yöredeki aşiretlerin iskânı da bu zamana rastlar. Bu tarihlerde Payas Sancağı sınırları içerisinde kalan bu topraklar, Adana Vilayetine bağlı idi. Sancağın merkezi, 1877 yılında Yarpuz a nakledilmiş ve sancağın adı da Cebel-i Bereket olarak değiştirilmiş, aynı tarihte de Osmaniye kazasında belediye teşkilatı kurulmuştur. Osmaniye, 19. yüzyılın sonunda Adana Vilayetine bağlı Cebel-i Bereket Sancağı nın Yarpuz, İslahiye, Hassa, Bulanık ve Payas ile birlikte kazalarını oluşturmaktaydı. Cebel-i Bereket Sancağı nın merkezi 1908 yılında Osmaniye olmuştur. Cumhuriyet in ilanından sonra yeni idari düzenleme ile vilayete dönüştürülen yönetim alanının merkezi yine Osmaniye olmuştur yılında Adana iline bağlı bir ilçeye dönüştürülen Osmaniye, 1996 yılında tekrar İl statüsüne kavuşmuştur. İlin yönetim alanı içerisinde, merkez ilçe dışında Kadirli, Düziçi, Bahçe ilçeleri ile yeni ilçelerden Sumbas, Toprakkale ve Hasanbeyli ilçeleri yer almaktadır. Çalışma sahasında Türk aşiretlerin geldiği tarihten itibaren var olan yaylacılık faaliyetleri günümüzde şekil değiştirerek devam etmektedir. Ancak bazı tarihi kaynaklar da gösteriyor ki, bu yöredeki yaylacılık faaliyetlerinin yapılış amacı diğer yörelerdeki gibi sadece hayvancılık ekonomisine dayalı yaylacılık değildir. Çukurova nın

9 aşırı nemli ve sıcak havası, insanların yaşama konforunu düşürmekte bu bunaltıcı havaya sivrisineklerin neden olduğu sıtma hastalığı da eklendiğinde insanlar için yaylalara çıkma kaçınılmaz olmuştur. Geçmişte var olan yaylalar günümüzde de kullanılmaya devam ederken, yaylalardan yararlanan nüfusun artması ile var olan yaylalar büyüme gösterirken, yeni yaylalar da oluşturulmuştur (Örneğin son yıllarda kurulan Osmaniye Merkez ilçedeki Hacı Dağı Fenk Yaylası, Kadirli ilçesindeki Akarca Yaylası gibi). Elverişsiz topoğrafya ve iklim şartları nedeniyle göçler sonucu boşalan yüksek kesimlerdeki eski köy yerleri, değişen sosyo-ekonomik yapı sonrasında yayla olarak kullanılmaya başlanmıştır (Örnek: Merkez ilçedeki Haraz Yaylası). Yöredeki aşiretler yayla olarak Uzunyayla ve Binboğalardaki yaylaları kullanırken yıllarındaki Fırka-i İslahiye Hareketinden sonra buraların yasaklanması ile aşiretler iskândan önce Amanoslarda yaşadıkları yerleri veya bu yerlerin yukarılarındaki uygun yerleri yayla olarak kullanmaya başlamışlardır. Bu nedenle bu yöredeki bazı yaylalar yıldan beri kullanılmaktadır. Osmaniye Merkez ilçe ve Toprakkale ilçesi ile ovadaki diğer yerleşmelerde yaşayanlar, yayla olarak Amanosların kuzey yamaçlarındaki yaylalar ile ilin doğusundaki Bahçe ve Hasanbeyli ilçe merkezleri ile bu ilçelerdeki yaylaları tercih ederken, Kadirli ve Sumbas ilçe merkezleri ile bu ilçelerin ova köylerinde yaşayanlar, ilçelerin kuzey ve kuzeydoğudaki yaylaları tercih etmektedirler. İlde m den alçakta olan yerleşmelerde yaylacılık faaliyeti bulunurken, bu yükseltinin üzerinde kalan yerleşmelerde nispeten serinlik hissedilmesinden dolayı yaylacılık faaliyeti pek yaygınlaşmamıştır. İlin doğusundaki Hasanbeyli ve Bahçe ilçe merkezleri önemli miktarda yaylacı alması nedeniyle yayla-kent özelliği göstermektedir. Sürekli yerleşim yeri olmaları ve şehirsel hizmetlerin bulunması buraların yayla olarak tercih edilmelerinin en önemli nedenlerindendir. 2 Doğal ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri Açısından Osmaniye Yaylaları

10 Nusret KOCA Harita 1. Araştırma sahası lokasyon haritası Çalışma sahasında yaylacılık faaliyetinin yaygınlaşmasında geçmişten gelen yaylacılık geleneğinin yanında, ekonomik durumlarım iyileşmesi gibi beşeri ve ekonomik faktörler ile sahanın fiziki özelliklerinin de etkisi bulunmaktadır. Sahanın dağlarla çevrelenmesi ve bu dağlar üzerindeki yaylaların fazla uzak olmaması önemli bir Giriş 3

11 etkendir. Çünkü günümüzde sürekli büyüyen yaylalar, günübirlik gidiş-dönüş mesafesinde olan ve bu günlük seyahatlerin fazla masraflı olmadığı yaylalardır. İlde ovada kurulan bazı köy yerleşmelerinde yaylaya çıkma geleneğinin bulunmadığı görülmektedir. Genellikle Balkanlardan göç ederek iskân ettirilen muhacir köylerinde yaylaya çıkma geleneği bulunmamaktadır. Bu durum da gösteriyor ki, yöredeki yaylacılık faaliyetinde geçmişten gelen yayla geleneği etkili olmaktadır. Yayla yeri tercihinde, yayla kuruluş yerinin yükseltisi ve sürekli yerleşim yerlerine ulaşım mesafesi, su kaynakları ve bitki örtüsü dikkate alınmıştır. Yayla kuruluş yerlerinin tercihinde dikkat çeken bir özellikte, vadi içlerinin seçilmesidir. Vadi içlerinin yayla olarak seçilmesinde vadi yamaçlarındaki vadi kaynaklarının yanında, vadi içlerinin kuytu yerler olması nedeniyle sıcaklığın daha düşük olmasının da etkisi olmaktadır. Vadi içlerinde gündüz vadi meltemi gece ise dağ meltemi oluşması nedeniyle gün boyu hava sirkülasyonunun oluşması vadi içlerinde hissedilen sıcaklığın daha düşük olmasına neden olmaktadır. Her geçen yıl artan taleplerden dolayı geçmişten beri var olan yaylaların büyümesi ile yeni yaylaların oluşturulması, her yerde orman içerisindeki boş ve tapulu alanlarda olmamaktadır. Birçok yaylada yaylanın büyümesi orman alanlarının aleyhine olmaktadır. Bu nedenle de ildeki birçok yaylada yaylacılar ile orman işletmeleri arasında açılmış davalar bulunmaktadır. İldeki yaylaların bazıları oldukça büyüdüğü için, idari sınırları içerisinde kaldığı köy muhtarlıkları hizmet açısından bu yaylalarla ilgilenememektedirler. Bu nedenle de yaylacılar, yaylalardaki idari koordinasyonu sağlamak ve bazı hizmetleri yaylada sunabilmek için dernekler kurmuşlardır. Ancak bu dernekler de bazı yaylalarda yetersiz kalınca, yaylada hizmet alabilmek için belediyelerin mücavir alanları içerisine alınmıştır. Örneğin, Türkiye nin en büyük geçici yerleşmesini oluşturan Zorkun Yaylası, 2006 yılında Osmaniye Belediyesi mücavir alanı içerisine dâhil edilmiştir. Hızla büyüyen yaylalar ve yaylacılık faaliyeti, beraberinde çevre sorunlarının da hızla artmasına yol açmıştır. Orman alanlarının işgali, düzensiz yapılaşma, kanalizasyon şebekesinin olmaması nedeniyle yer altı sularının kirletilmesi, su kaynaklarının doğal mecrasında akmaması nedeniyle akarsu yatağındaki bazı bitki türleri ile hayvan türlerinin yok olması bu çevre sorunlarından bazılarıdır. Çalışma sahasında Zorkun, Olukbaşı, Maksutoluğu, Bağdaş, Almanpınarı, Haraz, Ürün, Mezdihi, Tozluyurt, Alipaşa gibi büyük yaylalar bulunmakla birlikte, yaylacı konut sayısı 100 ün altında olan yaylalarla birlikte yaklaşık 50 civarında yayla yerleşmesi bulunmaktadır (Harita 2). Yayla dönemi dışında tamamen boşalan yayla yerleşmeleri ile birlikte sürekli yerleşme olan ancak yaz döneminde önemli miktarda yaylacı alan yerleşmeler de bulunmaktadır. Hatta bu yerleşmelerin bazısında yaylacı nüfus sürekli ikamet eden nüfustan daha kalabalık olabilmektedir. 4 Doğal ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri Açısından Osmaniye Yaylaları