TÜRKİYE DE ARICILARIN SOSYO-EKONOMİK YAPISI VE ÜRETİM ETKİNLİĞİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE ARICILARIN SOSYO-EKONOMİK YAPISI VE ÜRETİM ETKİNLİĞİ Murat EMİR ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZ SAVUNMASI ŞUBAT 2015 SAMSUN 1

2 NEDEN BU ARAŞTIRMA YAPILDI? Arıcılık işletmelerine yönelik ülke düzeyinde araştırmaların azlığı yapısal özellikleri üretim maliyetleri teknik-ekonomik etkinlikleri yıllık faaliyet sonuçları üretim ve pazarlama karakteristiklerini İşletme düzeyinde ciddi nitelikli bilgi boşluğu 2

3 ARAŞTIRMANIN AMACI İşletme düzeyinde detaylı ve sağlıklı veri eksikliği ile üretim etkinliğinde var olan yetersizlik arıcılığın en temel problemleridir. Türkiye de arıcılık işletmelerinin tipolojilerini belirleyerek tanımlamak, sosyo-ekonomik yapısını ortaya koymak üretim ve pazarlama karakteristiklerini ortaya koymak etkinlik ölçümlerini tahmin etmek ve etkinliği belirleyen faktörleri ortaya koymak karşılaştığı problemlerin çözümüne ve üretim etkinliğinin artırılmasına yönelik politika ve stratejiler belirlemek 3

4 LİTERATÜR Teknik: arı ırkları, ana arı yetiştiriciliği, besleme teknikleri, arı hastalıkları Ekonomik: makro verilere dayanarak yürütülmüş ve arıcılığın genel durumunu ortaya koyan derlemeler ve ekonometrik model çalışmaları detaylı işletmecilik verilerini içermeyen veya bölgesel çalışmalar belirli bir alan/il/bölge ile sınırlı kalmış veya sadece yetiştiricilik ya da pazarlama Etkinlik: 4 Sınırlı düzeyde çalışma, teknik etkinlik hesaplamalarında kriter alınan koloni sayısı

5 ÖZGÜN DEĞERİ Ülke ve işletme düzeyinde nitelikli veri Tipoloji ve gruplandırmalar Yeni analiz yöntemleri Kümeleme analizi Bal ve ana arı üretim maliyet hesaplaması Bitki kaynağına göre fiyat analizi Karlılık analizinde koloni başına aile işgücü ve yönetim karşılığı Coğrafi Bilgi Sistemi ile haritalar Türkiye de ilk kez arıcılık işletmelerinin etkinlik ölçümleri (teknik etkinlik, tahsis etkinliği, ekonomik etkinlik) Veri Zarflama Yöntemi ile tahmini 5

6 MATERYAL FAO, TÜİK sayılı Arıcılık Yönetmeliği BTÖ 37 il; 166 ilçe ve 315 köy-mahalle: 455 arıcılık işletmesi 1 Ekim Şubat

7 METOT Anket yapılan arıcılık işletmelerinin ve anket zamanın belirlenmesi Arıcılık işletme tipolojilerinin belirlenmesi Arıcılık işletmelerinin ekonomik analizi Arıcılık işletmelerinin üretim etkinliğinin analizi Üretim etkinliğinin tahmini Ekonomik etkinlik üzerine etkili olabilecek değişkenler ile etkinlik arasındaki ilişkilerin analizi Arıcılık işletmelerinin analizinde kullanılan istatistik yöntemler 7

8 DÜNYA VE TÜRKİYE DE ARICILIK 80 milyon koloni 6,3 milyon koloni 1,6 milyon ton bal ~100 bin ton bal üretimi 65 bin ton balmumu 4,2 bin ton balmumu Bal üretiminde Çin 436 bin ton Balmumu üretiminde Hindistan 23 bin ton 8

9 YILLARA GÖRE DEĞİŞİM ( ) Koloni sayısı endeksi Dünyada %15 Türkiye de %93 lük artış Bal üretim endeksi Dünyada %35 Türkiye de ise %72 lik artış Bal verimi (kg/koloni) Dünya 17 kg Türkiye 15 kg 20 kg 14 kg 9

10 Türkiye de Arıcılık Sektörü ve Paydaşları Arıcılık işletmeleri Arıcı birlikleri ve kooperatifler Pazarlama kanalındaki aracılar Arıcılara girdi sağlayanlar (temel petek, ana arı, diğer arıcılık malzemeleri, kredi) Kamu kuruluşları Tüketiciler Üniversite 10

11 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Tipolojilere Dağılımı İşletme hareketliliği Tipoloji İşletme büyüklük grupları Toplam Küçük Orta Büyük S % S % S % S % Sabit 33 10, ,0 3 20, ,3 İl içi 90 29, ,7 4 26, ,1 Bölgeler arası , ,3 8 53, ,6 İşletme Hobi 15 5,0 9 6,5 2 13,3 26 5,7 üretim Ek gelir 80 26, ,6 2 13, ,3 amaçları Ana ,0 68,5 52,9 73,3 gelir İşletme Arı ,9 74,2 74,6 60,0 üretim tipi ürünleri Karma ,1 25,8 25,4 40,0 üretim Toplam , ,3 15 3, ,0 11

12 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Sosyal ve Demografik Özellikleri %99 erkek Ort. Yaş 49 9 yıllık eğitimli; %57 si ilk ve orta okul mezunu 21 yıllık arıcılık deneyimi %95 i evli %71 i 2-4 çocuk sahibi 19 farklı meslek grubu (emekli, esnaf, çiftçi, öğretmen ) %92 memnun Birliklere üye. %70 yararlı %92 kurslara katılmış; teknik arıcılık %1 pazarlama eğitimi 12

13 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Üretim Karakteristikleri %65 melez arı Arı seçiminde iklim ve yöreye uygunluk (%42) %54 dışarıdan hiç ana arı satın almıyor %59 bölme yaparak ana arısını çoğaltıyor, %16 larva transferi Damızlık ana arı, verim ve ırk (%58) tanımlanmış; %5 ilk kez duydu Ana arı yaş ort. 1,8 yıl, en yaşlı arı yaş ort. 2,5 yıl %68 araç sahibi Göçer arıcılık işletmeleri Ort km, üç farklı konaklama; en az 2 en fazla 9 13

14 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Tercih Ettiği Kışlatma Alanları 14

15 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Temel Petek Temininde Tercih Ettiği Başlıca İller ve Oranları Muğla 3% 2% 2% 3% 11% 4% 34% Erzurum Ordu Hatay İl birlikleri 6% 7% 8% 8% 12% Binboğa Kooperatifi Mersin Konya Van İzmir Rize Diğer(15 il) 15

16 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Bakım- Besleme Faaliyetleri %93 şerbet, %74 kek, %16 arı yemi Koloni başına Ort. 10,3 kg şeker %45 keki kendi, %29 hazır, %26 kek kullanmamakta %35 şerbete ilaç; %27 keke ilaç %61 şerbete vitamin; %57 keke vitamin Kış için Ort. 11 kg bal Sönme %17 En önemli sebep, ana arı kaybı ve yaşlı ana arı ile çalışma 16

17 Arı Hastalıkları ve İlaçlama Bilinen hastalıklar; AYÇ, AvYÇ, Nosema, Kireç %85 ilaç, %35+antibiyotik %65 Varroa, %32 Arı kuşu, %27 Eşek arısı %85 kolonisinde şekilsiz ve kanatları bozulmuş %1naftalin %34 arıcılık yaptığı alanda tarımsal ilaçlama Kalıntı sebeplerinden ruhsatsız, bilinçsiz ve zamansız ilaç, antibiyotik kullanımı(%65) 17

18 İncelenen İllere Göre Türkiye Bal Verimliliği Ortalamasının Karşılaştırılması 18

19 Arı Ürünlerinin Verimlilikleri 19,8 kg/koloni bal Ordu 36,9 kg/koloni; Kastamonu 5,5 kg/koloni bal Polen 1,1 kg/koloni Propolis 156,1 g/koloni Arı sütü 52,8 g/koloni 19

20 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Bal Çeşitlerine Göre Yoğunlaştığı Yerler 20

21 Unsurlar Tutar (TL) % (A) Gelir 1. Bal Geliri ,6 2. Yan Ürün Geliri ,4 Toplam Üretim Değeri ,0 (B) Değişken Masraflar 1. Besleme ,1 Araç Kiralama ,5 2. Nakliye Kendi Aracı ,6 14,8 Gidiş-Geliş ,7 3. Geçici İşçilik ,3 4. Arı Konaklama ,7 5. Arıcı Konaklama ,4 6. Pazarlama ,6 7. Ana Arı ,5 8. Petek ,8 9. Çerçeve ,4 10. İlaç-Vitamin ,2 11. Nakil Belge Masrafı ,2 12. Döner Sermaye Faizi ,4 Toplam Değişken Masraflar ,4 (C) Sabit Masraflar 1. Arıcılık Sigortası ,4 2. Birlik Aidatı ,3 3. Daimi İşçilik ,0 4. Aile İş gücü ve Yönetim Karşılığı ,5 5. Tamir Bakım ,3 6. Arı Sermayesi Faizi ,8 7. Alet Makine Faizi ,7 8. Amortisman ,2 Toplam Sabit Masraflar ,6 (D) Toplam Masraf ,0 (E) Üretilen Bal Miktarı (kg) Bal Kg. Maliyeti (1) (TL/kg) 7,98 Bal 21 Kg. Maliyeti (2)* (TL/kg) 6,34

22 Unsurlar Tutar (TL) % (A) Gelir 1. Ana Arı Satış Geliri ,8 2. Arı Sütü Geliri ,2 Toplam Üretim Değeri ,0 (B) Değişken Masraflar 1. Damızlık Arı ,6 2. Besleme ,6 3. Nakliye ,7 4. Geçici İşçilik ,5 5. Arı Konaklama ,1 6. Arıcı Konaklama ,8 7. Petek ,5 8. İlaç-Vitamin ,2 9. Ana arı kafesi ,4 10. Pazarlama ,1 11. Döner Sermaye Faizi ,0 Toplam Değişken Masraflar ,6 Sabit Masraflar 1. Depo Kiralama ,6 2. Arı Sermayesi Faizi ,4 3. Daimi İşçilik ,8 4. Aile İşgücü Karşılığı ,8 5. Amortisman ,9 (C) Toplam Sabit Masraflar ,4 (D) Toplam Masraf ,0 (E) Üretilen Ana Arı Adedi Ana arı adet maliyeti 12,39 Ana arı adet maliyeti* 8,23 22

23 İncelenen Arıcılık İşletmelerinde Gelir ve Karlılık %35 mali kayıt Toplam gelirde arıcılığın payı %61 Meslek veya emekli maaşı %28; bitkisel %10; hayvansal %2 Koloni başına gelir 328 TL; masraf 142 TL Koloni başına aile işgücü ve yönetim karşılığı 186 TL Nispi kar 1,96 Kar marjı oranı %44 23

24 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Pazarlama Yapısı 454 işletme bal satmaktadır. Polen %28 Koloni %25 Propolis %8 Ana arı %5 Arı sütü %4 %76 toptan satışların payı Her üç işletmeden biri firmalara bal pazarlamaktadır %15 markalı üretim 24

25 Türkiye de Bitki Kaynaklarına Göre Bal Fiyatları (TL/kg) (2013) Bal çeşitleri Üreten işletme oranı Ort. toptan satış fiyatı Ort. perakende satış fiyatı En düşük satış fiyatı En yüksek satış fiyatı Narenciye 4,0 7,35 ± 0,34 15,00 ± 0,00 5,00 30,00 Okaliptüs 0,4 7,41 ± 0,00 16,00 ± 0,00 7,41 16,00 Kestane 15,8 39,66 ± 5,35 65,52 ± 18,82 33,00 125,00 Üçgül 4,8 7,30 ± 0,17 * 5,00 8,15 Kır çiçekleri 73,4 8,84 ± 1,38 26,65 ± 9,74 6,11 60,00 Yayla 2,4 * 102,73 ± 24,53 70,00 150,00 Pamuk 3,5 6,72 ± 0,22 * 5,00 8,15 Ayçiçeği 16,0 6,70 ± 0,40 15,58 ± 3,58 5,56 20,00 Kanola 0,9 6,83 ± 0,35 * 6,04 7,41 Ormangülü 0,1 * 30,80 ± 2,50 26,00 40,00 Çam 28,4 6,79 ± 0,06 14,29 ± 0,81 5,56 25,00 Anason 0,2 5,93 ± 0,00 * 5,93 5,93 Püren 1,3 7,74 ± 1,26 28,75 ± 7,40 6,48 40,00 Keçiboynuzu 0,2 * 50,00 ± 0,00 50,00 50,00 Hayıt 1,3 7,41 ± 0,00 15,00 ± 0,00 5,93 15,00 25

26 Petekli Balda Durum Düz Petekli 8,9-27,7 TL/kg Kasnak ve karakovan aynı mı? Kasnak 16,1-39,2 TL/kg Karakovan 37,5-80 TL/kg 26

27 Arı Ürünleri Ortalama Satış Fiyatları Bal Polen Propolis Arı sütü Koloni Ana arı Damızlık ana arı 13,56 TL/kg 42,79 TL/kg 186,92 TL/kg 3,16 TL/g 243,71 TL 26,44 TL 58,33 TL 27

28 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Mali Durumu %52 kredi 15 bin TL %38 arıcılık sigortası Cari oran 2,77 Toplam varlığın %42 si borç 28

29 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Tipolojileri Grupları İtibariyle Etkinlik Skorları Tipoloji İşletme hareketliliği Etkinlik analizi Teknik etkinlik Kaynak dağıtım etkinliği Ekonomik etkinlik Sabit 0,97 ± 0,01 a 0,74 ± 0,02 a 0,71 ± 0,02 a İl içi 0,86 ± 0,01 b 0,74 ± 0,01 a 0,63 ± 0,01 b Bölgelerarası 0,78 ± 0,01 c 0,76 ± 0,01 a 0,60 ± 0,01 b İşletme amaçları üretim Hobi 0,88 ± 0,03 a 0,81 ± 0,02 a 0,71 ± 0,03 a Ek gelir 0,89 ± 0,01 a 0,75 ± 0,01 b 0,66 ± 0,01 a Ana gelir 0,81 ± 0,01 b 0,74 ± 0,01 b 0,60 ± 0,01 b Üretim tipi Arı ürünleri 0,82 ± 0,01 b 0,75 ± 0,01 a 0,61 ± 0,01 b Karma üretim 0,87 ± 0,01 a 0,75 ± 0,01 a 0,65 ± 0,02 a İşletme büyüklük grupları Küçük 0,79 ± 0,01 b 0,72 ± 0,01 b 0,57 ± 0,01 c Orta 0,91 ± 0,01 a 0,78 ± 0,01 b 0,72 ± 0,01 b Büyük 0,94 ± 0,03 a 0,87 ± 0,03 a 0,81 ± 0,04 a Türkiye 29 0,84 ± 0,01 0,75 ± 0,01 0,62 ± 0,01

30 Tobit Analizi Sonuçları: İşletme Büyüklük Gruplarına Göre Ekonomik Etkinliği Belirleyen Faktörler Küçük Orta Büyük Değişken Katsayı Standart hata Demografik özellikler İşletme sahibinin yaşı (yıl) *** İşletme sahibinin eğitim düzeyi (yıl) İşletme sahibinin katıldığı kurs sayısı İşletmenin genel özellikleri İşletme üretim amacı *** İşletme hareketliliği *** İşletme tipi Koloni sayısı *** Kayıt tutma durumu Ekonomik özellikler Kredi kullanım miktarı (TL/yıl).00001*** Koloni başına gelir (TL/yıl).00069*** Pazarlama Katsayı ** ** **.36345* ** **.00212*** Standart hata Katsayı.00967*** *** **.23595*** *** ***.00048*** *** Standart hata

31 İncelenen Arıcılık İşletmelerinin Problemleri ve İşletmelere Dağılımı Pazarlama 2% 2% 3% 3% 7% 4% 5% 7% 9% 11% 30% 17% Sahte ve yoğun şeker katkılı ballar Firma tekelleşmesi Konaklama Hastalıklarla mücadelede etkinsizlik Bilinçsiz arıcılar GTHB nin arıcılık ile ilgili yetersizlikler Zirai ilaçlamalar Kaçak bal Nakillerde yaşanan zorluklar Eğitimin ihtiyacı karşılamaması Diğer problemler 31

32 İncelenen Göçer Arıcılık İşletmelerinin Sorunları 3% 4% 3% 3% 5% Konaklama yeri bulma Sorunu olmayanlar Köylünün bilinçsiz yaklaşımı ve muhtarların keyfi tutumları Taşımacılıkta kantar ve ceza 5% 7% 43% Konaklama ücreti Nakliye masrafları ve evrak işlemleri Yakın mesafede konaklama 10% 17% Konaklama yerlerinde alt yapı eksiklikleri Evrak işlemleri Diğer problemler 32

33 Devletten beklentiler Arıcılık desteklerinin arttırılması ve teşvik kalemlerinin genişletilmesi (%27) polen, propolis, arı sütü üretimine yönelik destekleme mazot desteği, bal analiz desteği, damızlık ve ana arı desteği, mevsimlik dalgalanmalarda telafi edici ödemeler, afette oluşan koloni kayıpları için destekleme, genç neslin arıcılığa başlaması için teşvik edici çalışmalar 33

34 Devletten beklentiler Denetim (%25) sahte veya yoğun şeker katkılı ballara yönelik televizyon yoluyla bal satışlarına kontrol getirilmesini, bal tahlili sonrasında satış yapılmasını ve tespit edilen hileli balların imha edilmesini Pazarlamaya çözüm (%13) pazarlama eğitimi verilmesi, menşei belirterek bal satışı düzenlenmesi, kalite standartlarının belirlenerek fiyatlama yapılması, bal borsasının kurulması, firma tekelleşmesinin önüne geçilmesi 34

35 Arıcı birliklerinden beklentiler Pazarlama ve satış alanında yardım sağlanması (%37) ballarını satın almalarını, pazar araştırması yaparak yıllık tahminler yapmalarını, fiyat belirlenmesinde etkin rol oynamalarını, kendilerine yeni pazarlar bulmalarını ve yöresel balların tanıtımı adına faaliyetlerde bulunmalarını beklemektedirler. Eğitim ve bilinçlendirme çalışmaları yapmaları (%18 ) Pazarlama ve proje yazma arı ıslah çalışmalarının yapılması zirai ilaçlama zamanlarının bildirilmesi arı hastalıkları ile mücadele adına toplu ilaçlama sisteminin hayata geçirilmesi 35

36 SONUÇ VE ÖNERİLER Arıcılık mevzuatına ilişkin Arıcılık Yönetmeliğinde yer alan arıcılık işletme tanımlarında eksiklikler bulunmaktadır. Tanımlamalara göre destek ve teşvik sistemi geliştirilmelidir. Arıcı yaş ortalamasının yüksekliğini azaltmak için; Meslek liselerinde arıcılık bölümü yaş aralığındaki gençlere arıcılığa başlama kredisi ile faizsiz kredi imkanı Mevcut işletmelerde çalıştırılmak üzere KOSGEB KOBİ desteği benzeri nitelikli personel çalıştırma desteği 36

37 SONUÇ VE ÖNERİLER Bal verimliliğine iklim kadar arıcılık işletmelerinin kullandığı materyal ve yöntemler de etki etmektedir. Arıcılara verilen yaygın eğitim çalışmalarının gözden geçirilmelidir. Pazarlama, ana arı yetiştiriciliği, arı hastalıkları ve tedavi yöntemleri Her bölgenin en merkezi ilinde Birlik bünyesinde eğitim merkezleri Yurtdışı organizasyonlara katılım için GTHB teşvik 37

38 SONUÇ VE ÖNERİLER Ana arı üretimin teşvik edilmesi, üretme izni olanların kapasitelerinin arttırılması için teşvik Birlikler, üniversite ve GTHB arı ıslah çalışmaları Alet ekipman desteğinde; Yapay tohumlama seti, bal nemi ölçme makinesi, polen temizleme makinesi ve dolabı Arıcı danışmanlarının istihdamı (merkezi sınavlar) ve eğitim çalışmaları (merkezi eğitimler ve çalıştaylar) 38

39 SONUÇ VE ÖNERİLER Konaklama sorununun çözümü adına GTHB bölgeler itibariyle koloni kapasitesini belirlemelidir. Belirli periyotlarla kontrol Arı konaklama noktaları ve kapasiteleri ülke haritasında geliştirilecek programa yüklenmeli ve AKS ile entegre çalışmalıdır. Antibiyotik; AYÇ koloni imhası sigorta kapsamı-tazminat Varroa toplu ilaçlama Arıcılıkta e-sağlık uygulaması Her bölgenin merkezi illerinde akredite arı ürünleri analiz laboratuvarları- %50 destek Kalite standartlarına göre bal fiyatlaması 39

40 SONUÇ VE ÖNERİLER Kayıt tutma ve planlama; göçer arıcılıkta gelir ve masraf karşılaştırması Bölgeler arası göçer arıcılık işletmelerinin ülke bal üretimindeki payı ve önemi dikkate alınarak mazot desteği Koloni başına ortalama gelir 187 TL Kestane balı dışında toptan düzeyde 6-9 TL/kg Perakende bal satışı çabaları İlin arı ürünleri markası (Birlik) 40 Semt pazarlarında birliklere üye olanların satışı Arı ürünleri tanıtımı (Birlik ve merkez birlik) Duyurumluklar Kısa film, reklam ve videolar yerel ve ulusal kanallarr

41 SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye de arıcılık işletmelerinin etkinliğinin arttırılması koloni başına bal verimliliğini arttırmadan daha önemlidir. Teknik anlamda etkin olabilmek için besleme ve nakliye masraflarını azaltmalıdırlar. konaklamalar öncesinde maliyet hesaplama konaklanacak yerden elde edilecek gelirin ne derece nakliye ve besleme masraflarını karşılayacağını hesaplayarak, oluşturacakları alternatif göç yollarına göre hareket etmeleri Sabit arıcılık işletmelerinin masraf yapılarını daha kontrollü kullanabildikleri ve göçer arıcılığın ekonomik etkinliği azalttığı tespit edilmiştir. 41

42 SONUÇ VE ÖNERİLER Göçer arıcılık küçük ve orta ölçekli arıcılık işletmeleri için uygun bulunmaz iken; büyük işletmelerin ekonomik etkinliğini arttırıcı etkide bulunmaktadır. Göçer arıcılığı büyük işletmeler yapmalıdır. Kredi kullanım miktarlarını küçük arıcılık işletmeleri arttırmalı, orta ve büyük arıcılık işletmeleri ise miktarı azaltmalıdırlar. Koloni başına elde edilecek gelirdeki artış ekonomik etkinliği de pozitif etkileyecektir. İşletmeler bal dışında diğer arı ürünlerini üretmeli ve mevcut satış fiyatlarını arttırıcı çalışmalar yapmalıdırlar. 42

43 SONUÇ VE ÖNERİLER Küçük ve orta ölçekli arıcılık işletmeleri ana gelir amacından ziyade ek gelir olarak arıcılık faaliyetini yapmaları halinde arıcılık işletmeleri ekonomik etkinlikleri artacaktır. Orta ve büyük ölçekli arıcılık işletmelerinin karma üretime yönelmeleri ekonomik etkinliği arttırmaktadır. Orta ve büyük ölçekli arıcılık işletmelerinin arıcılık ile ilgili kurslara olan katılımının ekonomik etkinlik üzerine olumlu katkısı olamadığından, arıcılığa yönelik kursların içeriğinin pazarlama, finans vb konular ile zenginleştirilmesi gerekmekte ve eğitimlerin uygulamalı olarak verilmesi gerektiğine bir kez daha işaret edilmektedir. 43

44 SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye deki arıcılık işletmeleri yakın mesafede göçer arıcılık yapmaları halinde konaklama, nakliye ve besleme maliyetlerini azalacak, koloni başına elde edilen net gelirleri artacak ve arıcılık işletmelerinin ekonomilerine olumlu katkı sağlanacaktır. 44

45 TEŞEKKÜR Aile Akademisyenler Arıcı birlikleri ve arıcılar Tez, TÜBİTAK113O541 numaralı proje kapsamında desteklenmiştir. Katkısından dolayı TÜBİTAK a teşekkür ederiz. 45