MİKRO KREDİLERİNİN KADIN İSTİHDAMI VE KALKINMAYA ETKİLERİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Transkript

1 MİKRO KREDİLERİNİN KADIN İSTİHDAMI VE KALKINMAYA ETKİLERİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ IMPACTS OF MICRO CREDITS ON WOMAN EMPLOYMENT AND DEVELOPMENT: TURKEY CASE Yrd. Doç. Dr. Utku ALTUNÖZ * Özet Türkiye nin en önemli ve ivedilikle çözümlenmesi gereken ekonomik problemlerinden biri düşük kadın istihdam oranlarıdır. Devlet ve özel sektör tarafından uygulanan farklı politikalara rağmen kadın işgücündeki düşüşün önüne geçilememektedir. Kadın istihdamının arttırılması ve yoksullukla mücadele konusunda mikro krediler dikkat çekmektedir. Bu çalışmada mikro kredi uygulanmasının yürütücüsü Bangladeş Grameen Bank ın işlevi genel anlamda açıklanarak, Türkiye dekimikro kredi uygulamaları, yoksullukla mücadelede ve istihdam bağlamında regresyon analizi ile incelenmiştir. Modeldeki sonuçlara göre Türkiye de kullandırılan kredideki 1 birimlik artış, kendi hesabına çalışan kadın sayısında birimlik artışa neden olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Mikro kredi, istihdam, regresyon Abstract One of the most important economic problems of Turkey which should be immediately solved is the low woman employment rates. Inspite of different policies which are implemented by the government and the private sector, the decrease in woman workforce cannot be prevented. With regard to increasing woman employment and the fight against poverty microcreditsattract attention. In this study, the mission of the Bangladesh Grameen Bank, the operator of micro credit practices, is explained in general and the implementation of micro credits in Turkey was analyzed via regression analysis in the context of fight against poverty and employment. According to the resultsin the model, an increase of 1 unit in the credit utilized in Turkey causes an increase of unit in the number of self-employed women. Keywords: Micro credit, employment, regression JEL Classification: J16, J21, J71 * Sinop Üniversitesi, Boyabat İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, utkual@hotmail.com ÇSGB Çalışma Dünyası Dergisi / Cilt: 3 / Sayı: 1 / Ocak-Nisan 2015 / Sayfa: 7-14 Labour World / Volume: 3 / Issue: 1 / January-April 2015 / Page:

2 Giriş Gelişmekte olan ülkelerin başta gelen ekonomik problemlerinden biri işsizliktir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde işsizlik oranının büyük bir kısmını kadınlar oluşturmaktadır. Başka bir ifadeyle kadınların iş gücüne katılım oranının fazla olması ile gelişmişlik düzeyi arasında güçlü bir ilişkinin olduğu iddia edilebilmektedir. Kadınların iş gücüne katılım oranının gelişmiş ülkelerle sınırlı kalması ve bu yapısal sorunun çözümü iktisat biliminin önem verdiği konuların başında gelmektedir. 90 lı yıllarda kadınların işgücüne katılım oranlarının arttırılması amacıyla yapılan program ve projelerin istenilen verimi gösteremediği anlaşılmıştır. Bu nedenle Türkiye de kadın istihdamının arttırılması politika yapıcıların da öncelikli alanlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bu amaçla desteklenen önemli bir araç mikro kredilerdir. 70 li yıllarda Bangladeş te iktisat profesörü Muhammed Yunus tarafından uygulamaya başlatılmış ve Türkiye de de destek bulmuştur. Bununla birlikte Türkiye demikrofinans kullanımı dünyadaki rakamların oldukça altında kalmaktadır. 1. Türkiye de İstihdamın Durumu 1.1. Türkiye İstihdamında Kadının Yeri Türkiye kadın istihdamı ile ilgili en güvenilir ve en net bilgilerin edinildiği Türkiye İstatistik Kurumu nun hane halkı anketlerine göre döneminde kadınların kırsal kesimde işgücüne katılım oranları %50,7 den %37,5 edüşerken, kentlerde %17,7 den %24,8 e yükselmiştir. Türkiye genelinde kadınların işgücünekatılım oranları ise 1988 yılında %34,3 iken 2004 te % de %29,5 olmuştur. Bu durum köyden kente göç sorununun da önemli bir göstergesi olarak algılanmaktadır. Genel anlamda Türkiye genelinde kadınların işgücüne katılım ve istihdamı AB ülkelerine oranla oldukçadüşük seviyede olduğunu söyleyebiliriz (TÜİK, 2011). Tablo 1: Türkiye de Kadınların İşgücüne Katılım Oranı (%) Yıl İşgücüne Katılım Oranı İşsizlik Oranı İstihdam Oranı Kent İşgücüne Katılım Oranı Kır İşgücüne Katılım Oranı Kaynak: TUİK 8

3 Türkiye de kadınların işgücüne katılımı konusunda yapılan çalışmalardan Özbay (1990) ve Erman (1998), kadınların işgücüne katılım oranındaki düşüklüğün temel nedeni olarak kırdan kente göçü vurgulamaktadır (Özbay, 1990; Erman, 1998). TÜİK e göre, 2012 de Türkiye de işgücüne katılım oranı %50 olarak gerçekleşirken, oranın erkeklerde %71, kadınlarda ise %29,5 olmuştur. İstihdam edilen kadın nüfus oranı %26,3 te kalırken, erkek nüfus oranı %65 e çıkmıştır. İşgücüne katılımı az olduğu gibi kadınlardaki işsizlik oranı daha yüksektir Mikro Kredi Uygulaması ve Temel Hedefleri Mikro kredi bir başlangıç sermayesi olarak yoksul kişilere iş kurup gelir sağlamaları amacıyla kullandırılan bir finansman kaynağıdır. Mikro krediyi diğer kredilerden ayıran en önemli fark, üretim sürecinin dışında olan fakir kesimlere finansman sağlaması ve sözkonusu kesimin ekonomik bağımlılıktan kurtulmasının sağlanmasıdır. Böylelikle sözkonusu kesimin üretime katılımları sağlanmış olmaktadır. Mikro finansman hizmeti dar tanımıyla, düşük gelirli insanlara özellikleyoksullara sağlanan bankacılık hizmetleri anlamına gelmektedir. Uygulanış biçimi ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir (Christen vd., 2003:9). Mikro kredilerin hedef kitlesi, piyasalardan kredi alma yeterliliği olmayan kesimleri fonlamasıdır. Bu kredilerin büyük bir bölümü vakıf kuruluşları ve kamu aracılığı ile karşılanmaktadır (Dalgıç, 2005:5) li yıllarda Muhammed Yunus, Bangladeş te geliştirdiği finans sistemi ile büyük kısmı kırsalda yaşayan 2,7 milyon insanın farklı bir hayata kavuşmasına sebep olmuş ve girişimcilik yeteneklerinin olgunlaşmasına olanak yaratmıştır (DPT, 2007:47). Yunus, mikro kredileri geliştirmesini şu şekilde dile getirmektedir....ülkem Bangladeş te hüküm süren trajik yoksulluğun da etkisiyle öğrencilerime ekonomik kuram ve hipotezlerin nasıl her türden ekonomik soruna çözüm bulduğunu anlatırken kendimi kaybederdim. Şimdi, bu durumun etkisiyle aniden içimde bir boşluk duymaya başlamıştım. İnsanlar kaldırımlarda ve evlerin önünde açlıktan ölürken bu kuram ve hipotezler ne güne duruyorlardı? Onların gerçek yaşamlarını yansıtan ekonomik kuram neredeydi? (Yunus, 2003:14-15) Nihayetinde Yunus, fakir insanların fakirlik nedeninin düşünüldüğü şekilde eğitimsizlik ya da cahillik değil, sermayelerini ellerinde tutamamaları olduğu sonucuna ulaşmıştır. Yunus, 1974 yılında araştırma yaptığı pilot köyde ilk kredi olayını gerçekleştirmiştir. Kredilerin geri dönüşüm oranındaki yüksek oran, Yunus u cesaretlendirmiş ve Grameen Bank ı kurarak daha yüksek meblağlardaki kredi uygulamalarını başlatmıştır (Şengür ve Taban, 2012:66) Türkiye de Mikrokredi Uygulamaları Türkiye de yoksullukla mücadele çerçevesinde; mikro kredi Türkiye Grameen Mikro Kredi Projesi (TGMP) adı altında 11 Haziran 2003 te Diyarbakır da hayata geçirilmiştir (Akgül, 2011:3). Türkiye Gramen Mikrofinans Programı verilerine göre Türkiye de 10 yıl- 9

4 da 68 il, 32 ilçe olmak üzere toplam 100 şubede 60 binden fazla dar gelirli kadına, 234 milyon lira mikrokredi verilmiştir. Diğer uygulamada ise 2005 yılında yapılan yasal düzenleme ile İl Özel İdarelerinin de mikrokredi uygulamakla görevlendirilmeleridir. Türkiye de kullandırılan mikro kredilerdeki geri dönüşün %100 olması, mikro kredi uygulamalarını gelecekte daha da genişletilmesi konusunda cesaret vermektedir. Türkiye Gramenbank 2013 verilerine göre Eylül ayı itibariyle kadına 247 milyon TL kredi kullandırılmıştır (Mikrokredi, 2015:2) Mikrokredi Kullanımı İle İlgili Literatür Güzel (2011), Kadın yoksulluğu ile mücadelede Dünya Bankasıve mikro kredi uygulamasını Türkiye açısından analiz ettiği çalışmasında Türkiye de henüz tam olarak gelişmiş bir mikrokredi piyasası oluşmadığı sonucuna varmıştır. Burada önemli bir etmenler, Kadınların risk almaktan kaçınması, toplumsal yargılar ve krediye başvurma konusunda çekingen davranmalarına davranmaları olarak özetlenmiştir. Ayrıca çalışmada mikro kredilerle ilgili beklenen kanuni altyapının oluşmasının kredi piyasasının olumlu bir şekilde etkileyeceğini belirtmiştir. Bayraktutan ve Akatay (2012) Kocaeli ili için mikro kredi uygulamalarını araştırdıkları çalışmalarında mikro kredi uygulamalarının, kentsel yoksulluğun düşürülmesinde önemli ve başarılı sonuçlar veren bir politika aracı olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Ayrıca ilgili çalışmada mikro kredinin gelir düzeyi artışı yanında özgüven artışını da desteklediğini göstermişlerdir. Bakan ve Eyitmiş (2009) tarafından Türkiye de 22 İl içinyaptıkları çalışmalarında yoksulluk oranı ile mikrokredi arasında pozitif ilişkiye ulaşmışlardır. Çalışma sonucuna göre mikrokredi öncesi yoksulluk %83,6 iken, mikrokredi kullanımı sonrası işsizlik oranı %57,9 a düşmüştür. Akbıyık ve Şahin (2010) Malatya için mikro kredilerin etkilerini araştırdıkları çalışmalarında mikrokredi kullanıcılarının gelirlerinde en az %25 lik bir artışın yaşandığı görülmüştür. 2. Türkiye de Kadın İstihdamının Gelişimi-Mikro Kredi Uygulamaları İlişkilerinin Ampirik Analizi Kadın istihdamının gelişimi ile mikro kredi uygulamaları konusunda Türkiye nin durumunu ampirik olarak test edeceğimiz modelde kullanacağımız 3 değişken kendi işinde çalışan kadın sayısı, Türkiye de kullandırılan mikro kredi tutarı ve mikro kredi kullananların sayısıdır. 10

5 Tablo 2 : Değişkenler, Semboller ve Veri Kaynakları Değişken Sembolü Verinin Kaynağı Kendi İşinde Çalışan Kadın Sayısı KİÇKS Türkiye Grameen Mikrofinans Türkiye de Kullandırılan Mikro Kredi Tutarı TKMKT Türkiye Grameen Mikrofinans Mikro Kredi Kullananları Sayısı MKKS Türkiye İstatistik Enstitüsü Kaynak: TUİK Tablo 2 de kendi işinde çalışan kadın sayısı değişkeni ve Türkiye de kullandırılan mikro kredi tutarı değişkenleri, kurumun internet sayfasındaki dış denetim raporlarında elde edilmiş aylık verilerdir. Değişkenler arasındaki ilişki en küçük kareler yöntemi kullanılarak tahmin edilmiştir. Regresyon modellerinde nitel değişkenlere yer verebilmek için kukla değişkenler kullanılmaktadır kullanılır. İki Kukla değişkenler modellerde bağımsız ve/veya bağımlı değişken olarak yer alabilirler. Diğer bir ifadeyle ekonometrik modele eklenen sayısal ölçümü yapılamayan değişkenlerdir. Mesela herhangi bir ürün hasadı ile ilgili modelde ekilen alanın büyüklüğü ve toprağınverimliliği ölçülebilen değişkenlerse, hasadın hangi ayda yapıldığına ilişkin değişken kukla değişken ile gösterilebilmektedir. Kullanılan model denklem (1) de gösterilmiştir. Y (1) t =β 0 +β 1 X t +β 2 Kukla+ε t X: Kullanılan mikro kredi tutarı ε t :Hata terimi Denklem (1) de kukla değişken kullanılmasının sebebi inceleme başlangıç yılımız olan 2009 un bir önceki yılda yaşanan küresel krizin etkisiyle kredi kullanımında yaşanan daralmadır. Özellikle kriz dönemlerinde kredi talebinde her ne kadar artış olursa olsun bankalar kredi tayınlaması yolu ile kredi kullandırım konusunda isteksiz davranmaktadırlar. Ekonometrik modelimizde öncelikle tahmin edilen değişkenlerden elde edilen hata teriminin durağan olup olmadığı ADF birim kök testi kullanılarak tespit edilmektedir. Eğer hata terimi durağan bulunmuşsa, tahmin edilen değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığından söz edilmektedir. Teknik bir ifadeyle, değişkenler eş bütünleşiktir. Özel yatırım harcama modeli tahmin etmeden önce, modelde yer alan değişkenlerin durağan olup olmadıkları Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök testi ile belirlenmiştir. 11

6 Tablo 3: ADF Birim Kök Test Sonuçları (Düzeyde) ADF Birim Kök (Düzeyde) Değişken Sabitsiz Sabitli Sabit ve Trend logkiçks (0) (0) (2) logtkmkt (0) (4) (3) logmkks (0) (0) (0) Mac Kinnon Kritik Değerler Sabitsiz Sabitli Sabit ve Trend 1% % % p<0.05, parantez içindeki değerler gecikme uzunluklarını göstermektedir. Tablo 3 e bakıldığında ADF t değerinin mutlak değeri Mac kinnon kritik değerinin üzerinde değildir. Bunun anlamı birim kök içermektedir ve %5 anlam seviyesinde durağan değildir. Bu durumda birinci farkları alınarak durağanlaştırılma yöntemine başvurulmuştur. Tablo 4: ADF Birim Kök Test Sonuçları (Birinci Fark) ADF Birim Kök (Birinci fark) Değişken Sabitsiz Sabitli Sabit ve Trend logkiçks (2) (2) (5) logtkmkt (0) (5) (4) logmkks (0) (0) (0) Mac Kinnon Kritik Değerler Sabitsiz Sabitli Sabit ve Trend 1% % % Tablo 4 te izlendiği gibi birinci farkı alınan değişkenler durağan hale gelmişlerdir. Durağanlıkların sağlanmasının regresyon analizine geçilmiştir. 12

7 Tablo 5: Regresyon Sonuçları Değişken Katsayı Standart Hata T İstatistiği Olasılık TKMKT KUKLA C R kare Akaike Bilgi Kriteri Ayarlanmış R kare Schwarz Bilgi Kriteri Olasılık -254 Hannan Quinn Bilgi kriteri F İstatistiği Durbin Watson İstatistiği 1.34 Olasılık (F İstatistiği) 0.00 Uygulanan F testinde p<0.05 seviyesinde hesaplanan f değeri olan 66213, f tablo değerinin oldukça üzerindedir. Bu nedenle model anlamlıdır. T istatistik hesaplanan değeri olan 6.21, tablo değerinden büyük olması da modelimizin anlamlı olduğunu göstermektedir. Tablo 4 teki regresyon sonuçlarına göre her 1 birimlik mikro kredi kullandırımı, kendi hesabına çalışan kadın sayısında birimlik değişime neden olmaktadır. Regresyon analizlerinde hesaplanan korelasyon katsayısı r kare ile gösterilir ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ve büyüklüğünü belirten katsayıdır. R kare değerinin, -1 ile +1 arasında bir değer alması beklenir. Çalışmamızın r kare değeri 0,92 olarak hesaplanmış olup istatistikî olarak anlamlıdır. Sonuç Yoksullukla mücadele için geliştirilen en etkili yöntemlerden biri mikro kredi uygulamalarıdır. Çalışmamızda tüm dünyada etkin bir şekilde uygulanan mikro kredilerin Türkiyede ki uygulanması ve önemli bir sosyal ve ekonomik problem olan kadın istihdamı üzerindeki etkisi araştırılmıştır.kendi İşinde Çalışan Kadın Sayısı ile mikro krediler arasında ekonometrik bir ilişki olup olmadığı kurulan regresyon modeli ile test edilmiştir. Regresyon sonuçlarına göre her 1 birimlik mikro kredi kullandırımı, kendi hesabına çalışan kadın sayısında birimlik değişime neden olmaktadır. Diğer bir ifade ile Türkiye de kullandırılacak her bir %1 artış, kendi hesabına çalışmak isteyen kadınların %0.04 ünü istihdama dahil edecektir. Bu durumu örnekle açıklayacak olursak, bir ülkede 100 adet mikro kredi kullanımı 120 kişiyi istihdam ediyorsa, mikro kredi kullanımı %1 artış ile 101 adete yükseldiğinde istihdamdaki artış 4.8 kişi ile kişiye yükselecektir. Türkiye de mikro kredi talep edebilecek 1.5 milyon potansiyel müşterinin olduğu gerçeğinden hareketle, bu sistemin henüz etkin olarak değerlendirilmediği ve sisteme derinlik kazandırılamadığı rahatlıkla söylenebilir. Bu duruma bağlı olarak mikro krediler ile birlikte arttırılan istihdamın ve iş hayatı kalitesine etkisi oldukça sınırlıdır. 13

8 Türkiye de bu kadar genç olan mikro kredi sistemi,bilhassa 2007 yılından sonra büyümeye ve gelişmeye başlamıştır. Türkiye genelinde açılan şube ağı ile daha tanınır hale gelen sistem, kurulduğu 2003 yılında 2 şube, 8 çalışan ve 292 müşterisi ile TL lik bir kaynak yaratırken 2010 yılına gelindiğinde sistem 65 şubesi ile kişiye mikro kredi olanağı sağlamıştır. Mikrokredi Uygulamasının gerek gelir gerekse istihdam ve sosyal yaşama dair olumlu katkılarından dolayı başarılı olduğu söylenebilir. Bununla birlikte bu başarının sürdürülebilirliği, kredi ofisi çalışanlarının ve müşterilerinin çabalarının korunmasına bağlı olduğu da unutulmamalıdır. Sistemin daha iyi tanıtılması ve potansiyel müşterilerin sisteme dâhil edilmesi, kadın istihdamının arttırılması ve çalışma hayatının kalitesinin çok daha ileri aşamalara taşınabilmesini beraberinde getirecektir. Kaynakça AKBIYIK, N. ve L. Şahin. (2010). Mikrokredi Uygulaması ve Ekonomik Kriz, Turgut Özal Uluslararası Ekonomi ve Siyaset Kongresi-I Nisan Malatya, 2010, e-kitap: tr/pdf/102.pdf. AKGÜL, Aziz (2011). Türkiye de Mikro Kredi Uygulaması, Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, (Çevirim içi) Erişim Tarihi: BAKAN, İ., AYRIÇAY, Y. ve EYİTMİŞ M. (2010). Türkiye de Mikrokredi Uygulamaları Araştırmasının Sonuçları, (Ed: İ. Lofça, A. H. Aydın, S.Güngör ve Ö. Büyükyenigün). Mikrokredi ve Yoksulluk, K.Maraş, K.Maraş Valiliği Yayın No: 8. BAYRAKTUTAN, Yusuf ve AKATAY, Merve (2012). Kentsel Yoksulluk ve Mikro Finansman: Kocaeli Örneği, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2012, 24: 1 34 CHRISTEN, R. vd., (2003). Guiding Principles on Regulation and Supervision of Microfinance, CGAP The World Bank Group Microfinance Consensus Guidelines,1-39 DALGIÇ, Umut (2005). Social capital gender and micro finance: The World Bank ın the 1990s,RC19, Annual conference, Evanston, (Çevirim içi) Tarihi: DPT, (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ), Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu ERMAN, T. (1998). Kadınlara bakış açısından köyden kente göç ve kentteki yaşam. İçinde A.Berktay Hacımirzaoğlu (Der.), 75 yılda kadınlar ve erkekler. Tarih Vakfı Bilânço Dizisi,İstanbul: Tarih Vakfı yayınları. GÜZEL, Simla(2011), Kadın yoksulluğu ile mücadelede Dünya bankası ve mikro kredi uygulaması: Türkiye açısından bir değerlendirme, Azerbaycan Vergi Dergisi, 2011,s Mikrokredi, Mikrokredi Dergisi, Yıl:1, sayı 1, ÖZBAY, F. (1990). Kadınların ev içi ve ev dışı uğraşlarındaki değişme. içinde Ş. Tekeli (Der.),Kadın bakış açısından 80 ler Türkiye sinde kadınlar. İstanbul: iletişim Yayınları. ŞENGÜR, Mehmet ve TABAN,Sami(2012). Yoksullukla Mücadele Stratejisi Olarak Mikro Kredi Uygulaması: Eskişehir İli Örneği, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,,13(1) TÜİK. (2011).Hane halkı İşgücü Araştırması, Ankara 14