SOSYAL GÜVENLİK PERSPEKTİFİNDE MİKROFİNANS SİSTEMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1 1.GİRİŞ

Transkript

1 SOSYAL GÜVENLİK PERSPEKTİFİNDE MİKROFİNANS SİSTEMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1 1.GİRİŞ Sosyal haklar, bireylerin yaşamsal gereksinimlerinin karşılanması ve kendini yeniden üretmesi için ortaya çıkmış ve zaman içinde kurumsallaşarak genişlemiştir. Sosyal haklardaki bu gelişme devleti refahı yaygınlaştırmak için kurumsal yapılar oluşturmaya zorlamış ve sosyal devlet bu süreçte şekillenmiştir. İnsanı çalışma gücünden mahrum bırakan ya da ileride yaşanma ihtimali bulunan olaylar karşısında, toplumu oluşturan bireylerin güvenceye kavuşturulması ve onların insan onuruna yaraşır bir biçimde yaşamlarını sürdürmelerinin sağlanması, sosyal devletin temel görevlerindendir. Bu çerçevede, sosyal devletin en temel işlevlerinden olan sosyal güvenlik, keyfilikten uzak, süreklilik arzeden ve herkesi kapsaması gereken en temel kamusal hizmetlerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, gerek dünya uygulamalarında gerekse ülkemizde, en temel haklarından biri olan sosyal güvenlik hakkının yukarıda ifade edilen kriterlerle örtüşmediği görülmektedir. Mevcut sosyal güvenlik sistemlerindeki bu yetersizlikler, sosyal güvenlik alanında bazı yeni arayışları ve reform çalışmalarını da beraberinde getirmiştir. Buradan hareketle mevcut çalışmamızda, bu yeni arayışlar neticesinde ortaya çıkan ve sosyal güvenlik sisteminin aksayan yönlerini telafi etmede oldukça etkin bir politika aracı olduğu düşünülen mikrofinans uygulaması incelenerek sistemin bu alandaki etkinliği sorgulanmaktadır. 2. SOSYAL GÜVENLİK ALANINDA YENİ ARAYIŞLARI DOĞURAN NEDENLER Bir ülkede sosyal politikaların amacını, kısaca o ülke vatandaşları için gerekli olan kamusal mal ve hizmetlerin tedarik edilmesi olarak tanımlamak mümkün olmakla birlikte, daha anlamlı bir tanıma ulaşabilmek için, sözkonusu kapsam içerisinde sosyal sektörler, sosyal sigortacılık, sosyal koruma, sosyal hizmetler ve sosyal hakların bir bütün olarak değerlendirilmesi gerekmektedir 2. Bir çok gelişmekte olan ve düşük gelirli ülkede sosyal politika olarak belirlenen hedeflerin genelde gelir dağılımının alt dilimlerinde yer alan nüfusu kapsamaması ya da ülke vatandaşlarının ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kalması veyahut ta bu tür sosyal politikalara ulaşmanın dar gelirliler açısından çok maliyetli olması, o ülkede sosyal refaha istenilen 1 Nagihan Oktayer, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Maliye Bölümü Murat Çak, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Maliye Bölümü 2 S. DEVEREUX ve S. COOK; Does Social Policy Meet Social Needs, IDS Bulletin, Volume 31, No 4, 2000, p

2 düzeyde ulaşılamaması ile sonuçlanmaktadır. Bunun yanı sıra, birçok düşük gelirli ülkede sosyal güvenliğin geleneksel ve dar bir çerçevede kamu veya özel kesimdeki formel sektörlerde yer alan istihdam ile ilişkilendirilmiş olması da, söz konusu sektörlerde çalışma imkânı bulamayan (tarım işçileri, seyyar satıcılar, işsizler v.b.) bireyleri sistem dışına itmektedir. Nitekim Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) nun 1952 yılında çalışanlar için sosyal güvenlik sistemi kapsamında değerlendirdiği sosyal riskler yalnızca hastalık, işsizlik, çalışma sonucu oluşan kazalar, yaşlılık ve doğum olarak belirlenmiştir. Bunun bir neticesi olarak da başta düşük gelirli ülkeler olmak üzere, pek çok ülkede 1990 lara kadar sosyal güvenlik sistemlerinin sadece formel sektörlerde çalışanları ve ilgili sosyal riskleri kapsayacak biçimde dizayn edildikleri gözlemlenmiştir. Sosyal güvenliğin kapsamının sadece formel sektörlerde çalışanlar esasına dayandırılması ve bu sektörlerde çalışanların sistemden yararlanabilmeleri için ödedikleri katkı paylarının işverenle paylaşılmasına rağmen, düzenli bir gelire sahip olmayan informel sektörde faaliyet gösterenlerin bu şekildeki bir sosyal güvenlik sisteminden yararlanabilmeleri için sistem tarafından talep edilen meblağın tamamını kendilerinin ödemesinin gerekmesi, bir çok bireyin prim ödemelerini gerçekleştirememeleri neticesinde sistemden yararlanamamasıyla sonuçlanmaktadır 3. Duruma işin finansmanı açısından bakıldığında aslında ekonomik olarak informel sektörlerde aktif halde çalışan bireylerin çoğunlukla devlet tarafından idare edilen sosyal güvenlik sistemlerinden yararlanamamalarının önemli bir nedeni de ortaya çıkmaktadır. Bilindiği üzere çoğu devlet tarafından idare edilen büyük sosyal güvenlik sistemlerinde finansman işveren ve işçiden kaynakta kesilerek düzenli olarak yapılan tutarlarla sağlanmaktadır. İnformel sektörlerde çalışan bireylerin düzenli bir gelirleri olmadığından vergiye benzer bu kesintileri karşılamaları mümkün olmamakta, dolayısıyla geniş kesimleri içine alan bu tür sistemlerden faydalanmaları sözkonusu olamamaktadır. Yine, bu alanda yapılan çalışmalar göstermektedir ki, informel sektörlerde çalışanların eğitim seviyeleri formel sektördeki çalışanlara göre çok daha düşük düzeylerde olduğundan, önemli bir kısmının okumayı ve yazmayı dahi bilmeyen bu bireylerin, geniş anlamda devlet veya özel kesimce sağlanan sosyal güvenlik hizmetlerinde uygulanan bürokratik işlemleri anlamaları ve bunları gereğince yürütmeleri oldukça zor olmaktadır. 4 Sosyal güvenlik hizmetlerinin toplumun her kesimine ulaştırılamaması, temel amacı toplumsal dayanışmayı kurumsallaştırmak suretiyle zor dönemlerde bireyleri yoksulluk ve yoksunluk riskine karşı korumak, göreli ve mutlak yoksulluğu azaltmak olan sosyal güvenlik sisteminin, söz konusu hedefi gerçekleştirmede başarısız olmasına yol açmaktadır. 3 W. Van GINNEKEN, Social Security for the Excluded Majority: Case Studies of Developing Countries, ILO, Geneva, 1999, p A. MAES, Informal Economic and Social Security in Sub- Saharan Africa, International Social Security Review, Volume 56, Issue 3-4, 2003, p

3 Diğer taraftan dünya genelinde ortaya çıkan yeni anlayış çerçevesinde, sosyal güvenlik kavramı daha geniş bir perspektiften değerlendirilmekte ve söz konusu kavram yalnızca emeklilik, eğitim ve sağlık hizmetlerini ve çeşitli risklere karşı korunmayı değil fakat aynı zamanda kredi imkanlarına erişebilir olmayı da içermektedir. Dolayısıyla modern anlamda bir sosyal güvenlik mekanizmasında varolması gereken unsurlardan biri de çok küçük miktarlarda bile olsa, bireylere ihtiyaç duydukları anda kredi imkanı sağlama yeteneğinin sistemde yer almasıdır. Dünyada, mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin belirtilen alanlardaki yetersizlikleri yeni bazı arayışları ve çözüm önerilerini de beraberinde getirmiştir li yıllarda ilk kez Bangladeş te gerçekleştirilen mikrofinans uygulaması söz konusu çözüm önerilerinin önde gelenlerindendir. 3. MİKROFİNANS UYGULAMASININ GENEL ESASLARI Özellikle 1900 lerin ikinci yarısından sonra gerek ülkelerin tek başlarına gerekse Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ya da OECD gibi uluslararası kuruluşların gelişmekte olan ülkelerdeki yoksullukla mücadelenin ve bu ülkelerde sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması amaçlarıyla makro düzeyde hazırladıkları stratejilerin geçen zaman zarfında anlamlı başarılar kaydedememesi bir yandan söz konusu stratejilerin yeniden gözden geçirilmesi ile sonuçlanırken diğer yandan ülkelerin arzulanan amaçlara istikrarlı bir biçimde ulaşmalarını hedefleyen yeni yaklaşımların doğuşuna zemin hazırlamıştır. Yoksullukla mücadele amacını gerçekleştirmede en etkin araçlardan biri olarak kabul edilen sosyal güvenlik sistemlerinin de, kişilerin karşı karşıya kalabilecekleri ekonomik ve sosyal riskleri ortadan kaldırmada yetersiz kalmaları, yeni politikaların doğuşuna hız kazandırmıştır. Bu alanda ortaya çıkan ve uluslar arası kuruluşlarca da etkinliği kabul edilen en önemli araçlardan biri mikrofinans uygulamasıdır. Makro alandaki kalkınma ve fakirlikle mücadele stratejilerinin aksine; mikrofinans, hali hazırda büyük bir kısmı tüketim toplumu içerisinde bulunmanın dahi çok gerisinde olan en fakir kesimi, üretim sürecinin aktif üyeleri haline getirerek hem yoksullukla mücadelenin etkin bir biçimde sağlanması hem de topyekün kalkınmanın başarılması amaçlarına birlikte hitap eden bir sistem olarak kullanılmaya başlanmıştır. Mikrofinans, belirli bir düzeyin altında gelire sahip bireylere yapılacak yardım ve bağışlar yerine, bankalar, sivil toplum kuruluşları, kredi kooperatifleri ve diğer resmi mali sistem ögeleri aracılığı ile onların ihtiyaçlarını karşılayacak, onları üretime sevk edecek düşük meblağlardaki kredilerin kullandırılması, böylelikle bir yandan bu bireylerin mevcut refah seviyelerinin arttırılması, diğer yandan ise dolaylı olarak çok küçük değerlerin de üretim sürecinde kullanılması ile kişi başına düşen milli gelirin ve büyüme oranının yükseltilmesi amaçlarına hizmet eden ekonomik bir sistemi ifade etmektedir 5. 5 R. P. CHRISTEN, T. R. LYMAN, Richard RESENBERG, Microfinance Consensus Guidlines: Guiding Principles on Regulation and Supervision of Microfinance, CGAP, 2003, ss.5,6. 3

4 Bir ülkede üretim sürecinde yer almayan ve mevcut koşullarda hiçbir finansal kuruluştan istifade edemeyecek durumda olan en fakir grubun geniş bir yelpazede çeşitli kamu ve özel sektör kuruluşlarınca sunulan finansal olanaklardan yasal olarak yararlandırılmaları esasına dayanan mikrofinans sistemi, bir yandan söz konusu bireylerin ekonomik anlamda bağımlı konumlarından kurtulup onları üretken hale getirerek düzenli bir gelir sahibi olmalarını teşvik etmekte, diğer yandan üretim sürecine katılan yeni iş gücü sayesinde mevcut üretim kapasitesini ve dolayısıyla çıktı seviyesini arttırarak büyüme ve kalkınma gibi diğer makro ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesine de yardımcı olmaktadır. Mikrofinans yoluyla yoksullukla mücadele hareketi, 1970 li yılların ortalarında Chitagong Üniversitesi ekonomi Profesörü Muhammed Yunus tarafından başlatılmıştır. Yoksulluğun çok yoğun olarak yaşandığı Bangladeş te, halkın karşı karşıya olduğu açlık ve bu durum karşısında yaşadığı çaresizlik, Prof.Dr. Yunus u ekonomik teorilerin öngördüğü modellerin ötesinde farklı çözüm arayışlarına yöneltmiştir. Yunus tarafından o yıllarda ortaya atılan çözüm önerileri, günümüzde Grameen tipi finansman modelinin temelini teşkil etmiştir. İhtiyaç sahibi 42 kişiye verilen toplam 27 Dolar tutarındaki kredi ile başlatılan proje, günümüzde dünyanın birçok ülkesinde uygulanmakta olan dev bir finansman modeline dönüşmüştür 6. Mikrofinans uygulaması, benzer nitelikteki diğer programların doğması ve 1983 yılında Grameen Bank ın kurulması ile yeni bir kimlik kazanmış ve literetürde yeni bir yer edinmiştir. Mikrofinans uygulaması, kredi verme esasları bakımından geleneksel bankacılık sisteminden önemli ölçüde farklılaşır. Geleneksel bankacılıkta, tapu, teminat ve kefalet gibi maddi güvenceler kredi alabilmenin temel şartlarını oluştururken, mikrofinans uygulamasında söz konusu belgeler istenmez, zira bu uygulamada kişiye güven esastır. Klasik bankacılıkta kredi talep edenlerin sahip oldukları teminat miktarı arttıkça, elde edecekleri kredi miktarı da o ölçüde fazlalaşır. Mikrofinans sisteminde ise, bireyler ne kadar aza sahipse kredi almadaki şansları ve öncelikleri o ölçüde artar 7. Mikrofinans uygulamasındaki temel hareket noktası, kredinin bir insan hakkı olduğudur. Mikrofinans modeli grup esasına dayalı bir uygulamayı içerir. Birbirini tanıyan ve krediye gereksinim duyan bireyler biraraya gelerek grup oluşumunu sağlar. Grameen tipi mikrofinans uygulamalarında grubu oluşturan birey sayısı 5 olmakla birlikte, dünya genelindeki diğer uygulamalarda bu sayı toplumsal ve kültürel yapıya bağlı olarak on kata kadar çıkabilmektedir. Bu modelde kredi verme herhangi bir formaliteye dayanmayan son derece basit bir işlemdir. Kredi alan kişinin teminat gösterme gibi bir yükümlülüğü bulunmamaktadır. Bu sistemde en büyük teminat grup üyeliği ve borcunu geri ödemeyen kişiye karşı oluşturulacak grup baskısıdır. Mikrofinans uygulamasında, küçük miktarlardaki kredilerle yoksul kişilerin kendi gelir getirici faaliyetlerini yaratmaları ve sürdürmeleri, böylelikle iktisadi hayatta üretim sürecine katılmaları hedeflenmiştir. Projenin 6 M. YUNUS, Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru, (Çev.Gülden Şen), Doğan Kitapçılık, 2003, s KORKMAZ, E., BALOĞLU, B., SÜMER, K., OKTAYER, N., ÇAK, M., Mikrokredi Modeli Yoluyla Yoksulluğun Azaltılması: İstanbul Örneği, İTO Yayınları, No , s

5 temel mantığı, yoksul kişilerin ekonomik açıdan kendi hayatlarının devamını sağlayabilecek yeteneğe ve potansiyele sahip oldukları, ancak iş kurmak için yeterli sermayeye ulaşma imkânlarının olmadığı şeklinde açıklanabilir. Grameen tipi mikrofinans uygulamasında hedef kitle, yüksek işlem maliyetleri ve risk faktöründen doğan nedenlerle geleneksel finansal sistemin dışında bırakılan kişi ve gruplardır. Ancak bunun da ötesinde, söz konusu modelde hedef kitle daha da daraltılarak çok istisnai durumlar dışında yalnızca kadınlara yönelik bir uygulama esas alınmıştır. Özellikle geleneksel toplumlarda kadınların toplumsal hayatta pek az söz sahibi olmaları, buna karşın ailelerini geçindirmede sergiledikleri güçlü ve güvenilir yapı, cinsiyet alanında ortaya çıkan bu pozitif ayırımcılığın temel nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Kadınlar, ailelerinin ekonomik durumunu iyileştirebilmek amacıyla kendilerine sunulan fırsatları daha kolay ve samimi bir biçimde yakalamakta ve kendilerine duyulan bu güveni sarsmamak amacıyla, ellerine geçen bu fırsatı en iyi şekilde değerlendirmektedirler 8. Mikrofinans sisteminin toplumdaki yoksul kesimi ve özellikle kadınların ekonomik girişimlerini desteklemesi, bu zamana kadar varolan fakat ekonomik olarak göz ardı edilen bir değerin ekonomiye kazandırılmasını sağlamaktadır. Bu alandaki birçok çalışma göstermiştir ki, kadınların aile gelirine katkıları, o hane halkının yoksulluktan kurtulması için önemli bir destek oluşturmaktadır. Nitekim mikrofinans litaratüründe kadınların kendileri için iş imkânları oluşturmalarının teşvik edilmesinin sadece o ülkedeki GSMH ye katkıda bulunmayacağı, aynı zamanda istihdam olanakları artışını da destekleyeceği savunulmaktadır 9. Dünya uygulamalarına baktığımızda, mikrofinans modelinin gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan bir çok ülkede 30 yılı aşkın bir süredir başarıyla uygulandığı görülmektedir. Bu alanda yapılan bir çok çalışma göstermiştir ki; mikrokredi yoksul hanehalklarının gelirlerine ciddi katkıda bulunmakta, menkul ve gayrimenkuller edinmelerine yardımcı olmakta ve bu bireylerin zaman zaman meydana gelen olağanüstü negatif gelişmelerden (doğal afetler, iktisadi krizler v.s.) daha az etkilenmelerine sebep olmaktadır yılında Gameen Bank ın kurulmasıyla kurumsal bir kimlik kazanan mikrofinans uygulaması, geçen zaman içinde, sistemi daha etkin hale getirme yolunda bir takım dönüşümler yaşamış ve bazı yenilikleri bünyesine katmıştır. Özellikle sosyal güvenlik açısından ele alındığında, bu yeniliklerin en çarpıcı olanlarından biri mikro sigortacılık uygulamasıdır. 8 S. HASHEMI, L. MORSHED, Grameen Bank: A Case Study, Beyond Micro-Credit, New Economic Foundation, London, 2002, p L. STEVENSON, Women and Economic Development: a Focus an Entrepreneurship Journal of Development Planning, no.18, 1998, p

6 4. MİKROFİNANS SİSTEMİNDE YENİ OLUŞUMLAR: MİKRO SİGORTACILIK Mikrofinans uygulamaları ile yoksulluk sınırının altında yaşayan hane halklarının kendi kendilerine yeterli bir gelir seviyesine daimi olarak ulaşmalarına yardımcı olunurken, başarılı uygulamalarda, zamanla ortaya çıkan ihtiyaçlar doğrultusunda geliştirilen yeni ürünlerin dar gelirli bireylerin kullanımına sunulduğu bilinmektedir 10. Bu ürünlerden en önemlisi, son 10 yıl içerisinde çeşitli ülkelerde denenen ve başarılı uygulamaları bulunan mikro sigortacılıktır. Mikro sigortacılık uygulamasında, krediden yararlanan bireyin çeşitli sağlık nedenleri ile bir müddet işinden uzak kalması ya da vefat gibi nedenlerle kalıcı olarak işine devam edememesi halinde veyahutta çeşitli doğal afetler nedeniyle kredi kullanıcısının herhangi bir kusuru olmaksızın ortaya çıkan ve dışsal faktörlerden kaynaklanan riskler gönüllü katılıma bağlı olarak sigorta kapsamına alınmaktadır. Bu sistem sayesinde, gelişmekte olan ülkelerde daha fazla gözlenen erkek egemenliğinin bir sonucu olarak aile içinde edinilen değerli mal varlığının erkeğin üzerinde olması ve boşanmalarda kadınların aniden sözkonusu taşınır ve taşınmaz mallardan mahrum kalmasının meydana getirdiği önemli mahsurlar da telafi edilmiş olmaktadır. Uzun yıllardan beri mikrofinans alanında faaliyet gösteren SEWA, BRAC, FINCA, v.b bazı mikrofinans kuruluşlarının belirtilen riskleri telafi etmeye yönelik, düşük maliyetli, gönüllü katılıma dayalı sigortacılık ürünlerini geliştirdikleri ve müşterilerine teklif etmeye başladıkları bilinmektedir 11. Örneğin, FINCA nın Uganda daki mikro sigorta uygulamasında hayat, sağlık ve taşınmaz mülk sigortası hizmetleri esasında American Insurance Group (AIG) tarafından sunulmakta ve bunun karşılığında bu amaç için toplanan primlerin %45 i ilgili kuruluşa aktarılmaktadır. Burada oluşacak maliyetleri kontrol etmek amacıyla, o toplumda yaygın olarak görülen yüksek tansiyon, şeker hastalığı, ülser gibi hastalıklarla uzun süre tedavi gerektiren alkolizm gibi hastalıkların tedavileri ise sigorta kapsamı dışında bırakılmıştır 12. Yapılan bazı çalışmalar dünyanın en fakir ülkelerindeki mikrofinans uygulamalarında dahi, kredi kullanıcısı bireylerin aylık gelirlerinin %5 ini mikro sigorta ürünlerine tahsis etmeye istekli olduklarını ortaya koymaktadır 13. Böylelikle hali hazırda dar gelirli kesimin kredi imkânlarına erişip ekonomik olarak aktif hale gelerek yoksulluktan kurtulma çabalarına destek veren mikrofinans uygulaması, sisteme mikro sigortacılığın da eklenmesiyle, 10 J. MORDUCH, Micro-insurance: The Next Revolution, New York University, M. MCCORD, Healthcare Microinsurance-Case Studies from Uganda, Tanzania, India and Cambodia, Small Enterprise Development, vol.12, issue1, pp M. COHEN & J. SEBSTAD, Reducing Vulnerability:The Demand for Microinsurance, MicroSave Africa Report, 2003, p R. AHUJA, J. JÜTTING, Are the Poor too Poor to Demand Health Insurance?, Journal of Microfinance, Vol.6, No.1, 2004, p.5. 6

7 bireyleri zor dönemlerinde yoksulluk ve yoksunluk risklerine karşı da koruyan bir yapıya dönüşmektedir. Bunun yanı sıra, sisteme mikro sigortacılığın da dahil edilmesi, çeşitli nedenlerle geleneksel sosyal güvenlik sisteminin dışında kalan bireyleri hayatlarının çeşitli dönemlerinde karşılaşabilecekleri risklere karşı koruma altına almakta, bu anlamda geleneksel sosyal güvenlik sistemini telafi edici bir fonksiyon üstlenmektedir. Bir diğer ifadeyle, sosyal güvenliğin hitap ettiği alanı genişletmektedir. 5. TÜRKİYE DE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE SİSTEMİN AKSAKLIKLARI Türkiye de sosyal güvenlik hizmetleri günümüze kadar olan süreçte; prim esasına dayalı sosyal sigortalar ile muhtaçlık ölçütlerine bağlı olarak sunulan ve prim esasına dayanmayan sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerden oluşan üç ayaklı bir model üzerine oturtulmuştur. Sosyal güvenlik sistemimiz, 1980 lerden sonra dünyada birçok gelişmekte olan ülkenin yaşadığı üç temel sorunla karşı karşıyadır. Bunlardan ilki, yakın vadede demografik alanda yaşanması beklenen dönüşümdür. Ülkemizde 65 yaş üstü olarak ifade edilen yaşlı nüfus giderek artmaktadır. 65 yaş ve üzeri nüfusun çalışma çağındaki (15-64) nüfusa oranını ifade eden yaşlı bağımlılık oranı 2000 yılında %8.8 iken bu oranın 2025 te %13.1 e, 2050 de ise %27.2 ye yükselmesi beklenmektedir. Bunun yanısıra, yaşlı bağımlılık oranındaki bu gelişime paralel olarak bağımlı nüfus oranı da, özellikle 2025 yılından itibaren artış gösterecektir 14. Netice itibariyle, nüfus yapısında görülmesi beklenen bu değişim, sosyal güvenlik sistemimiz bakımından uzun vadede aktif/pasif dengesinin bozulmasına ve bağımlılık oranının giderek artmasına yol açacaktır. Bağımlılık oranı açısından değerlendirildiğinde yıllarını kapsayan dönem Türkiye açısından büyük bir önem taşımaktadır. Demografik Fırsat Penceresi olarak da adlandırılan bu dönemde toplam bağımlılık oranı gerileyecek, bu tarihten sonra ise artış trendine girecektir. Bu dönemde toplumsal tasarrufların artması, iktisadi büyümenin hız kazanması ve sosyal güvenlik kurumlarında yüksek fon birikiminin sağlanması sosyal güvenlik sistemimizin gelecekteki performansını belirleyecektir. Dolayısıyla, özellikle döneminde iş imkanlarını ve girişimcilik kabiliyetini artırıcı tedbirlerin alınması büyük bir önem taşımaktadır. 14 DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, s.36. 7

8 Türkiye de Yaşlı Bağımlılık Oranı ve Toplam Bağımlılık Oranı (%) Yıllar Yaşlı Bağımlılık Oranı Bağımlılık Oranı ,3 82, ,8 55, ,1 45, ,2 54,5 Kaynak: 2000 Genel Nüfus Sayımı ve 2003 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Sonuçlarına Göre; DİE; DPT ve Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü Tarafından Yapılmış Nüfus Projeksiyonları, Ağustos 2005, DPT Sosyal güvenlik sistemimizi reforma taşıyan en önemli sebeplerden biri de, mevcut sistemin bütün nüfusu koruma altına alamaması ve yoksullukla mücadelede başarısız olmasıdır. Anayasamızın 5. maddesinde de belirtildiği gibi...kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak devletin temel amaç görevlerindendir. En temel haklardan biri olan sosyal güvenlik hakkının bir ülkede yaşayan herkesi ve tüm riskleri kapsaması anlamına gelen genellik ilkesi, sosyal güvenliğin en temel ilkelerindendir 15. Ancak sosyal güvenlik sistemimizin genellik ilkesi ile uyumlu olduğunu ifade etmek mümkün değildir. Türkiye de Sosyal Sigorta Programlarının Kapsadığı Nüfus (Kişi) KURULUŞLAR EMEKLİ SANDIĞI Aktif Sigortalılar Aylık Alanlar Bağımlılar Aktif-Pasif Oranı 1,64 1,57 1,51 SOSYAL SİGORTALAR KURUMU Aktif Sigortalılar DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, s

9 2.İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar 3.Tarımdaki Aktif Sigortalılar Aylık Alanlar Bağımlılar Aktif-Pasif Oranı 1,66 1,63 1,77 BAĞ-KUR Aktif Sigortalılar İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar 3.Tarımdaki Aktif Sigortalılar Aylık Alanlar Bağımlılar Aktif-Pasif Oranı 2,34 2,27 2,10 ÖZEL SANDIKLAR Aktif Sigortalılar Aylık Alanlar Bağımlılar Aktif-Pasif Oranı 0,99 0,99 0,99 GENEL TOPLAM Aktif Sigortalılar İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar 3.Tarımdaki Aktif Sigortalılar Aylık Alanlar Bağımlılar Aktif-Pasif Oranı 1,79 1,75 1,75 GENEL NÜFUS TOPLAMI SİGORTALI NÜFUS ORANI (%) 85,6 88,6 92,0 SAĞLIK KAPSAMINDAKİ 84,6 88,1 91,7 NÜFUS ORANI (%) Kaynak: Dokuzuncu Beş yıllık Kalkınma Planı, 2007 yılı Programı, s

10 Düşük gelir grubundaki bireylerin büyük bir kısmının çalışmıyor olmalarına bağlı olarak prim ödeme gücüne sahip olamamaları sonucunda, bu bireyler sosyal sigorta sistemi içinde yer alamamakta ve neticede söz konusu bireylerin sosyal hizmet ve yardım sistemi aracılığıyla desteklenmesi ihtiyacı doğmaktadır. Yoksulluk yardımı olarak da anılan sosyal yardımlar, toplumda çalışamayan ve bu nedenle de sosyal sigorta kapsamına giremeyen ya da çalışıyor olmakla birlikte çok düşük düzeyde gelir elde eden bireyleri içeren uygulamalardır 16. Türkiye de sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanan birey sayısı 2005 yılı itibariyle toplam nüfusun % 32.5 i kadardır, bir diğer ifadeyle ülkemizde yaklaşık 24 milyon birey söz konusu yardım ve hizmetlerden yararlanmaktadır. Ancak sosyal hizmet ve yardımlardan yararlanacak kişi ve grupların belirlenmesinde ortak ölçüt ve standartların oluşturulamaması ve yasal ve kurumsal yapıdaki dağınıklık ihtiyaç sahiplerine yeterli düzeyde hizmetin sunulmasını önemli ölçüde engellemekte ve hizmet kalitesini düşürmektedir 17. Kurum Türkiye de Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmet Harcamaları Emekli Sandığı Genel Md. SHÇEK Genel Md. Vakıflar Genel Md. Sağlık Bakanlığı SYDGM (Fon) Yardım Türü Yaşlı-Malül ve Sakat Aylığı Ayni-Nakdi Yardım Muhtaç Yetim ve Özürlüler Maaş Ödemeleri ve İmarethane Hizmetleri Yeşil Kart Uygulaması Tüm Sosyal Yardım Türü Uygulamaları 2005 Kişi Sayısı Harcama (YTl) TOPLAM TOPLAM/GSYİH %0,86 Genel Nüfus Sosyal Yardımlardan Yararlanan Kişi Sayısı/Nüfus %32,51 16 T. ARIN, Sosyal Sigorta Değil, Sosyal Güvenlik Sistemi: Sosyal Riskler, Sosyal Haklar ve Sosyal Güvenceler, 2000 li Yıllarda Sosyal Güvenlik Sistemi, Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, No: 2002/2, İstanbul, 2002, s DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2007 Yılı Programı, Ankara, 2006, s

11 Kaynak: DPT, Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2006, s.95 Sosyal güvenlik sistemlerinin en önemli işlevlerinden biri de göreli ve mutlak yoksulluğu azaltmaktır. Sosyal yardım ve hizmetler de dahil olmak üzere, Türkiye de sosyal güvenlik kurumlarının 2005 yılındaki toplam harcamalarının milli gelire oranı % 12 olmasına rağmen sosyal güvenlik sisteminiz bu amacı yeterince yerine getirememiştir yılından günümüze kadar olan süreçte yoksulluk göstergelerinde iyileşme olmakla birlikte, söz konusu sorun halen önemini korumaktadır yılında Türkiye de nüfusun % 0.87 si gıda harcamalarını içeren açlık sınırının, % si ise gıda ve gıda dışı harcamaları kapsayan yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Türkiye de Çeşitli Yoksulluk Oranları (%) Göstergeler Açlık Yoksulluk Kişi başı günlük 1Doların altı Kişi başı günlük 2.15 Doların altı Kişi başı günlük 4.3 Doların altı Kaynak: Sosyal güvenlik sisteminin en önemli sorunlarından bir diğeri finansman alanında ortaya çıkan darboğazdır. Bağımlılık oranındaki artış ve aktif/pasif dengesindeki bozulmanın yanısıra, finansman alanında yaşanan sıkıntıların en önemli sebeplerinden biri de ülkemizde yaşanan işsizlik olgusudur yılında, ülkemizde % 6.5 düzeyinde olan işsizlik oranı, yaşanan ekonomik krizlerin de etkisiyle günümüzde % 10 lar seviyesine ulaşmıştır. Ülkedeki genel işsizlik oranının yüksekliğinin yanı sıra, işsiz nüfusun önemli bir kısmının çalışma çağındaki gençlerden oluşması ve işgücüne katılma oranlarında ortaya çıkan cinsiyet farkı konuya ilişkin dikkat çeken hususlardır. Türkiye de erkek nüfusun işgücüne katılım oranı dalgalı bir seyir izlemekle birlikte günümüzde % 76.2 düzeyindedir. Kadın nüfusun işgücüne katılımına baktığımızda ise, 2000 yılında % 28 düzeyinde olan bu oranın 2005 yılında % 26.5 seviyesine gerilediği görülmektedir. Bunun yanısıra, Türkiye de kadın nüfusun istihdam oranını Avrupa Birliği ülkeleriyle karşılaştırdığımızda, ülkemizin, Birlik üyesi ülkelerin çoğunu çok geriden takip ettiği görülmektedir. Zira, 2005 yılı itibariyle, Birlik ortalaması % 56 düzeyinde iken, Türkiye de kadın nüfusun istihdam oranı % 23.7 seviyesindedir. Ortaya çıkan bu tablo, istihdamı artırmak üzere ülkemizde kadınlar lehine geliştirilen ve geliştirilecek olan politikaların haklı bir temele 11

12 oturmasına imkan sağlamaktadır. Zira mikrofinans uygulaması tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kadınlar lehine geliştirilmiş bir programdır. Kadın Nüfusun İstihdam Oranı (2005) Ülke Oran (%) Bulgaristan 51,7 Çek Cumhuriyeti 56,3 Danimarka 71,9 Almanya 59,6 Yunanistan 46,1 İspanya 51,2 İtalya 45,3 Polonya 46,3 Romanya 51,5 Hollanda 66,4 Türkiye 23,7 Kaynak: Ülkemizdeki sosyal güvenlik reformunun en önemli gerekçelerinden biri, sosyal güvenlik kuruluşlarının bütçe açıkları olarak ifade edilmektedir. Mevcut sistemin yeniden yapılandırılması ile, söz konusu kuruluşlara milli bütçeden yapılan kaynak transferinin önleneceği ve faiz dışı bütçe fazlası hedefine bu yolla daha rahat ulaşılacağı öngörülmektedir. Ancak ülkemizdeki sosyal güvenlik sorununun büyük ölçüde bir finansman sorunu olarak görülmesi ve bu yönde alınacak tedbirler tek başına kalıcı çözümler getirmeyecektir. İşsizlik ve kayıt dışı istihdam, mevcut sosyal güvenlik sistemini finansman darboğazına sokan en önemli faktörler arasında yer almaktadır. Dolayısıyla, söz konusu sorunlara kalıcı çözümler getirilmedikçe sosyal güvenlik sistemimizde istenen iyileşme sağlanamayacaktır. İçinde bulunduğumuz yüzyılda, Türkiye nin çağdaş toplumlar arasında hak ettiği yeri alması hepimizin ortak hedefidir. İstenen bu hedefe ulaşmada, diğer göstergeler yanında, uygarlığın en temel göstergelerinden biri olarak kabul edilen sosyal güvenlik alanında ülkemizin göstereceği performans büyük bir önem taşımaktadır. Sosyal güvenlik sistemimizin performans ve kapsamını arttıracak her yeni açılım desteklenmelidir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, dünyada birçok ülkede krediye ulaşım, yoksullukla mücadele ve sosyal güvenlik alanlarında makro planlara olumlu katkılar yaptığı tartışmasız olarak kabul edilen, ülkemizde de çok yeni sayılabilecek mikrofinans uygulamaları büyük önem taşımaktadır. 12

13 6. SOSYAL GÜVENLİK BAĞLAMINDA TÜRKİYE DE MİKROFİNANS UYGULAMALARI 18 Dünyada mikrofinans konusunda özellikle son yıllarda meydana gelen hızlı gelişmelerin de etkisiyle, Türkiye de de 2000 li yıllardan itibaren bu alandaki ilk adımlar atılmış ve bir iktisadi faaliyette bulunma amacına sahip yoksullar için küçük ölçekli kredi uygulamasına başlanmıştır. Söz konusu uygulamalar, sunulan hizmetin çeşitliliği, bu hizmetleri sunan kuruluşların finansal anlamda kendi kendine yeterliliği ve hukuksal altyapı bakımından dünyadaki örneklerinin çok gerisinde olmakla birlikte, uygulamanın başlatıldığı 2002 yılından bu yana sergiledikleri performansları dikkate alındığında oldukça başarılı sayılabilecek uygulamalardır. Türkiye'de mikrofinans alanındaki ilk uygulamaya, Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı bünyesinde kurulan MAYA Mikro Ekonomik Destek İşletmesi tarafından 2002 yılında başlanmıştır. İstanbul, Kocaeli, Sakarya ve Düzce de faaliyet gösteren MAYA bünyesinde kuruluşundan bu yana toplam YTL tutarında kredi verilmiş olup verilen kredi adedi 4953 tür. MAYA mikrofinans projesi çerçevesinde ihtiyaç sahiplerine Dayanışma grupları kredisi, Bireysel kredi ve İhtiyaç kredisi olmak üzere üç farklı türde kredi imkanı sunulmaktadır. Projede, Dayanışma grupları kredisi en yaygın kullanılan kredi türü olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu kredi, yapılacak iktisadi faaliyetin niteliğine ve kredi kullanıcısının tercihine göre 100 YTL ile 900 YTL arasında değişen meblağlarda verilmektedir. Grup oluşumu esasına dayalı olan bu kredi türünde gruplar 3 ile 10 kişi arasında değişen sayıda ihtiyaç sahibinin biraraya gelmesiyle oluşmaktadır. Piyasa ortalamasında faiz oranının uygulandığı bu kredi türünde vade 3-12 ay arasında değişebilmektedir. MAYA bünyesinde verilen diğer bir kredi türü ise Bireysel kredi olup bu kredi türü, daha büyük hacimli iş fırsatlarını değerlendirmek amacıyla daha yüksek meblağlarda krediye ihtiyaç duyan mikrofinans müşterilerine yöneliktir. İhtiyaç sahiplerine 100 ile 2000 YTL arasında değişen tutarlarda bireysel krediler verilmekte olup vade 3-12 ay arasındadır. Marmara bölgesindeki uygulamada, kredi kullanıcılarının büyük bir çoğunluğunun iktisadi faaliyetlerini evde gerçekleştirdiği görülmektedir. 18 Çalışmanın bu kısmı Mart 2007 tarihinde MAYA proje müdürü Belgin Güzaltan ve Türkiye Grameen Mikrokredi Projesi proje genel müdürü Shamsul Alam Khan Chowdhury ile yapılan görüşmelerden elde edilen bilgi, belge ve veriler ışığında hazırlanmıştır. 13

14 MAYA da Kredi Kullanıcılarının İşyeri Dağılımı Tezgah 4,3% Dükkan 17,1% Pazar 4,2% Atölye 0,4% Ev 73,8% Sistemde yer alan bir diğer kredi türü ise İhtiyaç kredileridir. Grup kredileri alarak kredi geri ödemelerini düzenli olarak gerçekleştiren, ancak iş, gıda, sağlık, çocuk eğitimi, faturaların ödenmesi gibi acil giderlerinin desteklenmesi için ek krediye ihtiyaç duyan bireylere, en az 100 YTL en fazla 500 YTL olarak belirlenen meblağlarda ihtiyaç kredisi verilmektedir. Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı bünyesinde oluşturulan Maya Mikro Ekonomik Destek İşletmesi nce Marmara bölgesinde başlatılan mikrofinans uygulamasını takiben 11 Haziran 2003 tarihinde Diyarbakır da da Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, Diyarbakır Valiliği ve Grameen Trust ın işbirliğiyle Türkiye Grameen Mikro Kredi Projesi adı altında bir proje uygulamaya konulmuştur. Grameen tipi mikrofinans uygulamasının çok küçük müdahalelerle neredeyse aynen kopyalanması esasına dayanarak yürütülen proje, çeşitli kişi ve kurumlardan aldığı yardım ve bağışlarla faaliyetlerine başlamıştır. Hali hazırda Diyarbakır da 5 ve Ankara da 1 olmak üzere toplam 6 şubesi bulunan kuruluşun kredi imkanlarından, şubat 2007 ye kadar olan süreçte 4239 kişi yararlanmış ve toplamda YTL lik kredi dağıtılmıştır. Temel kredi, Girişimci kredisi ve Mücadeleci birey kredisi olmak üzere üç farklı türde kredi uygulaması olan Diyarbakır mikrofinans projesinde, sözkonusu kredilerin fonksiyonları ise şu şekilde tanımlanmıştır. Temel kredi: Kredi uygulamasından yararlanmak isteyen yoksul kesimlere, gelir getirecek herhangi bir ekonomik faaliyette bulunmaları için verilen en yaygın kredi türüdür. Söz konusu kredi 100 ile 700 YTL arasında değişen tutarlarda verilmekte olup sistemin özünü teşkil etmektedir. Girişimci kredisi: Temel krediyi alanlar arasından, ticari potansiyel gösteren, başarılı olma yolunda önemli adımlar atmış ve bunu kanıtlamış 14

15 kredi kullanıcılarına, birinci yıldan sonra, her yıl tutarı en fazla 1000 YTL artırılarak verilen kredi türüdür. Mücadeleci birey kredisi: Cadde ve sokaklarda diğer insanlardan para talep ederek geçimini sürdüren ve aşırı derecede yoksul olduğu tespit edilen bireylere verilen kredi türüdür. Kadın ve erkek ayırımı yapılmaksızın verilen bu kredi türünde geri ödeme yapılması, geri ödemenin zamanı ve miktarı krediyi alan mücadeleci bireyler tarafından belirlenir. 50 ile 100 YTL arasında verilen bu krediler, geri ödemenin başarıyla tamamlanması durumunda % 100 oranında artırılmak suretiyle yenilenmektedir. Diyarbakır mikrofinans projesinde, uygulamanın başladığı 2003 yılından günümüze kadar geçen süreçte, alınan kredilerin kullanım alanları ortalama 7 sektör etrafında yoğunlaşmıştır. Söz konusu dağılıma baktığımızda, dağıtılan kredilerin dörtte birinden fazlasının dükkanda yürütülen faaliyetler 19 çerçevesinde kullanıldığı görülmektedir. Yine kredilerin kullanımı bakımından işleme ve üretim faaliyetleri 20, iş ve ticaret ağırlıklı faaliyetler 21, evcil hayvan yetiştirilmesi 22 önemli bir paya sahiptir. Hizmetler sektöründe 23 gerçekleştirilen faaliyetlerle seyyar satıcılığın toplam içindeki nispi önemi giderek azalırken, zirai faaliyetler 24 kredi alanların en az yöneldikleri sektör türü olarak karşımıza çıkmaktadır. Diyarbakır Mikrofinans Projesinde Verilen Kredilerin Sektörler İtibariyle Dağılımı (Şubat 2005) Seyyar Satıcılık 9% İş ve Ticaret 16% Hizmetler 10% Dükkanlar 27% Evcil Hayvanlar 14% İşleme ve Üretim; 20% Ziraat 4% Dünya uygulamalarıyla karşılaştırdığımızda ülkemizdeki mikrofinans uygulamaları henüz emekleme aşamasındadır. Bununla birlikte, 19 Dükkan işletmeciliği; bakkal ve manav, ikinci el cep telefonu alım satımı ve terzilik faaliyetlerini içermektedir. 20 İşleme ve üretim faaliyetleri; el işlemeciliği, ekmek yapımı, ayakkabı imalatı, sütçülük, peynir imalatı, çocuk elbisesi imalatını kapsamaktadır. 21 Ticaret sektörü; sığır ticareti, yemek kazanı satışı, elbise ticareti, odun satışı ve meyve sebze ticaretini kapsar. 22 Evcil Hayvan faaliyetleri; süt inekçiliği, inek yetiştiriciliği, koyun ve keçi yetiştiriciliği ve hindi besiciliği etrafında yoğunlaşmaktadır. 23 Hizmet Sektörü; ayakkabı boyacılığı, kuaförlük hizmeti, likitgaz satıcılığı, bisiklet kiralama, dikiş dikme, çamaşır yıkama ve nakış, işleme ve süsleme faaliyetlerinden oluşmaktadır. 24 Zirai faaliyetler; sebze, tütün, pamuk ve buğday yetiştiriciliği şeklinde gerçekleştirilmektedir. 15

16 çok yeni olmalarına rağmen her iki uygulamanın da fevkalade başarılı sonuçlar verdiği görülmektedir. Özellikle Diyarbakır da gerçekleştirme imkanını bulduğumuz saha araştırmaları ve görüşmeler, söz konusu uygulamanın bireylere yalnızca finansal destek sağlamakla kalmadığını fakat aynı zamanda kişisel ve sosyal gelişimlerine de büyük bir katkı sağladığını göstermiştir. Mikrofinans projesi yoksullukla savaşım projesidir. Günümüzde yoksulluk çok boyutlu bir sorun haline gelmiştir. Nitekim Amartya Sen yoksulluğun gelir düzeyi ile sınırlı olan klasik tanımını reddetmekte ve bu olguyu yapabilirlik kavramı ile açıklamaktadır. Yapabilirlik, açlık, sağlıksızlık, cahillik, kötü barınma koşulları gibi, her insanın mutlaka kaçınmak isteyeceği durumlardan kaçınabilme yetisi olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede günümüzde yapabilirlikten yoksun olmak, yoksulluğu daha geniş bir perspektiften açıklamaktadır. Ülkemizde ve dünyada uygulanmakta olan mikrofinans projeleri yoksulluğu bu yeni geniş tanımı çerçevesinde kavramak suretiyle çok boyutlu çözümler getirme potansiyelini taşimaktadır. 7. SONUÇ Türkiye de uygulanan sosyal güvenlik politikalarının kendisinden beklenen fonksiyonları yeterince gerçekleştiremediği görülmektedir. Bu alanda ortaya çıkan sorunlardan biri, toplumda yaşayan bireylerin tümünün söz konusu sistem içinde yer alamamasıdır. Sosyal güvenlik kurumları aracılığı ile sağlanan kamusal kaynaklar büyük oranda emeklilik sistemi açıklarını finanse etmek amacıyla halihazırda kayıt altında bulunan ve çalışma ve emekli olma olanağını zaten elde etmiş kesimlere yöneliktir. Söz konusu imkanlara sahip olamayan kesimler ise halen yoksulluk ve yoksunluk riski ile karşı karşıyadır. Diğer taraftan dünya uygulamalarına bakıldığında günümüzde sosyal güvenlik kavramının daha geniş bir perspektifte tanımlandığı ve söz konusu kavramın temel sosyal güvenlik hizmetlerini değil fakat aynı zamanda kredi imkanlarına erişebilir olmayı da içerdiği görülmektedir. Dolayısıyla modern anlamda bir sosyal güvenlik mekanizmasında varolması gereken unsurlardan biri de çok küçük miktarlarda bile olsa, bireylere ihtiyaç duydukları anda kredi imkanı sağlama yeteneğinin sistemde yer almasıdır. Söz konusu yeteneği sistemimize kazandırmak üzere 2002 yılında Marmara ve hemen ardından Güneydoğu Anadolu bölgelerinde başlatılan çalışmalar, özünde özgürlükleri genişletme, fırsatları teşvik etme ve yoksulu güçlendirme hedeflerine hizmet etmektedir. Sosyal güvenlik sisteminin sorunlarının uzun dönemli ve kalıcı çözümü, bireylerin kendilerine sunulan kaynakları yaşamak istedikleri hayatı kurmak yolunda kullanabilmelerini sağlayacak gerekli yeteneklerle donatılmalarından ve kendi arzuladıkları yaşam standartlarını elde edebilecekleri platformların oluşturulmasından geçmektedir. Dünya genelindeki uzun dönemli uygulamalar, iyi kurgulanmış bir mikrofinans sisteminin söz konusu amaçlara hizmet eden oldukça başarılı bir politika aracı olduğunu göstermektedir. 16

17 Bu çerçevede, ülkemizde mikrofinans alanında sağlanacak gelişmelerin, sosyal güvenlik sisteminin en önemli fonksiyonlarından biri olan yoksullukla mücadele sorununa çok yönlü bir biçimde hizmet etmek ve uluslararası örgütlerce ortaya konan yeni sosyal güvenlik tanımında yer alan krediye ulaşabilirlik kriterine cevap vermek suretiyle sosyal güvenlik sistemini tamamlayan önemli bir araç olacağı düşünülmektedir. 17

18 KAYNAKLAR AHUJA, R.; JÜTTING, J.; Are the Poor too Poor to Demand Health Insurance?, Journal of Microfinance, Vol.6, No.1, ARIN, T.; Sosyal Sigorta Değil, Sosyal Güvenlik Sistemi: Sosyal Riskler, Sosyal Haklar ve Sosyal Güvenceler, 2000 li Yıllarda Sosyal Güvenlik Sistemi, Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, No: 2002/2, İstanbul, CHRISTEN, R. P., LYMAN, T. R., RESENBERG, R., Microfinance Consensus Guidlines: Guiding Principles on Regulation and Supervision of Microfinance, CGAP, COHEN, M., SEBSTAD, J.; Reducing Vulnerability:The Demand for Microinsurance, MicroSave Africa Report, DEVEREUX, S. ve COOK, S.; Does Social Policy Meet Social Needs, IDS Bulletin, Volume 31, No 4, DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2007 Yılı Programı, Ankara, GINNEKEN, W. V.; Social Security for the Excluded Majority: Case Studies of Developing Countries, ILO, Geneva, HASHEMI, S.; MORSHED, L.; Grameen Bank: A Case Study, Beyond Micro-Credit, New Economic Foundation, London, KORKMAZ, E., BALOĞLU, B., SÜMER, K., OKTAYER, N., ÇAK, M., Mikrokredi Modeli Yoluyla Yoksulluğun Azaltılması: İstanbul Örneği, İTO Yayınları, No , s MAES, A.; Informal Economic and Social Security in Sub- Saharan Africa, International Social Security Review, Volume 56, Issue 3-4, MCCORD, M.; Healthcare Microinsurance-Case Studies from Uganda, Tanzania, India and Cambodia, Small Enterprise Development, Vol.12, Issue 1. 18

19 MORDUCH,J.; Micro-insurance: The Next Revolution, New York University, STEVENSON, L.; Women and Economic Development: a Focus an Entrepreneurship Journal of Development Planning, no.18, YUNUS, M.; Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru, (Çev.Gülden Şen), Doğan Kitapçılık,