Bahadırhan TABAK

Transkript

1 Fikri Mülkiyet Hukuku Ders Notları Bahadırhan TABAK Kasım

2 Giriş Fikri Mülkiyet Hukuku bünyesinde fikir ve sanat ürünleri ile patent ve faydalı ürünleri ilgilendiren düzenlemeleri barındıran bir özel hukuk dalıdır. Bu ürünlere eşya hukuku anlamında genel olarak gayri maddi malvarlığı ürünleri de denilmektedir. Bu malvarlığı unsurları üzerindeki ayni hak, eşya hukuku sisteminde yer alan klasik ayni mülkiyet sisteminden farklı olarak süreye tabi tutulmuştur. Bu süre söz gelimi patent üzerinde 20 yıl, roman üzerinde eser sahibinin ölümünden itibaren 70 yıldır. Fikri mülkiyet hukukunun saç ayaklarından bir tanesi olan fikir ve sanat eserlerine uygulanacak hükümleri düzenleyen kanun 1951 yılında yürürlüğe giren 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'dur. (FİSEK) Eser Eserin tanımı FİSEK 1/B Maddesinde şu şekilde yapılmıştır: "Eser, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleridir." Fikri hukukta eser fikrin şekillenmesidir. Fikri hukuk alanında tescil ilkesi olmadığından bir fikrin eser kabul edilebilmesi marka veya patentte olduğu gibi tescil şartına bağlanmamış, fikrin şekillenmesi ile mevcut hale geldiği kabul edilmiştir. Burada amaç fikri hukukta tescili devre dışı bırakarak sansürün önüne geçmektir. Bir fikir ürününün eser kabul edilebilmesi için gerekli iki unsur vardır. Bunlar fikri çaba ve hususiyettir. Fikri çaba eserin sahibi tarafından bir zihinsel faaliyet neticesinde üretilmiş olmasını; hususiyet ise eserin sahibinin uslubunu taşımasını ve özgün olmasını ifade etmektedir. Eser tanımında eser kapsamına girecek ürünler sınırlı olarak 4 başlık altında toplanmıştır: 1. İlim ve Edebiyat Eserleri 2. Musiki Eserleri 3. Güzel Sanat Eserleri 4. Sinema Eserleri Bu kategoriler numerus clauses yani sınırlı sayı ilkesi ile sayılmıştır; bunların dışında bir fikir ve sanat eseri kategorisi ihdas etmek mümkün değildir. Ancak bu kategorilerin muhtevası ihtiyaçlara göre geniş yorumlanabilmektedir. İlim ve Edebiyat Eserleri FİSEK Madde 2'de İlim ve Edebiyat Eserleri sayılmıştır. Herhangi bir şekilde dil veya yazı ile ifade olunan eserler, hususiyet ve fikri çaba unsurlarına sahip olması şartıyla birer ilim ve edebiyat eseridir. Maddede bilgisayar programlarının da ilim ve edebiyat eseri olduğu belirtilmiştir. Burada kastedilen bilgisayarın software yani yazılım kısmıdır. Ayrıca bir sonraki aşamada program sonucu doğurması şartıyla bu yazılımların hazırlık çalışmaları da ilim ve edebiyat eseri kapsamına alınmıştır. Not: Buradan hareketle kitap ve resim gibi diğer ilim ve edebiyat eserlerinin hazırlık çalışmaları da ilim ve edebiyat eserleri kapsamında değerlendirilerek ilim ve edebiyat eserlerinin koruma alanına dahil edilebilirler. Fikri hukukta fikrin korunma kapsamına alınabilmesi için şekillenmesi, vücut bulması gerekir. Bu noktada "Fikri Hukukta Düşünce Korunmaz" ilkesinden bahsetmek mümkündür. Eser de esasen fikrin şekillenmesi ile meydana gelmektedir. Madde 2/sonda bu ilkenin bir yansıması görülmektedir: " Arayüzüne temel oluşturan düşünce ve ilkeleri de içine almak üzere, bir bilgisayar programının herhangi bir öğesine temel oluşturan düşünce ve ilkeler eser sayılmazlar." 2. Bentte sayılan ilim ve edebiyat türlerinde tekrarlanabilir olma özelliği ön plana çıkmaktadır. Raks, pandomima eserleri tekrarlanabilir olma özellikleri ile birlikte ilim ve edebiyat eseri kabul edilmektedirler. 1

3 Örneğin bir futbol maçı tekrarlanabilir özelliği olmadığı için 2. bent kapsamında ilim ve edebiyat eseri olarak kabul edilemeyecektir. Ancak kareografi gibi bir dansı baştan sonra tarif eden veya bir futbol taktiğini anlatan eser hususiyet unsurunu da haiz ise ilim ve edebiyat eseri kabul edilebilecektir. Ancak buradaki futbol taktiği 2/2 değil 2/1 kapsamında değerlendirilebileck bir ilim ve edebiyat eseri olacaktır. En başta eser türlerinin sınırlı sayıda olduğunu, sayılarının 4 olduğunu ancak bu kategorilerin muhtevalarının esnek ve yoruma muhtaç olduğunu belirtmiştik. Bir eserin hangi kategori altında yer alacağı ve hangi bentte yer alan eser olduğu da bazen yorum yöntemi ile belirlenebilmektedir. Başka bir örnek vermek gerekirse; mimari eserlerin plan ve programları 2/3 kapsamında bir ilim ve edebiyat eseri iken mimari eserin yani binanın kendisi 4/3 kapsamında bir güzel sanat eseridir. Örnek Olaylar: 1. Köroğlu destanını kaleme alan A, aynı destanın B tarafından kaleme alınmış olmasına itiraz ederek kendisinin Köroğlu destanı hakkında bir roman kaleme alındığını ve aynı hikayenin bir başkası tarafından roman haline getirilemeyeceğini ileri sürmektedir. A itirazında haklı mıdır? Fikri hukukta eser olabilme şartları fikri çaba ve hususiyettir. Köroğlu gibi halka mâl olmuş, telifi genel kullanıma müsait olan konular, hikayeler herkes tarafından fikri faaliyetler kapsamında kullanılabilirler. Burada önemli olan meydana getirilen fikri eserin fikri çaba ve hususiyet unsurlarını taşımasıdır. Kaleme alınan her bir Köroğlu romanın yazarının hususiyetini, uslubunu, orjinalliğini içerdiğinden ayrı ayrı olarak eser niteliğini taşır ve yine ayrı ayrı fikri eser olmanın sonucu olan korumalardan yararlanabilirler. Bu durumda A'nın itirazı yerinde değildir yıl önce A'ya röleve (yani mimari proje) yaptırılmıştır. Aynı yerde 5 yıl sonra B'ye yeni bir röleve yaptırılmak istenilmektedir. Ancak A ilgili yerin rölevesini kendisinin yaptığını aynı yerin rölevesinin tekrar başkası tarafından yapılmasının mümkün olmadığı gerekçesiyle itirazda bulunmaktadır. Burada A'nın itirazı haklı mıdır? Bir takım eserlerde hususiyetin sağlanması mümkün değildir. Bunlar özellikle 2/3'de bulunan ilim ve edebiyat eserleridir. Bu tür eserlerde hususiyet yanında emek de dikkate alınmalıdır. Bunlara emek yoğun eserler de denilmektedir. Bir röleve çalışmasında hususiyet unsurunu ön plana çıkartmak adalete uygun değildir. Bu tür eserlerde fikri çaba yani emeğin dikkate alınması gerektiği, olayımızda tıpkı ilk çalışmada olduğu gibi ikinci röleve çalışmasında da ayrı bir emek yer aldığı gerekçesi ile A'nın iddiasının yersiz olduğunun tespiti gerekecektir. 3. A restoranının broşüründe yer alan Osman Bey haritası B tarafından kopyalanarak B'ye ait restoranın broşüründe kullanılmıştır. A haritanın kendi broşürlerinden kopyalandığı iddiasıyla mahkemeye başvurmuştur. Burada haritanın hususilik taşıyıp taşımadığına bakılmalıdır. Eğer haritanın üzerinde bir takım işaretlemeler yapılmış, A'ya ait bir takım semboller, yer işaretleri, kısayollar, simgeler kullanılmışsa artık haritanın A'nın hususiyetini taşıdığı iddiasında bulunulabilir; ancak harita salt yolları ve güzergahları gösteriyor ise burada harita hususilik sağlamaktan uzak kabul edilebilir ve yukarıdaki örnekte olduğu gibi emek yoğun bir çalışma olarak B'nin haritayı kendi broşüründe kullanmış olması fikri mülkiyet hakkının ihlalini teşkil etmez. Musiki Eserler FİSEK Madde 3'te musiki eserler her nevi sözlü ve sözsüz besteler olarak tanımlanmıştır. Buradaki sözlü musiki eserlerin güfteleri yani sözleri aynı zamanda bir ilim edebiyat eserini teşkil etmektedir. 2

4 Eserin unsurları olan fikri çaba ve hususiyetin yanında musiki eserlerde estetik unsurdan da bahsedilmektedir. Musiki eserlerin estetik unsuru içermesi gerekmektedir. Güzel Sanat Eserleri Güzel sanat eserleri, estetik değere sahip olan; 1. Yağlı ve suluboya tablolar; her türlü resimler, desenler, pasteller, gravürler, güzel yazılar ve tezhipler, kazıma, oyma, kakma veya benzeri usullerle maden, taş, ağaç veya diğer maddelerle çizilen veya tespit edilen eserler, kaligrafi, serigrafi, 2. Heykeller, kabartmalar ve oymalar, 3. Mimarlık eserleri, 4. El işleri ve küçük sanat eserleri, minyatürler ve süsleme sanatı ürünleri ile tekstil, moda tasarımları, 5. Fotoğrafik eserler ve slaytlar, 6. Grafik eserler, 7. Karikatür eserleri, 8. Her türlü tiplemelerdir. Krokiler, resimler, maketler, tasarımlar ve benzeri eserlerin endüstriyel model ve resim olarak kullanılması, düşünce ve sanat eserleri olmak sıfatlarını etkilemez. Sinema Eserleri Sinema eserleri, her nevi bedii, ilmi, öğretici veya teknik mahiyette olan veya günlük olayları tespit eden filmler veya sinema filmleri gibi, tespit edildiği materyale bakılmaksızın, elektronik veya mekanik veya benzeri araçlarla gösterilebilen, sesli veya sessiz, birbiriyle ilişkili hareketli görüntüler dizisidir. İşlenmeler ve Derlemeler FİSEK'in Tanımlar yan başlıklı 1/B maddesinin c bendinde işlenme eser; diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve işleyenin hususiyetini taşıyan fikir ve sanat mahsulleri olarak tanımlanmıştır. Aynı maddenin d bendinde derleme eser; özgün eser üzerindeki haklar saklı kalmak kaydıyla, ansiklopediler ve antolojiler gibi muhtevası seçme ve düzenlemelerden oluşan ve bir düşünce yaratıcılığı sonucu olan eser olarak tanımlanmıştır. İşlenmelerde asıl esere bağlılık söz konusudur ancak işleme ile meydana gelen hususiyet işlenme eserin fikri hukuk kapsamında korunmasını sağlamaktadır. Derleme eserlerde ise ansiklopedilerde, antolojilerde olduğu gibi bir düşünce yaratımı yer aldığı ve bu düşünce yaratımı derleme eseri fikri hukuk kapsamında korunmaya değer hale getirdiği söylenmektedir. FİSEK madde 6 bent 11 veritabanını da düşünce yaracılığının varlığı gerekçesiyle fikri hukukun sağladığı koruma kapsamına almıştır. Soru: Bilgisayarda gerçekleştirilen bir çizim eser kabul edilebilir mi? Bir fikrin eser kabul edilebilmesinin ön şartı fikri çaba ve hususiyet unsurlarını haiz olmasıdır. Bilgisayarda gerçekleştirilen bir eser de fikri çaba ve hususiyet unsurlarını haizdir. Çizim yapılan ortamın fikrin eser haline gelmesine bir etkisi söz konusu değildir. Dolayısıyla bilgisayarda yapılan bir çizim de fikri hukukun sağladığı korumadan yararlanabilecektir. Alenileşmiş ve Yayınlanmış Eser Hak sahibinin rızasıyla umuma arz edilen bir eser alenileşmiş sayılır. Umuma arz yetkisi eser sahibinin manevi haklarının başında gelmektedir. İleride fikri haklar kapsamında bahsedilecek olan umuma arz yetkisi ancak eser sahibi tarafından veya eser sahibinin izni alınmak suretiyle gerçekleştirilebilmektedir. Bu arada özel çevreye aktarım ile umuma arz birbiri ile karıştırılmamalıdır. Örneğin bir kimsenin yazdığı şiiri arkadaşlarıyla paylaşması umuma arz değil sadece özel çevre ile paylaşmadır. 3

5 Eser sahibinin rızası dışında umuma arz hukuki sonuç doğurmayacağından alenileşme gerçekleşmemiş olacaktır. FİSEK madde 7/2 "Bir eserin aslından çoğaltma ile elde edilen nüshaları hak sahibinin rızasıyla satışa çıkarılma veya dağıtılma yahut diğer bir şekilde ticaret mevkiine konulma suretiyle umuma arzedilirse o eser yayımlanmış sayılır." Burada da eser üzerindeki mali haklardan yayma hakkının kullanılmasından bahsedilmiştir. Bu durumda eser yayınlanmış kabul edilir ve buna bir takım hukuki sonuçlar bağlanır. Bir fikri eserin Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamında koruma altına alınabilmesi için ilgili eserin umuma arz edilmek suretiyle alenileştirilmesi gerekmektedir. Aksi halde eser ancak genel hükümler kapsamında korunmak durumunda kalacaktır. Eser Sahibi Bir eserin sahibi onu meydana getirendir ancak sinema eserleri açısından bir istisna getirilmiştir. FİSEK madde 3/8'e göre: Sinema eserlerinde; yönetmen, özgün müzik bestecisi, senaryo yazarı ve diyalog yazarı, eserin birlikte sahibidirler. Canlandırma tekniğiyle yapılmış sinema eserlerinde, animatör de eserin birlikte sahipleri arasındadır. Bu değişiklik yapılmadan önce sinema eserlerinde eser sahibi olarak sadece eserin yapımcısı kabul ediliyordu. Burada akla eski kanun döneminde eserin yapımcısı olarak eser sahibi olma hakkını kazanan bir şahsın yeni düzenlemeden sonraki hukuki durumunun ne olacağıdır. Bu noktada 5224 sayılı Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması İle Desteklenmesi Hakkında Kanun'un Geçici 2. maddesine bakmak gerekiyor. İlgili maddede yer alan "Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce, sinema ve müzik eserlerine ilişkin verilmiş yapımcı, kayıt ve tescil, eser işletme ve bandrol belgeleri bu Kanun yürürlüğe girdikten sonra da geçerliliklerini muhafaza ederler." hükmünden yapımcının eski düzenleme döneminde sahip olduğu haklarının yeni kanun döneminde de devam edeceği anlaşılmaktadır. Ancak problem bununla da bitmiyor. Eski düzenlemede koruma süresi 50 yıl olarak belirlenmişken yeni düzenlemede süre 70 yıla çıkartılmıştır. Peki yapımcı ek 20 yıllık süreden yararlanabilecek midir? Buna da şu şekilde cevap vermek yerinde olacaktır: Geçici Madde 2'de kanun koyucunun amacı hak sahiplerinin sahip oldukları haklarını yeni kanunun yürürlüğe girmesinden sonra da devam etmesidir. Eski sistemde yapımcının hakkı 50 yıl süre ile sınırlı olduğundan yapımcı yeni dönemde de 50 yıllık süre boyunca hakkını kullanabilmeli; getirilen ek 20 yıllık sürede hak sahibi olamamalıdır. Zaten eski sistemde var olmayan bir hakkın yeni dönemde korunması mantıken de mümkün değildir. Eser Sahiplerinin Birden Fazla Olması Bu durum iki farklı şekilde meydana gelir. Bu iki farklı durum FİSEK madde 9 ve madde 10'da ayrı ayrı düzenlenmiştir. Madde 9 'da eserin kısımlara bölünerek her bir eser sahibinin hangi kısmı vücuda getirdiği belirlenebiliyor olması hali düzenlenmiştir ve müşterek mülkiyet esaslarının uygulanması uygun görülmüştür. Burada öncelikli olarak madde 9'da zikredilen hükümler, madde 9'da hüküm bulunamaması halinde müşterek mülkiyet hükümleri, müşterek mülkiyet hükümlerinde uyuşmazlığı çözecek bir norm bulunamazsa adi ortaklık hükümleri uygulama alanı bulacaktır. Madde 10'da kimin eserin hangi bölümünü vücuda getirdiğinin belli olmayacak şekilde eserin bir bütün teşkil etmesi hali düzenlenmiştir. Burada da iştirak halinde mülkiyet esaslarının uygulanması uygun görülmüştür. 4

6 Madde 10'dan uyuşmazlığı çözecek bir norm bulunmaması halinde adi ortaklık yani iştirak halinde mülkiyet hükümleri uygulanacaktır. Eser Sahiplerini Bir Araya Getirenin Hakkı 2001 yılında yapılan bir değişikle FİSEK madde 10/son'a eklenen fıkraya göre eser ayrılmaz bir bütün teşkil ediyorsa; eser meydana getirilirken aksi kararlaştırılmamışsa ilgili eser üzerindeki hakları eser sahiplerini meydana getiren gerçek veya tüzel kişi kullanır. Bu oldukça önemli bir düzenlemedir. Burada eser sahiplerini bir araya getiren kişiye devredilen sadece eser üzerindeki maddi haklardır. Çünkü eser üzerindeki manevi haklar eseri meydana getiren kişiye sıkı sıkıya bağlı olan birer şahıs varlığı haklarıdır. Bu düzenleme eseri meydana getiren kişilerin eser sahibi sıfatlarını sona erdirmediğinden manevi haklar da eseri meydana getiren kişilerde kalmaya devam edecektir. Ancak maddi haklar eseri meydana getirenleri bir araya toplayan gerçek veya tüzel kişiye ait olacaktır. Eser Sahipliği Hakkında Karineler FİSEK madde 11 ve 12'de eser sahibinin kim olduğunun bilinmemesi halinde eser sahibinin karine olarak kim kabul edileceğini madde 11'de eğer bu karinelerden yararlanma imkanı yoksa eser üzerindeki hakları kimlerin kullanacağını madde 12'de düzenlemiştir. Madde 11 Yayımlanmış eser nüshalarında veya güzel sanat eserinin aslında, o eserin sahibi olarak adını veya bunun yerine tanınmış müstear adını kullanan kimse, aksi sabit oluncaya kadar o eserin sahibi sayılır. Umumi yerlerde veya radyotelevizyon aracılığı ile verilen konferans ve temsillerde, mutad şekilde eser sahibi olarak tanıtılan kimse o eserin sahibi sayılır, meğer ki, birinci fıkradaki karine yoluyla diğer bir kimse eser sahibi sayılsın. Madde 12 Yayımlanmış olan bir eserin sahibi 11 inci maddeye göre belli olmadıkça, yayımlıyan ve o da belli değilse çoğaltan, eser sahibine ait hak ve salahiyetleri kendi namına kullanabilir. Bu salahiyetler, 11 inci maddenin 2 nci fıkrasındaki karine ile eser sahibinin belli olmadığı hallerde konferansı verene veya temsili icra ettirene aittir. Bu maddeye göre salahiyetli kimselerle asıl hak sahipleri arasındaki münasebetlere, aksi kararlaştırılmamışsa, adi vekalet hükümleri uygulanır. Eser Sahibinin Tespiti Davası Tespit davaları ancak kanunda düzenlendiği zaman açılabilen dava türlerindendir. Aksi halde eda davası açma imkanı varken tespit davası açılmasında menfaat olmadığı gerekçesiyle dava reddedilebilmektedir.fikir ve Sanat Eserleri Kanunu madde 15/3'te de eser sahibinin tespiti davası öngörülmüştür. Eser sahibinin belirsiz olduğu bir durumda veya bir kimsenin eser sahibi olduğunu iddia etmesi durumunda eser sahibinin tespiti davası açılması mümkündür. Fikri Haklar FİSEK madde 13'te eser üzerindeki haklar mali ve manevi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Manevi haklar eser sahibinin kişilik haklarını doğrudan ilgilendiren, haktan feragatin mümkün olmadığı, eser sahibine sıkı sıkıya bağlı olan ve tasarruf muamelelerine konu olamayan yani bir başka kişiye devri mümkün olmayan haklardır. Ancak hakkın kullanılması bir başka kişiye devredebilir. Eser sahibinin bir kimseye manevi haklarından biri olan umuma arz etme yetkisini kullanma salahiyetini devretmesi yani umuma arz etmesi için izin vermesi de bu kabildendir. Mali haklar ise eserin ekonomik boyutunu ilgilendiren haklardır. Mali hakları kullanma yetkisi kural olarak eser sahibine aittir (FİSEK madde 18) ancak bu haklar devri mümkün 5

7 olan haklardır. Eser sahibi FİSEK madde 52 gereği mali hakları, devredilecek hakkın somut bir şekilde belirtildiği, yazılı devir sözleşmesi ile bir başkasına devredebilir. Devredilecek hakların tek tek sözleşmede yer alması gerekmektedir. "Tüm mali haklarımı devrediyorum" şeklindeki devir sözleşmesi hükümsüzdür. Manevi Haklar 1. Umuma arz salahiyeti. Madde Adın belirtilmesi salahiyeti. Madde Eserde değişiklik yapılmasını men etmek. Madde Eser sahibinin zilyet ve malike karşı hakları. Madde 17 Mali Haklar 1. İşleme Hakkı. Madde Çoğaltma Hakkı. Madde Yayma Hakkı. Madde Temsil Hakkı. Madde Umuma İletim Hakkı. Madde 25 İşverenin Eser Üzerindeki Hakkı FİSEK madde 18/2 işverenlerin işyerlerinde çalıştırdıkları işçilerin yapılan iş kapsamında meydana getirdikleri eserler üzerindeki haklarını düzenlemektedir. Maddeye göre memur, işçi veya hizmetlilerin iş kapsamında meydana getirecekleri eserlerden doğan hakların kullanımı işverene veya bunları tayin edenlere ait olacaktır. Burada eser sahibi sıfatının değişmediğini sadece eserden doğan hakların işverene devredildiğini görmekteyiz. Şüphesiz bu haklar sadece mali haklar ile sınırlıdır. Manevi hakların devredilemezliği ve kişiye sıkı sıkıya bağlı haklardan olması hususundaki sözlerimiz burada da geçerlidir ve işverene sadece mali hakların geçeceğinin kabulu gerekmektedir. FİSEK madde 18/3'e göre eserin yapımcısı veya yayımcısı ise ancak eser sahibi ile yapacağı bir anlaşma ile mali hakların kullanımı salahiyetini elde edebilir. Olay 1: Bir bekçinin görev süresi içerisinde meydana getirdiği resim üzerindeki mali hakları işverene ait olur mu? İşverenin işçi tarafından meydana getirilen eserdeki mali hakları elde edebilmesi için eserin iş kapsamında olması yani konusunun gerçekleştirilen iş ile ilgili olması gerekir. Burada bekçinin çizdiği resmin bekçilik faaliyetiyle ilgisi olmaması sebebiyle işveren resim üzerindeki mali hakları elde edemeyecektir. Olay 2: Bir bilgisayar programcısının iş yerinde olmadığı saatlerde meydana getirdiği bilgisayar programı üzerinde işveren hak iddiasında bulunabilir mi? İşverenin işçinin meydana getirdiği eser üzerinde hak iddia etmesinin koşulu eserin iş ile ilgili olmasıdır. İşçinin bilgisayar programını evindeki bilgisayarda meydana getirmiş olması işverenin eser üzerindeki hakkını etkilemez. Burada mekansal bir sınırlama değil iş konusu ile getirilmiş bir sınırlama olduğundan işverenin hak iddiası yerindedir. Eserden Doğan Hakların Sınırlandırılması FİSEK'de Tahditler yan başlığı altında 30 ve 47. maddeler arasında eserdan doğan haklara getirilen kısıtlamalardan bahsedilmiştir. Örneğin bir sokak ressamının sokakta çizdiği portreye daha sonradan kolluk kuvvetlerince suçluyu yakalamak maksadıyla FİSEK madde 30 kapsamında el konulabilir. Madde 31 kapsamında resmen yayınlanan kanun, yönetmelik gibi mevzuatın, yargı kararlarının her şekilde çoğaltılması, yayınlanması serbesttir. Bazen eski hakimler, yargıtay üyeleri önemli gördükleri yargıtay kararlarını bir araya getirerek kitaplaştırıyorlar. Eğer burada kararların özetinin yapılmış olması veya yorumlanması yani her hangi bir şekilde işlenmiş olması söz konusuysa bu kitaplara atıf yapılmadan 6

8 gerçekleştirilen intihaller hukuka aykırıdır ve yargıtayın da bu doğrutluda kararları olmuştur. Ancak ilgili kitaplarda kararlar aynen yayınlandıkları gibi kitaba alınmışsa atıf yapmadan da kararların alınarak farklı ortamlarda kullanılması hukuka uygundar ve madde 31 kapsamındadır. İktibas Serbestisi İktibas bir eserden usulüne uygun bir şekilde kaynak göstermek suretiyle yararlanılması anlamına gelmektedir. İntihal ise atıf göstermeden eserin kopyalanması anlamı taşımaktadır. İktibas FİSEK madde 35'deki şartların gerçekleşmesi halinde hukuka uygun iken intihal hukuka aykırıdır. Hukuka uygun iktibasın koşulları madde 35'te aşağıdaki şekilde sayılmıştır: 1. Alenileşmiş bir eserin bazı cümle ve fıkralarının müstakil bir ilim ve edebiyat eserine alınması; 2 Yayımlanmış bir bestenin en çok tema, motif, pasaj ve fikir nevinden parçalarının müstakil bir musiki eserine alınması; 3. Alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ve yayımlanmış diğer eserlerin, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderacatını aydınlatmak maksadiyle bir ilim eserine konulması; 4. Alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ilmi konferans veya derslerde, konuyu aydınlatmak için projeksiyon ve buna benzer vasıtalarla gösterilmesi. İktibasın belli olacak şekilde yapılması lazımdır. İlim eserlerinde, iktibas hususunda kullanılan eserin ve eser sahibinin adından başka bu kısmın alındığı yer belirtilir. Eserin Şahsen Kullanmak Maksadıyla Çoğaltılması FİSEK madde 38/1'de eserin ticari bir kaygı güdülmeksizin şahsen kullanmak maksatlı çoğaltılması eser sahibinin haklarına zarar vermediği suretle serbest hale getirilmiştir. Bu durumda iş yeri için satın aldığı bir hukuk kitabını evinde de okumak isteyen bir avukatın kitabın fotokopisini çekerek evine götürmesi hukuka uygundur ve eser sahibinin haklarını ihlal anlamına gelmez. Sözleşme ve Tasarruflar FİSEK madde 48'e göre bir kimse sahibi veya mirasçısı olduğu eserin mali haklarını sözleşme ile bir başkasına devredebilir. Burada sözleşmenin yazılı olması gerektiği ve devredilecek olan mali hakların somut ve açık bir şekilde sözleşmede ifade edilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Eser üzerindeki mali hakların kullanılması salahiyeti de bir başkasına devredilebilir ki buna ruhsat denilmektedir. Eser üzerindeki mali hakların devrinin bir şartı da üzerinde tasarruf işlemi yapılacak olan eserin meydana getirilmiş, vücuda gelmiş olmasıdır. Yani henüz vücuda gelmemiş bir eserin mali haklarının devri hükümsüzdür. FİSEK madde 39'a göre eser sahibinden veya mirasçısından mali bir hak iktisap eden kimse bu hakkı bir üçüncü kişiye devretmek istediğinde klasik eşya hukuku sisteminden farklı olarak eser sahibinden veya mirasçısından yazılı muvafakatname almak mecburiyetindedir. Henüz vücuda getirilmemiş bir eser üzerinde her ne kadar tasarruf muamelesi yapmak mümkün değilse de borçlandırıcı işlem gerçekleştirmek mümkündür ve ileride meydana getirilecek bir eser üzerindeki mali hakların devredileceğine dair taahhütler geçerlidir. (FİSEK madde 50). Bu taahhüt ihbar tarihinden bir yıl sonra hüküm ifade etmek üzere tek taraflı olarka feshedilebilir. Ancak bu tür taahhütnamelere cezai şart koyarak feshi zorlaştırmak da mümkündür. FİSEK madde 51 gereği ileride çıkacak bir mevzuatla ihdas edilecek yeni bir mali hakkın veya mevcut hakkın genişletmesi ile ortaya çıkacak hakların bir başkasına peşinen devredilmesi hükümsüzdür. Bu durumda ilgili mali haklar için yeniden sözleşme yapılması veya mevcut sözleşmede değişikliğe gidilmesi gerekmektedir. 7

9 Mali Hakkın Kullanımının Devri: Ruhsat FİSEK madde 56'da eser üzerindeki mali hakların devri iki şekilde düzenlenmiştir. Bunlardn biri tam ruhsat diğeri ise basit ruhsattır. Eser sahibinin aynı ruhsatı başkalarına da verebilme hakkını saklı tuttuğu ruhsatlar basit ruhsat, kullanımın inhisari olarak sadece bir kişiye devredildiği ruhsatlar ise tam ruhsat olarak adlandırılmaktadır. Aksi kanun veya sözleşmeden anlaşılamadığı taktirde her ruhsat basit ruhsat sayılır. Basit ruhsatlar hakkında hasılat kirasına, tam ruhsatlar hakkında intifa hakkına ait kurallar uygulama alanı bulmaktadır. Fikri Hukukta Hukuk ve Ceza Davaları Eser üzerindeki hakların ihlali sonucu başvurulabilecek hukuk yolları FİSEK 66 ve devamında sayılmıştır. Hukuk Davaları 1. Tecavüzün Ref'i (Eski Hale İade) Davası 2. Tecavüzün Men'i (Önleme) Davası 3. Tazminat Davası 4. Tespit Davası (FİSEK m. 15/3) 5. İhtiyati Tedbir ve gümrükte el koyma (FİSEK m. 77) Sınai Haklar Patent Patent, fikre dayanan buluşun sanayide ve endüstride kullanılmasıyla ortaya çıkmaktadır. Fikri çaba eserde olduğu gibi patentte de vardır ancak eser bedii vasfı ile ön plana çıkmakta iken patent teknik boyutuyla ön plana çıkmaktadır. Patent tabiattı değiştirmek suretiyle tabiattaki bir problemi, sorunu çözmektedir. Eser alenileştiğinde FİSEK'in koruma kapsamına dahil olurken Patent'te tescil şartı aranmaktadır. Esasen patent buluşun tescillenmiş haline verilen isimdir. FİSEK patent gibi henüz patent vasfını elde edememiş olan buluşu da koruma altına almaktadır. Patent hakkındaki düzenelemeler 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname'de yer almaktadır. Patentin Unsurları Patent HKHKHK madde 5'te yer alan tanımdan patentin 4 unsura sahip olması gerektiği anlaşılmaktadır. Bunlar; patentin teknik alanda olması, yenilik arzetmesi, buluş basamağı oluşturması ve sanayiye uygulanabilir olmasıdır. Yenilik kavramı iki farklı şekilde olabilir. Bunlardan birincisi nispi yeniliktir. Nispi yenilik belli bir bölgeye has, örneğin Türkiye sınırları içerisindeki yeniliktir. Diğeri ise mutlak yeniliktir. Mutlak yenilik buluş tüm dünya çapında yeni olması anlamına gelmektedir ki kararnamenin aradığı yenilik de budur. Not: Bilgilerimizi tazelemek açısından hatırlatalım patent hukuktaki yenilik kavramının yerini fikri hukukta hususiyet alır. Eserin eser olabilmenin şartı eseri meydana getirenin hususiyetini taşıması iken buluşun patent alabilmesinin şartı daha önce dünyada var olmayan bir yenilik meydana getiriyor olmasıdır. Buluş basamağı oluşturması patentin daha önce ulaşılan teknik seviyeyi bir adım öteye götürmesi anlamına gelmektedir. Örneğin daha önceden 2 litre mazot ile 5 saat çalışan bir motorun 2 litre mazot ile 10 saat çalışacak teknolojiye getirilmiş olması bir buluş basamağı arzetmektedir. Diğer unsurları da karşılamakta ise ilgili buluş patent almaya hak kazanacaktır. Sanayiye uygulanabilir olmak da patentin varoluş felsefesine uygun bir unsurdur. Patentin amacı doğadaki bir problemi çözerek insanların yaşamını kolaylaştırmak ve ekonomik bir fayda sağlamaktır. 8

10 Bunun olabilmesi patentin kullanılabilir olmasına ve yaygınlaşabilmesine bağlıdır. Eğer bir buluşun uygulaması mümkün değilse veya seri bir şekilde aynı kalite ve standartlarda üretimi mümkün değilse, elde edilen fayda ile üretimde yaşanan zahmet arasında denge yoksa ilgili buluş sanayiye uygulanabilir olma testinten geçemeyecek ve patent alamayacaktır. Tüzel kişiler patent başvurusunda bulunamaz, ancak gerçek kişiler patent başvurusunda bulunabilir. Buluş sahibi olarak kendisini ilan eden veya patent başvurusunda bulunan karine olarak buluşun sahibi sayılır. 551 s. Patent HKHKHK'de Patent İsteme Hakkının Gasbı ve Patentin Gasbı yan başlıklı iki ayrı madde bulunmaktadır. Hakkın Gaspı Madde 12 patent isteme aşamasında gerçek buluş sahibi olduğunu iddia eden bir başka kimsenin çıkması durumuna ilişkin hükümleri düzenlemektedir. Örneğin aslında buluşun sahibi olmayan bir kimsenin buluş sahibi kendisiymiş gibi Türk Patent Enstitüsü'ne başvurması halinde patent isteme hakkının gasbı söz konusudur. Bu durumda gerçek buluş sahibi mahkeme önünde iddiasını ispatlamak suretiyle maddede yer alan seçimlik haklarından birini kullanarak patent isteme hakkının gasbını önleyebilir. Madde 12 ise buluşun tescil edilmesi ve patent vasfını kazanmasından sonra bir başka kişinin buluşun gerçek sahibi olduğu iddiasıyla ortaya çıkması halinde uygulanacak hükümleri düzenlemektedir. Bu durumda iddia sahibi iddiasını ispatlamak suretiyle patentin kendi adına tescilini en geç patentin tescilini takibeden 2 yıl içerisinde, adına tescil yapılan kişi kötü niyetli ise patentin koruma süresi boyunca isteyebilir. Zorunlu Lisans İnsanlık için önemli olan bir buluşun patent altına alınmasına rağmen aktif olarak kullanılmaması halinde herkes buluş sahibini kendisi lehine lisans yapmaya zorlayabilir. Patent Kullanma Zorunluluğu Tescil edilerek patent halini alan bir buluşun tescilin ilanını takip eden en geç 3 yıl içerisinde patentin fiilen kullanılıyor olması gerekmektedir. Patenin kullanılması satışa sunulması ve uygulanıyor olması anlamına gelmektedir. Bunun ispatı için patent sahibi inceleme yapılarak kullanım belgesi düzenlenmesi için TPE'e başvuruda bulunur. En geç 3 ay içerisinde inceleme yapılarak patente koruma belgesi verilir ve belge patent siciline kayıt edilir. İşçinin Buluşu İşçinin buluşu FİSEK'te hizmet buluşu ve serbest buluş olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İşçinin bir buluş yapması halinde bunu işverene bildirme yükümlülüğü vardır. Bildirimin ardından işveren üç farklı şekilde hareket edebilir. İsterse TPE'e tescil için başvurarak buluş üzerinde tam hak sahibi olmak isteyebilir veya işçi ile birlikte başvuru yaparak kısmi hak talebinde bulunabilir. Bunların hiçbirini yapmazsa hizmet buluşu serbest buluş haline gelir. Bu durumda işçi patentini istediği gibi değerlendirmekte serbesttir. Not: FİSEK'de işverene doğrudan eser üzerinde yararlanma hakkı verilmişken; Patent HKHKHK'de hem bir seçimlik hak sunulmuş hem de işveren için doğrudan buluşun sahibi olabilme hakkı getirilmiştir. Patent üzerindeki manevi hak sadece adın belirtilmesi hakkıdır. Bu sebeple işverenin patentin kendi adına tescilini istemesi halinde dahi işçinin ismi patent belgesinde buluş sahibi olarak yer almaktadır. Patent Başvurusu Patent başvurusu incelemeli ve incelemesiz olmak üzere iki şekilde yapılabilir. 9

11 İncelemesiz başvuruda buluşun sahibi buluşun tarifini ve buluş basamağını yani istemi belirterek başvurusunu gerçekleştirir. Başvuru incelemesiz olduğu için başvuru sahibinin beyanları doğru kabul edilir. İncelemesiz başvuru hızlı ve pratik olmakla birlikte koruma süresi 7 yıldır. İncelemesiz başvuru daha sonra inceleme gerçekleştirilerek incelemeli başvuru haline dönüştürülerek süresinin uzaması sağlanabilir. İncelemeli başvuruda ise buluşun yeni olup olmadığı ve buluş basamağının varlığı Türk Patent Enstitüsü tarafından incelenir. İnceleme kapsamında olumlu sonuç alınırsa buluş patent olarak tescil edilir. Bu durumda koruma süresi 20 yıldır. Süre daha fazla uzatılamaz. Patent sürelerinin dolması halinde buluş kamuya mal olur ve isteyen herkes ilgili buluşu kullanabilir ve üretimini gerçekleştirebilir. Patent korumasında mülkilik esası uygulanmaktadır. Yani Türkiye'de tescil edilen bir patent ancak Türkiye sınırlarında koruma imkanı bulur. Türkiye'de patenti alınan bir buluşun başka bir ülkede kullanılması hatta başka bir ülkede tescil edilmesi önünde bir engel yoktur. Bahadırhan TABAK bahadirhan@bahadirhan.com 10