ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Neslihan SIĞNAK METAL FİLAMENT İÇEREN İPLİKLERDEN DOKUNMUŞ KUMAŞLARIN PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ METAL FİLAMENT İÇEREN İPLİKLERDEN DOKUNMUŞ KUMAŞLARIN PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Neslihan SIĞNAK YÜKSEK LİSANS TEZİ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu Tez 31/01/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza:... İmza:... İmza:... Yrd.Doç.Dr. Pınar DURU BAYKAL Prof.Dr.Osman BABAARSLAN Doç.Dr.Rızvan EROL DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ METAL FİLAMENT İÇEREN İPLİKLERDEN DOKUNMUŞ KUMAŞLARIN PERFORMANS ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Neslihan SIĞNAK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman: Yrd. Doç.Dr. Pınar DURU BAYKAL Yıl : 2008, Sayfa: 137 Jüri : Yrd. Doç.Dr. Pınar DURU BAYKAL Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Doç.Dr. Rızvan EROL Bu tez çalışmasında, ülkemiz tekstil sektörü açısından çok yeni ve katma değeri yüksek olan metal iplikli kumaşların tanıtılması amaçlanmıştır. Çalışma kapsamında, öncelikle metal iplik ile ilgili genel bilgiler verilmiştir. Sonrasında aynı konstrüksiyonda dokunup aynı şekilde mamul edilen metal ipliksiz ve metal iplikli kumaşların teknik detayları ve test sonuçları karşılaştırılarak metal ipliğin kumaşta oluşturduğu farklılık ortaya konulmuştur. Çalışma değişik metal iplikli kumaşların incelenmesiyle bitirilmiştir. Çalışmanın sonunda ise, metal iplikli kumaşların tekstil sektörü açısından önemi vurgulanmış olup, daha sonra yapılacak olan çalışmalarla ilgili önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Metal Filament, Metal Filament İçeren Dokuma Kumaş, Kırışıklık efekti. I

4 ABSTRACT MSc THESIS AN INVESTIGATION OF PERFORMANCE PROPERTIES OF WOVEN FABRICS INCLUDING METALLIC YARN Neslihan SIĞNAK UNIVERSITY OF CUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING Supervisor : Assist. Prof. Dr. Pınar DURU BAYKAL Year : 2008, Page: 137 Jury : Assist. Prof. Dr. Pınar DURU BAYKAL Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Assoc. Prof. Dr. Rızvan EROL In this study, it has been purposed to investigate Woven Fabrics used metallic yarn which is very new and value-added for Textile Industry. Firstly in this study, general information about metallic yarn has been explained. Then the differences of the metallic yarn is exposed by comparing the test results and technical details of the woven fabrics usen metallic yarn and woven fabrics without metallic yarn which are designed with the same technical features and finished in same conditions. This thesis is finished by giving information about different woven fabrics with metallic yarn. End of the study, weihgt of woven fabrics use for textile industry has been emphasized and some advises has been given for coming other studies. Key Words : Metallic Filament, Wrinkle effect, Woven Fabrics İncluding Metallic Yarn II

5 TEŞEKKÜR Bu tez çalışmasının yürütülmesinde ve yapılmasında, benden hiçbir yardımı esirgemeyen gerekli bütün kolaylığı ve sabrı gösteren değerli danışman hocam Sayın Yrd.Doç. Dr. Pınar DURU BAYKAL a yürekten teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışması süresince beni yüreklendiren ve maddi, manevi yardımlarını esirgemeyen annem Binnaz SIĞNAK, babam Tufan SIĞNAK a, kardeşlerim Aslıhan ve Oğuzhan SIĞNAK a çok teşekkür ederim. Tez çalışmasında çevirilerde yardım eden Mustafa Nezih NAMAL a, Tuba COŞKUN a, ve Erman COŞKUN a çok teşekkür ederim. Tez numunelerinin terbiye işletmesinde yürütülmesine yardım eden Halit Fikret TAMTÜRK e ve Fulya İNCİ ye çok teşekkür ederim. Metal iplikli kumaşların Türkiye ye getirilmesini sağlayan Mensa A.Ş. Ür-ge Müdürü Sayın Sevinç Berrin AKIL a çok teşekkür ederim. Tez konusu ile ilgili yardımlarından dolayı BTD tasarımcısı Sayın Francesco FAZZINI ye çok teşekkür ederim. Ev arkadaşım Mehlika COŞKUN a çok teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...IV ŞEKİLLER DİZİNİ... VII ÇİZELGELER DİZİNİ... X 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ İplik Bilgisi Metal Filament (İnox ) Metal İpliği Dokuma Bilgisi Terbiye İşlemleri ve Makinaları Ön Terbiye İşlemleri Haşıl Sökme İşlemi Yakma İşlemi Kostikleme ve Kasar İşlemleri Renklendirme Boyama Yöntemleri ve Makinaları Bitim İşlemleri ve Makinaları Kimyasal Bitim İşlemleri Fiziksel Bitim İşlemleri MATERYAL ve METOT Materyal ve 2 Numaralı Kumaşlar ve 4 Numaralı Kumaşlar ve 6 Numaralı Kumaşlar ve 8 Numaralı Kumaşlar IV

7 Numaralı Kumaş Numaralı Kumaş Numaralı Kumaş Numaralı Kumaş Metot Numune Kumaşlara Uygulanan Terbiye Prosesleri Terbiye İşlemleri ve Makina Şartları Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Yıkamadan Sonra Boyut Değişimi (Çekme) Testi Kopma Mukavemeti Testi Yırtılma Dayanımı Testi Dikiş Açılması Testi Martindale Piling Testi Gramaj (gr/m 2 )Testi DENEYSEL BULGULAR ve DEĞERLENDİRME Test Sonuçları Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve 2 Nolu Numunelerin Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve 4 Nolu Numunelerin Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve 6 Nolu Numunelerin Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve 8 Nolu Kumaşların Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi Nolu Kumaşın Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi Nolu Kumaşın Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi Nolu Kumaşın Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi Nolu Kumaşın Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi SONUÇLAR ve ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Metal İplikli Kumaş... 1 Şekil 1.2. Metal İplikli Kumaş... 1 Şekil 1.3. Tekstil ve Hazır Giyim Sanayi İçin Uzun Vadeli Yol Haritası... 3 Şekil L Metal Filamentinin Mikroskopik Görüntüsü...8 Şekil 3.2. Metal Filamenti... 9 Şekil 3.3. Renkli Metal Filamentleri... 9 Şekil 3.4. Penye-Metal Filament-Penye İplik Bükümü Şekil 3.5.Yakma Makinası Şekil 3.6. Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinası Şekil 3.7. Jet Makinası Şekil 3.8. Pad-Batch Boyama Makinasında İş Akış Şeması Şekil 3.9. Pad-Batch Boyama Makinası Teknik Bilgileri Şekil Ramöz Makinası ve Elemanları Şekil Sanfor Makinası Şekil Turbang Makinası Teknik Resmi Şekil ve 2 Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil ve 4 Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil ve 8 Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil Numaralı Kumaşların Zemin Örgü Raporu Şekil , 2, 3, 4 ve 10 Numaralı Kumaşların Terbiye Prosesleri...65 Şekil ve 6 Numaralı Kumaşların Terbiye Prosesleri...66 Şekil Numaralı Kumaşın Terbiye Prosesleri...67 Şekil , 9 ve 11 Numaralı Kumaşların Terbiye Prosesleri...66 Şekil Numaralı Kumaşın Terbiye Prosesleri VI

9 Şekil Universal Mukavemet Test Cihazı Şekil Elemendorf Yırtılma Test Cihazı Şekil Martindale Pilling Test Cihazı Şekil Kesici Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Çözgü Çekme Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Çözgü Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Piling Test Sonuçları Şekil ve 2 Nolu Kumaşların Gramaj Değerleri Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Çözgü Çekme Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti Test Sonuçları.. 97 Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları. 98 Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Çözgü Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Piling Test Sonuçları Şekil ve 4 Nolu Kumaşların Gramaj Değerleri Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Çözgü Çekme Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları. 105 Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Çözgü Dikiş Açılması Test Sonuçları VII

10 Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Piling Test Sonuçları Şekil ve 6 Nolu Kumaşların Gramaj Değerleri Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Çözgü Çekme Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları. 111 Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Çözgü Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Piling Test Sonuçları Şekil ve 8 Nolu Kumaşların Gramaj Değerleri Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları.116 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları.119 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları 119 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları..120 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Kopma Mukavemeti Test Sonuçları 122 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları 122 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları 123 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Çekme Test Sonuçları Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Kopma Mukavemeti VIII

11 Test Sonuçları 125 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Yırtılma Test Sonuçları 126 Şekil Nolu Kumaşın Çözgü ve Atkı Dikiş Açılması Test Sonuçları. 126 IX

12 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Tekstilde En Sık kullanılan Metal Filament Kalınlıkları... 8 Çizelge L ve 304 L İnox İplikleri Kimyasal İçeriği... 9 Çizelge L ve 304 L İnox İplikleri Teknik Bilgileri... 9 Çizelge 3.4. Dokuma Makinası Teknik Bilgileri Çizelge 3.5. Tekstilde Terbiye İşlemleri Çizelge 3.6. Haşıl Makinesi Teknik Bilgileri Çizelge 3.7. Brugman Yıkama Makinası Teknik Bilgileri Çizelge 3.8. Yakma Makinası Teknik Bilgileri Çizelge 3.9. Küsters Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Jet Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Küster Pad-Batch Boyama Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Şardon Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Ramöz Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Sanfor Makinası Teknik Bilgileri Çizelge Turbang Makinası Teknik Bilgileri Çizelge 4.1. Numune Kumaşların Genel Olarak Gösterilmesi 47 Çizelge ve 2 Numaralı Kumaşların Teknik Bilgileri Çizelge ve 4 Numaralı Kumaşların Teknik Bilgileri Çizelge ve 6 Numaralı Kumaşların Teknik Özellikleri Çizelge ve 8 Numaralı Kumaşların Teknik Özellikleri Çizelge Numaralı Kumaşın Teknik Özellikleri Çizelge Numaralı Kumaşın Teknik Özellikleri Çizelge Numaralı Kumaşın Teknik Özellikleri Çizelge Numaralı Kumaşın Teknik Özellikleri Çizelge Yıkama Şartları Çizelge 4.11 Kurutma Şartları Çizelge 4.12 Yakma Şartları Çizelge 4.13 Kostikleme ve Kasar İşlemleri Çizelge Kasar İşlem Şartları X

13 Çizelge Jet Kasar İşlemleri Çizelge Kasar Sonrası Kurutma Şartları Çizelge Jet Kasar Sonrası Kurutma Şartları Çizelge Reaktif Boyama Şartları Çizelge Reaktif Yıkama Şartları Çizelge Reaktif Yıkama Sonu Kurutma Şartları Çizelge Naylon Boyama Şartları Çizelge Naylon Boyama Sonu Kurutma Şartları Çizelge Turbang Apre Şartları Çizelge Germe Apre Şartları Çizelge Çalışma Kapsamında Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Çizelge Dokuma Kumaşlara Uygulanan Kalite Standartları Çizelge ve 2 Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge ve 4 Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge ve 6 Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge ve 8 Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge Nolu Kumaşın Test Sonuçları Çizelge Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge Nolu Kumaşların Test Sonuçları Çizelge 6.1. Numune Kumaşların Sanfor Test Sonuçları 131 Çizelge 6.2. Numune Kumaşların Kopma Mukavemeti Test Sonuçları Çizelge 6.3. Numune Kumaşların Yırtılma Mukavemeti Test Sonuçları 132 Çizelge 6.4. Numune Kumaşların Dikiş Açılması Test Sonuçları Çizelge 6.5. Numune Kumaşların Piling Test Sonuçları. 133 Çizelge 6.6. Numune Kumaşların Gramaj (g/m 2 ) XI

14 1. GİRİŞ Neslihan SIĞNAK 1. GİRİŞ Önceleri görevi sadece insanları giydirmek olan tekstil firmaları son yıllarda artan rekabet ortamında öne çıkabilmek için farklı olmak ve moda trenlerini yakından takip etmek, insanlara çok değişik özellikte ürünler sunmak zorundadırlar. İnsanların yaşam tarzını yakından incelemek, neleri istediklerini anlamak yeni şeyler tasarlamanın temelini oluşturur. Son yıllarda insanların iş yaşantısında ve normal hayatta çok yoğun oluşu rahat, bakımı kolay olan giysilerin tercih edilmesi sonucunu doğurmuştur. Metal iplikli kumaşlar tasarlanırken daha çok bayan dış giyimde kullanılmak üzere yola çıkılmıştır. Çalışan kadına modern, kentli, şık bir hava katmak istenmiştir. Metal iplikli kumaşlar ile eskimiş, yıpranmış ve kırışık bir görüntü yakalanmak amaçlanmıştır. Kumaşlar sadece kuru temizleme yapılacak ve ütü yapılmayacak böylece metropol insanının daha az zamanı gidecektir.bu giysilerin spor aynı zamanda şık, farklı olması istenmektedir. Metal iplikli kumaşların, tekstil sektörü içinde yerini alması da bu tür istekler neticesinde olmuştur. Metal iplikli kumaşlar ilk olarak sports & elegant yani hem spor hem şık konsepti ile moda defilelerinde sunuldu. Kırışık ve hafif eskimiş görünümü ile son derece kentli ve farklı bir kumaş olarak vitrinlerde yerini aldı ( Şekil ). Şekil 1.1. Metal İplikli Kumaş Şekil 1.2. Metal İplikli Kumaş 1

15 1. GİRİŞ Neslihan SIĞNAK Paslanmaz çeliği tekstil sektörüne tanıştıran metal iplikli kumaşlar paslanmaz çeliğin tekstil materyali olarak kullanılabilmesini göstermesi açısından da önemli bir kumaş türüdür. Bu açıdan görülmektedir ki tekstil sektörü gelişen tüm yeniliklerden nasibini fazlasıyla almaktadır, almalıdır. Zira sektörün içerisinde bulunduğu şartlar göz önüne alınırsa herkesten önce yapılmayanı yapmak ve diğer firmalar bu yenilikleri inceleyip taklit edene kadar bu işten kazanç sağlayıp piyasada prestijini artırmak firmaların geleceği açısından önemlidir (Şekil 1.3). Şekil 1.3. Türk Tekstil ve Hazır Giyim Sanayi İçin Uzun Vadeli Yol Haritası [Tarakçığlu, 2004] 2

16 1. GİRİŞ Neslihan SIĞNAK Metal iplik kullanımı ile aynı kumaş neredeyse iki katına satılabilmektedir. Buna rağmen bu ürün hakkında Türk firmaları çok fazla bilgi sahibi değildirler. Türkiye de şu anda Denge Tekstil (Adana), Ekincioğlu Tekstil (Bursa) ve Akın Tekstil (İstanbul) gibi belirli firmalar tarafından çalışılmaktadır. Metal iplikli kumaşı farklı yapan metal ipliğinin kendisidir. Metal ipliği üretim süreci sonrasında metal iplikli kumaşı dokuma ve terbiye işlemleri normal tekstil kumaşları gibi olmamaktadır birtakım noktalara dikkat etmek gerekir. Metal iplikli kumaşların en öne çıkan özellikleri; spor, eskimiş görüntü, kırışık efekt, ütü yapılmaması, kuru temizleme yapılması, modern ve şık görüntü şeklinde sıralanabilir. Metal iplik içeren kumaşların yıkanmaması, kuru temizleme işlemiyle temizlenmesi ve ütü yapılmaması her ne kadar dezavantaj gibi görünse de; bu kumaşların müşteri istekleri doğrultusunda üretildiği düşünülürse aslında bir avantaj olduğu anlaşılacaktır. Bu tez çalışması ile dünyada bilinen Türkiye için ise yeni olan bir kumaş türünün tanıtılması amaçlanmıştır. Böylece dünyada tanınan bir kumaş türü Türk tekstilcileri tarafından da öğrenilmiş olacaktır. Metal iplik; iplik elde edilme aşamalarından başlayarak metal iplikli kumaş dokuma ve terbiye işlemleri anlatılmıştır. Böylece tez çalışması sonucunda insanlara metal iplikli kumaş ile ilgili genel bir fikir vermek amaçlanmıştır. Özellikle Türk tekstil sektörünün bu tip katma değeri yüksek ürünlere yönelmesi gereklidir. Bu sadece metal iplikli kumaşlarla da sınırlı kalmamalıdır. Farklı ürünler de elde edilmeli ve Türk tekstil sektörü buna öncelik etmelidir. Üniversite ve sanayi işbirliği yapmalı ve katma değeri yüksek ürünler geliştirilmeye çalışılmalıdır. Tez çalışması üniversite ve sanayi iş birliğine örnek çalışmadır. Bu açıdan da diğer üniversite sanayi işbirliği çalışmalarına örnek olması amaçlanmıştır. Türk tekstil sektörünün geleceği için üniversite sanayi işbirliği mutlaka desteklenmelidir. 3

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Neslihan SIĞNAK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Metal iplikli kumaşlar dünyada ve Türkiye de çok yeni bir kumaş türüdür. Moda trendlerinin ortaya çıkardığı bir kumaştır. Türkiye de ilk olarak üretip satan firma Mensa Mensucat A.Ş. dir. Dolayısıyla bu çalışma Türkiye de metal iplikli kumaşların araştırılıp geliştirilmesi açısından yapılan ilk tez çalışması olma özelliğindedir. Ülkemizde katma değeri yüksek tekstil ürünlerine yönelik çalışmaların sayısının artırılmasında fayda vardır. Üniversiteler ve sanayinin ortak katılımıyla hız kazandırılmalıdır.metal iplikli ürünlere yönelik dünyada yapılan çalışmalar aşağıda anlatılmaya çalışılmıştır. Tokarsky, E.W., (2000) ; çalışmasında metal kaplama aramid iplik ve telden yapılmış kumaşın elektromagnetik örtme karakteristiklerinin ölçümünü yapmıştır. Metal kaplama aramid iplik ve telden yapılmış kumaşın elektromagnetik örtme karakteristiklerinin 1 khz ten 3 GHz e ölçümü yapılmıştır. Bu ölçümler 100 khz in altında yüzey transfer direncinin ya da engelinin değiştiğini gösterdi. Bu oldukça iyi bir sonuçtur. Bu sıklık aralığında akım teller üzerinde akar. 10 ve 100 MHz arasında orta frekans ya da limit örtme effektivi 70 db den daha yüksektir. 100 MHz ve üzerinde akım kumaş boyunca akar. Lou, C.W., Lu, C.K., Hsing, W.H., (2004) ; çalışmalarında iki veya daha fazla türdeki lifler eğrilmek üzere birleştirilmiş ve kumaş olarak dokunmuşlardır. Düzenli iplik çok iyi performans özellik göstermiştir. Çok yönlü, geri dönüşümlü ve pratiktir. Melez paslanmaz çelik/polipropilen düzenli ipliğinden dokulu kumaşın ana karakteristiği elektriksel olmasıdır. Düzenli ipliğin üç türü üretildi ve üç adet fonksiyonel kumaşta atkı ipliği olarak kullanıldı. Fonksiyonel kumaşlar çapraz tabakalar halinde konuldu. Metalik lifin ağırlık yüzdesi %3.54 ile %4.71 arasındaydı ve kaplama efektifliği db arasındaydı. Bu durum düzenli ipliklerden oluşan kompozitlerin yapılan elektromagnetik kaplama materyalleri olarak kullanılabileceğini gösterdi. Lou, C.W., (2005) ; çalışmasında metal tel (metal iplik) içeren kompleks kor spun ipliğinin prosesini incelemiştir. Kor olarak metal tel kullanılmıştır. Bu iplik ring 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Neslihan SIĞNAK iplik eğirme sistemi ile elde edilmiştir. Kor olarak; bakır ya da paslanmaz çelik tel kullanılmıştır ve korun etrafı rayon veya polyester/rayon ile çevrilmiştir. Eğirme prosesi süresince metal iplik ön silindirler ile rayon veya polyester/rayon arka silindirler beslendi. İplik üretimi esnasında metal tel, eğirme ön silindirlerinin girişinde yapıya dahil edilmiş ve silindirlerin çıkışında merkezde bakır ya da paslanmaz çelik tel etrafı rayon veya polyester/rayon ile çevrili kor iplik elde edilmiştir. Kor iplik eldesinde kor olarak kullanılan materyal, core ipliğinin etrafındaki fitil şeridi, büküm seviyesi, iplik numarası gibi parametreler değiştirilerek bu parametrelerin kor iplik mukavemetine ve kor iplikte oluşan tüylülüğe etkisi incelenmiştir. Metal iplik eğrilme stabilitesini artırmak için kullanılan kılavuz mekanizması ile çekim ön silindirleri arasındaki açılar (çekim silindiri üzerindeyken, 50 0, 60 0, 70 0 ) değiştirilerek kopma mukavemetinin en fazla olduğu açı tespit edilmeye çalışılmıştır. Burada kılavuz mekanizması ön çekim silindirlerinin üzerindeyken kopma mukavemeti en yüksek değerde elde edilmiştir. Jiayang, C., Xinwei, Z., (2006) ; çalışmalarında paslanmaz çelik lifte ve kumaşında direnç ve sıcaklık arasındaki ilişkiyi incelenmiştir. Paslanmaz çelik lifin direncinin sıcaklıkla pozitif lineer bir ilişkisi olduğu tespit edilmiştir ancak paslanmaz çelik kumaşın negatif bir ilişkisi olduğu gözlenmiştir. Tekstil yapısı, ısının hissedilmesinde ısı duyarlılığını artırmak için faydalıdır. Sıcaklık değişimi boyunca iplikler arası kontak resistansının değişimi kumaşta sıcaklık hissedilmesinin ana mekanizmasını oluşturduğu görülmektedir. Xiaoming, T., Jianyong, Y., (2006) ; çalışmalarında iki örme yapı dizayn edip test etmişlerdir. Paslanmaz çelik lif kumaşının rezistansının belirli bir bölgede germe ile arasında lineer bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Kumaş yapısındaki herhangi bir değişiklik germe sensorunun duyarlılığı ve lineer bölgedeki değişimlere neden olabilir. Kumaşın germe karşısındaki duyarlılığı mekanizmasının temelini germe süresince iplikler arasındaki kontak rezistansının değişimi oluşturmaktadır sonucu çıkmıştır. Richardson, A.E., (2006) ; çalışmasında darbe kontrolünde A142 paslanmaz çelikten yapılmış kumaşı ya da dayanıklılığı yüksek karışık yapısal polipropilen liflerden oluşmuş yapının kullanılmasını incelemiştir. A142 paslanmaz çelik kumaşı, 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Neslihan SIĞNAK direkt olarak karşılaştırıldığında dayanıklılık ve direnç açısından güçlendirilmiş yapısal polipropilen liflerine göre çok daha iyi bir direnç göstermiştir. I20 aşıldığında ve sapma ve darbe eni çok fazla olduğunda güçlendirilmiş polipropilen liflerinin paslanmaz çeliğe göre bir avantajının olduğu söylenebilir. Genişleme ya da büzelmede karşılaşılan kuvvetler küçük ise lifler arasındaki küçük uzaklıklar stresi dağıtırken ve darbeleri minimize ederken güçlendirilmiş A142 kumaşına göre polipropilen liflerinin daha iyi olduğu söylenebilir. Lou, C.W., Liu, H.H., (2007) ; çalışmalarında melez ştapel/metalik-kor spun iplikten yapılan örme kumaşın prosesi ve anti-elektrostatik özelliklerini incelemiştir. Metal telin, diğer tüm iletken lifler içerisinde mükemmel ve sürekli bir iletkenlik özelliği vardır. Ayrıca metal tel çevresel nemden etkilenmez. Eğer metal tel direkt olarak insan tenine değerse bu durum insanı rahatsız eder. Bu çalışma bu olumsuz durumu iyileştirmek için yapılmıştır. Metal ya da bakır ipliği kor iplik olarak kullanılıp genel ştapel fitil şeridi ile eğrilmişlerdir. Böylece metal tel merkezde kalmıştır. Kompleks metal cor iplik, double-jersey örme kumaşta kullanılmıştır. Bu kumaşlarda iyi bir anti-elektrostatik ve giyilebilme özellikleri yakalanmıştır. Bu çalışmada değişik tür kumaşların, mukavemeti, yüzeyi, hacim direnci, elektrostatik yarı-ömrü ve elektromagnetik kaplama etkililiği ölçülmüştür. 6

20 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK 3. İPLİK,DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ 3.1. İplik Bilgisi Metal iplikli kumaşlar, atkısında metal ipliği kullanılan kumaşlardır. Metal ipliği, metal filament (İnox ) (paslanmaz çelik) ve pamuk, viskon, polyester/viskon, polyester, naylon, yün, yün/viskon karışımlı ipliklerden herhangi birisi ile bükülü ipliktir [ 2007]. Bu çalışmada kullanılan metal ipliği Türkiye de bükülmemiştir satın alınıp kullanılmıştır. İplik ve metal filament bükülü olarak satın alındığı için direkt olarak dokuma işlemlerine başlanabilmiştir Metal Filament (İnox ) Metal ipliğinde kullanılan metal filament, bileşimlerinde en az %11 krom içeren bir çelik ailesidir. Bu çeliklerin yüksek korozyon dayanımını sağlayan asıl unsur; yüzeye kuvvetle tutunmuş, yoğun, sünek, çok ince ve saydam bir oksit tabakasının varlığıdır. Çok ince olan bu amorf tabaka sayesinde paslanmaz çelikler, kimyasal reaksiyonlarda pasif davranarak korozyona karşı dayanım kazanırlar. Söz konusu oksit tabakası, oksijen bulunan ortamlarda oluşur ve dış etkilerle (kesme, aşınma, talaşlı imalat, vb.) bozulsa dahi kendini onararak eski özelliğine tekrar kavuşur. Genel olarak çelikler beş ana grupta toplanır; o Ferritik, o Martenzitik, o Ostenitik, o Ferritik-Ostenitik (Dubleks) alaşımlar o Çökeltme sertleşmesi uygulanabilen alaşımlar. Ferritik paslanmaz çelikler düşük karbonlu olup %12-18 krom içerirken ostenitik paslanmaz çelikler temel olarak %18 krom ve %8 nikel içerirler. Ferritik paslanmaz çelikler alaşımında nikel içermediğinden mıknatıslanabilir. Tekstil amaçlı 7

21 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK paslanmaz çelikler bünyelerinde en az mutlaka %10 oranında nikel içermelidir. Ostenitik Gruptan 316L kalite ipliklerde Nikel oranı %11 olup tekstil için en ideal kalite ipliklerdir (Şekil 3.1). Şekil L Metal Filamentinin Mikroskopik Görüntüsü [htt:// 2007]. Bu çalışmada kullanılan inox da 316 L kalitesindedir. 316 L yanında ostenitik kalitelerden 304, 304L, 316, 316Ti gibi malzemeler de kullanılabilmektedir Çalışmada kullanılan metal filament 35 micron çapında ve Ne 75/1 (~ 70 denye) kalınlığındadır. Tekstilde en sık kullanılan iplik kalınlıkları Çizelge 3.1 de görülmektedir [ Çizelge 3.1. Tekstilde En Sık kullanılan Metal filament Kalınlıkları Mikron Milimetre Denye 35 0, , , Metal filamenti, makaralara sarılı olarak kullanılır (Şekil 3.2). 8

22 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Şekil 3.2 Metal Filamenti Şekil 3.3.Renkli Metal Filamentleri Renkli paslanmaz çelik iplikler, gerek kumaş, gerekse ev tekstil ürünlerinde değişik efektler ve yeni tasarımlar için kullanılabilir (Şekil 3.3). Metal filamenti yapısında karbon, manganez, krom, molibden, nikel, demir, silisyum, fosfor,sülfür ve azot elementleri ihtiva eder. Çizelge 3.2 de görülmektedir. Çizelge L ve 304 L Metal Filamenti Kimyasal İçeriği İplik Tipi C Mn Cr Mo Ni Fe Si P S N 316 L 0, L 0, L ve 304 L ipliklerinin kimyasal içeriği Çizelge 3.3 te verilmektedir. Çizelge L ve 304 L Metal Filamenti Teknik Bilgileri Çap (mm) Kesit Alan (g/m 2 ) 0,035 0, Uzunl uk (km/k g) Tolerans (mm) Kopma Mukavemeti (kgf/mm) Elastikiyet (%) 316 L 304 L 316 L 304L ± ,040 0, ± ,050 0, ± Metal İpliği Bu çalışmada 12 adet kumaş incelenmiştir. 9 tanesi metal iplikli kumaştır. 8 tanesinde Ne 80/2 penye + Ne 75/1 metal ipliği kullanılmışken, bir tanesinde (6 nolu kumaşta) Ne 40/2 penye + Ne 75/1 metal ipliği bükülmüştür. 6 nolu kumaş çok özel bir deneme yapılmak üzere kullanılan bir numunedir. Normalde metal ipliklerde 9

23 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK metal filamenti çoğunlukla Ne 80/2 penye ile kullanılır. Şu anda Türkiye de kullanılan metal iplikli kumaşlar da Ne 80/2 penye ile Ne 75/1 metal filamentnin bükülmesi ile kullanılmaktadır. Çalışmada kullanılan iplikler Z büküm yönü kullanılmıştır (Şekil 3.4). Şekil 3.4. Penye-Metal Filamenti-Penye İplik Bükümü [ 2007] Bu çalışmada kullanılan metal ipliği Türkiye de yapılmadı direkt olarak İtalya dan alındı. Sonrasında gelen siparişlerin üretiminde yurtdışından sadece inox satın alındı ve penye ile 550 tpm değerinde bükülü olarak kullanıldı (Mensa 2006). Metal ipliği elde edilirken fazla büküm verilmemelidir. Metal filamenti, penye gibi kuvvet karşısında esneme özelliğine sahip değildir. Fazla büküm verilmesi halinde kırılabilir. İplik bükülmeden önce metal filament ve penye iplikleri katlanır. Katlama esnasında metal filament, fırça ile özel bir kimyasal madde verilerek fırçalanır. Bu kimyasal madde rijid olan çelik tel ile penye ipliğinin bükümünü iyileştirir. Metal ipliği fazla büküm yapılmak istenmez. Şu an Türkiye deki metal ipliği üretimi yapan firmalardan Denge Tekstil de metal ipliği 570 tpm değerinde bükülerek kullanılmaktadır. Metal ipliği bobini çok sert olmamalıdır. İpliğin dokumadaki performansı açısından bobinin sarımının çok sert olmaması gereklidir. Metal iplik genel olarak ipliği boyalı olarak kullanılmaktadır. İpliği boyalı metal ipliği elde edilirken iki şekilde yapılabilir; metal filament ve penye iplik bükülür sonrasında iplik boyanır ya da penye iplikleri boyanır sonrasında metal filament ile bükülür. Penye ipliğini 10

24 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK boyayıp metal filament ile bükmek daha tercih edilen bir yöntemdir çünkü maliyeti daha düşüktür. Penye ile inox bükülüp boyama yapılırsa inox boyanmamasına rağmen boyanıyormuşçasına maliyet çıkarılır. Ama terminlerin yetişmemesi durumu söz konusu ise maliyeti yüksek de olsa kullanılır (Denge Tekstil,2008) Dokuma Bilgisi Metal iplikli kumaşın üretiminde dokuma önemli bir işlemdir. Dokuma sırasında metal ipliğindeki metal filamentinin kırılmaması gerekir. Metal ipliği fazla kuvvete maruz kaldığında metal ipliğindeki penye ipliği esneyebilecekken metal filament esneyemeyecek ve kırılabilecektir. Bu nedenle atkı besleyicilerin pozisyonu ve metal ipliğinin tansiyonu çok önemlidir. Hava jetli tezgahlarda atkı bobini ile atkı besleyici arasında ipliğe uygulanan tansiyon düzgün olarak ayarlanabilmesine bağlı olarak kumaş yüzeyinde iplik kıvrılması engellenmiş olacaktır. Üretim hızı daha düşük olan dokuma makinelerinde (rapierli, mekikikli gibi) bu bölgedeki tansiyona dikkat edilmelidir. Çalışmada incelenen kumaşlar esnek rapierli Picanol marka Gamma-8R modelinde dokuma makinelerinde üretilmiştir. Kancalı dokuma makinaları, şişler üzerine monte edilmiş tutucu başlar vasıtasıyla atkı kaydının yapıldığı sistemlerdir. Kancalı tezgahlar esas olarak katı (sert) kancalı ve esnek kancalı (bantlı) olarak iki alt sınıfa ayrılmaktadır. Numune kumaşların üretildiği tezgahlar iki kancanın tezgahın iki ayrı tarafından ağızlığa girerek ortada atkı ipliğinin birinden diğerine aktarıldığı bir sistem şeklinde düzenlenmiştirler. Metal iplikli kumaş üretiminde dikkat edilmesi gereken en önemli unsur atkı bobini ile atkı besleyici arasındaki tansiyon ayarlanmasıdır. Bu tansiyon makinadaki gerilim ölçerin hızlı ve doğru olarak atkı gerilimini ölçmesi ile sağlanır. Taşınabilir ve hassas ölçümler yapılabilen sensör makinenin işlemcisine bağlıdır. Gerilim değerleri bir grafik olarak gösterilir, operatör bu sayede gerekli ayarları hızlı bir şekilde elde edebilir. Gerekli ayarlar diğer makinelere de tekrarlatılabilir. Ayrıca her atkı akümülatörü programlanabilir atkı tansiyon ayarlayıcı içerecek şekilde donatılabilir. Bu PFT Programmable Filling Tensioner 11

25 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK (optional) mikro işlemci kontrollüdür ve atkı atım dairesi boyunca ipliğin en optimum gerilimi altında çalışmasını sağlar. Metal iplik gibi spesifik atkı ipliklerin atımı sırasında gerilimin çok yüksek olmaması avantaj olacaktır. Fakat çok düşük gerilimde ilmek ya da düğüm oluşabileceği de unutulmamalıdır (Mensa 2006). Çizelge 3.4. Dokuma Makinası Teknik Bilgileri Marka Model Yıl Picanol Gamma- 8R Max Hız (Atkı/dk) Atkı Atma Sistemi Esnek Kancalı Ağızlık Açma Sistemi Çerçeve Sayısı Atkı Renk Sayısı Armürlü Terbiye İşlemleri ve Makinaları Dünyada ve ülkemizde en eski ve yaygın endüstri dalı olan tekstil endüstrisinde doğal, rejenere veya sentetik esaslı bütün lifler ve bunların karışımları lif halinden, mamul tekstil malzemesi haline gelinceye kadar birçok işleme uğrarlar. Her aşama ürünün kalitesi açısından son derece önemlidir. Özellikle terbiye işlemleri ürünün kalitesini direkt olarak etkileyen en önemli aşamalar arasındadır. Tekstilde terbiye işlemleri ham kumaşları kullanılabilir hale getirmek için yapılan işlemlerdir. Ham tekstil malzemeleri görünüş ve kullanım açısından satılabilir durumda değildirler. Bunların albenisini ve kullanışlılığını arttırarak satışa hazır duruma getirme işlemlerinin tümüne terbiye denir. Terbiye işlemleri ürüne ilerideki kullanım yerine uygun özellikler kazandırmak veya var olanları daha da iyileştirmek için yapılır. Bu işlemler yapılırken kumaşın zarar görmemesine dikkat edilmelidir. İşlemler sırasında görebileceği zararlar en düşük seviyede tutulmalıdır. Özellikle metal iplikli kumaşlar gibi özel kumaşlar dikkatle terbiye işlemi yapılmalıdır. Metal iplikli kumaşlar açısından terbiye işlemleri son derece önemlidir. Kumaşın üretilme amacına uygun hale getirmek açısından kumaşların hangi şartlarda hangi makinadan geçtiği çok önemlidir. Metal iplikli kumaşın üretilme amacı, ütü 12

26 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK yapılmayan, kırışık kullanılan, spor ve şık kıyafet elde etme olduğu için bu amaca uygun olarak kumaş itina ile finiş yapılmalıdır. Bu çalışma kapsamında metal iplikli kumaşların karşılaştığı terbiye işlemleri ve makinaları anlatılacaktır. Bunlar anlatılmadan önce genel olarak terbiye işlemleri ile ilgili bilgi de verilecektir. Terbiye işlemleri üç ana başlık altında değerlendirilebilir. Bunlar ; önterbiye, renklendirme ve bitim işlemleridir. Çizelge 3.5 te tekstilde terbiye işlemlerini özetleyen bir tablo verilmektedir. Çizelge Tekstilde Terbiye İşlemleri Tekstilde Terbiye İşlemleri Önterbiye İşlemleri Renklendirme Bitim İşlemleri Yaş İşlemler Kuru İşlemler Boyama Baskı Yaş Apre Kuru Apre Haşıl Sökme Yakma Düz Boyama Ağartma Merserizasyon Kostikleme Fırçamakas Rotasyon Baskı Yumuşatma Sanforlama Çektirme Film Baskı Antistatik Şardonlama Yarı Kontinu Boyama Kontinu Boyama Rulo Baskı Transfer Baskı Keçeleşmezlik Kalandırlama Güveyemezlik Zımparalama Buruşmazlık Makaslama Ön Terbiye İşlemleri Kumaşın dokuma tezgahı veya örgü makinasından çıktıktan sonra boyanma ve/veya basılmaya hazır duruma gelene kadar gördüğü işlemlerin tümüne ön terbiye denir. Ön terbiyenin, terbiye teknolojisindeki önemi büyüktür. Çünkü terbiye edilen tekstil malzemelerinin hemen hepsi ön terbiyeye uğrarlar ve ön terbiyeyi takip eden basamaklarda özellikle boyama ve baskıda görülen hataların yaklaşık % ' i yanlış veya yetersiz ön terbiyeden kaynaklanır. Kumaşa doğrudan satış için artı bir değer kazandırmayan işlemlerdir. Daha çok bir tekstil ürününü terbiyede sonraki işlemlere hazırlayan, üründe ağırlık kaybına neden olan işlemlerdir. 13

27 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Ön terbiye işlemleri özellikle doğal lifler için büyük önem taşımaktadır. En fazla ön terbiye işlemi pamuklu kumaşlar için söz konusudur. Örneğin; fırça-makas, haşıl sökme, pişirme, kaynatma (hidrofilleştirme), ağartma (kasar), merserizasyon gibi. Ön terbiye işlemleri genelde hazırlama amaçlıdır. Kumaşta fazla bir değer artışı yaratmaz gibi görünür çünkü pasif işlemlerdir ama diğer terbiye işlemlerinin daha iyi yapılabilmesi açsından son derece önemlidir Haşıl Sökme İşlemi Kumaş dokunması esnasında birçok kuvvete maruz kalmaktadır. Bu kuvvetler karşısında dokuma randımanının yüksek olması ve kumaşın kaliteli dokunabilmesi için çözgü iplikleri haşıllanmaktadır. Genel olarak haşıl; çözgü ipliklerinin dokuma sırasında maruz kalacakları mekanik hareketlere karşı gerekli fiziksel ve kimyasal özelliklerini muhafaza veya daha da arttırmak maksadıyla, çözgü ipliklerindeki elyaf uçlarını birbirine yapıştırmak, ipliğin yüzeyini bir haşıl filmi ile kaplamak ve mukavemetini arttırmak için hazırlanan çeşitli ve uygun kimyasal tertipte yapıştırıcı özelliği bulunan viskoz bir sıvıdır. Çözgü ipliklerinin tarifi verilen haşıl içerisinden geçirilmesi işlemine haşıllama denir. Haşıllama işlemi, iplik kalitesini değiştirmez. Fakat haşıllanan iplikten istenilen kalitede bir dokuma ve dokuma tezgahlarından yüksek bir randıman alınmasına yardımcı olur. Haşıllama işleminin amacı ve önemi şu şekilde özetlenebilir; o Dokuma makinelerinde kumaş haline getirilmek üzere çözgü ipliklerinin, zedelenmeden, fiziksel özelliklerini kaybetmeden mukavemetini ve sürtünme kabiliyetini arttıran, dokuma işleminin kesiksiz, hatasız, kumaş kalitesini bozmadan ve istihsal verimini arttıran, çözgü ipliklerindeki elyaf uçlarını birbirine yapıştırıcı ve ipliğin düzgün ve kaygan bir silindir haline getirmek için gerekli özellikleri bulunan ve dokuma işleminden sonra tatbik edilecek boyama ve haşıllama işlemlerini engellemeden kumaştan kolaylıkla giderilebilen ve terbiye işlemlerine menfi tesir yapmayan kimyasal maddelerden hazırlanan viskoz bir sıvıdan geçirmek. 14

28 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK o Dokuma makinesinde çalışılacak mamul için gereken miktar ve özellikteki çözgü ipliklerini dokuma levendine aktarmak. o a. Çözgü ipliklerini dokuma levendine eşit sıklıkta sarmak, b. Çözgü ipliklerini dokuma levendine homojen sertlikte sarmak c. Çözgü ipliklerini dokuma levendine optimum ve eşit gerginlikte sarmak Çözgü ipliklerinin yüksek randımanla dokunabilmesi için gereken özellikleri çözgü ipliğine kazandırmaktır. Bu özellikler ise ; o o a. Çözgü ipliğine mukavemet kazandırmak, b. Çözgü ipliğine elastikiyet kazandırmak, c. Çözgü ipliğine kayganlık kazandırmak, d. Çözgü ipliğinin yüzeyindeki lifleri iplik gövdesine yapıştırmak, e. Çözgü ipliğinde düzgün ve esnek bir film tabakası oluşturmak, f. Çözgü ipliği cinsine göre gereken nemi ipliğe kazandırmaktır. Dokuma sırasında ipliklerin birbirlerine sürtünerek pamuklaşmasını önlemek, İmal edilecek kumaşın cinsine göre çözgü makinesinde çözgüsü yapılan çözgü leventlerinin birleştirilerek tek bir levent haline getirilmesi, o Dokuma makinesinin randımanını ve kumaş kalitesini arttırmak için çözgü ipliğinin özelliklerini iyileştirmektir. Numune kumaşların haşıl işleminde kullanılan makine bilgileri Çizelge 3.6 da tablo olarak verilmektedir (Mensa, 2006). Çizelge 3.6. Haşıl Makinesi Teknik Bilgileri Marka Model Yıl Sucker Müller Hız (m/dk) Tekne Sayısı Levent Sayısı Her ne kadar haşıllama işlemi dokuma dairesinde yapılmaktaysa da dokumadan sonra işi biten haşılın kumaştan uzaklaştırılması (sökülmesi) terbiye dairesinde yapıldığından, haşıl konusunda dokumacı ve terbiyeci temas halinde bulunmalarında büyük yarar vardır (Tarakçıoğlu, 2000). Haşıl maddeleri doğal ve yapay haşıl maddeleri olarak ikiye ayrılır. 15

29 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Doğal kaynaklı haşıl maddeleri; nişasta, modifiye nişasta (dekstrin), CMC, metil selüloz v.b. Yapay (sentetik) haşıl maddeleri; polivinilalkol (PVA), poliakrilat, stiren maleik asit esteri, vb. Suda çözülebilen sentetik haşıl maddeleri ile yapılan haşılların sökülmesi kolaydır. İyi bir ıslatıcı ilave edilerek yapılacak bir yıkama haşıl maddesinin uzaklaştırmaya yetebilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus yavaş çözülen haşıl maddelerinin uzaklaştırılabilmeleri için belirli bir süreye gereksinme olduğudur.yıkama bir haspel veya halat yıkama makinasında yapılıyorsa, yıkama süresinin uzatmak bir sorun değildir. Fakat yıkama geniş yıkama makinalarında kesiksiz olarak yapılıyor ve yakma makinasının hızıyla çalışılıyorsa yıkama süresi yeterli olmayabilir. Yıkama süresinin yeterli olmadığı hallerde, kumaşı ıslattıktan sonra sarıp bekleterek haşıl maddesini durulamayla uzaklaşabilecek hale gelmesini sağlamak ve sonra yıkamak şeklinde çalışma yapılabilir. Nişastanın haşıl maddesi olarak kullanıldığı haşılların sökülmesi çeşitli yöntemlere göre yapılabilir. Fakat bu çalışma yöntemlerinin hepsi, önce nişasta makro moleküllerini parçalamak, sonra yıkayarak uzaklaştırmak esasına dayanmaktadır. Haşıllama aşamasında ROTTA firmasının ROTTA SCHLICTE 989 adlı haşıl kimyevisi kullanılmıştır. Bu haşıl maddesi kimyevi yapı olarak suda münhal bir PVA tipi haşıl kimyevisidir. Açık en yıkama makinesinde 90ºC kaynar yıkama ve 2 g/lt TENSEN WA (ıslatıcı) kullanılarak, kumaş yüzeyinden uzaklaştırılabilmektedir. 12 ve 7 nolu numuneler dışında tüm numunelerin ilk terbiye işlemleri olarak, yıkama ve kurutma işlemi yapılmıştır. Normal şartlarda bu kumaşların da ilk terbiye işlemleri yıkama şeklinde başlatılacaktı. Ama terbiye işletmesinde uygun proses olmaması nedeniyle yakma işlemiyle başlatıldı. 12 ve 7 nolu kumaşlarda da yakma sonrası yapılan yıkama işlemi ile haşıl sökme yapılmıştır (Mensa, 2006). Haşıl sökme işlemi esnasında Brugman açık en yıkama makinası kullanılır Makine ile bilgiler Çizelge 3.7 de verilmektedir (Mensa 2006). 16

30 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Çizelge 3.7. Brugman Yıkama Makinası Teknik Bilgileri Hız Ort.Sıcaklık Marka Model Yıl (m/dk) (C 0 ) Brugman Makinenin giriş ve çıkış noktaları arasında makine içerisinde 100 metre kumaş bulunur. Makine 1 empegne teknesi 2 sıkma silindiri ve 3 yıkama kamarasına sahiptir. Empegne teknesi 1300 litre kapasiteli olup sıcaklık kontrolü buharın el ile açılmasıyla sağlanır. Empegne teknesine makinede çalışılacak kumaşa uygulanacak temizleme metoduna göre kasar platformundan yıkama çözeltisi beslenmektedir. Birinci sıkma silindiri 4 tona kadar sıkma yapabilir. Kamaralara su girişi C de 3.kamaradan olmaktadır. 3.kamaradan sıcak su pompalar vasıtasıyla 2. kamaraya gelir ve sıcaklığı 95 C ye getirilerek aynı sıcaklıkta 1. kamaraya pompalanır. Sadece su ile yıkama işlemi tamamlanarak ikinci sıkma silindirinde maksimum 8 ton basınçta çalışılan kumaşlar sıkılıp rolik yada arabalara sevk edilir (Mensa 2006). Makinanın teknik parametreleri ; o 1.Tekne Giriş Açıcı Hava Basıncı : 1,5 kg/cm 2 o 1.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg o 2.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg o 3.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg o 1.Tekne Baskı Silindir Basıncı : 3 Ton o 2.Tekne Baskı Silindir Basıncı : 5 Ton Yıkama bilgileri ; o Pamuklular İçin Yıkama Suyu Sıcaklığı : C o o P/V İçin Yıkama Suyu Sıcaklığı : C o o Pamuklular için Yıkama Hızı : m/dk o P/V İçin Yıkama Hızı : m/dk o Pamuk-keten için Yıkama Hızı : m/dk Kumaşların makinadan geçiş standartları belirtildiği gibidir. Ama numunlerin yürütülmesi esnasında tüm kumaşlar 30 m/dk hızla ve 90 C o sıcaklıkta geçirilmiştir. 17

31 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Brugman yıkama makinasında haşıl sökme yanında reaktif yıkama da yapılmaktadır. Boyanmış renkli kumaşların yıkaması, normal yıkamalarda ham veya ipliği boyalı kumaşların ön terbiye amaçlı yıkaması yapılır. Reaktif yıkamada son tekne soğuk olarak çalışır. Bu tekne reaktif yıkamalarda nötralizasyon teknesi olarak görev yapar. Bu teknelerden gelen sular altta bulunan borularla birleşerek eşanjöre gönderilir Yakma İşlemi Elyaflarından bükülerek gelen ipliklerin üzerinde ince elyaf uçları bulunur. Bunlar kumaşlardaki yüzeyi elyafla kaplı bir durum ve görünüm oluştururlar. Bunlara hav tüycükleri adı verilir. Bu hav tüycükleri eğer yok edilmezse mamul kumaş üzerinde kötü bir görüntü oluşturur. Kumaş üzerinde serseri tüyler şekilde, homojen olmayan, dağınık, mat bir görüntü oluşturur ve boncuklamaya neden olur. Yakma işlemi, bu olumsuz etkileri ortadan kaldırmak amacıyla yapılmaktadır. Yakma işlemi sonrasında kumaşta parlaklık, renk canlılığı, yumuşak tuşe sağlanır. Ayrıca boncuklanma önlenir, hava geçirgenlik özelliği artar. Yakma tamamıyla mekanik bir prosestir. %100 pamuklu kumaşların yakma işlemi sırasında hiçbir önemli problemle karşılaşılmamasına karşılık PES/Pamuk gibi sentetik karışımlarında, alev sıcaklığının sentetik lifin ergime noktasının altına düşmemesi sağlanmalıdır. Öte yandan alev ve kumaşın zaman ve mesafe bakımından aşırı derecede temasını önlemeye özen gösterilmelidir. Aksi halde sentetik lifi kavrulur. Propan + Bütan karışımlı sanayi tüplerinden sağlanan yakıtla kumaşın üstüne belirli uzaklıkta alev püskürtülür. Yakma işlemi sırasında kumaşı aleve doğru net bir şekilde yönlendirmek için silindirler içinden soğuk su geçirilir. Bunların içinden su geçirilerek aşırı ısınması önlenir. Silindirlerin çekiş pozisyonuna göre kumaş alev beklerine istenilen doğrultuda ve uzaklıkta gelir. Silindirlerin suyunun 50 C civarında olması istenir. Bunun amacı silindir üzerindeki terlemeyi önlemektir. Alev beklerinde ise alev şiddeti havanın debisiyle doğru orantılıdır. Bunun için gaz/hava oranının doğru tespit edilip kumaş üzerinde beklerin deliklerinden ayni oranda ayni 18

32 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK kızgınlık çıkması istenir (Mensa 2006). Yakma Makinesinde kumaş giriş kısmında kumaşın makineye istenen gerginlikte ve düzgünlükte girmesini sağlayan gergi ve istikamet rolikleri, kenar açıcı roliklerden meydana gelmiştir. Kumaş gerginliği elle ayarlanabilir. Yakma kamarasında kumaşa yakma işlemi uygulanır. Kumaş buraya istenen istikamette girdikten sonra yaklaştırma roliği sayesinde, aleve ayarlanan şekilde yaklaştırılır veya uzaklaştırılır. Alev bekleri (ocaklar) ateş tuğlalarından yapılmıştır ve burada bütan gazı yakılarak kumaşa uygulanır. Alev bekleri, alev-kumaş açısını ayarlayabilmek için hareket edebilecek şekilde yapılmıştır (Şekil 3.5). Şekil 3.5.Yakma Makinası Fırça kısmında yakmadan sonra kumaş üzerinde kalan pislikler temizlenir. Tekne; haşıl sökme işlemi yapılacağı zaman veya çok ince kumaşların yakılması sırasında kullanılır. Kumaş yakıldıktan sonra teknedeki flotteden geçirilerek dışarı alınır. Çıkış kısmında; yakma işlemi tamamlanan kumaş buradan geçirilerek arabaya alınır veya roliğe sarılır. Daha sonraki işlemler için hazırlanmış olur. Ayrıca kumaş sıcaklık göstergesiyle makineden çıkan kumaşın sıcaklığı sürekli ölçülür. Müşteri isteğine göre kumaşın tek yüzü veya iki yüzü bir kez veya tek yüzü iki kez yakılabilir. Tek-çift yakma ayarı ile tek veya iki ocağın aynı anda yanması, böylece kumaşın bir veya iki yüzünün yanması sağlanabilir. 19

33 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK Yakma makinası bilgileri Çizelge 3.8 de tablo olarak verilmektedir. Çizelge 3.8. Yakma Makinası Teknik Bilgileri Hız Ort.Hız Marka Model Yıl (m/dk) (m/dk) Osthoff VP-93/ Osthoff-Senge yakma makinesinde, çalışma hızı 50 m/dk yı aşmadığı sürece bekler kumaş yakma pozisyonuna geçmezler. Hız, 50 m/dk yı aştığında otomatik olarak yakma pozisyonuna geçerler. Kumaş çıkış sıcaklığı sürekli olarak ölçülür ve 120 C yi aştığında alev basıncı otomatik olarak azalır. Valle beklerin arasındaki mesafe ayarlanabilir olsa da genelde 12 mm olarak ayarlı kalır ve değiştirilmez. Valin içinde kullanılan soğutma suyunun sıcaklığı 80 C yi aştığında ocak yine otomatik olarak söner. Yakma Makinası Teknik Parametreleri (Mensa, 2006); o Kumaş Bek Arası Mesafe: P/V için : 8-10 mm P/P için : 8-10 mm V/K için : 8-10 mm Lycra için : 25 mm o Gaz Basıncı : mbar o Hava Basıncı : mbar o Hava-Gaz Karışımı Basıncı : mbar o Hava-Gaz Karışımı (%) : 1-10 o Tüp Çıkışı Gaz Basıncı : 0,6-1 Bar o Yakma Girişi Ön Fırça Ayarı : Açık o Yakma Çıkışı Son Fırça Ayarı : Açık o Soğutma Suyu : Vana açık o Tank Çıkış Gaz Basıncı : 2-3 kg/cm 2 o P/V Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 10 m/dk o P/P Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 20 m/dk o V/K Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 10 m/dk 20

34 3. İPLİK, DOKUMA ve TERBİYE BİLGİLERİ Neslihan SIĞNAK o Lycra Kumaşlar İçin Hız : 120 mt/dk Piyasada elektrikli ve levhalı yakma makinaları da mevcuttur. Ancak iyi bir yakma etkisi sağlanamaması ve maliyetin yüksek olması nedeniyle piyasada çok fazla kullanılmamaktadır. Yakmayı Etkileyen Faktörler ; Bir yakma makinasında elde edilen etki birinci derecede şu faktörler tarafından belirlenmektedir. o Alev Kuvveti ( Yoğunluğu ) : Alev kuvveti veya yoğunluğu denilince, yakma alevi tarafından birim zamanda, belirli bir yüzeydeki kumaşa aktarılan enerji miktarı anlaşılmaktadır. Gaz-hava karışımı iyi ayarlanıp mavi alev elde edilmelidir (mavi alevde ısı yüksektir). Alev yoğunluğu makine üzerinde ki bir manometre ile takip edilir. Bu parametre yakma makinasının ayarı için çok önemlidir. o Kumaş Geçiş Hızı : Kumaş geçiş hızı yükseldikçe, kumaşın alev ile temas ettiği sürede azalmaktadır. Bu nedenle geçiş hızı ayarlanarak da yakma etkisi azaltılıp çoğaltılabilir. Makinaların çoğunda geçiş hızı m/dk arasında ayarlanabilmekte ise de, genellikle m/dk arasındaki hızlarda çalışılmaktadır. o Kumaş ile Bek Arasındaki Mesafe : Bek deliğinden çıkan alev, delikten uzaklaştıkça yaygınlaşmakta ve dolayısıyla birim yüzeye isabet eden alev sıcaklığı düşmektedir. En yüksek verim bek-kumaş arasındaki mesafe 5-6 mm olduğunda sağlanmaktadır. o Beklerin Pozisyonu : Beklerle (alevle) kumaşın temas ediş şekli de, elde edilecek yakma derecesini önemli bir şekilde etkilemektedir. Özellikle son yıllarda sentetiklerin ve bunların doğal liflerle karışımlarının miktarının artmasıyla bek pozisyonunun doğru seçilmesi iyi bir yakma için birinci şart haline gelmiştir. Bek pozisyonları teker teker incelenecek olursa bunlar üç ayrı şekilde açıklanabilir; 1-Teğet yakma: Alev bir rolik (silindir) üzerinden geçen kumaşa teğetsel bir şekilde püskürtülür. Sentetiklerde tercih edilir. Yakma etkisi zayıftır. 9 ve 12 nolu kumaşlar teğet yakılmışlardır. 2-Val üzerinde yakma: Kumaş soğutulan rolikler üzerinden geçerken alev etkisine maruz bırakılır. Bek ile kumaş arasında 5-25 mm mesafe olmalı; kumaşın akış hızı m/dk olmalıdır. Erime tehlikesi olan karışımlarda uygulanır. 3, 4, 7, 8, 10 ve 21