KPSS KONU ANLATIMI. Web: Mail:

Transkript

1 KPSS KONU ANLATIMI Web: Mail:

2 3. ÜNİTE ÖĞRENME KURAMLARI BÖLÜM:1 DAVRANIŞÇI KURAMLAR

3 ÖĞRENME KURAMLARI DAVRANIŞÇI KURAMLAR BİLİŞSEL KURAMLAR BİLİŞSEL AĞIRLIKLI DAVRANIŞÇILAR DİĞER KURAMLAR 3

4 IV- EDİMSEL KOŞULLANMA

5 KPSS de bu bölümden ortalama 2-3 soru gelmektedir. Bu bölümdeki sorular genellikle bilgi veya örnek verilerek sorulan yarı bilgi sorusu şeklindedir.

6 3.4. EDİMSEL (ARAÇLI, OPERANT) KOŞULLANMA Organizmanın rastlantısal nitelikteki davranışlarını pekiştirme yaparak biçimlendirme veya yönlendirme durumudur. Edimsel koşullanmada istenilen davranışta olumlu pekiştireç, istenmeyen davranışta ise olumsuz pekiştireç verilerek bu yönlendirme yapılır. Pekiştirilen davranışlar devam ederken pekiştirilmeyen davranışlar devam etmez. B. Frederic Skinner ( ) Yani edimsel koşullanma, ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir davranışın koşullanma yoluyla öğrenilmesidir.

7 Skinner, tepkisel koşullanmada geçerli olan ilkelerin yalnızca duygusal ve psikolojik öğrenmelerde geçerli olduğunu açıklamıştır. Yani davranışların çok azı tepkisel koşullanmayla elde edinilir. Edimsel koşullanma; ilk defa tesadüfen (rastlantısal) yapılan davranışın hoşa giden uyarıcıya götürmesinden sonra, söz konusu davranışın sonraları bilinçli ve amaçlı olarak yapılması ve hoşa gitmeyen uyarıcıya maruz kalındığında ise davranışın yapılmaması sürecidir. Edimsel koşullanma, organizmanın davranışlarını pekiştireç elde etmek için yaptığı bilinçli tepkilere göre açıklar. Bir davranışın sonucu doyumla sonuçlanırsa tekrar edilir. Pekiştireç davranışın sonucunda ortaya çıkar. Edimsel koşullanmanın en önemli özelliği davranışların doğurduğu sonuçlar tarafından kontrol edilmesidir.

8 Organizma ödüle götüren ya da cezadan koruyan tepkiyi öğrenir ve bu öğrenmeler pekiştirme işlemiyle kuvvetlenir. Organizma pekiştirmek almak için istemli (bilinçli) tepkilerde bulunur. Mesela; gittiği lokantada güzel yemek yiyen birey, aynı lokantaya sık sık gidecektir. Tepkisel koşullanmada pekiştirme işlemi, bireyin yaptığından bağımsız olarak koşullu (başlangıçta nötr) uyarıcının hemen ardından koşulsuz uyarıcı (et) verilerek yapılır. Yani pekiştirme gösterilen tepkiden bağımsızdır. Edimsel koşullanmada ise pekiştirme yapılan tepkiye bağlıdır. Organizma yalnızca doğru tepkiyi gösterirse pekiştirilmektedir.

9 Normal olarak pek yalan söylemeyen bir öğrenci derse geç kaldığı bir gün hasta olduğunu söyleyerek öğretmeninden azar işitmekten kurtulmuştur. Bu olaydan sonra öğrenci gerek okulda gerekse evde zorda kaldığı durumlarda yalan söylemeye başlamıştır. Öğrencinin yalan söyleme davranışında görülen değişme aşağıdaki öğrenme türlerinden hangisiyle açıklanabilir? A) Kavrama yoluyla öğrenme B) Sınama-yanılma yoluyla öğrenme C) Tepkisel koşullama D) Edimsel koşullama E) Dolaylı öğrenme

10 Aşağıdakilerden hangisi edimsel koşullanma kuramına göre bir davranışın kazanılmasına örnek verilebilir? A) Ödevini yapmadığı için öğretmeninden azar işiten arkadaşını gören bir öğrencinin düzenli olarak ödev yapmaya başlaması B) Bir öğrencinin 7. ve 8. sınıfta aldığı fen ve teknoloji dersinde başarısız olduğu için 9. sınıfta alacağı fizik ve kimya derslerinde de başarısız olacağına inanması C) Türkçe dersinde yazdığı şiir nedeniyle öğretmeninden övgü alan bir öğrencinin şiire ilgi duyması ve şiir yazmaya devam etmesi D) Geometri dersinden hoşlanan bir öğrencinin analitik geometri dersine de ilgi duyması E) Fizik dersinde açığını kapatmak için çok çalışan bir öğrencinin kimya dersindeki konuları daha kolay öğrenmesi

11 Okula yeni başlayan Emre derste canı sıkıldığı için dışarıya çıkmak ister ancak öğretmeni izin vermez. Bunun üzerine Emre önce ağlama, tepinme gibi davranışlar sergiler, sonuç alamayınca sırayla hastayım, tuvalete gitmem gerek gibi bahaneler öne sürerek dersten dışarı çıkmaya çalışır ancak başarılı olamaz. Dersin bittiğine işaret eden zil çaldıktan sonra öğretmeninin Şimdi dışarı çıkabilirsin. demesi üzerine Emre zil çalmadan dışarı çıkamayacağını öğrenir. Emre nin zil çalmadan dersten çıkamayacağını öğrenmesi hangi yolla gerçekleşmiştir? A) İşaret öğrenme B) Tepkisel koşullama C) Edimsel koşullama D) Sosyal öğrenme E) Gizil öğrenme

12 Edimsel koşullanma ilkelerinden yararlanarak bir öğrencisine istendik bir davranış kazandırmayı amaçlayan bir öğretmen öncelikle aşağıdakilerden hangisini yapmalıdır? A) Kazandırmak istediği davranışı önceleri sürekli daha sonra aralıklı olarak pekiştirmeli B) Öğrenciye kazandırmak istediği davranışı sürekli olarak pekiştirmeli C) Kazandırmak istediği davranışın koşulsuz uyarıcı tarafından izlenmesini sağlamalı D) Bu davranışı yapmadığında öğrenciyi cezalandırmalı E) Kazandırmak istediği davranışı öğrencinin en az bir kere yapmasını sağlamalı

13 Bir öğretmen odasını toplarken kütüphanesinde bir kitaptan iki kopya olduğunu fark eder ve birini tesadüfen oradan geçmekte olan bir öğrencisine verir. Kitabı alan öğrencinin yüzündeki memnuniyet ifadesi öğretmeni o kadar mutlu eder ki, bu olaydan sonra eline ne zaman fazladan ya da ilgisini çekmeyen bir kitap geçse onu bir öğrencisine verir. Öğretmenin bu davranışı aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Öğrencilerle empati kurma B) Edimsel koşullanma yoluyla öğrenme C) İçgörü kazanma D) Öğrencilerin öğretmenin ilgisine ihtiyaç duyduklarını anlama E) Tepkisel koşullanma yoluyla öğrenme

14 Edimsel koşullama yoluyla öğrenme ilkelerinden yararlanarak çekingen bir öğrencisinin derslere katılmasını sağlamak isteyen bir öğretmenin izleyeceği en uygun yol aşağıdakilerden hangisidir? A) Öğrenciye, derste konuşmazsa çekingenliğini yenemeyeceğini anlatmak B) Öğrencinin derste konuyla ilgili her konuşma davranışını pekiştirmek C) Derse katılan diğer öğrencilerin davranışlarını pekiştirmek D) Arkadaşlarıyla konuşarak onların destek olmasını sağlamak E) Öğrenciye derse katılımın önemini anlatmak

15 Bir baba çocuğunun sürekli televizyon izlemesinden ve bu nedenle ödevlerini ihmal etmesinden yakınmaktadır. Edimsel koşullanma ilkeleri dikkate alındığında, çocuğun bu davranışının ortadan kaldırılabilmesi için babaya aşağıdakilerden hangisinin önerilmesi en uygun olur? A) Çocuğun televizyon izleme davranışını görmezlikten gelmesi B) Çocuğa sorumluluklarını hatırlatması ve ödevlerinde yardımcı olması C) Ödevlerini bitirmeden televizyon izlediğinde çocuğu cezalandırması D) Televizyon izlemeyip ödev yaptığı zaman çocuğu uygun biçimde ödüllendirmesi E) Çocuğu sürekli televizyon izlemeye zorlayarak televizyon izlemekten bıkmasını sağlaması

16 Aşağıdakilerden hangisi, edimsel koşullanmanın özelliklerinden biri değildir? A) Davranış ayırt edici bir uyarıcı tarafından kontrol edilir. B) Pekiştireç alma işlemi, tamamen, öğrenenin denetimi dışındadır. C) Pekiştireç belirli bir davranışı izler. D) Öğrenilecek davranış, pekiştireç almayı sağlayan bir araçtır. E) Edim, istemli olarak ortaya konur.

17 Ceren annesini kek yaparken izlemiştir. Birkaç hafta sonra arkadaşlarını eve davet ettiğinde onlara kendisi kek yapmıştır. Annesi yaptığı keki çok beğendiğini söyleyerek Ceren i arkadaşlarının yanında övmüştür. Annesinin bu davranışından sonra Ceren daha sık kek yapmaya başlamıştır. Buna göre, Ceren sırasıyla hangi öğrenme süreçlerini yaşamıştır? A) Sosyal öğrenme edimsel koşullanma B) Bilişsel öğrenme tepkisel koşullanma C) Sosyal öğrenme tepkisel koşullanma D) Tepkisel koşullanma edimsel koşullanma E) Bilişsel öğrenme sosyal öğrenme

18 Edimsel (Araçlı, Operant) Koşullama

19

20 SKİNNER İN DENEYİ Skinner, ses ve ışık geçirmez bir edimsel kutu geliştir. Edimsel kutuda, istenildiğinde yakılabilen ışık, dokunulduğunda kutuya peynir düşüren bir manivela ve ayrıca kutunun tabanında elektrik şoku düzeneği vardır. Deneyde, aç bırakılan bir fare, düzeneği önceden hazırlanmış deney kutusuna bırakılır. Fare kutunun içinde dolaşırken tesadüfen manivelaya dokunur ve bunun üzerine kutuya bir parça peynir düşer. Farenin yaptığı bu davranış ödüllendirilmiş olur. Birkaç benzer davranıştan sonra farenin kafes içindeki dolaşma alanı daha çok manivelanın olduğu bölgede yoğunlaşır. Daha sonra fare manivela ile peynir arasında bağlantıyı kurarak, istediği zaman peynire ulaşmayı öğrenir. Böylece, farede edimsel koşullanma yoluyla pedala basmayı öğrenme gerçekleşmiş olur.

21 Deneyin ilerleyen safhalarında, fareye ayırt etme davranışı öğretilir. Kutu, içinde bir ışık yanarken fare manivelaya basarsa peynir verilir, fakat ışık söndüğünde fare manivelaya yönelirse elektrik şoku verilir. Gözlemciler, bir süre sonra, farenin bu durumu kavradığını, ışık açıkken defalarca üst üste manivelaya bastığını fakat ışık söndüğünde peynir verilmeyeceğini deneyimlediği için manivelaya hiç basmadığını (elektrik şokundan kaçma) gördüler. Yani, fare, ışığı bir uyarıcı olarak kavramış ve ışığın yanmasına veya sönmesine göre davranışını belirlemiştir. Yani farede ödüle (peynire) yanaşma ve cezadan (elektrik şokundan) kaçınma tepkisi oluşmuştur. Burada oluşan tepki bir klasik koşullanma tepkisi değil, tamamen bilinçli olarak gerçekleşen bir edimsel koşullanma tepkisidir.

22 Klasik ile Edimsel Koşullanma Arasındaki Farklar 1) Klasik koşullanmada tepkiye yol açan uyarıcı (ses, ışık gibi) her zaman belliyken, edimsel koşullanmada belli değildir. 2) Klasik koşullanmada refleksif, bilinçsiz ve biyofizyolojik (doğuştan getirilen) tepkiler verilir (yani davranışlar bellidir) ve bunlar şartlandırılır. Oysa edimsel koşullanmada davranışlar başlangıçta çeşitlilik gösterir yani rastgele tepkiler verilir (davranışlar belli değildir) ve bunlar şekillendirilmeye çalışılarak bilinçli ve iradeli tepkiler haline getirilir. 3) Klasik koşullanmada pekiştireç (uyarıcı: et) davranıştan önce verilir ve davranışa bağlı değildir. Bu nedenle organizma pasiftir ve uyarıcı tepki (U-T) bağı oluşur. Edimsel koşullanmada ise organizma istenilen davranışı yaptığında olumlu pekiştirecini alır (peynir) veya olumsuz pekiştireçten (elektrik şoku) kurtulur. Yani pekiştireç davranışın sonucuna bağlı olarak sonradan verilir. Bu nedenle organizma aktiftir ve tepki-uyarıcı (T-U) bağı oluşmuştur.

23 4) Klasik koşullanmada pekiştireçler koşulsuz (doğal) uyarıcılarken, edimsel koşullanmada olumlu ve olumsuz pekiştireçler vardır. 5) Edimsel koşullanma klasik koşullanmaya göre daha karmaşık davranışların öğrenilmesini açıklar. Klasik koşullanmayla sadece basit ve refleksif tepkilerin nasıl kazanıldığı açıklanabilir. 6) Edimsel şartlanma pekiştirme ve ceza üzerinde durmaktadır. Belli bir tepkinin edinilmesi, geçirdiğimiz yaşantısal deneyimlere bağlıdır. 7) Klasik koşullanmada davranışlar otonom sinir sistemi tarafından, edimsel koşullanmada merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir.

24 EDİMSEL KOŞULLAMADA KAVRAMLAR 1) Pekiştireç Davranışın hemen arkasından verilerek, istenen davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç denir. Edimsel koşullanmada iki türlü pekiştireç kullanılır: Olumlu pekiştireçler Olumsuz pekiştireçler

25 Edimsel koşullanma yoluyla öğrenmede pekiştirece ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Davranışın sonunda ortaya çıkar. B) Davranışla eş zamanlı olarak verilir. C) Davranışı engeller. D) Davranıştan önce verilir. E) Davranıştan bağımsız olarak ortaya çıkar.

26 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ BİRİNCİL PEKİŞTİREÇ İKİNCİL PEKİŞTİREÇ OLUMLU PEKİŞTİREÇ OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ Tepkisel (Klasik) Koşullanma Edimsel Koşullanma

27 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ a) Olumlu Pekiştireçler b) Olumsuz Pekiştireçler Bir davranıştan sonra organizmaya verildiğinde (ortama konulduğunda) davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. Olumlu Pekiştireçler organizma için istenilen uyarıcılardır. Bunlar ödül olarak nitelendirilebilir. Mesela; takdir edilmek, statü kazanmak, plaket almak, takdirname almak birer olumlu pekiştireçtir. Organizmanın hoşuna gitmeyen, ortamdan çıkarıldığı zaman davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. Yani belli bir davranış yapıldıktan sonra, organizmayı rahatsız edici bir durum (olumsuz uyarıcı) ortadan kalkarsa o zaman aynı davranışın tekrar yapılma olasılığı artar. Mesela; çok soğuk olduğu için ders çalışamayan bir öğrenci, sakat olduğu için oynayamayan futbolcu örneklerinde altı çizili ifadeler olumsuz pekiştireçtir

28 PEKİŞTİRME TÜRLERİ Olumlu pekiştirme Olumsuz pekiştirme Ev işlerinde annesine yardım eden Ayşe ye annesinin en sevdiği pastayı pişirmesi. Kardeşinin yaramazlıkları nedeniyle ders çalışamayan Hasan ın ders çalışabilmesi için, annesinin kardeşini parka götürmesi.

29 Bireyin, üyesi olduğu sosyal gruplar tarafından onaylanan davranışlarının tekrarlanma olasılığı artar. Buna göre, sosyal onay aşağıdakilerden hangisinin işlevini yerine getirmektedir? A) Olumlu pekiştireç B) Ayırt edici uyarıcı C) Birincil pekiştireç D) Kısmi pekiştireç E) Koşulsuz uyarıcı

30 Bir araştırmada farelere, önce yiyecek ödülü için pedala basmaları öğretilmiştir. Daha sonra 1. günde; bir grup farede pedala basma ödüllendirilmemiş, diğer grup fareye ise pedala basmanın ardından şok verilmiştir. Sonraki üç günde, her iki grupta da pedala basma davranışı ödüllendirilmemiştir. İlk gün, şok verilen fareler, ödüllendirilmeyen farelerden daha az pedala basmıştır. Ancak daha sonraki günlerde artık şok verilmediği zaman pedala basma davranışı kademeli olarak geri dönmüş ve 4. günün sonunda pedala basma davranışı her iki grupta da aynı sıklıkta görülmüştür. Bu araştırma sonuçlarına göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Cezanın uzun vadeli etkileri, olumlu pekiştirmenin etkileri kadar kalıcıdır. B) Cezanın etkileri, uzun vadede sönmenin etkilerine benzerdir. C) Ceza işlemiyle davranış, belli bir süre baskılanıp bir süre sonra yeniden ortaya çıkabilir. D) Ceza, kısa vadede sönmeden daha etkilidir. E) Ceza, olumsuz pekiştireçten daha etkilidir.

31 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ c) Birincil (koşulsuz) Pekiştireçler d) İkincil (koşullu) Pekiştireçler Öğrenilmemiş olan, her türlü organizmada doğuştan etkili olan, organizmanın temel biyolojik ihtiyaçlarını gideren uyarıcılardır. Mesela; su, yiyecek, içecek, uyku, cinsellik gibi. Doğuştan getirilmeyen, başlangıçta pekiştireç değeri taşımayan (nötr uyarıcı olan), etkisini öğrenme yoluyla (birincil pekiştireç ile ilişkilendirilerek) kazandığımız pekiştireçlerdir. Mesela; yüksek not, para, statü, madalya, diploma, gülümseme, takdirname vb.

32 Bir deneyde şempanzeye tavanda bulunan kırımızı ışık yandığında bir düğmeye bastığı takdirde bir kart elde edebileceği ve bu kartı muzla değiştirebileceği öğretilmiştir. Bu deneyde kart şempanze için aşağıdakilerden hangisinin işlevini görmektedir? A) Ayırt edici uyarıcı B) İkincil pekiştireç C) İçsel pekiştireç D) Pekiştirici uyarıcı E) Nötr uyarıcı

33 2) Pekiştirme Pekiştireç kullanarak davranışın yapılma olasılığını arttırma işlemine pekiştirme denir. Klasik koşullamada pekiştireç tepkiye bağlı olarak verilmez, tepkiden önce verilir. Yani pekiştireci (et) aldıktan sonra tepkide (salya tepkisi) bulunur. Edimsel koşullanmada ise pekiştireç, tepkiye bağlı olarak tepkiden sonra verilir ve davranışı kontrol eder. Edimsel koşullamada kullanılan pekiştireçler; olumlu ve olumsuz pekiştireçlerdir.

34 PEKİŞTİRME TÜRLERİ a) Olumlu Pekiştirme b) Olumsuz Pekiştirme Bir davranıştan sonra organizmanın hoşuna giden bir uyarıcı (olumlu pekiştireç) verilerek davranışın tekrarlanma olasılığının artırılması işlemidir. Mesela; matematik dersinden 5 alan bir öğrenciye ailesinin bir hediye alması. Öğretmenin, sorusuna doğru cevap veren öğrenciye aferin demesi. Yapılan bir davranışın ardından olumsuz pekiştireçleri ortamdan çıkartarak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemidir. Organizma olumsuz durumdan kurtulmak için davranışta bulunur. Mesela; İyileşmek isteyen bireyin ilaç alması. Soğuk odada çalışan bir öğrencinin odasına soba kurulması. Evde otururken sıkılan bireyin film izlemesi. Bir mahkûmun erken tahliye için iyi hal göstermesi. Bir öğrencinin sınıfta kalmamak için ders çalışması.

35 Pekiştirme Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme D a v r a n ı ş a r t a r.

36 Bir arkadaşı Ali ye o gün derse giremeyeceğini söyleyerek yoklama kâğıdına kendi yerine imza atmasını ister. Ali Hayır. yanıtını verir; arkadaşı ise ısrar etmeye devam eder. Sonuçta Ali arkadaşının can sıkıcı ısrarlarından kurtulmak için imza atmayı kabul eder. Bu olaydan sonra arkadaşı Ali den yoklama kâğıdına kendisinin yerine imza atmasını istemeyi, kabul etmezse ısrar etmeyi alışkanlık hâline getirir. Ali ise bu can sıkıcı durumdan kurtulmak için her seferinde arkadaşının yerine imza atar. Arkadaşının, Ali den kendi yerine imza atmasını istemeye, Ali nin de arkadaşının yerine imza atmaya devam etmesinin nedenleri aşağıdakilerin hangisinde doğru sırada verilmiştir? A) Olumsuz pekiştirme Kaçınma B) Olumlu pekiştirme Olumsuz pekiştirme C) Olumsuz pekiştirme İkincil kazanç D) İkincil kazanç Kaçınma E) Alışma Olumlu pekiştirme

37 Yalancı emziği bırakma zamanı gelen bir bebek emzik verilmediğinde ağlar. Anne bebeğinin ağlamasına dayanamaz emziği verir; bebek susar, anne rahatlar. Böylelikle emzik isteyince ağlama, emziğin verilmesi, bebeğin susması ve annenin rahatlaması şeklinde bir kısır döngü oluşur ve bebeğe yalancı emziği bıraktırma çabası sonuçsuz kalır. Bu kısır döngünün devam etmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak açıklanmaktadır? A) Bebeğin ağlama davranışı olumlu, annenin emzik verme davranışı olumsuz pekişmektedir. B) Bebeğin ağlama davranışı sürekli, annenin emzik verme davranışı aralıklı pekişmektedir. C) Hem bebeğin ağlama hem de annenin emzik verme davranışı olumlu pekişmektedir. D) Bebeğin ağlama davranışı olumsuz, annenin emzik verme davranışı olumlu pekişmektedir. E) Hem bebeğin ağlama hem de annenin emzik verme davranışı olumsuz pekişmektedir.

38 Bir teknik direktörün başarıyı artırmak amacıyla, en iyi performans gösteren sporcusuna her ayın sonunda bir spor malzemesi hediye etmesi aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Dolaylı pekiştirme B) Koşullu anlaşma C) Premack ilkesi D) Birincil pekiştireç E) Olumlu pekiştirme

39 Bir öğretmenin derse düzenli devam eden öğrencilerin sınav sonuçlarına beşer puan eklemesi aşağıdakilerden hangisine bir örnek olabilir? A) Olumlu pekiştirme B) Olumlu aktarma C) Premack ilkesi D) Sürekli pekiştirme E) Kademeli yaklaşma

40 Anne ve babası sık sık tartışan bir öğrenci, evdeki huzursuzluk ortamından kaçınmak için dersler bittikten sonra çeşitli bahaneler üreterek okulda kalma süresini uzatır. Öğrencinin bu davranışı aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Duyarlılaşma B) Psikolojik tepkisellik C) Davranışta kontrast D) Öğrenilmiş çaresizlik E) Olumsuz pekiştirme

41 Çok kısa boylu olduğunu düşünen ve bundan son derece rahatsız olan Ayşe ye, işe yüksek topuklu ayakkabı giyerek geldiği bir gün arkadaşları çok hoş ve uzun boylu göründüğünü söylemişlerdir. Bu olaydan sonra Ayşe sürekli olarak yüksek topuklu ayakkabılar giymeye başlamıştır. Ayşe nin yüksek topuklu ayakkabılar giymeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin onucudur? A) Batıl davranış B) Kavrama yoluyla öğrenme C) Olumsuz pekiştirme D) İçgörü kazanma E) Biçimlendirme

42 Ayağına batan dikeni ayağını yere sürterek çıkarmayı başaran bir köpeğin benzer bir durumda aynı davranışı tekrarlaması aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Olumsuz aktarma B) Olumsuz pekiştirme C) Tepkisel koşullama D) Tepki genellemesi E) Alışma

43 Başı ağrıyan bir kişi, arkadaşının tavsiye ettiği bitki çayını içtikten sonra ağrısının geçtiğini fark etmiş ve bu olaydan sonra ne zaman başı ağrısa bu bitki çayından içmeye başlamıştır. Bu kişinin başı ağrıdığında bitki çayı içmeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Dolaylı öğrenme B) İkincil kazanç C) Olumsuz pekiştirme D) Model alma yoluyla öğrenme E) Sosyal öğrenme

44 Arkadaşlarının kendisiyle alay etmesinden rahatsız olan bir ilköğretim okulu öğrencisi onları öğretmenine şikâyet etmiş ve öğretmeni duruma müdahale ederek arkadaşlarının onunla alay etmekten vazgeçmelerini sağlamıştır. Bu olaydan sonra, arkadaşları hoşlanmadığı bir davranışta bulunduğunda öğrenci hemen öğretmenine başvurmaya başlamıştır. Öğrencinin arkadaşlarının kendisini rahatsız eden her davranışını öğretmene şikâyet etmeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Kendiliğinden geri gelme B) Karşıt tepki oluşturma C) Olumsuz pekiştirme D) Tepkisel koşullama E) Sosyal öğrenme

45 DİĞER PEKİŞTİRME TÜRLERİ c) Simgesel Ödülle Pekiştirme: Bireyin simgesel ödülleri (yıldız, puan, fiş, marka) toplayarak/biriktirerek daha sonra gerçek ödüle dönüştürdüğü pekiştirme işlemine denir. Mesela; bir kola firmasının yıldızlı beş kapak getirene 2 litre kola hediye vermesi. d) Sembolik Pekiştirme: Sosyal kabulü veya onayı gösteren ve maddi değeri olmayan tek bir nesnenin (not, yıldız, marka, plaket, madalya, kupa, sertifika, takdirname) pekiştireç olarak kullanılmasıyla gerçekleştirilen pekiştirme işlemidir. Mesela; öğrencilere takdir belgesi vermek.

46 Öğrencilerine ödev yapma alışkanlığı kazandırmak amacıyla yaptıkları her ödeve bir yıldız veren ve toplam on yıldız kazananlara bir kitap hediye eden bir öğretmen, aşağıdaki davranış kontrol tekniklerinden hangisini kullanmaktadır? A) Davranış şekillendirme B) Simgesel ödülle pekiştirme C) Kademeli yaklaşma D) Dolaylı pekiştirme E) Sistematik duyarsızlaştırma

47 Aşırı kilolu bir genç, diyetisyeniyle bir anlaşma yapmıştır. Bu anlaşmaya göre belirli bir kaloriyi aşmayacak biçimde yemek yediği her öğün için bir yıldız kazanacak altı yıldız topladığında ise bir güneş elde edecektir. Dört güneş topladığı zaman kendisine sevdiği bir sanatçının konseri için bilet verilecektir. Gencin belirli kaloride yemek yemesini sağlamak için diyetisyenin kullandığı teknik aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Kademeli yaklaşma B) Değişken aralıklı pekiştirme C) Şekillendirme D) Değişken oranlı pekiştirme E) Simgesel ödülle pekiştirme

48 e) Karşı Pekiştirme: Pekiştirmenin, organizmada istendik davranış yerine, zıt (karşıt) başka bir davranışı ortaya çıkarmasıdır. Bir davranışın sıklığını artırmak veya azaltmak için kullanılan bir uyarıcının bir süre sonra istenmeyen davranışı pekiştirmeye başlaması durumudur. Mesela; bir anne çocukları yaramazlık yapmasınlar diye onlara çikolata veriyorsa ve çocuklar yaramazlık yapmaya devam ediyorsa, annenin çikolata vermesi yaramazlık yapma davranışını pekiştirmektedir. Çünkü çocuklar her yaramazlık yaptığında çikolata alacaklarını bilir. Sürekli olarak olumsuz davranışların üstüne gitmek veya sadece olumsuz bir durum gerçekleştiğinde pekiştirme işlemi yapmak da bu duruma sebebiyet verir. Çünkü pekiştireçde hedef şaşırmış durumdadır. Mesela; öğrenciye sürekli susmasını söylemek, sürekli sessiz olunuz diye bağırmak bir süre sonra öğrencilerin gürültü çıkarma eğilimini arttırmaktan başka bir işe yaramamaya başlar. Öğrenci artık siz sessiz olun dedikçe daha çok konuşmak isteyecektir.

49 f) Ayrımlı (ayrımlaşmış) Pekiştirme: Pekiştirecin istendik davranışta verilmesi, istenmeyen davranışta verilmemesi işlemidir. Mesela; bir öğretmen öğrencileri söz alarak konuştuklarında pekiştirmesi, söz almadan konuştuklarında ise pekiştirmemesidir. g) İçten pekiştirme: Pekiştirme bireyin kendisi tarafından, kendisine yönelik yapılıyorsa buna içten pekiştirme denir. Mesela; sınavda iyi not alan bir öğrencinin kendisini ödüllendirmek için sinemaya gitmesi. h) Dıştan pekiştirme: Pekiştirme işleminin bireyin çevresindekiler tarafından yapılmasıdır. Mesela; güzel gol atan oyuncuya teknik direktörün aferin demesi.

50 Pekiştirme Tarifeleri Sürekli Pekiştirme Aralıklı Pekiştirme Zaman Aralıklı Oran Aralıklı Sabit zamanlı Değişken zamanlı Sabit oranlı Değişken oranlı Artan zamanlı Artan oranlı

51 PEKİŞTİRME TARİFELERİ 1) Sürekli Pekiştirme 2) Aralıklı Pekiştirme Yapılan her istendik davranış sonrasında pekiştirecin verilmesidir. Mesela; çocuk yatağını her düzelttiğinde ödüllendirilir (çikolata alınır, şeker alınır, aferin denir vb.) Uyarı: Yeni, zor ve karmaşık bir davranışın kazandırılmasında etkilidir. Davranış öğrenildikten sonra ise kalıcı olması açısından aralıklı tarifeye geçilmesi gerekmektedir. Çünkü pekiştireç sürekli verilirse bir süre sonra pekiştireç değerini kaybeder. Bu nedenle sürekli pekiştirme, sönmeye karşı en az direnç gösteren tarifedir. Yapılan her istendik davranıştan sonra pekiştirme verilmez. Oran aralıklı ve zaman aralıklı diye iki türlüdür. Pekiştirme işlemi belirli davranışlarda yapılacağı gibi (Sabit oran aralıklı: bir giyim mağazasının her üç ürün alana bir ürün hediye vermesi) belli zamanlarda da (Sabit zaman aralıklı: memurların her ayın 15 inde maaşlarını almaları) yapılabilir. Ya da pekiştirme işleminin ne zaman yapılacağı belli değildir (Değişken oran aralıklı: milli piyango bileti alan bireyin bazen üç kerede, bazen beş kerede ikramiye çıkması, Değişken zaman aralıklı: bir işçiye aylık ücretini o ay içinde herhangi bir günde verme).

52 Bir psikolog, oğlunun her fırsatta küçük kardeşini hırpalamasından yakınan bir anneye kardeşini her hırpaladığında onu sevdiği bir oyuncakla oynamasını yasaklayarak cezalandırmasını, kardeşine karşı sergilediği her olumlu davranışı ise bir şekilde ödüllendirmesini ancak sürekli olarak aynı ödülü kullanmamaya özen göstermesini tavsiye eder. Psikoloğun anneyi sürekli olarak aynı ödülü kullanmama konusunda uyarmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Annenin en etkili ödülün ne olduğunu keşfedebileceğini düşünmesi B) Çocuğun değişik ödüllerle, kardeşine iyi davranması arasında bağlantı kurmasını sağlamak istemesi C) Cezanın olumsuz etkilerini değişik ödüllerle dengelemek istemesi D) Sürekli olarak aynı ödülün kullanılmasının bir süre sonra bu ödülün pekiştirme gücünün azalmasına yol açabileceğini bilmesi E) Değişik ödüller kullanılmasının bir tür aralıklı pekiştirme işlevi göreceğini düşünmesi

53 Her gün baklava, börek yense bıkılır. atasözü öğrenmeyle ilgili aşağıdaki süreçlerden hangisine bir örnek olabilir? A) Sürekli olarak aynı pekiştirecin kullanılmasının, bir süre sonra bu pekiştirecin pekiştirme gücünün azalmasına yol açması B) Sürekli pekiştirmenin, bir davranışın devamını sağlamada aralıklı pekiştirmeden daha az etkili olması C) Tekrar sayısının artmasının, sözel bir malzemenin öğrenilmesini bir noktaya kadar kolaylaştırması D) Pekiştirilmediği için sönen bir davranışın bir süre sonra kendiliğinden geri gelmesi E) Bir davranışın, olumlu pekiştirmenin yanı sıra olumsuz pekiştirme yoluyla da kazanılabilmesi

54 Çocuğuna okuldan geldiğinde çantasını çalışma odasına götürerek masasına koyma alışkanlığı kazandırmak isteyen bir annenin, çocuğu dışardan gelip çantasını odasına götürüp masasına her koyduğunda onun bu davranışını pekiştirmektedir. Annenin kullandığı pekiştirme tarifesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Sabit oranlı B) Değişken aralıklı C) Değişken oranlı D) Sürekli pekiştirme E) Sabit aralıklı

55 Oran aralıklı pekiştirme tarifelerinde; pekiştireç gösterilen davranışın sayısına göre verilir. 2a1) Sabit oranlı pekiştirme: Pekiştireç organizma belli sayıdaki davranışı yaptığında verilir. Yani kaç davranıştan sonra pekiştirecin verileceği bellidir. Mesela; bir giyim mağazasının her üç ürün alana bir ürün hediye vermesi. Bir gazetenin 30 kupon biriktiren bireylere kitap vermesi. 2a2) Değişken oranlı pekiştirme: Pekiştirecin kaç davranış sonrasında verileceği belli değildir. Pekiştireç her defasında farklı sayıda davranış konulduktan sonra verilir. Sönmeye karşı en dirençli ve davranışa süreklilik kazandırmada en etkili tarifedir. Fakat bu tarife davranış kazandırıldıktan sonra tercih edilmelidir. Mesela; şans oyunları (milli piyango, iddaa, sayısal loto vb.)

56 Dersini kısa cevaplı sorularla işleyen bir öğretmen, öğrencilerine verdikleri her üç doğru cevaptan sonra bir artı (puan) veriyor. Bu öğretmen hangi pekiştirme tarifesini kullanmaktadır? A) Sürekli B) Sabit oranlı C) Sabit aralıklı D) Değişken oranlı E) Değişken aralıklı

57 Dersi soru cevap yöntemiyle işleyen bir öğretmen, sorulara doğru cevap veren öğrencilerine bazen beş soruda, bazen de üç soruda bir puan vermektedir. Öğretmenin kullandığı pekiştirme tarifesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Sabit oranlı B) Sürekli C) Sabit aralıklı D) Değişken aralıklı E) Değişken oranlı

58 Bir öğretmen her yapılan ödevi bir ödülle pekiştirmek yerine bazen iki, bazen üç ödevi ödüllendirmektedir. Bu öğretmen aşağıdaki pekiştirme tarifelerinden hangisini kullanmaktadır? A) Sabit oranlı B) Sürekli C) Değişken zamanlı D) Sabit zamanlı E) Değişken oranlı

59 2a3) Artan oranlı pekiştirme: Pekiştireç belli bir sayıda davranıştan sonra verilir, bunun ardından organizmanın pekiştireci alması için sergilemesi gereken davranış sayısı her defasında sistematik olarak artırılır.

60 Seviye Belirleme Sınavı na hazırlanan oğlunun ne kadar çok örnek test çözerse o kadar başarılı olacağını düşünen bir baba, başlangıçta ona çözdüğü her on test için bir bilgisayar oyunu alarak test çözme davranışını pekiştirir. Baba, daha sonra, çocuğun aynı pekiştireci elde edebilmesi için çözmesi gereken test sayısını her pekiştirme sonrasında sabit bir miktar artırır. Bu durumda baba artık çocuğunu aşağıdaki pekiştirme tarifelerinden hangisine uygun olarak pekiştirmektedir? A) Sabit oranlı B) Sabit aralıklı C) Değişken oranlı D) Artan oranlı E) Artan aralıklı

61 Zaman aralıklı pekiştirme tarifelerinde; pekiştireç verildiği zamana bağlı olarak değişir. Kimi zaman sabit bir zaman, kimi zaman belli olmayan zamanlarda pekiştireç verilir. 2b1) Sabit aralıklı (zamanlı) pekiştirme: Pekiştirecin belli bir zaman aralıklarıyla verilmesidir. Organizma pekiştirecin ne zaman verileceğini bilir. Mesela; memurların her ayın 15 inde maaşlarını almaları, her hafta başında çocuğa harçlık verme. 2b2) Değişken aralıklı (zamanlı) pekiştirme: Pekiştirecin ne zaman verileceği belli değildir. Pekiştireç bazen erken, bazen geç verilebilir. Mesela; öğretmenlerin bazen haftada bir, bazen iki haftada bir ödev kontrolünü yapması.

62 Öğrencilerine bir şey yedikten sonra el yıkama alışkanlığı kazandırmak isteyen bir anaokulu öğretmeni önceleri onların el yıkama davranışını her seferinde pekiştirmiş; öğrenciler alışkanlık kazandıktan sonra, el yıkama davranışını birkaç seferde bir pekiştirmeye başlamıştır. Bu öğretmenin, pekiştirme işlemini birkaç seferde bir yapmaya başlamasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) El yıkama davranışını her seferinde pekiştirmenin güç olması B) El yıkama davranışının devam edip etmediğini görmek istemesi C) Hangi öğrencilerin el yıkama alışkanlığı kazandığını belirlemeye çalışması D) Davranışa süreklilik kazandırmada aralıklı pekiştirmenin daha etkili olduğunu bilmesi E) Sürekli pekiştirmenin, aralıklı pekiştirmeden daha etkili olup olmadığını öğrenmek istemesi

63 Bir çocuk anne-babasına istediklerini ağlayarak yaptırmaya çalışmakta, anne-baba ise çocuğun istediğini bazen yaparken bazen de ağlamasını duymazdan gelmektedir. Bu durumda, çocuğun istediklerini ağlayarak yaptırmaya çalışma davranışıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Olumsuz pekiştirildiği için benzer durumlarda tekrarlanma olasılığı artacaktır. B) Aralıklı pekiştirildiği için sönmeye karşı dirençli olacaktır. C) Bazen olumlu, bazen olumsuz pekiştirildiği için sönmeye karşı dirençsiz olacaktır. D) Her seferinde amacına ulaşmadığı için giderek azalacaktır. E) Bazen olumlu, bazen olumsuz pekiştirildiği için benzer durumlarda tekrarlanmayacaktır.

64 Gürültü yapmadan ders dinlemeyi öğrenmelerini sağlamak amacıyla öğrencilerine sessiz bir biçimde oturdukları her on dakika sonrasında ödül veren bir ilköğretim 1. sınıf öğretmeni aşağıdaki pekiştirme tarifelerinden hangisini kullanmaktadır? A) Sabit oranlı B) Sürekli C) Sabit zamanlı D) Değişken aralıklı E) Değişken oranlı

65 Bir öğrenci, öğretmenin dikkatini çekmek için sınıfta sürekli olarak espri yapmakta, öğretmen bu esprilerden bazılarına gülerken bazılarını duymazdan gelmektedir. Bu durumda öğrencinin sınıfta espri yapma davranışına ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Olumsuz pekiştirildiği için benzer durumlara genellenme olasılığı artacaktır. B) Değişken aralıklı pekiştirildiği için sönmeye karşı dirençli olacaktır. C) Bazen olumlu bazen olumsuz pekiştirildiği için sönmeye karşı direnci azalacaktır. D) Sürekli pekiştirilmediği için gitgide azalarak ortadan kalkacaktır. E) Bazen olumlu bazen olumsuz pekiştirildiği için benzer durumlarda tekrarlanma olasılığı artacaktır.

66 Bir öğretmen, bir eğitim dönemi içinde bazen iki hafta, bazen de bir hafta arayla kısa sınav yaparak öğrencilerinin öğrenme çabalarında süreklilik sağlamaya çalışmaktadır. Öğretmenin bu uygulamasının, pekiştirme tarifelerindeki karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sabit oranlı B) Sabit aralıklı C) Değişken oranlı D) Sürekli E) Değişken aralıklı

67 Spor salonunda aletli jimnastik çalışan Ali ye, spor hocası her yarım saatte bir yanına gelerek, onu motive etmeye çalışır. Hocasının kendisini takdir eden sözleri, Ali yi çalışmaya daha çok yönlendirir. Bu durum hangi pekiştirme tarifesine örnek teşkil eder? A) Sürekli pekiştirme B) Değişken aralıklı pekiştirme C) Değişken oranlı pekiştirme D) Sabit aralıklı pekiştirme E) Sabit oranlı pekiştirme

68 Bir teftiş kurulu, şirketleri bir yıl içinde bazen iki hafta, bazen üç hafta bazen de bir hafta arayla kısa teftişler yaparak, şirket çalışanlarının düzenli çalışmalarında süreklilik sağlamaya çalışmaktadır. Bu teftiş kurulunun uygulaması, pekiştirme tarifelerindeki karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sabit oranlı B) Sabit aralıklı C) Değişken oranlı D) Sürekli E) Değişken aralıklı

69 2b3) Artan aralıklı (zamanlı) pekiştirme: Pekiştireç belli bir zaman aralığından sonra verilir ve bundan sonra pekiştirecin verilmesi için geçmesi gereken zaman organizma her pekiştirildiğinde sistematik olarak arttırılır. Mesela; bir baba SBS ye hazırlanan oğluna ilk olarak 2 günde bir futbol oynamasına izin verdi, sonrasında 4, 8, 16 günde bir izin vererek oğlunun ders çalışmasını pekiştirmesi. 3) Katışık (Birleşik) Pekiştirme: Birden fazla pekiştirme tarifesinin bir arada uygulanmasıdır. Yani organizma ardı ardına birden fazla tarifeyi tamamladıktan sonra pekiştireç alır.

70 Ahmet Bey, bir sigorta şirketinde aylık 600 TL ücretle işe başlamıştır. Ücretini alabilmek için ayda en az 30 kişiye sigorta satmak zorunda olan Ahmet Bey, 30 kişiden sonra sigorta sattığı her kişi için belirli bir miktar prim alacaktır. Ahmet Bey, bir hafta içinde 30 kişiye sigorta satmış ve aylık ücretini almak için yöneticisine başvurmuştur. Ancak yönetici, kotasını doldursa bile aylık süre tamamlanmadan ücretinin ödenemeyeceğini söylemiştir. Ahmet Bey in iş yerinde uygulanan ödeme sistemi aşağıdaki pekiştirme tarifelerinden hangisini çağrıştırmaktadır? A) Sabit zamanlı B) Değişken oranlı C) Artan oranlı D) Katışık (birleşik) E) Değişken zaman aralıklı

71 ÇÖZÜM: Ahmet Bey in ücretini alabilmesi için hem 30 kişiye sigorta satması gerekmekte (sabit oranlı pekiştirme) hem de 30 sigortayı satsa bile bir aylık sürenin geçmesini beklemesi (sabit aralıklı pekiştirme) gerekmektedir.

72 Sönmeye Karşı En Dirençsiz den En Dirençliye Doğru Pekiştirme Tarifeleri Sürekli pekiştirme (davranış öğrenilmeden önce) Sabit Aralıklı Pekiştirme (davranış öğrenildikten sonra) Sabit Oranlı Pekiştirme Değişken Aralıklı Pekiştirme Değişken Oranlı Pekiştirme (En dirençli tarife)

73

74 3) Ceza Organizmada istenmeyen bir davranışı ortadan kaldırmak veya tekrarlanma olasılığını azaltmaya yönelik yapılan uygulamadır. CEZA ÇEŞİTLERİ a) Birinci Tip Ceza b) İkinci Tip Ceza Organizma için olumsuz sayılan uyarıcıların ortama katılarak istenmeyen davranışın ortadan kaldırılması amacıyla uygulanan cezadır. Organizma için olumlu sayılan ortamdaki uyarıcıların ortamdan çıkarılarak istenmeyen davranışın ortadan kaldırılması amacıyla uygulanan cezadır. Mesela; eve geç gelen gence kızılması, maçı kaybeden sporcuların antrenman sayısının artırılması, yaramazlık yapan çocuğun ağzına biber sürülmesi, kuralı ihlal eden bir sürücünün ceza yemesi. Mesela; bir futbolcuya kırmızı kart gösterilmesi, trafik suçu işleyen sürücünün ehliyetine el konulması, işlediği suç yüzünden bir askerin rütbesinin elinden alınması.

75 CEZA TÜRLERİ 1.TÜR CEZA 2.TÜR CEZA Ödevin yapmayan öğrencinin bir ders boyunca tahtada tek ayak üstünde bekletilmesi. Boya kalemleri ile duvarları boyayan çocuğun boya kalemlerini ulaşamayacağı bir dolaba kaldırılması.

76 CEZA I. Tip ceza (maruz bırakma) II. tip ceza (mahrum bırakma) D a v r a n ı ş a z a l ı r.

77 İlk kez gittiği lokantada yediği yemeğin tadından hoşlanmayan bir bireyin bir daha bu lokantaya gitmemesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Sönme B) Kaçma C) Sınama-yanılma D) Olumsuz tat kaçınması E) Ceza

78 Trenle yolculuk yapmayı seven Ayşe Öğretmen İzmir e giderken çok fazla gürültü yapan bir grup yolcuyla tartışmış ve bu olaydan sonra trenle seyahat etmekten vazgeçmiştir. Ancak Ayşe Öğretmen, yarıyıl tatilinde yolların karlı olması nedeniyle kara yolları güvenli olmadığı için yeniden trenle yolculuk yapmıştır. Ayşe Öğretmen in trenle seyahat etmekten vazgeçmesini ve tekrar treni tercih etmesini açıklayan kavramlar aşağıdakilerin hangisinde doğru sırada verilmiştir? A) Gölgeleme Kendiliğinden geri gelme B) Sönme İkinci derece koşullama C) Ceza Gölgeleme D) Sönme Duyarsızlaşma E) Ceza Kendiliğinden geri gelme

79 Beş yaşındaki Ata, evde sürekli olarak çalışan annesinin dikkatini çekmek için bilgisayarın ekranını boyalı kalemle karalamıştır. Bu duruma çok öfkelenen annesi de, bu davranışı bir daha yapmaması için Ata nın en sevdiği oyuncağını ortadan kaldırmıştır. Annenin bu durumda oyuncakları ortadan kaldırması aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Olumsuz pekiştirme B) Kaçınma koşullaması C) Dolaylı ceza D) II. tip ceza E) Karşıt koşullama

80 Aşağıdaki anne-baba davranışlarından hangisi II. tip cezaya örnektir? A) Ellerini iyi yıkamayan çocuğu tekrar yıkaması için banyoya geri göndermek B) Odasını toplamadığı için çocuğun bilgisayarda oyun oynama iznini kaldırmak C) Matematik dersinden zayıf aldığı için çocuğu özel kursa göndermek D) Ödevlerini yapmadığı için çocuğu öğretmenine şikâyet etmek E) Kardeşiyle tartıştığı için çocuğu azarlamak

81 I. Bilgisayarda bir saat oyun oynamasına izin verilen Muratcan kardeşiyle kavga ettiği için annesi tarafından oyun süresi yarım saate indirilmiştir. II. Dersin dönem ödevini çok iyi yaptığı için, öğretmeni Okan ın bir sonraki sözlü sınavdan muaf olmasına karar vermiştir. Bu iki örneği açıklayan kavramlar aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? I II A) I. tip ceza Olumlu pekiştirme B) II. tip ceza Olumsuz pekiştirme C) I. tip ceza Olumsuz pekiştirme D) Olumsuz pekiştirme Olumlu pekiştirme E) II. tip ceza Olumlu pekiştirme

82 Thorndike ve Skinner e göre, ceza uygulandığı sürece, cezalandırılan davranışı baskı altına almakta, fakat bu davranışı yok etmemektedir. Bu nedenle cezanın etkisi ortadan kalktığında, cezalandırılan davranış tekrar ortaya çıkmaktadır. Davranışın değiştirilmesinde ceza etkili değildir. Çünkü ceza, organizmaya ne yapmaması gerektiğini gösterirken ne yapması gerektiğine ilişkin bilgi vermez. Ceza, yeni ve istenilen davranışların öğretilmesini sağlamaz. Sadece önceki öğrenilenlerin bastırılmasını sağlar.

83 Bir araştırmada farelere, önce yiyecek ödülü için pedala basmaları öğretilmiştir. Daha sonra 1. günde; bir grup farede pedala basma ödüllendirilmemiş, diğer grup fareye ise pedala basmanın ardından şok verilmiştir. Sonraki üç günde, her iki grupta da pedala basma davranışı ödüllendirilmemiştir. İlk gün, şok verilen fareler, ödüllendirilmeyen farelerden daha az pedala basmıştır. Ancak daha sonraki günlerde artık şok verilmediği zaman pedala basma davranışı kademeli olarak geri dönmüş ve 4. günün sonunda pedala basma davranışı her iki grupta da aynı sıklıkta görülmüştür. Bu araştırma sonuçlarına göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Cezanın uzun vadeli etkileri, olumlu pekiştirmenin etkileri kadar kalıcıdır. B) Cezanın etkileri, uzun vadede sönmenin etkilerine benzerdir. C) Ceza işlemiyle davranış, belli bir süre baskılanıp bir süre sonra yeniden ortaya çıkabilir. D) Ceza, kısa vadede sönmeden daha etkilidir. E) Ceza, olumsuz pekiştireçten daha etkilidir.

84 Olumsuz pekiştirme ile ceza arasındaki farklar 1) Olumsuz pekiştirme davranış kazandırmak için yapılırken, ceza istenmeyen davranışların ortadan kaldırılması için yapılır. 2) Olumsuz pekiştirme davranışların yapılma olasılığını artırırken, ceza davranışların yapılma olasılığını azaltır. 3) Olumsuz pekiştirmede olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartılırken, 1. Tip cezada olumsuz pekiştireçler ortama konur. 2.tip cezada ortamdan olumlu uyarıcı çıkarılır. 4) Olumsuz pekiştirme davranışı güçlendirirken, ceza zayıflatır veya bir süre için durdurur.

85 PEKİŞTİREÇ-CEZA KARŞILAŞTIRMASI Hoşa giden uyarıcı (pekiştireç) Hoşa gitmeyen uyarıcı (ceza) Olumlu Pekiştirme Hoşa giden uyarıcının ortama verilmesi I.Tip Ceza Hoşa gitmeyen uyarıcının ortama verilmesi Olumsuz Pekiştirme Hoşa gitmeyen uyarıcının ortamdan çekilmesi II.Tip Ceza Hoşa giden uyarıcının ortamdan çekilmesi DAVRANIŞ DEVAM EDER DAVRANIŞ ZAYIFLAR YA DA DURUR

86 Cezaya alternatif yöntemler 1) Ortamı değiştirme: Bireyde istenmeyen davranışa neden olan fiziksel veya sosyal ortamı (çevresini) değiştirmektir. Mesela; çocuk sıkıldığı için sınıfa disiplin sorunu çıkarıyorsa, sıkılmasını önleyecek bir öğretim hizmeti sunulmalıdır. Veya salonda kırılması istenmeyen bir vazonun kaldırılması, kopyayı engellemek için öğrencilerin aralıklı oturtturulması. 2) Bıktırma (Yorma): İstenmeyen davranışın bıktırılıncaya kadar yaptırılmasıdır (Guthrie nin bıktırma yöntemi). Mesela; çocuğun şeker yememesini isteyen annenin, bıkıncaya kadar çocuğa şeker yedirmesi.

87 3) İstenmeyen davranış, çocuğun gelişim döneminin bir özelliği ise, çocuğun bu gelişimsel dönemi atlatması beklenir. 4) Görmezden gelme (pekiştirmeme): İstenmeyen davranışın görmezden gelinmesi yani o davranışın pekiştirilmemesidir. İlk başlarda sönmesi istenilen davranışın sıklığı artar (sönme patlaması), fakat uzun vadede o davranış söner. 5) Sönme: Cezalandırmaya alternatif en etkili süreç sönmedir. İstenen davranışlar gibi istenmeyen davranışlar da pekiştirildiğinden dolayı tekrar edilebilir. Bu nedenle istenmeyen davranış pekiştirilmezse zamanla sönme meydana gelir. Mesela; istediğini ağlayarak elde etmeyi öğrenen çocuğu bu davranışından vazgeçirmek için, ne kadar ağlarsa ağlasın, ağladığı sürece istediği yapılmamalı; ağlamadan istediği zaman isteği yerine getirilirse ağlayarak isteme davranışı bir süre sonra söner.

88 Sınıfta sürekli konuşarak öğretmenin dikkatini çekmeyi başaran bir öğrencinin aynı yolu kullanarak bu amaca ulaşması engellendiğinde, ilk başlarda, konuşma davranışında bir artma görülür. Bu öğrencinin konuşma davranışınca önceleri görülen bu artış aşağıdaki süreçlerin hangisinin başladığını işaret etmektedir? A) Sönme B) Ceza C) Sistematik D) Duyarsızlaştırma E) Bilinçaltı

89 Bir bebeği annesi, ayağında sallayarak uyutmaya alıştırmıştır. Bir psikoloğun tavsiyesi üzerine anne bebeğini ayağında sallayarak uyutmaktan vazgeçmiş ve onun ağlamasına aldırmadan, yatağında kendi kendine uyumasını beklemeye başlamıştır. İlk günlerde bebeğin ağlama davranışında bir artma olmuş; ama daha sonra, ağlama davranışı azalarak ortadan kalkmıştır. Bebeğin ağlama davranışının ortadan kalkması aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Olumsuz pekiştirme B) Kademeli yaklaşma C) Sönme D) Kaçınma E) Bastırma

90 6) Ara verme (time out): Bireyin olumsuz davranış sergilediği ortamdan başka bir ortama geçici (5-10 dakika) olarak alınmasıdır. 7) İstenmeyen davranışın tersini pekiştirme: Öğrencinin olumsuz (istenmeyen) davranışı pekiştirilmez (görmezden gelinir), fakat olumlu davranışı pekiştirilir. Mesela; öğretmen sınıfta parmak kaldırmadan konuşmak isteyenle ilgilenmez, fakat parmak kaldırıp söz isteyenle ilgilenir.

91 Tüm uyarılarına rağmen salonda koşarak oyun oynamaya devam eden oğlunu 15 dakika süreyle banyoya kapatan bir babanın uyguladığı davranış kontrol tekniği aşağıdakilerden hangisidir? A) Ara verme (time out) B) Olumsuz pekiştirme C) Şekillendirme D) I. tip ceza E) Kademeli yaklaşma

92 5 yaşındaki Ali tüm uyarılara rağmen sofrada sürekli olarak konuşmaya, herkesin sözünü kesmeye ve küçük kardeşine sataşmaya devam eder. Bunun üzerine annesi Ali yi, ilgisini çekebilecek hiçbir nesnenin bulunmadığı bir odaya göndererek 10 dakika süreyle orada kalmasını söyler. Ali nin annesi aşağıdaki davranış kontrol ve değiştirme tekniklerinden hangisini kullanmaktadır? A) Sönmeye tabi tutma B) Ara verme C) Şekillendirme D) Olumsuz pekiştirme E) Kademeli yaklaşma

93 8) Görev ve sorumluluk verme: Öğrencilerin ilgi ve yeteneklerine göre görev ve sorumluluk verilerek, istenmeyen davranışı yapmaktan uzak tutulmasıdır. 9) Olumsuz pekiştirme: Olumsuz pekiştirecin verileceğine dair uyarıda bulunulması sonucunda bireyin istenmeyen durumdan kurtulması için istenilen davranışı yapmasıdır.

94 4) Sönme (Edimin Sönmesi) Edimsel koşullama ortamından pekiştirici uyarıcının kaldırılmasıyla davranışın sıklığında bir azalma ve en sonunda edim düzeyine inme görülmesine edimin sönmesi denir. Yani, pekiştirecin verilmemesiyle davranış, pekiştirilmeden önceki düzeyine düşer. Söndürme sürecinde, davranışın sıklığında hemen azalma görülmez. Söndürmenin başlamasıyla davranışın sıklığında kısa süreli bir artma gözlenir (sönme patlaması). Ancak daha sonra pekiştirilmeyen davranışın sıklığı giderek azalır ve doğal ortamdaki gözlenme düzeyine düşer.

95 Klasik koşullanmada olduğu gibi pekiştirilmeyen davranış söner. Ancak edimsel koşullanmada organizma aktif olduğu için pekiştirilmemesi halinde önce davranışta ani bir artış gözlenir. Bu artışa da sönme patlaması denir. Mesela; Söz almak için sürekli parmak kaldıran Mehmet, söz alamayınca önce daha çok parmak kaldırmakta ve sonra parmak kaldırmaktan vazgeçmektedir. 95

96 Bir bebeği annesi, ayağında sallayarak uyutmaya alıştırmıştır. Bir psikoloğun tavsiyesi üzerine anne bebeğini ayağında sallayarak uyutmaktan vazgeçmiş ve onun ağlamasına aldırmadan, yatağında kendi kendine uyumasını beklemeye başlamıştır. İlk günlerde bebeğin ağlama davranışında bir artma olmuş; ama daha sonra, ağlama davranışı azalarak ortadan kalkmıştır. Bebeğin ağlama davranışının ortadan kalkması aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Olumsuz pekiştirme B) Kademeli yaklaşma C) Sönme D) Kaçınma E) Bastırma

97 Bir köyde görev yapan bir öğretmen evinin altında tavuk beslemektedir. Alışveriş için gittiği ilçeden geç döndüğü bir gün tavukların evin içine kadar girdiğini görür ve tavukların davranışlarını sistematik olarak incelemeye karar verir. Tavuklara akşamüstü gün batarken yem vermeye başlar ve bir süre sonra gün batımı yaklaştığında merdivenin önünde toplanmaya başladıklarını fark eder. Gün batımında, birkaç gün üst üste yem vermezse tavukların yavaş yavaş merdivenden çıkarak evin içine doğru ilerlediklerini görür. Birkaç gün üst üste yem verilmeyen tavukların yavaş yavaş merdivenden çıkarak evin içine doğru ilerlemelerinin nedenini en iyi açıklayan ifade aşağıdakilerden hangisidir? A) Bir davranışın olumlu pekiştirilmemesi sadece bu davranışın topoğrafyasını değiştirmez, pek çok davranışın sıklığında artışa yol açar. B) Pekiştirmenin ilk kesilişinde davranışın sıklığı, azalmaya başlamadan önce geçici bir artış gösterir. C) Pekiştirmeme, davranışın topografyasında da değişikliğe neden olur, sönmenin başlangıcında davranış daha değişken hâle gelir. D) Pekiştirilmeyen davranış söner, ancak ara sıra da olsa pekiştirilen bir davranış sönmeye karşı dirençlidir. E) Pekiştirecin kesilmesi davranışın sıklığında bir azalmaya neden olur.

98 5) Kendiliğinden Geri Gelme Edimsel koşullamada pekiştirilmediği için sönen bir davranış bir süre sonra pekiştirme yapılmamasına rağmen kendiliğinden yapılmasına kendiliğinden geri gelme denir. Yani sönen davranışın pekiştirilmemesine rağmen tekrar kendiliğinden ortaya çıkmasıdır.

99 İlk kez aldığı millî piyango biletine ikramiye çıktığı için ara sıra bilet almaya başlayan Özgür, daha sonra hiç ikramiye kazanamaması nedeniyle bilet almaktan vazgeçmiştir. Ancak, bir gün yanında kazı-kazan kartı alan bir arkadaşının ikramiye kazandığına tanık olmasının ardından Özgür, kazı-kazan almaya başlamış ve ara sıra küçük ikramiyeler kazanmıştır. Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki sonuçlardan hangisi çıkarılamaz? A) Dolaylı pekiştirme davranış üzerinde olumlu pekiştirme kadar etkili olabilir. B) Pekiştirilmediği için sönen bir davranış kendiliğinden geri gelebilir. C) Bir davranışın öğrenilmesi bu davranışın sürekli olarak sergileneceği anlamına gelmez. D) Bir davranışın devam edip etmeyeceğini belirlemede pekiştirilmesi kadar pekiştirilmemesi de rol oynar. E) Modelin gözlenen bir davranışının taklit edilme olasılığını artıran etkenlerden biri de bu davranışın pekiştireçle sonuçlanmasıdır.

100 Bakıcısı yemeğini yedirdikten sonra iki yaşındaki bebeğin ellerini ve ağzını sabunlu bir bezle sert bir biçimde silmektedir. Bir süre sonra bebek yemeğin ardından bakıcının sabunlu bezi eline aldığını görür görmez ağlamaya başlar. Bunun farkına varan bakıcı elinde bulunan bezle sadece mama iskemlesini siler ve bir iki gün içinde bebek artık bakıcısı sabunlu bezi eline aldığında ağlama tepkisi vermez. Ancak, bakıcısını görmediği hafta sonu tatilinin ardından bebek bakıcısının elinde sabunlu bezi görünce tekrar ağlama tepkisi vermeye başlar. Bebeğin hafta sonu tatilinin ardından sabunlu bezi görünce ağlamaya tekrar başlaması aşağıdaki kavramlardan hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Gecikmeli koşullama B) Kendiliğinden geri gelme C) İkinci dereceden koşullama D) Olumsuz aktarma E) Gölgeleme

101 Kırmızı ışık yandığında kafesinin duvarında bulunan renkli bir daireyi gagaladığı takdirde yiyecek elde edeceğini öğrenen bir güvercinin bu davranışı, kırmızı ışığın yanmasının ardından daireyi gagalamasına rağmen yiyecek verilmeyerek söndürülmüş ve güvercin artık daireyi gagalamaz olmuştur. Ancak, aradan birkaç gün geçtikten sonra güvercin kafese konduğunda kırmızı ışık yanar yanmaz daireye doğru yönlenmiş ve gagalamaya başlamıştır. Kafese konduğunda güvercinin kırmızı ışık yandığında renkli daireyi tekrar gagalamaya başlaması aşağıdaki süreçlerden hangisinin sonucudur? A) Psikolojik tepkisellik B) Ayırt etmeyi öğrenme C) Tanıma D) İkinci derece (üst düzey) koşullanma E) Kendiliğinden geri gelme

102 Bir teknik direktör maçlarda sürekli olarak hakeme itiraz ettiği için oyundan atılarak takımı güç durumda bırakan bir oyuncusunun bu davranışını her seferinde onu cezalandırarak engellemeye çalışmış ve oyuncu artık hakeme itiraz etmez olmuştur. Ancak, sezon sona erip oyuncuların tamamen dinlenerek geçirdikleri tatil dönemi bittikten sonraki ilk maçta bu oyuncu tekrar hakeme itiraz ettiği için oyundan atılmıştır. Oyuncunun tatil dönüşü ilk maçta hakeme itiraz etmesi, aşağıdaki kavramlardan hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Kendiliğinden geri gelme B) Tepki genellemesi C) Karşıt tepki oluşturma D) Duyarsızlaştırma E) Unutma

103 Sınıfta dikkat çekmek için sürekli olarak espri yapan Serkan ın bu davranışının sıklığı öğretmen ve arkadaşlarının esprileri duymazdan gelmeleri nedeniyle giderek azalmış ve sonuçta ortadan kalkmıştır. Ancak, bir süre sonra Serkan sınıfta tekrar espri yapmaya başlamıştır. Serkan ın sınıfta tekrar espri yapmaya başlaması aşağıdaki edimsel koşullanma kavramlarından hangisiyle açıklanabilir? A) Ara verme B) Alışma C) Aralıklı pekiştirme D) Sönme E) Kendiliğinden geri gelme

104 6) Batıl Davranış Organizma bir davranışı yaptığı sırada, o davranışla ilgili olmamasına rağmen bir pekiştireç alırsa, zamanla almış olduğu bu pekiştireci o davranışla ilişkilendirir ve o davranışı yapma eğilimi gösterir. Yani organizmanın davranışının tesadüfen pekiştirilmesi sonucu tekrarlanması batıl davranıştır. Batıl davranışta ilk önce bilinçli bir tercih yapılmaz. Fakat davranış istenen sonuçları doğurduğunda (pekiştirilirse) tekrar edilir. Önce batıl inanç (tepkisel koşullama), sonra batıl davranış (edimsel koşullama) oluşur. Mesela; kara kedinin uğursuz olduğunu düşünme, insanların belirli günleri uğurlu gün olarak kabul etmesi.

105 Üniversite öğrencisi Ahmet Bey lacivert gömlek giydiği bir gün sınavdan düşük not almış, mezun olduktan sonra üzerinde lacivert bir gömlek varken girdiği mülakatta başarısız olmuş ve işe alınmamış, yine lacivert gömlek giydiği bir gün kız arkadaşı yaptığı evlenme teklifini reddetmiştir. Bu olaydan sonra Ahmet Bey yaşamı boyunca başarı ya da başarısızlığın söz konusu olabileceği durumlarda lacivert gömlek giymekten ya da üzerinde lacivert bir şey bulundurmaktan kaçınmıştır. Ahmet Bey in başarı ya da başarısızlığın söz konusu olabileceği durumlarda lacivert bir giysi giymekten kaçınmasını açıklamak üzere kullanılan kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) Temel yükleme (atıf) hatası B) Batıl davranış C) Öğrenilmiş çaresizlik D) Kaçınma E) Kendini gerçekleştiren kehanet

106 Bir futbolcunun gol attığı bir maçta taktığı kolyeyi, daha sonraki maçlarda da mutlaka takması ve kolyeyi takmadan maça çıkmak istememesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Batıl davranış B) Koşullu tepki C) Genelleme D) Öğrenmenin aktarılması E) Alışma

107 Ebru otobüsle okula giderken yaşlı bir hanıma yer verir ve o gün okuldaki zor bir sınavı çok iyi geçer. O günden sonra Ebru ne zaman önemli bir sınavı olsa otobüste büyüklerine yer vermeye özen gösterir. Ebru nun bu davranışı aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Araçsal davranış B) İçgüdüsel davranış C) Batıl davranış D) Tepkisel davranış E) Geçici davranış

108 7) Genelleme Klasik koşullanma için geçerli olan genelleme ve ayırt etme süreçleri edimsel koşullanma için de geçerlidir. Fakat edimsel koşullamada uyarıcı genellemesine ek olarak tepki ve öğrenme genellemesi de vardır. a) Uyarıcı genellemesi: Koşullu uyarıcıya (zil) karşı gösterilen tepkinin (salya tepkisi), koşullu uyarıcıya benzeyen diğer uyarıcılara da gösterilmesidir. Benzer birçok uyarıcıya karşı aynı (benzer) tepkinin gösterilmesidir (tepki tektir, uyarıcı çoktur). Uyarıcı Genellemesi Uyarıcı 1 Tepki Uyarıcı 2 Uyarıcı 3

109 Oğuz Öğretmen in okuttuğu bir deste zorlanan öğrenciler, onun verdiği diğer derslerden de ürkmeye başlamışlardır. Öğrencilerin Oğuz Öğretmen in verdiği diğer derslerden de ürkmeye başlamalarının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Oğuz Öğretmen e uyarıcı genellemesi oluşması B) Öğrencilerin Oğuz Öğretmen den aldıkları dersteki davranışlarının olumsuz pekiştirilmesi C) Oğuz Öğretmen e tepki genellemesi oluşması D) Derslere uyarıcı genellemesi oluşması E) Oğuz Öğretmen in dersinde zorlanmalarının öğrencilerde psikolojik tepkisellik durumu ortaya çıkarması

110 Evlerindeki köpeğe kuçu kuçu demeyi öğrenen Can, bir gün bahçelerine giren kuzuya da kuçu kuçu demiştir. Can ın bu davranışı aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Algısal değişmezlik B) Uyarıcı genellemesi C) Ayırt etme D) Algı çarpıtması E) Öğrenmenin aktarılması

111 b) Tepki genellemesi: Aynı uyarıcıya benzer tepkilerin verilmesidir (Uyarıcı tek, tepki çoktur). Mesela; Bir bebek ilk kez anne dediğinde annesi tarafından öpülerek pekiştirilmiştir. Bebek daha sonra baba, su, yemek gibi kavramları da hemen öğrenerek söylemiştir. Bir sokak köpeğinin kendisini ısırmasının ardından köpeklerden korkan bir bireyin, köpeği her gördüğünde titreme, terleme, kalp atışlarının hızlanması gibi tepkiler göstermektedir. Tepki Genellemesi Tepki 1 Uyarıcı Tepki 2 Tepki 3

112 Edimsel psikoloji yaklaşımına göre aşağıdakilerden hangisi tepki genellemesine örnek olabilir? A) Ana-babasına istediklerini ağlayarak yaptıran bir çocuğun anaokuluna başladığında öğretmenine de istediklerini ağlayarak yaptırmaya çalışması B) Terliyken soğuk su içip hastalanan bir kişinin, artık terliyken soğuk bir şey içmemeye özen göstermesi C) Yeni bir cep telefonu alan kişinin, işletme sistemi eskisinden farklı olmasına rağmen, bu telefonu kullanmayı ilk telefonu kullanmayı öğrendiğinden daha kısa sürede öğrenmesi D) İngilizce dersinde sınıfın disiplinini bozan davranışlar sergileyen bir öğrencinin, diğer derslerde uslu bir biçimde oturması E) Uzmanlık alanı olan sinema konusunda yaptığı açıklama nedeniyle övgüler alan bir film eleştirmeninin, bundan sonra her konuda görüş belirtmeye başlaması

113 Notaları sırasıyla eksiksiz okuyabildiği için müzik öğretmeninden övgü alan bir ilköğretim okulu öğrencisinin daha sonra girdiği derste öğretmenine alfabedeki harfleri sırasıyla söyleyebileceğini göstermeye çalışması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Öğrenmenin aktarımı B) Duyarlılık kazanma C) Tepki genellemesi D) Alışkanlık oluşması E) Uyarıcı genellemesi

114 Çalışma saatinden önce dükkâna gelip temizlik yaptığı için ustasından övgü alan bir çırağın, ertesi gün erkenden gelip çay demleyerek ustasının gelmesini beklemeye başlaması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Olumlu aktarım B) Ayırt etmeyi öğrenme C) Tepki genellemesi D) İçgörü kazanma E) Tepkisel koşullama

115 c) Öğrenmenin genellenmesi: Bireyin öğrendiği bir davranışı, yaşantıyı benzer başka durumlarda da kullanmasına denir. Mesela; Derse geç kaldığı için azar işitmemek için trafiği bahane eden Ahmet in, bir gün eve geç gelince de aynı bahaneyi söylemesi. Matematik dersinde parmak kaldırıp söz alan bir öğrenci aferin aldıktan sonra diğer derslerde de parmak kaldırıp aferin almak isteyecektir.

116 Ders zili çaldığı hâlde sınıfa girmeyip bahçede oynamaya devam ettiği için öğretmeninden azar işiten Ayşe, izleyen hafta sonunda gittiği sinemada filmin başlayacağını belirten zilin sesini duyar duymaz annesinin elini tutarak salona doğru koşmaya başlamıştır. Ayşe nin sinemada zil sesini duyunca salona doğru koşması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Olumsuz aktarma B) Tepkisel koşullanma C) Ayırt etmeyi öğrenme D) Öğrenmenin genellenmesi E) İkinci dereceden koşullanma

117 Arkadaşlarıyla top oynamaya daldığı için eve geç dönen Zafer, öfkeyle kendisini azarlayan annesine ayağını incittiğini söyler. Bunun üzerine anne azarlamayı bırakarak ona şefkat gösterir. Bu olaydan sonra, Zafer derse geç kaldığı günlerde benzer bir yalan söyleyerek öğretmeninden azar işitmekten kurtulmaya çalışır. Zafer in derse geç kaldığı günlerde öğretmenine yalan söyleyerek azar işitmekten kurtulmaya çalışması aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Olumsuz aktarma B) Kaçınma C) Öğrenmenin genellenmesi D) I. tip ceza E) Ayırt etmeyi öğrenme

118 8) Ayırt etme Bir davranış, pekiştirilen bir uyarıcı karşısında ortaya çıkarken, pekiştirilmeyen uyarıcılar karşısında ortaya çıkmamasıdır. Buna ayırt etmeyi öğrenme de denir. Yalnızca belirli bir uyarıcıya belirli bir davranışı yapmayı öğrenmedir. Ayırt etme öğrenmesi ayırt edici uyarıcılar tarafından kontrol edilir. Mesela; bir öğrenci matematik dersinde konuşmuyor, diğer derslerde konuşuyorsa matematik dersi konuşmama davranışını kontrol eden ayırt edici uyarıcıdır.

119 Evde oyuncaklarını toplama alışkanlığı olmayan Özgür, yuvaya başladığı ilk gün oynadığı oyuncakları toplayıp oyuncak dolabına kaldırmadığı için öğretmeni tarafından sertçe uyarılmış ve o günden sonra yuvadayken her zaman oyuncaklarını toplamıştır. Ancak Özgür evde yine oyuncakları toplamama alışkanlığını devam ettirmiştir. Özgür ün yuvadayken oyuncakları toplamayı öğrenmesi ancak evdeyken toplamama alışkanlığını devam ettirmesi, sırasıyla aşağıdaki süreçlerden hangileriyle açıklanabilir? A) Kavrama yoluyla öğrenme Alışma B) Dolaylı öğrenme Ayırt etmeyi öğrenme C) Sosyal öğrenme Dolaylı öğrenme D) Edimsel koşullanma Ayırt etmeyi öğrenme E) Tepkisel koşullanma Alışma

120 Bir futbolcu, rakibinin sert bir hareketiyle yere düşmüş ve hakem rakip oyuncuyu oyundan atmıştır. Bu olaydan sonra, bu futbolcu canı yanmış gibi davranarak rakibini oyundan attırabileceğini öğrenmiştir (I). Aynı oyuncu farklı hakemlerin yönettiği diğer maçlarda da kendini yere atarak rakibini oyundan attırmayı denemiştir (II). Bu denemelerde başarısız olan futbolcu sadece rakibini oyundan atan ilk hakemin yönettiği maçlarda bu numarayı denemeye devam etmiştir (III). Yukarıdaki parçada I, II ve III rakamlarıyla ifade edilen durumlar, sırasıyla aşağıdaki kavramlardan hangileriyle açıklanabilir? A) Tepkisel koşullanma Olumsuz pekiştirme Ayırt etme B) Olumsuz pekiştirme Genelleme Sönme C) Edimsel koşullanma Alışma Ket vurma D) İçgörü kazanma Olumsuz aktarma Kendiliğinden geri gelme E) Edimsel koşullanma Genelleme Ayırt etme

121 Ayırt etmeyi sağlayan (ya da ayırt etmede davranışı kontrol eden) uyarıcıya ayırt edici uyarıcı denir. Ayırt edici uyarıcı organizmada ayırt edici edimi ortaya çıkarma gücüne sahip uyarıcıdır. Ayırt edici uyarıcıya verilen tepkiye de ayırt edici tepki denir.

122 Bir sürücü trafikte kendi aracını sıkıştıran başka bir araç sürücüsüne korna çalarak küfür etmiştir. Bu sırada araçta bulunan üç yaşındaki kızı bu olaya tanık olmuştur. Daha sonra babasının her korna çalışında kız küfür etmiştir. Bu örnekte korna sesi küçük kızın küfür etme davranışını kontrol eden ne tür bir uyarıcıdır? A) Pekiştirici B) İtici C) Koşulsuz D) Ayırt edici E) Özendirici

123 Aşağıdaki örneklerin hangisinde bir davranışın ayırt edici uyarıcı tarafından kontrol edilmesi söz konusudur? A) Mehmet test usulü yapılan sınavlarda daha başarılı olmaktadır. B) Ayşe sinemadan çok tiyatroya gitmeyi tercih etmektedir. C) Ali kedilerden çok köpekleri sevmektedir. D) Ahmet ne zaman fotoğraf çekilecek olsa saçını düzeltmektedir. E) Soner erken kalktığında kendisini daha dinç hissetmektedir.

124 Bir çalışan işverenden zam istemeye karar verir ancak o sırada işverenin telefonda öfkeyle birini azarladığını işittiği için zam isteğini ertelemesinin uygun olacağını düşünür. Bu örnekte, işverenin öfkeyle birini azarlaması çalışanın zam isteme davranışını kontrol eden bir uyarıcıdır. Edimsel koşullanma sürecinde bu tür uyarıcılara ne ad verilir? A) Ayırt edici B) Koşullu C) İtici D) Pekiştirici E) Nötr

125 Çocuklarına zarar vermemek için sadece mutfakta sigara içmeye başlayan Ali Bey, bir süre sonra su içmek için bile mutfağa gitse bir sigara yaktığını fark etmiştir. Bu örnekte mutfak Ali Bey için aşağıdakilerden hangisinin işlevini görmektedir? A) Ayırt edici uyarıcı B) İtici uyarıcı C) Olumlu pekiştireç D) Koşulsuz uyarıcı E) Dolaylı pekiştireç

126 Ücreti düzenli bir biçimde her haftanın son iş günü ödenen bir çalışan, diğer günlerde değil, sadece haftanın son iş gününde ücretini almak üzere muhasebe bürosuna gitmektedir. Bu durumda haftanın son iş günü söz konusu çalışanın muhasebe bürosuna gitme davranışını kontrol eden ne tür bir uyarıcıdır? A) Koşulsuz B) Ayırt edici C) Pekiştirici D) İtici E) Özendirici

127 9) Kaçma ve Kaçınma Koşullanması Önce kaçma, daha sonra da kaçınma öğrenilir. Kaçma öğrenmesi; organizmanın hoşa gitmeyen bir uyarıcı ile karşılaşması sonucu, ondan kurtulmaya çalışmasıdır. Kaçma öğrenmesi klasik koşullanma öğrenmesidir. Mesela; köpek ısırınca (1.tip ceza) ondan uzaklaşmamız. Kaçınma öğrenmesi; hoşa gitmeyen uyarıcı ortama girmeden (uyarıcı ile karşılaşlmadan), bu uyarıcıyı işaret eden bir başka bir uyarıcının görülmesiyle, o ortamdan kaçınılmasıdır. Kaçınma öğrenmesi edimsel koşullanmadır. Kaçınma, organizmanın kendi kendini pekiştirmesidir (olumsuz pekiştirme). Organizma istenmeyen bir durumdan (köpekten) kurtularak kendini pekiştirir. Mesela; Köpek tarafından ısırılan bir kişi, köpek havlamasını duyunca sesin geldiği sokağa gitmemesi. Bir sürücünün ceza yememek için hızını azaltması.

128 Kaçma ve kaçınma arasındaki fark - Kaçma olumsuz bir durum ortaya çıktıktan sonra (uyarıcı ile karşılaştıktan sonra) ortamdan uzaklaşma iken - Kaçınma olumsuz durum ortaya çıkmadan önce (uyarıcı ile karşılaşmadan önce) ortamdan uzaklaşmadır. 128

129 Babası tarafından sürekli olarak azarlanan Tolga, ne yaparsa yapsın durum değişmemekte, babası bir bahane bulup kendisini azarlamaktadır. Tolga okuldaki başarısından söz ettiği bir akşam babasının kendisini azarlamadığını fark eder. Bu olaydan sonra Tolga azardan kurtulmak için babasına okulda yaşadığı gerçek olmayan bir başarıdan söz eder. Tolga nın babasına yalan söylemesi aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Babasının azarlama davranışını bastırdığı için itici uyarıcıyla davranış kontrolü B) Azar işitmemeyi sağlamaya yönelik olduğu için kaçma C) Babasının azarlama davranışını ortadan kaldırmaya yönelik olduğu için sönmeye tabi tutma D) Azar işitmemeyi sağlamaya yönelik olduğu için kaçınma E) Azardan kurtulmasını sağladığı için olumlu pekiştirme

130 Anaokulu öğrencisi Çiçek bir sabah uyandığında okula gitmek istemediğini söylemiş ve ağlamaya başlamıştır. Böyle bir durumla ilk kez karşılaşan anne ve baba okula giderek Çiçek in öğretmeniyle görüştüklerinde, bir gün önce öğretmeninin Çiçek i azarladığını öğrenmişlerdir. Çiçek in okula gitmek istememesi, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Birden fazla uyarıcıya koşullanma B) Uyarıcı-tepki bitişikliği C) Olumsuz davranışın pekiştirilmesi D) Kaçınma davranışı E) Ayırt etme

131 Kaçınma davranışının kazanılmasında, edimsel koşullanmayla ilgili, I. kademeli yaklaşma, II. ayırt etme, III. olumsuz pekiştirme, IV. sönme süreçlerinden hangileri rol oynar? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV

132 10) Alışkanlık Kazanma Organizmanın bir davranışı çok sık tekrarlamasına bağlı olarak fazla çaba harcamaksızın, düşünülmeden, neredeyse otomatik şekilde yapabilecek hale gelmesidir.

133 Bir alışveriş merkezinde dolaşan Ayfer, bozuk olduğu için hareketsiz durumdaki yürüyen merdivene ilk adımını sanki merdiven yürüyormuş gibi attığını fark etmiştir. Ayfer in bu davranışı aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Alışkanlık B) Gizil öğrenme C) Öğrenmenin aktarılması D) Algısal yanılsama E) Alışma

134 İşine giderken kullandığı yolda tamirat başlaması nedeniyle bir hafta boyunca daha uzun olan bir başka yolu kullanmak zorunda olan bir sürücü, tamirat bittiği hâlde uzun yolu kullanmaya devam ettiğini fark etmiştir. Sürücünün uzun yolu kullanmaya devam etmesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Duyarlılık kazanma B) Alışkanlık kazanma (oluşması) C) İkinci derece koşullanma D) Gizil öğrenme E) Olumsuz öğrenme

135 Ayşegül Hanım akşam evdeyken elektrikler kesilmiştir. O akşam dışarı çıkmayı planlayan Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu bilmediğini fark etmiştir. Odaların düğmelerini tek tek kontrol etmiş ancak hangi yöne doğru açıldıklarını hatırlayamadığını görmüştür. Emin olmak için odalara ilk kez giriyormuş gibi yapıp düğmelere basmış, böylelikle düğmeler hangi yöne doğru basılı olduklarında ışığın açık olduğundan aşağı yukarı emin olmuştur. Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu anlamak için bilmeden, öğrenmeyle ilgili aşağıdaki süreçlerin hangisinden yararlanmıştır? A) Algısal kurulum B) Duyarlılaşma C) Alışma D) Öğrenmenin olumlu aktarımı E) Alışkanlık

136 11) Davranışta Kontrast (zıtlık) Bir davranışın farklı ortamlarda sergilenmesine karşın bu ortamlardan birinde pekiştirilip diğerinde pekiştirilmemesine bağlı olarak bu davranışın pekiştirilmeyen ortamda gösterme sıklığının azalıp pekiştirilen ortamda gösterilme sıklığının artmasıdır. Başka bir deyişle, birbirinden farklı ayırt edici uyarıcı ortamlarında, davranışın pekiştirilen ortamda artması, pekiştirilmeyen ortamda ise azalmasına veya sönmesine davranışta kontrast denir.

137 Evde midesi bulanıyormuş gibi rol yaparak sevmediği yemekleri yemekten kurtulan Caner, yeni başladığı anaokulunda da sevmediği yemekleri yememek için midesi bulanıyormuş gibi yapmış ancak öğretmeninin taviz vermemesi nedeniyle okulda bu davranışı sönmeye başlamıştır. Bu durumda, kısa dönemde, Caner in evde mide bulantısı rolü yapma davranışında ne tür bir değişiklik beklenir? A) Okulda sönmeye tabi tutulması nedeniyle bu davranışın evdeki yoğunluğunda da bir azalma olacaktır. B) Davranışta kontrast süreci nedeniyle bu davranışın evdeki yoğunluğunda bir artış gözlenecektir. C) Okulda sönmeye başlamasının hemen ardından bu davranışın evdeki yoğunluğunda kararsız değişmeler olacaktır. D) Evdeki pekiştirme örüntüsünün değişmemesi nedeniyle bu davranışın evdeki yoğunluğunda bir değişme olmayacaktır. E) Pekiştirilmeye devam edilmesi nedeniyle bu davranışın evdeki yoğunluğu artacaktır.

138 Evde istediklerini ağlayarak yaptırabilen bir çocuk, okula başladıktan sonra kısa bir süre içinde aynı davranışın işe yaramadığını öğrenir ve okulda istediklerini ağlayarak yaptırmaktan vazgeçer. Buna karşın evde ağlayarak istediklerini yaptırmaya çalışma sıklığında bir artma görülür. Çocuğun evde isteklerini ağlayarak yaptırmaya çalışmasının sıklığındaki artış aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Davranışta kontrast B) Sınama-yanılma C) İkinci derece koşullama D) Sezgisel öğrenme E) Psikolojik tepkisellik

139 Aşağıdakilerden hangisi davranışta kontrasta örnek olabilir? A) Okulda arkadaşlarıyla birlikteyken şikâyet etmeden sebze yemeklerini yiyen bir çocuğun evde sebze yemeyi reddetmesi B) Patronu yanındayken müşterilere oldukça nazik davranan bir tezgâhtarın yalnızken müşterilere kaba davranması C) Evde oldukça saldırgan olan okulda ise cezalandırıldığı için aynı davranışları yapamayan bir çocuğun evde bu davranışları yapma sıklık ve süresinin artması D) İngilizce dersini sorun çıkarmadan dinleyen bir öğrencinin matematik dersinde yaramazlık yapması E) Evde oldukça küfürlü konuşmasına izin verilen ancak okula başladıktan sonra küfürlü konuştuğunda öğretmeni tarafından cezalandırılan bir çocuğun hem evde hem de okulda küfürlü konuşma davranışının sıklığının artması

140 12) Kendini gerçekleştiren kehanet Diğer isimleri Pygmalion etkisi, Rosenthal (Beklenti) etkisi dir. Bireyin belirli bir öngörüsünün, düşüncesinin başına gelmesidir. Olması beklenen şeylerin başımıza gelmesidir. Birey kendisi için doğru olmayan bir düşünceye inanarak davranır ve bir süre sonra bu davranışlarına paralel olarak diğer kişilerin yaklaşımı ve olayların yönelimi de bu şekilde gerçekleşmeye başlar. Böylece de bu düşünce bireyin kendisi tarafından farkında olmadan pekiştirilmiş (gerçekleştirilmiş) olur. Mesela; birinin sizi sevmediğini düşünüyorsanız davranışlarınız onun sizi sevmediği şeklinde olacağı için, karşı tarafta bu yönde davranacak ve bir süre sonra o kişi sizi gerçekten sevmeyecektir. Yani birey kendi kehanetini bir süre sonra farkında olmadan sergilediği davranışlarla kendisi gerçekleştirmiş olacaktır.

141 Mesela; Sevgilisinin ailesiyle tanışacak kişi, heyecanlanınca sakarlaşacağını, yemek yerken, bir şeyler içerken döküp saçacağına inanırsa, sakarlık yapmamak için o kadar kasar ki, sonunda eli ayağı dolaşıp sakarlık yapar ve baştaki düşüncesi gerçekleşmiş olur. Mesela; Bir insana 40 gün deli dersen deli olur. Mesela; Aklıma gelen başıma geldi.

142 Kızlar beni beğenmez şeklinde bir düşünceye sahip olan Ünal, bir kız ile karşı karşıya geldiğinde o kadar uzak durmakta ve çekingen davranmaktadır ki, bunun sonucunda kız onu beğenmemiş böylece Ünal ın düşüncesi pekişmiştir. Bu duruma uygun düşen örnek, aşağıdakilerden hangisidir? A) Ketlenme B) Öğrenilmiş çaresizlik C) Genellenmiş kaygı D) Düşük engelleme eşiği E) Kendini gerçekleştiren kehanet

143 Plasebo etkisi de kendini gerçekleştiren kehaneti örneklendirir. Plasebo etkisi: Sahte ve etkisiz bir ilacın (uyarıcının) bireyde gerçek (etkili) bir ilaçmış gibi psikolojik bir tepkiye neden olması demektir. Kişinin aldığı herhangi bir ilacın kendisini iyi ettiğini düşünmesidir. Aslında etkisi olmayan bir şeye kendisini etmesidir. Nosebo etkisi de bunun tam tersidir. 143

144 Öğrenilmiş çaresizlik yaşantı ürünü olup, sadece olumsuz niteliktedir. Kendini gerçekleştiren kehanet, yaşantı ürünü olmayıp, olumlu veya olumsuz nitelikte olabilmektedir. 144

145 13) Koşullu Anlaşma İki şekilde yapılır. Bireyin kendi kendisiyle yapmış olduğu anlaşma ve bireyler arasında yapılan anlaşma. Genel olarak koşullu anlaşma; bireyin istediği sonucu elde etmek için yapması gereken davranışları belirleyen yazılı ve yazısız sözleşmelerdir. Koşullu anlaşmada pekiştireç, birey istenen davranışı sergilediği zaman verilir. Diğer durumlarda ise, pekiştireç verilmez; yani istediği şeyi elde edemez. Mesela; KPSS yi kazanırsam tatile gideceğim (bireyin kendisiyle anlaşması), sınıfı geçersen sana bisiklet alırım (bireyler arası anlaşma).

146 14) Premack İlkesi (Büyükanne Kuralı) Birey tarafından istenmeyen fakat istendik bir davranışı bireye yaptırmak için bireyin severek yaptığı bir davranış ön şart koşularak gerçekleştirilen tekniktir. Yani Premack ilkesinde davranışın davranışla pekiştirilmesi söz konusudur. Premack ilkesinde, birey tarafından çok tercih edilen ve istenilen bir etkinlik, birey tarafından daha az tercih edilen (istenilen) ya da hiç tercih edilmeyen (istenmeyen) bir etkinliği pekiştirir. Yani Premack ilkesinde ilk davranış istenmeyen bir davranış olmalıdır. İkinci davranış ise istenen bir davranış olmalıdır. Mesela; odanı toplarsan bilgisayarda oyun oynayabilirsin.

147 Bir fen ve teknoloji öğretmeni laboratuvar dersi bitiminde öğrencilerin laboratuvarı temiz bırakmalarını istemiş ancak öğrenciler temizlik yapmaktan hoşlanmadıkları için temizlikten kaçmışlardır. Bunun üzerine öğretmen de temizliği yaptırmak için masasını temizleyen öğrencilerin bir sonraki teneffüse çıkabileceğini söylemiştir. Bu öğretmen öğrencilerin masaları temizlemelerini sağlamak için aşağıdakilerden hangisini kullanmaktadır? A) Tepkisel davranış B) Olumsuz pekiştirme C) Sistematik uzaklaşma D) Kademeli yaklaşma E) Premack ilkesi

148 Aşağıdakilerden hangisi bir davranış kontrol tekniği olarak Premack ilkesinin kullanılmasına örnek olabilir? A) Bir spor kulübünün yönetim kurulunun sporcularına hafta sonu oynayacakları önemli maçı kazandıkları takdirde kendilerine normalin üstünde prim verileceğini bildirmesi B) Bir anaokulu öğretmeninin parmak kaldırarak soru soran öğrencilerin sorularını yanıtlayıp, parmak kaldırmadan soru soranları duymazdan gelerek sınıfta izin almadan soru sorulmayacağını öğretmeye çalışması C) Derslerine çalıştığına inandırdığı takdirde babasını istediği bisikleti almaya razı edebileceğini bilen bir çocuğun babası eve gelir gelmez masa başına oturup çalışmaya başlaması D) Bir annenin, ödevini yapmak yerine arkadaşlarıyla oyun oynamayı tercih eden oğluna ödevini bitirdiği takdirde arkadaşlarıyla oynamasına izin vereceğini söylemesi E) Öğrencilerini soru sormaya özendirmek isteyen bir sınıf öğretmeninin, soru soran bir öğrencisine, diğer öğrencilerin duyacağı şekilde, soru sorduğu için kendisine bir artı puan vereceğini söylemesi

149 Aşağıdakilerden hangisi Premack ilkesinin kullanılmasına bir örnek olabilir? A) Bir iş yerinde hedeflenenin üzerinde üretim yaptıkları için çalışanlara iki maaş ikramiye verilmesi B) Fazla mesai yapmak istemeyen bir çalışana, fazla mesai yaptığı takdirde ertesi gün tuttuğu takımın maçına gidebilmesi için işten erken çıkmasına müsaade edileceği sözünün verilmesi C) Bir öğrencinin yüksek bir not ortalaması tutturmak istediği için değil, babasından azar işitmekten kurtulmak için var gücüyle ders çalışması D) Bir arkadaşının yemeğini bitirmediği için azarlandığına tanık olan bir anaokulu öğrencisinin, sevmediği hâlde tabağındaki yemeğini bitirmesi E) Yediği bir yemekten dolayı midesi bozulan bir kişinin, ne zaman o yemeğin kokusunu alsa midesinin bulandığını hissetmesi

150 Matematik ödevini yapmamak için bahaneler öne süren kızına; Ödevini bitir de birlikte gezmeye çıkalım. diyen bir annenin bu yaklaşımı aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Premack ilkesi B) Tepki analojisi C) Kademeli yaklaşma D) Dolaylı pekiştirme E) Olumlu pekiştirme

151 Aşağıdakilerden hangisi Premack ilkesinin uygulanmasına örnektir? A) Çocuğun pek hoşlanmadığı sebze yemeğini bitirdikten sonra dondurma yemesine izin verme B) Çocuğa, bilgisayarda oyun oynadıktan sonra ödevlerini yapmasını söyleme C) Çocuğu, sınavlardan yüksek notlar aldığı için bisikletle ödüllendirme D) Ödevini bitirmediği için çocuğun oyun oynamasını yasaklama E) Çocuğa odasını toplamada yardım etme

152 Ders dinlemek yerine oyun oynamak isteyen öğrencilerine sessiz bir biçimde ders dinleme alışkanlığı kazandırmayı amaçlayan bir ilköğretim 1. sınıf öğretmeninin Premack ilkesinden yararlanarak izleyeceği yol aşağıdakilerden hangisidir? A) Öğrencilerine sessizce dersi dinledikleri takdirde oyun oynamalarına izin vereceğini söylemek B) Önce sessizce oturdukları her on dakika için öğrencilerine bir ödül verip daha sonra, ödül vermek için geçen süreyi giderek artırmak C) Öğrencilerine sınıfta sessiz bir biçimde oturup ders dinledikleri için ödüllendirilen modeller izletmek D) Öğrencilerine dersi dinlemeyip oyun oynadıkları takdirde yazı yazmayı öğrenemeyeceklerini anlatmak E) Öğrencilerine sessizce oturup ders dinlemedikleri takdirde cezalandırılacaklarını söylemek

153 Premack ile Koşullu anlaşma arasındaki farklar 1) Premack ilkesinde bireyin yapmak istediği davranışların hiyerarşik bir sıralaması vardır. Yani hiyerarşinin üstünde yer alan bireyin çok sevdiği/istediği şeyler, hiyerarşinin alt sıralarında yer alan az sevdiği/istediği şeyleri yapması açısından bir pekiştireç olarak kullanılır. Bir nevi, Premack ilkesinde birey sevmediği bir şeyi yaparsa karşılığında sevdiğini alır. Ancak koşullu anlaşmada böyle bir davranış hiyerarşisi bulunmamaktadır. 153

154 Premack ile Koşullu anlaşma arasındaki farklar 2) Koşullu anlaşmada birey tarafından hem istenen hem de istenmeyen davranışlar kazandırılır. Oysa Premack ilkesinde birey tarafından istenmeyen bir davranış kazandırılır. 3) Koşullu anlaşmada her iki taraf yapılacak davranışlara ve ödüle (pekiştirece) ortak karar verir. Oysa Premack ilkesinde ödüle karar veren sadece karşı taraftır (yetişkindir). 154

155 Premack ile Koşullu anlaşma arasındaki farklar 4) Premack ilkesinde etkinlik kısa süre içerisinde gerçekleşir Koşullu anlaşmada etkinlik genelde uzun sürede gerçekleşir. 5) Koşullu anlaşmanın illaki bir başkası tarafından yapılması gerekmez. Kişi kendi kendine de koşullu anlaşma yapabilir. Mesela; bu testi bitirirsem güzel bir film izleyeceğim gibi. Fakat Premack ilkesi sadece karşılıklı yapılan bir anlaşmadır. Yani bireyin kendisiyle bir anlaşması söz konusu değildir. 155

156 Mesela; Ders çalışırsan, dondurma yiyebilirsin. Önce bireyin istemediği, ancak istendik davranış (ders çalışma) bireye yaptırılır, daha sonra birey buna bağlı olarak kendisi için hoş olan/istenilen davranışı (dondurma yemek) yapabilir. Koşullu anlaşmada ise, istekler açısından böyle bir hiyerarşik sıralama şart değildir. Bu nedenle bireye Ders çalışırsan, dondurma yiyebilirsin, denilebileceği gibi (Premack ilkesi); Dondurma yedikten sonra, ders çalışacaksın da denebilir. Yani her Premack koşullu anlaşmadır ama her koşullu anlaşma bir Premack değildir.

157 Mesela; Bir babanın oğluna Sınıfını geçersen seni tatile götürürüm demesi koşullu anlaşmaya örnektir. Bu cümleyi Premack ilkesi için düşünemeyiz. Çünkü Premack ilkesinde öğrencinin yapmayı istemediği ya da sevmediği bir davranış vardır. Öğrenci sınıfını geçmeyi elbette ister. O nedenle bu örneği Premack ilkesi için kullanamayız. Eğer annesi ıspanak yemeyi sevmeyen oğluna Eğer bu ıspanağı bitirirsen seni tatile götürürüm söylerse bu Premack ilkesine örnek olur.

158 15) Psikolojik Tepkisellik Bireyler kendilerine özgü davranış özgürlükleri olduğunu düşünürler ve bu özgürlükleri tehdit edildiğinde, olayları yeniden tesis etmek isterler. Bu özgürlükleri yeniden tesis etme motivasyonuna psikolojik tepkisellik denir. Psikolojik tepkisellik, sosyal etkiye karşı, psikolojik faktörlere bağlı bireysel direnmeyi; özgürlükleri tehdit altına giren bireylerin özgürlüklerini koruma davranışıdır. Mesela; İnsanlar yasaklanan bir müziği dinlemek veya kitabı okumak için daha fazla tepki (motivasyon) gösterirler.

159 16) Programlı Öğretim Davranışları biçimlendirmenin doğrudan uygulandığı yöntem programlı öğretimdir. Programlı öğretim ilk olarak öğretim makinelerinde (bilgisayarlarda) kullanılmaya başlamış ve buradan yayılmıştır. Skinner, öğretimin sınıf ortamında ve grup halinde yapılmasına karşı çıkmıştır. Skinner e göre her öğrencinin hızı diğerinden farklı olabilir ve bu nedenle öğretmen her öğrenciye anında dönüt veremez. Bu nedenle sınıf ortamında yapılan öğretime alternatif olarak programlı öğretimi önermiştir. Skinner programlı öğretimi geliştirerek; öğretimin bireyselleştirilmesi ve hatanın en aza indirilmesi gibi iki önemli yenilik getirmiştir.

160 Programlı öğretim içeriğin (davranışın, bilginin); bilinenden bilinmeyene, basitten karmaşığa, kolaydan zora doğru alt davranışlara bölünerek (basamaklar biçiminde) ve her alt birim öğrenildikçe pekiştirme yapılarak öğrenmenin sağlandığı bir yöntemdir. 160

161 Skinner in Davranış Kazandırma Yöntemleri 1) Kademeli Yaklaşım Biçimlendirme (Şekillendirme) Kademeli yaklaşım programlı öğretim yaklaşımının temelidir. Skinner, davranışları kademeli yaklaşımla biçimlendirmektedir. Bu yöntemde, hedef olarak belirlenen davranışa her seferinde biraz daha benzer davranışlar, en sonunda da sadece hedef davranış pekiştirilir. Kademeli yaklaşımda; organizmaya kazandırılmak istenen davranış, en alt basamağından başlayarak küçük alt davranışlara bölünür ve organizmanın en basit davranışından itibaren, başarıyla yaptığı her alt davranışı aşama aşama pekiştirilir; böylece tüm davranışı bir defada yapılması sağlanır.

162 Biçimlendirmede önceden belirlenen adımların sırasıyla yapılma şartı yoktur. Yani adımlardan birinin yeri değiştirilse veya atlansa da yine istenen davranış kazandırılabilir. 162

163 Kademeli yaklaşma tekniğiyle öğrencisine yeni bir davranış kazandırmak isteyen bir öğretmen aşağıdaki yollardan hangisini izleyecektir? A) Hedef olarak belirlediği davranışa her seferinde biraz daha benzer davranışları, en sonunda da sadece hedef davranışı pekiştirecektir. B) Hedef davranışı uygun durumlarda sergilediğinde öğrenciyi ödüllendirecek, sergilemediğinde cezalandıracaktır. C) Başlangıçta öğrenciyi hedef davranışı her yapışında pekiştirecek, daha sonra aynı pekiştireci elde edebilmesi için yapması gereken davranış sayısını kademeli olarak artıracaktır. D) Hedef davranışı kazanıncaya kadar öğrenciyi sürekli, kazandıktan sonra aralıklı olarak pekiştirecektir. E) Hedef davranışı sergilemesini öğrencinin sevdiği bir faaliyeti yapmasına izin verilmesinin ön koşulu olarak kullanacaktır.

164 Öğrencilerinin sınıf tartışmalarına katılmalarını ancak tartışmaların derste işlenen konuyla sınırlı kalmasını isteyen bir öğretmen, bu amaçla önce öğrencilerini konuyla ilgili konuşup konuşmadıklarına bakmaksızın her söz alışlarında, sınıfın çoğunluğunun tartışmalara katıldığını gördükten sonra da sadece işlenen konuyla ilgili bir şeyler söylediklerinde ödüllendirir. Öğretmenin öğrencilerin sınıf tartışmalarına katılmalarını sağlamak için kullandığı teknik aşağıdakilerden hangisidir? A) Projektif B) Model oluşturma C) Tepkisel koşullanma D) Alıştırma E) Kademeli yaklaşma

165 Bir davranışın edimsel koşullanma yoluyla öğrenilebilmesi için bu davranışın pekiştirilmesi, davranışın pekiştirilebilmesi için de en az bir kez yapılması gerekir. Buna göre, çocuğuna pekiştirme yoluyla paltosunu sağa sola fırlatmak yerine vestiyere asma alışkanlığı kazandırmak isteyen, ancak çocuğu paltosunu hiçbir zaman vestiyere asmadığı için pekiştiremeyen bir annenin aşağıdaki tekniklerden hangisini kullanması gerekir? A) II. tip ceza B) Ara verme C) Kademeli yaklaşma D) Karşıt tepki oluşturma E) Gecikmeli koşullanma

166 Beş yaşındaki çocuğuna gömleğini kendi başına giymeyi öğretmeye çalışan bir anne, ona sırasıyla önce gömleğin bir kolunu daha sonra da iki kolunu birden giymeyi başardığında bir ödül verir. Çocuk gömleği üzerine geçirmeyi öğrendikten sonra anne onu iliklemeyi başardığı her düğme için ödüllendirmeye devam eder. Örnekteki anne, çocuğuna gömleğini giymeyi öğretmek için aşağıdakilerden hangisini kullanmaktadır? A) Sistematik duyarsızlaştırma B) Simgesel ödül biriktirme C) Kademeli yaklaşma D) Karşıt koşullama E) Söndürme

167 Bir futbol takımının teknik direktörü genç bir oyuncusunun kalabalık seyirci kitlesi önünde rahat oynamasını sağlamak için, onu önce küçük bir seyirci grubunun izlediği bir hazırlık maçında, sonra önemsiz bir lig maçında, daha sonra da giderek daha fazla seyircinin izlediği önemli maçlarda oynatıp her seferinde gösterdiği performansı sözel olarak pekiştirmiştir. Teknik direktörün bu uygulaması aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Uyarıcı genellemesi B) Olumlu pekiştirme C) Alışma D) Karşıt koşullama E) Kademeli yaklaşma