MARMARA DEN Z N N DE EN O NOGRAF K ARTLARININ ZLENMES PROJES 2014 SENES ÇALI MA VER LER (Ön Raporlar)

Transkript

1 MARMARA DEN Z N N DE EN O NOGRAF K ARTLARININ ZLENMES PROJES 2014 SENES ÇALI MA VER LER (Ön Raporlar) 2014 K ve Yaz Dönemi O inografik-hidrografik-biyolojik-kimyasal-sedimantolojik Klimatolojik stasyon Çal malar ve Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik çal mas ön raporlar Proje Yöneticisi - Editör Hidrobiyolog M. Levent Artüz Çal ma - Proje Koordinatörü Elek. Müh. O. Bülent Artüz Proje Ekibi Av. Güne Gürseler, Prof. Dr. Dinçer Gülen, Prof. Dr. Mehmet Sak nç, Doç. Dr. Bahattin Yalç n, Yard. Doç. Dr. H. Eser Ökten, Yard. Doç. Dr. Cüneyt Kubanç, Yard. Doç. Dr. S. Nerdin Kubanç, Dr. Özgür Deniz Tezcan, Dr. Soner Çubuk, Biyolog Bar Sönmez, Cansu Funda, Ecem Besli, P nar manc, Asl can Ceylan, Aylin Aygan, Merve Sancak, Sena Horoz, Simge Tanr kulu, brahim Ertu rul Yalç n, Can Ayra, Umut Emre Y lmaz STANBUL 2015

2 Türkiye Barolar Birliği Yayınları : 280 Marmara Denizi nin Değişen Oşinografik Şartlarının izlenmesi Projesi (MAREM) Editör Hidrobiyolog M. Levent Artüz ISBN: baskı Mart 2015, Ankara Türkiye Barolar Birliği Oğuzlar Mah. Barış Manço Cad. Av. Özdemir Özok Sokağı No: Balgat ANKARA Tel: (312) (pbx) Faks: yayin@barobilik.org.tr Baskı Şen Matbaa Özveren Sokağı 25/B Demirtepe-Ankara ( ) Kapak Fotoğrafı: Stereomastis artuzi Artüz, Kubanç & Kubanç, 2014 Her türlü yayın hakkı Sevinç - Erdal İnönü Vakfı na aittir. Tüm tablo, grafik ve fotoğraflar orjinaldir. Bu kitabın tamamı veya bir kısmı yazılı izin olmaksızın mekanik veya elektronik yollarla çoğaltılamaz ve kopya edilemez. MAREM Projesi Yayını

3

4 Sayg yla an yoruz...

5

6 ÖNSÖZ

7

8 Önsöz: MAREM (Marmara Environmental Monitoring) projesi Vakf m z bünyesinde 2006 senesinden beri kesintisiz sürdürülmektedir. Gün geçtikçe bozulan çevresel de erlerin düzeltilmesi ve korunabilmesinde güncel ve güvenilir verilerin toplanmas ve bu verilerin ula labilirli inin sa lanmas son derece önemlidir. Özellikle de sürekli de i kenlik gösteren deniz ortam ile ilgili verilerin toplanmas ve k sa sürede sunumu ciddi önem ta maktad r. Sa l kl bir cevre olu turarak insanlar m z n daha sa l kl ve düzenli bir hayat sürdürebilmesi, kaynaklar n korunarak geli tirilmesi, sürdürülebilirli in sa lanmas ve çevresel bilincin olu turulmas /artt r lmas çok büyük önem ta maktad r. Marmara Denizi nin konumu ve ço u yitirilmi olmas na ra men halen içerdi i do al de erler, bizlere bunlar n korunmas ve gelecek nesillere aktar lmas noktas nda önemli mesuliyet yüklemektedir. Vakf m z, 2006 y l ndan beri destekledi i MAREM projesi ile e siz bir iç deniz olan Marmara Denizi nde bunu sa lamay hedef edinmi tir y l yaz döneminde, proje kapsam nda, Gelibolu- arköy hatt nda deniz çay rlar nda biyoçe itlilik çal mas gerçekle tirilmi tir. Çal may yürüten ve katk da bulunanlara te ekkürlerimi sunmak isterim senesi MAREM çal malar kapsam nda, Marmara Denizi nde yeni bir derin su istakozu türü bulunup, MAREM Projesi nin kurucular ndan lham Artüz ün isminin verilmi olmas bizim için ayr bir gurur kayna olmu tur. Bu vesile ile ilgili çal may ve yay n gerçekle tiren Hidrobiyolog M. Levent Artüz, Yard. Doç. Dr. Cüneyt Kubanç ve Yard. Doç. Dr. Nerdin Kubanç kutlar m. Vakf m z bünyesinde yürütülen MAREM projesinin 2014 çal ma verilerinin toplu halde yay nland bu kitab n olu mas nda eme i geçenlere ve kitab n yay n n üstlenen Türkiye Barolar Birli i'ne te ekkürü bir borç bilirim. Sevinç nönü Sevinç - Erdal nönü Vakf Ba kan

9

10 çindekiler: Giri 13 Marmara Denizi nin De i en O inografik artlar n n zlenmesi Projesi MAREM (Marmara Environmental Monitoring) 16 Marmara Denizi Knidaryalar n n nsan Sa l na Etkileri ve Sunduklar F rsatlar 17 Ölçümler ve uygulanan yöntemler 21 Mevkii tayinleri 21 Su s cakl (TºC) ölçümleri 21 inite ve Klornite ölçümleri 22 Konduktivite (LF) ölçümleri 22 Çözünmü oksijen () ölçümleri 22 Yo unluk () ölçümleri 22 ölçümleri 23 I k geçirgenli i (Bulan kl k) ölçümleri 23 Plankton ölçümleri 23 Klorofil ölçümleri 23 Bentik materyal ölçümleri 23 Meteorolojik veriler 23 Ak nt yön ve h z ölçümleri 23 Sedimantolojik veriler 23 Kimyasal analizler 24 Ekolojik veriler 24 Hidro-QL O inografik-hidrobiyolojik Program ve Veritaban 24 O inografik-hidrobiyolojik veritaban ve program tan m ve özellikleri 25 Veritaban ve Hidrografi program 25 Raporlar ve Sunum 29 Hidrografi Internet Sitesinin Yap s 30 Bilimsel ara t rmalarda süreç denetimi 31 Vektörel harita güncellemesi 31 BÖLÜM senesi k dönemi çal ma verileri 32 stasyon da l m ve konumlar 34 O inografi ölçüm ham verileri 36 Ölçümlere ve Tablolara li kin Aç klamalar 36 Ortalama veri tablolar 37 Data kartlar 46 Bulan kl l k 101 Ak nt ölçüm verileri 103 Ak nt da l m tablolar 104 stasyonlar baz nda derinli e ba l Klorofil-a verileri 132 Klorofil-a veri tablolar 134 Besleyici tuzlar Kimyasal veriler 162 Nitrat tayini 163 Nitrit tayini 163 Fosfat tayini 164 Amonyak tayini K dönemi çal ma sonuçlar 164

11 Kimyasal ölçüm data kartlar 166 Meteorolojik veriler 188 BÖLÜM senesi yaz dönemi çal ma verileri 190 O inografik istasyonlar n da l m ve konumlar 192 O inografi ölçüm ham verileri 195 Ölçümlere ve tablolara ili kin aç klamalar 195 Ortalama veri tablolar 196 Data kartlar 205 Bulan kl k (Secchi-Disc de erleri) 260 Ak nt data kartlar 262 Lesspsiyen/istilac tür çal malar 290 stasyonlar baz nda derinli e ba l Klorofil-a verileri 291 Klorofil-a veri tablolar 293 Sedimantolojik veriler 321 Sedimantolojik stasyon da l m ve konumlar 322 Foraminifer Envanter ve Da l m çal malar bilgileri 323 Ostrakot Envanter ve Da l m çal malar bilgileri 330 Çökellerin Fauna envanter çal mas 335 Levhalar 343 Meteorolojik veriler 351 Marmara Denizi genelinde kaynama noktalar ile ilgili sedimentolojik çal ma bilgileri 352 Marmara Denizi nde S cak Noktalar ve Foraminiferler 356 Marmara Denizinde 12 Kaynama Noktas ndan Al nan Karot Örneklerinde Ostrakot Toplulu unun Da l m ve Analizi 367 Marmara Denizi Kaynama Noktalar ndan Al nan Karot Numuneleri Fauna Elemanlar ile lgili Notlar 387 Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik çal mas 397 Sonuç 416 Kaynakça 418

12 Giri Gerek bizim yay nlar m zda, gerekse Marmara Denizi ile ilgili yay nlarda ilk önce bu su kütlesinin e sizli i vurgulanmaktad r. E sizlik tan mlamas yap lan unsurlara ek olarak belki de en az incelenmi, en az ara t rma yap lm su kütlesi olarak da nitelendirilebilir bu ufak ama bir o kadar da önemli su kütlesi. San r m bu durum, Marmara Denizi nin 1970 lerde gözden ç kart lmas, buran n bir al c ortam olarak alg lanmaya ba lanmas ve bu durumun bir ekilde kabul görmesi ile do rudan ilgilidir. Geçen zaman zarf nca Marmara Denizi her seferinde dönemine özgü mega projeler için süreli olarak bir al c ortam olarak görülmü ve tüm itirazlara ra men bu su kütlesine bu görev yüklenmi tir. stanbul mega kentinden ba lamak üzere at klar n ar tma yap lmaks z n de arj ve bu durumun yayg nla t r larak tüm havzaya yay lmas, zmit Körfezi nin sanayi yolu ile evirilmesi veya Band rma ve Tekirda körfez ve sahillerinin plans z olarak ula m, liman ve sanayi faaliyetlerine aç lmas, ilk akla gelen örneklerdir. Bu zihniyet zaman içersinde geli erek(!) tüm havzaya yay lm ve günümüzde Marmara Denizi nin yan s ra tüm havzay etkileyecek Kanal stanbul, 3. Bo aziçi Köprüsü, 3. Havaliman ve Ergene Nehrinin ak de i tirilerek, derin deniz de arj yolu ile Marmara Denizi ne ak t lmas gibi projeler konu ulmaya ba lanm ve büyük bir bölümü ile uygulamaya sokulmu tur. Bunlar n yan s ra, en az bunlar kadar Marmara Denizi ve havzay etkileyecek enerji temelli uygulamalar da sessiz sedas z yürütülmektedir. Marmara Denizi çevresi ve havza, bir termik santraller kompleksi haline getirilmek istenmektedir. Söz konusu termik santrallerin bir bölümü sessiz sedas z hayata geçirilmi. K sa bir süreç içersinde, Marmara Denizi nin son kalan, nispeten bozulmam veya daha do ru bir tan mla bozulmaya direnen kö elerine, geri dönülemez hasarlar vermi tir. Söz konusu santrallerin so utma sular bu ufak su kütlesinde ciddi termik kirlenme sorunlar yarat rken, bu tesislerin denizden ald klar ve/veya de arj ettikleri so utma suyu ile ilgili borular, bu borular t kayan fauling organizmalardan, miktarlar yüzlerle ton ile ifade edilecek klor ile temizlenmekte, borulara bas lan bu zehirli klor, kesintisiz Marmara Denizi ile bulu maktad r. Bu etkilerin yan s ra; Karabiga-Kemer hatt nda kurulmu olan tesisler Akdeniz foklar n n (Monachus monachus) ma aralar n n üzerine kurulmu tur. Tesislerin kurulu undan önce, yani çok yak n bir zaman önce bölgede da l m gösteren, bizim de alt nda imzam z bulunan uluslararas anla malar ile 1. derecede koruma alt nda bulunan Akdeniz foku aileleri yok olmu, ya am alanlar tahrip edilmi, son kalan tek bir ailenin ve bunlar n bar nma alanlar n n bulundu u Karabiga bölgesine 12 adet (oniki) termik santral yap lmas planlanm ve büyük bir bölümünün CED raporlar onaylanm t r. Akdeniz foklar n n söz konusu bölgede bulunduklar ve ya am alanlar ile ilgili bilgi Özgür Emek nanmaz, Özgür De irmenci ve Ali Cemal Gücü taraf ndan 2014 y l nda makale haline getirilip, yay nlanm t r. Ayn ekilde söz konusu alan n kuzeyinde, arköy-gelibolu hatt nda, bir dizi termik santral kurulmas için harekete geçilmi tir. Söz konusu alan hakk nda, son kalan Marmara Denizi deniz kaplumba alar n n (Caretta caretta) üreme ve ya am alanlar oldu u yönünde tutarl emare ve iddialar bulunmaktad r. 12

13 Belki de yukar daki örnekte oldu u gibi tesisler kurulup bu son kalan Marmara Deniz kaplumba alar n n üreme ve ya am alanlar geri dönülmesi imkâns z olarak tahrip edildikten sonra, bilimsel bir yay na konu olarak ispatlanacak, ancak i i ten geçmi olacakt r. Bu olgunun alt nda yatan n, çok uzun zamandan beri süregelen Marmara Denizi ve havzas n sadece bir al c ortam olarak gören ve lanse eden temel zihniyet oldu u rahatl kla söylenebilir. Marmara Denizi bir deniz olarak alg lanmamakta, her türlü pisli i örtebilecek bir su katman oldu u varsay lmaktad r. Ancak unutulamamal d r ki, gerçek al c ortam besin zincirinin en üst halkas n olu turan insano ludur. MAREM (Marmara Environmental Monitoring) projesi kapsam nda gerçekle tirilen ve 2014 senesi k ve yaz dönemlerini kapsayan k seferi 04/03/ /03/2014 tarihleri aras nda ve yaz dönemi seferi 02/08/ /08/2014 tarihleri aras nda gerçekle tirilmi tir yaz dönemi içersinde yine MAREM ana projesi kapsam nda, saha çal mas 12/08/ /08/2014 tarihleri aras nda sürdürülmü olan Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik projesi gerçekle tirilmi tir senesi çal ma verilerinin sunuldu u bu yay n, 2014 yaz ve k seferleri ölçüm sonuçlar olmak üzere, birbirini takip eden iki farkl bölümden ve Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik çal mas ile ilgili ön rapordan olu maktad r. Proje kapsam nda in-situ olarak gerçekle en tüm ölçümler Sevinç - Erdal nönü Vakf MAREM ara t rma ekibi taraf ndan ve tüm projenin yaz l m ve elektronik altyap s olu umu Elek. Müh. Bülent Artüz koordinatörlü ünde gerçekle tirilmi tir. Son 3 yay nd r ( ) sürdürülen Marmara Denizi boyunca uzanan Kuzey Anadolu fay Hatt ile ili kili termal ve di er kaynama noktalar ile ilgili çal ma bu yay nda 2010 senesinde gerçekle tirilen ek 4 adet istasyon çal mas ile son bulmu tur. Bu ba lamda, bu kitap kapsam nda 2010 senesi verileri olarak yer alan, Marmara Denizi boyunca uzanan Kuzey Anadolu fay Hatt ile ili kili termal ve di er kaynama noktalar ndan elde edilen sedimanlarda ostrakot da l m çal malar Prof. Dr. Dinçer Gülen ba kanl nda, Yard. Doç. Dr. Cüneyt Kubanç ve Yard. Doç. Dr. S. Nerdin Kubanç taraf ndan; foraminifer da l m çal malar ise Prof. Dr. Mehmet Sak nç taraf ndan yürütülmü tür. Kimyasal ölçümler yerinde (in-situ) olarak Doç. Dr. Bahattin Yalç n ba kanl nda, Dr. Soner Çubuk, Asl can Ceylan, Aylin Aygan, Merve Sancak, Sena Horoz ve Simge Tanr kulu, Can Ayra ve Umut Emre Y lmaz taraf ndan gerçekle tirilmi tir. MAREM projesi çerçevesince gerçekle tirilen çevresel çal malar Bahçe ehir Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Müh. Bölümünden Yrd. Doç. Dr. H. Eser Ökten ve brahim Ertu rul Yalç n taraf ndan gerçekle tirilmektedir. Bahçe ehir Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Müh. Bölümü Ba kan Doç. Dr. Göksel Demir e de bu ba lamda te ekkür etmek isterim. Proje çerçevesince Marmara Denizi çevre Kullan m ve Hukuksal yap s ile ilgili çal malar Av. Güne Gürseler taraf ndan yürütülmektedir. Proje kapsam nda yürütülen T p ve nsan sa l konular ndaki çal malar Dr. Özgür Deniz Tezcan ba kanl nda gerçekle tirilmektedir. 13

14 Kesintisiz olarak sürdürülmesi önem ta yan bu uzun soluklu izleme projesinin devam ettirilmesinde bizleri te vik eden rahmetli Prof. Dr. Erdal nönü ye ve projenin sürdürülmesinde deste ini bizlerden esirgemeyen Sevinç - Erdal nönü Vakf ba kan Sn. Sevinç nönü ye te ekkürü bir borç bilirim. Projenin her a amas nda yer alan, Sevinç - Erdal nönü Vakf Yönetim Kurulu Üyesi Av. Güne Gürseler in deste i bizlere büyük güç katmaktad r. Bu kitab n bas m n üstlenen Türkiye Barolar Birli i ne içten te ekkürlerimi sunmak isterim. Çal malar m zda bilgilerini ve yard mlar n esirgemeyen Prof. Dr. Geoff A Boxshall, Prof. Dr Alan Lord, Prof. Dr. Barry O'Connor, Dr. Dietmar Keyser, Dr. Giuseppe Aiello, Dr. Ian Boomer, Dr. Anton Waltschew, Dr. Peter J. Hayward, Dr. Frans Janssens, Dr. Xavier Turon, Dr. Rosana Rocha, Dr. Gretchen Lambert, Dr. Thomas Ermak, Dr. Gene Hunt ve Dr. Simone Nunes Brandão ya özel te ekkürlerimi sunmak isterim. Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik çal mas n n gerçekle mesinde k smi maddi katk ve desteklerini esirgemeyen arköy Çevre ve Do ay Koruma ne i ve ba kan Sn. Hakan Saduno lu na; yapt klar donan m deste i dolay s ile Kinstellar Business Services S.A.R.L. stanbul ubesi ne; lojistik deste i dolay s ile Tekirda, arköy Belediye Ba kan, Sn. Süleyman Alt nok a en samimi te ekkürlerimi sunar m. Projenin 2014 senesi ileti im sponsorlu unu gerçekle tiren Stokevi D Tic. Ltd. ti. ve Genel Kurul Ba kan Sn. Hasan Ceylan a te ekkürü borç bilirim. Yine belirtmek isterim ki; projenin 2014 aya n n deniz çal malar nda üstün çaba gösteren OKTAY-4 gemi personeli; Kaptan Muzaffer Aktay, a ç l m z da üstlenen Usta Gemici Süleyman Dönmez, Gemici Samet irin in ve yaz döneminde gerçekle tirilen Gelibolu- arköy hatt nda Posidonia oceanica ve Zostera marina deniz çay rlar nda biyoçe itlilik projesinde yard mlar n esirgemeyen Usta Gemici Hasan Y ld z ve Bal kadam Berkay çeviren in gönülden yard mlar da yads namaz. M. Levent Artüz stanbul,

15 MAREM (Marmara Environmental Monitoring) Projesi Marmara Denizi nin De i en O inografik artlar n n zlenmesi isimli proje ilk olarak Olav Aasen ve lham Artüz yöneticili inde Et ve Bal k kurumu bünyesinde 1954 senesinde ba lat lm t r senesinde stanbul Üniversitesi Fen Fakültesine ba l Hidrobiyoloji Ara t rma Enstitüsünün kurulu u ile birlikte, söz konusu proje periyodik bir hale getirilmi ve 1982 senesine de in düzenli bir ekilde sürdürülmü tür. 80 li senelerde Hidrobiyoloji Ara t rma Enstitüsü nün kapat lmas ile birlikte projenin sorumlu unu yine lham Artüz ba kanl nda.ü. Çevre Bilimleri Fakültesi üstlenmi ve 80 li y llar n sonlar na de in düzenli bir ekilde sürdürmü tür. 80 li y llar n sonlar ndan itibaren söz konusu proje yine lham Artüz ün yöneticili inde. T. Ü. Gemi n aat ve Denizbilimleri Fakültesinde devam ettirilmi ve 1993 senesinde lham Artüz ün vefat ile proje sorumlulu unu, söz konusu periyodik ölçümlerin devam ettirilebilmesi amac ile M. Levent Artüz ilk sene.t.ü. Gemi n aat ve Denizbilimleri Fakültesi ve.ü. ile ortakla a yürütülen bu projenin yöneticili ini üstlenmi tir. Takip eden y llarda proje M. Levent Artüz ve O. Bülent Artüz ün çabalar ile kesintisiz olarak devam ettirilmi ve 2006 senesinden beri de Sevinç-Erdal nönü Vakf bünyesinde sürdürülmektedir. MAREM projesi, bir deniz için yap lm en uzun soluklu izleme projelerinin ba nda gelmektedir senesinde bu güne, Marmara Denizi ve Bo azlarda, yatayda 50 adet istasyonda yakla k 25 adet parametrenin, derinli in elverdi i kesitlerde (0.5m-1272m) ölçümlemesi gerçekle tirilmi tir. lham Artüz taraf ndan ilk defa 1980 senesinde Marmara Denizi baz al narak, yap lan deniz ara t rmalar n n bir çat alt nda toplanarak bir veri taban olu turulmas fikri ortaya at lm t r. Bu fikrin filizlenmesini takiben, özellikle 1954 senesinden ba lamak üzere Et ve Bal k Kurumu ve Hidrobiyoloji Ara t rma Enstitüsü ölçüm sonuçlar temel al narak, 80 li senelerin ba nda verilerin depolanmas ve hesaplamalar n yap lmas dijital ortama ta nm t r senesinden günümüze, söz konusu ölçümlerin yap labilmesi için ciddi ve çok kapsaml bir alet park olu turulmu tur. Projenin multidisipliner yap s, kendisini her konuda göstermektedir. E itimini Elektronik mühendisli i üzerine yapm, uygulamalar n sistem programc l ve projelerin bilgisayar ortam nda de erlendirilmesi üzerine y llarca çal m olan O. Bülent Artüz, en son teknolojilerin ara t rma ortamlar nda kullan lmas n, denenmesini sa layacak ortamlar yaratm t r. Projelerin günümüz teknolojileri ile daha çok ki iye ula mas, payla lmas için, internet ortam nda çal an, proje yönetim program yaz p, yap lan ara t rmalar n bu proje yönetim program dahilinde de erlendirilebilmesini sa lay p, sistemi kullanmak isteyen tüm ara t rmac lara, üye olup çal ma imkân sa lam t r. Marmara ve Bo azlar nda 1681 y l ndan günümüze kadar pek çok ara t rma gerçekle tirilmi ve geni bir konu yelpazesi olu turan inceleme ve irdelemeler yap lm t r. Bu ara t rmalar n ortaya koydu u veriler bu son derece ilginç ve büyük bir dinamizme sahip su kütlesinin temel yap s n ö renmemize taban olu turmu tur. Marmara Denizi nin biyolojik ve o inografik özelliklerini ortaya koyan önceki çal malar ve veriler, de i imlerin h z ve bir birleri ile etkile en dinamizmi nedeni ile durumun günümüzdeki boyutlar n n bilinmesine yard mc olmakta ama gerçek durumun saptanmas na olanak sa layamamaktad r. Bu dinamizm kar s nda, daha önceki çal malar n alt nda günümüzdeki durumun saptanmas nda, bu denizle ilgili mühendislik, ekonomik, ula m vb. giri imlerde sa l kl sonuçlara varabilmek için büyük yarar sa layabilecek ve Marmara Denizi ni ve çevresini koruyabilmek için gerekli önlemlere ciddi bir bilimsel destek sa layabilecektir. 15

16 Marmara Denizi Knidaryalar n n nsan Sa l na Etkileri ve Sunduklar F rsatlar Özet Denizanalar, anemonlar, mercanlar ve hidroid kolonileri içine alan knidarya filumu gezegenimizde kambriyen dönemden (550 MY) beri varl n sürdürmektedirler ve 10,000 den fazla tür içerirler. Bunlardan 752 tür Akdeniz de bulunmaktad r (Coll ve ark. 2010). Marmara Denizi, son dekatlarda geçirdi i çevresel de i imle (a r besleyici yüklü ortam, hipoksik deniz alanlar ve pütrifikayon alanlar ) knidaryalar için daha elveri li bir ortam halini alm t r. Knidaryalar insan sa l n çok farkl ekillerde etkileyebilirler. Bu etkilerden en belirgin olan, direkt temasla ortaya ç kan cilt reaksiyonlar ve zehirlenme tablolar d r. Bununla beraber, knidaryalar hem farmakoloji hem de doku mühendisli i uygulamalar için ümit vaat etmektedirler. Bu rapor, Marmara Denizi nde, 0-50 m aral ndaki knidaryalara dair, insan sa l yla dolayl veya do rudan ili kili ara t rmalar n bir özetidir. Giri Bo azlar sistemi ve Marmara da ilk bilimsel çal malar yapan Colombo (1885) be ve Ostroumoff (1896) onbe anthozoa türü rapor etmi tir. Marmara Denizi knidaryalar na ait önemli kilometre ta lar ndan biri de Muzaffer Demir in (1952) Bo az ve Adalar sahillerinin omurgas z dip hayvanlar kitab d r. Son dönemde, Ç nar ve arkada lar (2014) yapt klar Türk sular ndaki knidarya türleri ile ilgili kapsaml çal mada, Marmara Denizi nde kayda geçmi 115 knidarya türü bildirmektedirler. Bunlardan 102 tür 0-50m aras derinliklerde, yani pratikte insan temas n n mümkün oldu u alanda görülebilmektedir. Bu 115 tür aras ndan yedisine ait, do rudan veya dolayl olarak insan sa l n etkileyen bilimsel yay nlar mevcuttur. Bunlar n bir k sm lokal cilt reaksiyonlar n n veya zehirlenme olgular n n raporlar, bir k sm toksinlerin in vitro veya in vivo incelemeleri, bir k sm da bu toksinlerin veya organik moleküllerin farmakolojik veya doku mühendisli i aç s ndan de erlendirmesi eklindedir. Bo aziçi ' N / ' E Aurelia aurita (Linnaeus, 1758) Aurelia aurita Marmara n n en s k görülen denizanas d r. Her ne kadar insana zarars z bir tür olarak bilinse de, dünyan n farkl yerlerinden hafif ila orta iddette zehirlenme vakalar bildirilmi tir. Burnett ve ark. (1988) Meksika Körfezi nde Aurelia aurita temas sonras 10 gün süren iddetli cilt reaksiyonu bildirmi tir. Bu olguda temas sonras nda ani ve iddetli bölgesel a r ve piloereksiyon, dakikalar içinde ürtiker ve ülserasyon, üç ila dokuz gün içinde lezyonlarda kabuklanma ve iki hafta sonra hiperpigmentasyon görülmü tür. Bu olguda yap lan serolojik çal malar Chrysaora quinquecirrha, Cyanea spp., Chironex spp. ve Physalia spp. için çapraz reaksiyon ortaya koymu tur. Benmeir ve ark. (1990) srail den bir vaka bildirmi tir. Buna göre; alt ya nda bir çocuk olan hasta yüzerken denizanas na temas etmi ve yan c a r, bölgesel ödem, renk de i ikli i, döküntü ortaya ç km t r. A r iki gün sürmü, ödem ve ürtiker iki haftada düzelmi ve tamamen iyile me için üç hafta beklenmesi gerekmi tir. eland ve Southcott (1965) Avustralya dan Aurelia aurita temas ile ortaya ç kan reaksiyon bildirmi tir. Bu iddetli vakalar n d nda da Aurelia aurita n n dudaklar, gözler ve hassas cilt alanlar nda iritasyon ve hafif ka nt yaratabildi i bilinmektedir (Yoffe ve Baruchin 2004). Radwan ve ark. (2001) K z ldeniz kökenli Aurelia aurita ile Chesapeake Körfezi kökenli Aurelia aurita venomlar n kar la t rm lar ve aktivitelerinde belirgin farkl l klar tespit etmi lerdir. 16

17 Bu çal mada; K z ldeniz den elde edilen venomun öldürücü (fare deneyi), dermonekrotik, vazopermeabilite ve hemolitik etkinli inin daha fazla oldu u görülmü tür. Segura-Puertas ve ark. (2002) Meksika Karaibleri nden elde ettikleri Aurelia aurita lar n toksikolojik aktivitelerini incelemi ler ve temas ile e zamanl ba layan ve 30 dakika kadar süren iddetli keskin a r, temastan üç dakika sonra ba layan iddetli ka nt ve on gün süren eritemli vezikülopapüller döküntü gözlemlediklerini rapor etmi lerdir. Ayn zamanda bu çal mada venomun letal, hemolitik ve nörotoksik etkileri gösterilmi tir. Kihara ve ark. (1988) Aurelia genusuna ait denizanalar ndan ekstrakte ettikleri venomun hücre zar nda sodyuma spesifik bir por olu turdu unu veya tetrodotoksinden etkilenmeyen bir sodyum kanal n aktive etti ini göstermi lerdir. Radwan ve ark.(2001) tentakül ekstrelerinde (hayvan venomlar n n önemli bir bile eni olarak bilinen ve nörotokisite, miyotoksisite, hemoliz gibi çok say da farmakolojik ve toksikolojik etkiden sorumlu tutulan) fosfolipaz A2 aktivitesini göstermi lerdir. Ovchinnikova ve ark. (2006) Aurelia aurita mezogleas ndan izole ettikleri aurelin in Gram negatif ve Gram pozitif bakterilere kar etkinli ini; Rastogi ve ark. (2012) Aurelia aurita tentakül ekstrelerinin fibrinolitik ve trombosit agregasyonunu bask lay c etkilerini; Beyaz t (2004) medüz ekstrelerinin, meme adenokarsinomu, akci er kanseri ve lösemi hücreleri üzerindeki etkilerini bildirmi lerdir. MAREM projesi ' N / ' E Chrysaora hysoscella (Linnaeus, 1767) Belgelenen ilk Chrysaora hysoscella dermatiti vakas, Kokelj F ve ark (1989) taraf ndan bildirilmi. Chrysaora hysoscella tentakülleri ile temastan yirmi dakika sonra parmaklarda k zar kl k ve ödem ortaya ç kt n ve iki saat içinde belirtiler kendili inden geçti ini rapor edilmi tir. Bu tür, insana zarars z kabul edildi i için, gönüllüler üzerinde tentaküllerle cilt testi uygulamalar yap lm ve benzer reaksiyonun ortaya ç kt n gösterilmi tir. Del Negro ve ark. (1992) Trieste Körfezi nde görülen Chrysaora hysoscella dermatiti vakalar n yay nlam lard r. MAREM projesi 14/08/ ' N / ' E Rhizostoma pulmo (Macri, 1778) Kokelj ve ark. (1990) 25 gönüllü üzerinde yapt klar cilt testi ile Rhizostoma pulmo, Aurelia aurita ve Chrysaora hysoscella n n zay f dermatoksik etkilerini göstermi lerdir. Kokelj ve Plozzer (2002) 47 ya nda bir erkekte Rhizostoma pulmo temas sonras geli en ani cilt reaksiyonu, yanma hissi, k zar kl k, veziküler epüpsiyon ve bir buçuk saat süren a r rapor etmi lerdir. Cariello ve ark. (1988) Rhizostoma pulmo dan rhizolyzin isminde 260,000 molekül a rl nda bir toksin izole etmi lerdir. Carli A ve ark. (1996) Aequorea aequorea, Rhizostoma pulmo ve Anemonia sulcata ham venomlar n n V79 hücreleri üzerindeki sitoksik etkilerini incelemi ler ve Rhizostoma pulmo ve Anemonia sulcata ham venomlar n n belirgin sitoksik etkileri ile Aequorea aequorea ham venomunun büyüme üzerindeki olumsuz etkisini ortaya koymu lard r. Addad ve ark. (2011) denizanas kollojeninin insan biyomedikal uygulamalar nda kullan m potansiyelini ara t rm lar ve iyi bir alternatif oldu unu göstermi lerdir. 17

18 MAREM projesi 07/08/ ' N / ' E Actinia equina (Linnaeus, 1758) Garcia Bara ve ark. (2006) Actinia equina ile temas sonras geli en bir anafilaksi olgusu rapor etmi lerdir: 34 ya nda, atopik bünyeli olgu anemonla temastan dakikalar sonra vücutta yayg n k zar kl k, nefes darl, kan bas nc dü mesi ya am ve bilincini kaybetmi ; acil servise ula t r ld nda dola m ve solunumu durmu ; t bbi giri imler ba ar l olmu ve hasta 24 saat sonra sa l kl olarak taburcu edilmi tir. Bu hastaya yap lan ayr nt l alerji testleri Actinia equina için güçlü pozitif bulunmu, Anemonia viridis e kar çapraz reaksiyon tespit edilmi tir. Anderluh ve ark. (1999) protein ve cdna analizleri sonucunda Actinia equina ya ait en az be equinatoksin izoformu oldu unu göstermi lerdir. Honma ve ark. (2005) Actinia equina n n savunma için uzmanla m organlar acrorhagi lerinden acrorhagin I ve II yi izole etmi lerdir. Garcia-Saez ve ark. (2011) Actinia equina dan elde edilen equinatoxin II nin; Kahn ve ark. (2012) equinatoxin II nin sitotoksik olmayan konsantrasyonlarda glioblastoma hücrelerinin temezolomide ve etoposide gibi kemoteropetiklere kar duyarl l selektif olarak artt rd n ortaya koymu lard r. Lee ve ark. (1985) Actinia equina dan izole edilen equinatoxin in koroner arterlerde vazokonstrüksiyon olu turdu unu göstermi lerdir. MAREM projesi 11/08/ ' N / ' E Anemonia viridis (Forskål, 1775) Anemonia viridis, Akdeniz in en s k görülen anemonlar ndand r. Anemonia viridis ile ilgili ilk zehirlenme raporu 1903 de yay nlanm t r. Frans z fizyolog Ricket (1905), köpeklerde Physalaia physalis in toksisitesini ara t rd ktan sonra benzer bir çal may Anemonia viridis ile yapmak istemi. Köpekler üzerinde LD50 dozlar n ara t r rken venomla daha önce kar la m olan köpeklerin çok daha küçük dozlarla öldü ünü fark etmi tir. Bu garip olaya phylaxis (koruma) n n tersi anlam nda anaphylaxis ad n vermi tir. Bu ke fi ona Nobel ödülü kazand r rken, t p dünyas da anafilaksi olay ile tan m t r y llar aras nda Adriyatik Denizi nde gerçekle en 55 zehirlenme olgusunu inceleyen Maretic ve Russel (1983), özellikle hassas cilt alanlar n n etkilendi ini ortaya koymu lard r. Bu rapora göre, Anemonia viridis temas sonras, ar s r n and ran hafif a r ; yakla k be dakika sonra beyazla ma, kabarma ve etraf nda k rm z ödemli alan ortaya ç km. A r olgularda birkaç saat içinde lokalize morarama, iddetli a r, yüksek ate, somnolans, ba dönmesi, bulant, kusma, kas a r lar görülmü. yile me yava gerçekle mi tir. Ender vakada sekonder enfeksiyonlar, skar, hatta keloid olu umu gözlenmi. Y llarca süren hiper veya hipopigmentasyon bildirilmi tir. Beress ve ark. (1975) Anemonia viridis den üç toksin izole etmi ler ve bunlar ATX I, ATX II ve ATX III (bugün Av1, Av2, Av3) olarak isimlendirmi lerdir. Daha sonra, Rathmayer ve Beress (1976) bu toksinlerin izole kerevit nöronlar nda sodyum geçirgenli i inaktivasyonununu bask layarak nöromüsküler bile ke iletimini ve sinir aksiyon potansiyellerini etkiledi ini ortaya koymu lard r. Schweitz ve ark. (1995) Anemonia viridis venomundan dört toksin (AsKS, AsKC1, AsKC2, AsKC3 izole etmi lerdir. 18

19 MAREM projesi 14/08/ ' N / ' E Condylactis aurantiaca (Delle Chiaje, 1825) Beress ve ark. (1976) Condylactis aurantiaca dan dört toksik polipeptid izole etmi ler, toksinlerin etkilerini Carcinus maenas türü yengeçler üzerinde deneyen ara t rmac lar, kas kramplar ve felç gözlemlemi lerdir. MAREM projesi 03/08/ ' N / ' E Aiptasia mutabilis (Gravenhorst, 1831) (trompet anemonu) Mariano ve ark (2004) Aiptasia mutabilis nematokistlerinden ham venom elde ederek sitoksisitelerini ara t rm lar ve di er anemon venomlar na göre kat daha potent oldu unu ortaya koymu lard r. Mariano ve ark (2009) ham venomun insan eritrositleri üzerindeki hemolitik etkisini ve farkl katyonlar, proteazlar, ozmotik koruyucular ve antioksidanlar varl ndaki davran n ara t rm lar ve hemolitik etkinin oksidatif hasardan ziyade por olu turma mekanizmas yla gerçekle ti i sonucuna varm lard r. Tart ma Knidaryalar kambriyen dönemden beri yeryüzünde varl n sürdürmektedirler. Bu durum knidarya filumunun de i en çevre artlar na uyum yetene ini göstermektedir. Marmara Denizi nde son y llarda gerçekle en çevresel de i ime en fazla uyum sa layabilecek canl lardan bir gurubu belki de knidaryalar olacakt r. Bu durumun ilk belirtileri görülmeye ba lanm t r. Knidarya toksinleri hakk nda bilinenler bilinmeyenlerin çok gerisindedir. Frazao ya (2012) göre, her bir knidarya türünün venomunda yakla k 100 bile ik bulunur ve iyi ara t r lm türlerde dahi bunun %1 den az bilinmektedir. Marmara Denizi özelinde de benzer bir durum söz konusudur. Bölgede varl bilinen 115 knidarya türünden sadece yedisine ait toksikolojik çal ma bulunmaktad r. Bu türler aras nda sadece Aurelia aurita ve Anemonia viridis in toksikolojik aç dan derinlemesine incelenmi oldu u söylenebilir. Knidarya filumu bar nd rd zengin biyoaktif moleküller ile farmakolojik aç dan ümit vaat etmektedir. Son y llar n en kapsaml ara t rmalar ndan birini yapan Rocha ve ark. (2011) sonuçlar na göre, son dekatta knidaryalardan elde edilen ve biyoteknolojik potansiyeli ara t r lan maddelerin, %41 i antikanser, %24 ü antimikrobial, %22 si antiinflamatuar, %2 si sinir sistemi ile ilgili, %1 i antiülser özelliklere sahiptir. Bu çal man n tüm knidarya türlerinin %0.31 ini temsil etti i dü ünüldü ünde, knidarya toksinleri ve farmakolojik önemleri konusunda bilim dünyas n n i in ne kadar ba nda oldu u anla labilir. 19

20 ÖLÇÜMLER VE UYGULANAN YÖNTEMLER "Marmara Denizi Ekosisteminde De i en O inografik artlar n Ara t r lmas Projesi"nin 2010 senesi çal malar içersinde, k seferi olarak 12/02/ /02/2012 tarihleri aras nda ve yaz dönemi seferi olarak 20/07/ /07/2012 tarihleri aras ndaki periyotlarda sefer düzenlenmi ve projenin kapsam nda olan, a a daki rutin ölçümler gerçekle tirilmi tir. Ara t rma s ras nda gerçekle tirilen rutin ölçümler; - S cakl k ölçümleri (TºC) - inite ve Klornite ölçümleri ( ve ) - Yo unluk hesaplamalar (Sigma-T) - Elektrik iletkenli i (LF) ( cm 2 ) - Ses iletkenli i hesaplamalar (S.sp x 10) - Suda çözünmü oksijen () (mg/l ve ml/l) - da l m - Kimyasal analiz - Besleyici tuzlar ölçümleri - Klorofil-a ölçümleri - Secchi-Disc (I k geçirgenli i, bulan kl k) - Deniz rengi - stasyon su derinli i - Ak nt Yön ve ölçümleri - Hava artlar ile ilgili ölçümlerin yan s ra; Bentikde: - Tür tayin ve da l mlar, Sedimanda: - Ostrakot, Foraminifer ve Di er türler da l m çal malar i lemleri yap lm t r. Mevki tayinleri: Hidrografik ara t rmalar n sa l aç s ndan önemli faktörlerden birisi olan mevki tayini, Magellan MAP 330 GPS ile gerçekle tirilmi tir. Çal malar s ras nda aletin kendi haf zas ve çal ma bitiminde alanda ba l oldu u bilgisayara aktar lan veriler, daha sonra adresi üzerinden çok kullan c l harita program na ve yine internet üzerinden çal an çok kullan c l Hidro-QL o inografik veri taban na ( data kartlar eklinde otomatik olarak i lenmi tir. Su s cakl (TºC) ölçümleri: Ara t rma yap lan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba l olarak 5sn periyotlar halinde, derinlik sensörü verilerine ba l s ralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart m derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakas n n kesin konumunu saptamak amac ile 15-25m derinliklerde 1 er metre aral klarla s cakl k ölçümleri yap lm t r. Bu ölçümler saha çal malar süresince kullan lan, 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t ile gerçekle tirilmi tir. S cakl klar, söz konusu sonda aletinde bulunan termik sensör ile in-situ olarak saptanm t r. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya in-situ olarak "reversing termometreler" (SIS) ile gerçekle tirilmi tir. 20

21 inite ve Klornite ölçümleri: Ara t rma yap lan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba l olarak 5sn periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba l s ralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart derinliklerde ve bunlara ek olarak haloklin tabakas n n kesin konumunu saptamak amac ile 15-25m derinliklerde 1 er metre aral klarla inite ve Konduktivite ölçümleri tablolara aktar lm t r. Bu ölçümler saha çal malar süresince kullan lan, 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t ile gerçekle tirilmi tir. Bu ölçere ba l termo-sensör ile ölçüm yap lan suyun s cakl da di er ayg tlar nkine paralel olarak ölçülmektedir. Asl nda bu ayg t ile ölçülen, deniz suyunun /cm 2 cinsinden elektrik geçirgenli i olmaktad r. Suyun s cakl ile Konduktivite aras ndaki ili kiden, mikroprosesör initeyi hesaplayarak vermektedir. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen i eleri ile al nm su numunelerinden gerçekle tirilmi tir. Konduktivite (LF) ölçümleri: inite ölçümlerine paralel olarak Konduktivite (elektrik geçirgenli i, LF, /cm 2 ) ölçümleri yap lm t r. Söz konusu ölçümler de 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t ile gerçekle tirilmi tir. Bu ölçümler H DRO-QL program nda yer alan ve Klornite ve s cakl k de erlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan de erler ile kar la t r lmaktad r. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen i eleri ile al nm su numunelerinden gerçekle tirilmi tir. Çözünmü oksijen () ölçümleri: Ara t rma yap lan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba l olarak 5sn periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba l s ralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart derinliklerde ve bunlara ek olarak da l m n n Termoklin/Haloklin tabakas ile ili kisini saptayabilmek ve denizel canl lar n gereksinim duyduklar 5mg/l s n r n saptamak amac ile m aras nda 25cm ara ile 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t ile gerçekle tirilmi tir. 200m den derin sularda ölçümler Midas ECM ile ve/veya Niskin Nansen i eleri ile al nm su numunelerinden gerçekle tirilmi tir. Elde edilen veriler H DRO-QL program nda yer alan ve de er çevrimi ile hesaplamalar ile birlikte ve ölçüm de erlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan de erler ile kar la t r lmaktad r. Yo unluk () ölçümleri: Sigma-T, Klornite ve Temperatür de erlerinden yararlan larak HIDRO-QL program ile tablolara otomatik olarak i lenmektedir. Bilindi i gibi Sigma-T yo unlu un k salt lm halidir ve; Sigma-T = (Yo unluk-1) x 1000 eklinde tan mlanmaktad r. Yo unlu un yatay olarak haritaland r lmas, Örne in Marmara Denizi için, Karadeniz (üst) Akdeniz (alt) su kütlelerinin s n r n belirlemektedir. Bu iki kütle aras nda h zla de i en ara tabakan n (interface) konumu da saptanabilmektedir. Detaylara inildi inde söz konusu ara tabakan n nerelerde upwelling yapt görülebilecektir ki, bu Marmara Denizi nde yo un olarak uygulanan derin deniz de arjlar n n ak beti bak m ndan büyük önem ta maktad r. 21

22 ölçümleri: Ara t rma yap lan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba l olarak 5sn periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba l s ralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakas nda 25cm aral klarla ölçümleri yap lm t r. Bu ölçümler, 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t na ba l sensörü ile in-situ olarak gerçekle tirilmi tir. 200m den derin sularda ölçümler Niskin Nansen i eleri ile al nm su numunelerinden gerçekle tirilmi tir. I k geçirgenli i (Bulan kl k) ölçümleri: Ara t rma yap lan istasyonlarda, Secchi-disk ( k geçirgenli i) ölçümleri yap lm t r. I k geçirgenli inin klasik ölçümü olan bu yöntem, 25cm çap ndaki siyah/beyaz renkte bir diskin su içersinde görülebildi i derinli in, göz ile saptanmas esas na dayanmaktad r. Klorofil ölçümleri: Bu ölçümler, plankton ölçümlerine ba l olarak, 200m derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda ayg t na ba l optik klorofil sensörü ile 60m derinli e kadar in-situ olarak gerçekle tirilmi tir. Bentik materyal ölçümleri: Bentik Demersal materyal, istasyonlarda Beam-Trawl çekilmesi sureti ile sa lanm t r. Kullan lan Beam-Trawl 13.9m torba boylu, 7.3m torba a z aç kl, 55cm torba a z yüksekli i ve 3.5cm kuru olarak ölçülen göz aç kl na sahiptir. Bentik materyal istasyonlar nda beheri 15dak süren çekimler gerçekle tirilmi ve ç kan materyalin kay tlar yap larak kalitatif ve kantitatif özellikleri ile envanter olu turulmu tur. Bentik materyal istasyonlar nda ayr ca o inografik verilerin al m yap lm t r. Meteorolojik veriler: Marmara Denizi genelinde 22 adet sabit istasyondan on-line olarak her saat ba ve buna ek deniz ara t rmalar süresince istasyonlar baz nda a a daki meteorolojik veriler toplanmakta ve e zamanl olarak veri taban na girilmektedir. Tüm sene e zaman olarak; stasyonlar baz nda çal man n oldu u dönem boyunca; - Hava s cakl - Hava bas nc - Görü Mesafesi - Nem durumu - Rüzgar h z - Rüzgar yönü - Ya durumu ve miktar - Hava s cakl - Yüzey su s cakl - Hava Bas nc - Rüzgar iddeti - Rüzgar yönü - Genel hava durumu (güne li, parçal bulutlu, ya v.b.) Verileri veri tablolar na ve data-kartlara i lenmektedir. Ak nt Yön ve ölçümleri: Tüm istasyonlarda kesitler halinde 0.5m ile dip aras nda, "Çok Eksenli Doppler" ak nt ölçüm cihaz ile, aktüel ak nt yön ve h z ölçülmü tür. Sedimantolojik veriler: Örneklerin al nma i lemi, çizimi M. Levent Artüz, yap m i-marine deniz teknolojileri ve ara t rmalar A.. taraf ndan gerçekle tirilen 100kg l k a rl k-kor (Gravity-Core) arac yard m ile cm boru uzunlu u kullan larak gerçekle tirilmi tir. Kor aletinin indirili ve çekili i a r i vinci ve bumbas ile yap lmaktad r. 4000m tel kapasitemiz Türkiye denizlerinin derinli ine göre çal malar için yeterli olmaktad r. 22

23 Boru içine al nan sediman numunesi P.V.C den yap lm bir harbi yard m ile itilerek; plastikle kapl, yönlendirilmi bir tabla üzerine al narak analiz için uygun porsiyonlar olarak dilimlenmektedir. Kesilen her bir parça P.V.C. torbalara sar l p BOSCH plastik dikicisi ile, vakumla kapat larak 0 C de gemide saklanm t r. Numuneler ayr ca tüm özellikleri içerecek ekilde barkod'lanarak, so uk zincir k r lmadan laboratuara ula t r lm t r. Di er bir sediman örnekleme yöntemi olarak da yine modifiye tasar m M. Levent Artüz e ait, yap m n n Bülent Artüz kontrolünde sa land "Peterson Grab" aleti kullan lm t r. Söz konusu alet, sedimandan biyolojik numunelerin al m nda ve yüzeysel sediman örneklemesinde kullan lmaktad r. Örnekler P.V.C. torbalara vakum alt nda konularak, barkod'lan p -0 C de gemide saklan p, so uk zincir k r lmadan ilgili laboratuara ula t r lmaktad r. Ayr m yap lamayan örnekler ise, kar k olarak P.V.C. kavanozlara al narak laboratuara ula t r lmaktad r. So uk muhafaza i lemlerinde -24 C kadar ula abilen gemi üzerinde bulunan, 230m 3 hacimli sabit so uk hava deposu kullan lmaktad r. Kimyasal analizler: Kimyasal analizlerin büyük bir bölümü gemide kurulu olan slak laboratuarda gerçekle tirilmi, ek analizler ise Marmara Üniversitesi Çevre Sorunlar Ara t rma ve Uygulama Merkezi bünyesinde Doç. Dr. Bahattin Yalç n yönetiminde gerçekle tirilmi tir. Materyal ve yöntemler ile ilgili bilgiler, kimyasal analiz sonuçlar ile birlikte, ilgili bölümde sunulacakt r. Ekolojik veriler Söz konusu verilerin toplanmas na ilk olarak 2014 senesi yaz çal mas kapsam nda ba lanm t r. Çal malar seçilen alan n 1X1 kuadratlar ile i aretlenmesi ve i aretlenen alandaki tüm faunan n hava emicileri ve kepçeler vas tas ile toplanarak, tayinleri yap l p veri taban ve Hidro-QL program içersinde yer alan istatistik uzant s ile i lenmesi eklinde gerçekle tirilmektedir. Çal malar aletli dal vas tas ile gerçekle tirilmekte, e zamanl olarak seçilen alan n o inografik ve di er çevresel parametreleri (Marem projesi standart ölçüm parametreleri), çal ma sürecince in-situ olarak ölçülmekte ve veri taban na kayd yap lmaktad r. Ekolojik çal malar süresince, çal lan alana foto-kapanlar kurulup bölge tür çe itlili i ile ilgili veriler de toplanmaktad r. Söz konusu çal ma verileri (Mikro-; Meio-; Makrofauna), Ekolojik ve Biyolojik veriler olarak ayr ayr de erlendirilmekte ve veri taban na i lenmektedir. Hidro-QL O inografik-hidrobiyolojik Program ve Veritaban : 80'li y llarda tek kullan c l bilgisayarlar için geli tirilmi olan Hidrografi Program, internet ve günümüz teknolojilerinin yard m ile gurup çal malar na imkân verecek ekilde taraf m zdan tekrar (Bülent Artüz ve ekibi) tasarlanm ve yeni sürümü ile ilk olarak bu projede kullan lm t r. Programda, temelde bir proje kapsam nda yap lan ölçümlerin, bilgisayar ortam na kay t edildikten sonra çe itli analizlerle de erlendirilmeleri esas al nm t r. Yap lan hidrografik ölçümler, istasyon baz nda girdikten sonra, tek bir istasyon için derinli e ba l grafikleri alabilmektedir. O inografik çal malarda temel ölçülen de erler baz al narak gerek kendi içersindeki de i imleri, gerekse yeni hesaplanabilir de erler program dahilinde otomatik olarak veri tablolar eklinde de erlendirilebilmektedir. Örne in mg/l olarak ölçülen bir de eri ayn zamanda ml/l olarak da izlenebilmektedir. Ayn ekilde; bilinen elektriksel geçirgenli e ba l tuzluluk ve 23

24 temperatür ba lam nda hesaplanan yo unluk ve di er veriler ile suyun ses iletimi, program kapsam nda veri tablolar nda otomatik olarak hesaplanmaktad r. Verilere ba l olarak, istasyon mevkileri, ilgili haritada noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece tüm data grafik olarak, görüntü üzerinde anlaml bir ekilde de erlendirilebilmektedir. Program içinde bulunan ve 1954 senesinden bu güne kadar ölçülmü veri taban, yap lan ölçümlerin kar la t r lmas na, belirli bir alanda da l m ve ortalama de erlerin al nmas na veya yatay veya dikey yönlerde kesitler al nabilmesine olanak sa lamaktad r. Bunun yan nda proje kapsam nda yatay olarak tüm istasyonlar kapsayan de erlendirmeler yap labilmektedir. Söz konusu program in-situ ölçüm aletleri ile direkt ba lant l olarak çal abilmekte ve belirli istasyonlardan al nan verilerin i leme hatalar ve uzun süreli zaman faktörü minimuma inmektedir. Programda kullan lan Data-Kart'lar nda ölçülen a a daki de erler girildi inde: DERinlik SALinite (Su Tuzlulu u) (Asitlik-Bazl k) YÖN (Ak nt Yönü) CL (Klorinite) (Elektrik geçirgenli i) (ml/l) (Suda erimi Oksijen) TºC (Su S cakl ) (mg/l) (Suda erimi Oksijen) HIZ (Ak nt ) Sistem taraf ndan: (Yo unluk) S.Sp (Sound Speed) olarak verilmektedir. Proje kapsam nda tüm istasyonlar girildikten sonra, istasyon baz nda hesaplamalar da bitti inden dolay, bu parametrelerin derinli e göre grafikleri haz rlanmaktad r. Ayr ca tüm istasyonlar aras ilgili parametrelerin yine derinli e göre ortalama hesaplar yap labilmekte ve ölçüm yap lamam olan derinlikler için matematiksel interpolasyon ve ekstrapolasyon yöntemleri kullan larak kesit de erler al nabilmekte, projeye ili kin tüm istasyonlar bir harita üzerinde görüntülenebilmekte ve proje kapsam na ili kin genel bir bak olu turulabilmektedir. O inografik-hidrobiyolojik veritaban ve O inografi program tan m, özellikleri: lk sürümü ki isel kullan ma yönelik olarak 1982 senesinde çal maya ba layan ve stanbul Bo az Tüp Geçit Projesi, TÜ Gemi n aat ve Denizbilimleri Fakültesi ile.ü. Çevre Bilimleri bölümleri taraf ndan ortakla a ve ba ms z olarak gerçekle tirilen birçok projede kullan lm, denenmi ve kabul görmü o inografi ve veri taban program n n 5. sürümü olarak nitelendirebilece imiz bu program, temelde 2 bölümden olu maktad r. Veri taban ve Hidrografi program : Veri taban bölümünde o inografik veriler olarak 1952 senesinden bu güne de in, Marmara Denizi nde yap lm çal malar n büyük bir bölümü yer almaktad r. Bu çal malar n da büyük bir bölümünü, zaman n n stanbul Üniversitesine ba l Hidrobiyoloji Ara t rma Enstitüsü nün verileri tam ve eksiksiz olarak olu turmaktad r. Yanl yönetimler sonucunda kaybolmu olan bu çok uzun zaman dilimine ait verilerin, tam ve eksiksiz olarak tekrar kullan ma aç lm olmas Marmara Denizi nin hidrografik geli iminin incelenebilmesi aç s ndan çok büyük bir önem ta maktad r. Hidrografi program ise; bu ham verilerin i lenebilmesi amaçl olarak geli tirilmi bir bilgisayar program d r. Söz konusu program n son sürümünde ilkinden farkl olan fonksiyonlar olarak; tek kullan c dan, çok kullan c ya geçilmi olmas, haritalama sisteminin aktif-vektörel hale getirilmi olmas, derinlik verileri çerçevesince 3 boyutlu batimetrik haritalaman n ve 3 24

25 boyutlu dikey da l m haritalar n n bulunmas ve o inografik verilerin i lenmesinin yan s ra, biyolojik bir veritaban n n olu turulmu olmas ve ilgili veri analizlerinin yap labilmesi (tür listelemesi, ya -boy, ya -a rl k e rileri olu turulmas, tür da l m analizleri, stok tespit çal malar ) göze çarpmaktad r. Ancak yine bu eklerin yan s ra en büyük geli me, 80 li y llarda tek kullan c l bilgisayarlar için geli tirilmi olan Hidrografi program n n, internet ve günümüz teknolojilerinin yard m ile gurup çal malar na imkân verecek ekilde tekrar hayata geçmesidir. Bu sayede yerinde (in-situ) yap lan ölçümler, direkt olarak ölçüm araçlar ndan al nabildi i gibi, ayn anda farkl istasyon ve/veya bölgelerde çal an ekiplerin elde ettikleri veriler e zamanl olarak izlenebilmektedir. Bu özellik bize istasyonlarda daha az zaman harcama imkân n n yan s ra, çok daha k sa bir sürede (gerek yatay düzlemde, gerekse dikeyde), çok daha fazla nokta ölçümü yapma olana sa lamaktad r. Bu sayede veriler daha k sa aral klarla yer ald klar ndan, istatistik hesaplamalar daha hassas olmakta ve su kütlesi ile ilgili genel de erlendirmelerdeki hata paylar en dü ük seviyelere inmektedir. Temelde, bir proje kapsam nda yap lan ölçümlerin, bilgisayar ortam na kay t edildikten sonra çe itli analizlerle de erlendirilmesi esas al nm t r. Kullan c yapt hidrografik ölçümleri, istasyon baz nda girdikten sonra, tek bir istasyon için derinli e ba l grafikleri alabilmektedir. stasyon mevkii ilgili vektörel haritada, noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece grafik olarak tüm data, görsel olarak da anlaml bir ekilde de erlendirilebilmektedir. Bunun yan nda; proje kapsam nda yatay olarak tüm istasyonlar kapsayan de erlendirmeler yap labilmekte ve böylece ortam daha geni olarak de erlendirilebilmektedir. Proje baz nda gerek in-situ olarak, gerek proje yöneticisi, gerekse proje yöneticisinin atad elemanlar taraf ndan ölçüm sonuçlar data kartlar na i lenmektedir. lenen kartlar proje ve zaman aral baz nda, aç klamas yap lm, materyal ve metot bilgileri tam olarak veri taban nda ar ivlenmektedir. Gerek proje bitiminde, gerekse proje süresince, gerek ham veriler, gerekse i lenmi veriler; 2 ve 3 boyutlu grafikler, data tablolar, yatay ve dikey da l m haritalar ve/veya 3 boyutlu modeller üzerinde incelenebilmekte ve/veya ç kt lar al nabilmektedir. Bu döküm proje baz nda veya tarih aral nda olabilece i gibi, kö e koordinatlar verilen bir alan içersinde veya belirgin bir istasyonun sembolize etti i su kütlesinde olabilmektedir. Bo DataKart görünümü 25

26 Tablo temel olarak 2 bölümden olu maktad r. Üst k sm olu turan bölüm, istasyona ait verilerin girildi i k sm olu turmaktad r. Burada; Tarih: Ölçümün yap ld tarih. (*) Seri No: Sistem taraf nda verilen kart no Arz: Ölçümün yap ld istasyonun Enlemi Tul: Ölçümün yap ld istasyonun Boylam Saat: Ölçümün yap ld saat stasyon No: Bu projeye ait olan ölçüm yap lan istasyona verilen numara (*) Proje: Ortak de erlendirme yap lacak olan istasyonlar n üst kümesi. inlik: stasyonun max derinli i Secchi-Disc : Secchi-Disc derinli i, suyun gözle görülebilecek max derinli i Renk Kodu: Deniz rengini belirleyen parametre (Forel) Hava S cakl : Ölçümün yap ld andaki Hava s cakl Hava Bas nc : Ölçümün yap ld andaki hava bas nc. lgili de erlerin girilebildi i alanlar bulunmaktad r. Tablonun alt k sm nda ise, istasyona ait verilerden baz lar derinli e göre ölçülüp girilmekte, buna kar l k di er veriler otomatik olarak hesaplanarak, data kart olu turulmaktad r. Bunlar; : Ölçüm yap lan derinlik. TC: lgili derinlikteki su s cakl (Ölçülür) : lgili derinlikteki salinite (Tuzluluk) (Ölçülür/Hesaplan r) : lgili derinlikteki klorinite(ölçülür/hesaplan r) Sigma-T: lgili derinlikteki yo unluk (Hesaplan r) Mmhos: lgili derinlikteki elektrik geçirgenli i (Ölçülür/Hesaplan r) S.Sp (m/sn): lgili derinlikteki ses h z (Hesaplan r) Do (mg/l): lgili derinlikteki, litrede miligram olarak, suda erimi oksijen (Ölçülür/Hesaplan r) Do (ml/l): lgili derinlikteki, litrede mililitre olarak, suda erimi oksijen (Ölçülür/Hesaplan r) : lgili derinlikteki (Ölçülür) : lgili derinlikteki ak nt h z (Ölçülür) Yön: lgili derinlikteki ak nt yönü (Ölçülür) Datakart lar ndaki sistem; (Ölçülür/Hesaplan r) kolonlarla ilgili olarak temel fonksiyonlar n ölçülmesi prensibine dayanmaktad r. Buna göre birbirlerinin fonksiyonlar olan de erlerden birinin ölçülmesi yeterli olmaktad r. Örnek vermek gerekirse, inite Klorinite de erlerinden birinin ölçülmesi veya nun mg/l veya mg/g de erlerinden birinin ölçülmesi, di erinin hesaplanmas na olanak tan maktad r. Bu sistem zaten hâlihaz rda in-situ ölçüm yapan araçlar n ana veri sa lama prensibini olu turmaktad r. Kolayl ise, özellikle titrimetrik metotlar kullan larak elde edilen verilerin çevriminin otomatik olarak sa lanmas ndad r. Tablo girilirken, yukar da (*) ile i aretli yerlere ve en az bir derinlikteki ölçüm de eri girilmek zorunda b rak lm t r. Hesaplanan de erler, ölçüm de erleri girildikten sonra, tablo kay t i lemi s ras nda hesaplan p, ekrana hesaplanm olarak gelirler. Proje sahibi, kendi girdi i tüm DataKart lar nda her türlü de i iklik, düzeltme, silme haklar na sahiptir. 26