TÜRKİYE DE ÖNEMLİ TARLA ÜRÜNLERİNDE RİSK ANALİZLERİ VE BELİRSİZLİĞE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER

Transkript

1 TÜRKİYE DE ÖNEMLİ TARLA ÜRÜNLERİNDE RİSK ANALİZLERİ VE BELİRSİZLİĞE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER Murat SAYILI (*) Meral UZUNÖZ (*) 1. GİRİŞ Türkiye'de (arım sektörü; milli gelir, tarımsal nüfus, tanmsal faal nüfus ve ihracat gelin ile halen nisbi öneme sahip durumdadır. Bununla beraber, tanmsal üretim ve dolayısıyla tarımsal gelirin milli gelir içindeki payı yıldan yıla istikrarsız bir seyir göstermektedir. Tarımsal gelirdeki istikrarsızlık başlıca ıkı sebepten ileri gelmekledir Birincisi, tarımsal üretimin daha ziyade doğal koşullara bağlı bulunmasıdır Bu yüzden, tanmsal ürünlerin venmlerinde iklim şartlarına bağlı olarak, yıldan yıla buyuk dalgalanmalar görülmektedir İkincisi ise, tarımsal fiyatların, çeşitli faktörlerin etkisiyle, diğer fiyatlardan çok daha şiddetle dalgalanmasıdır. Tarımsal ürünlenn verim ve fiyatlarında yıldan yıla görülen şiddetli dalgalanmalar, bu sektörde zaten düşük olan gelirlerin istikrarsız bir seyir takıp etmesine neden olduğu gibi, çiftçilerin her biri açısından da belirsizlik kaynağı oluşturmaktadır. Tanmsal üretimin bir kaç aydan birkaç yıla kadar değişmesi, çiftçiyi üretimin başladığı zaman ile üretimin sona ereceği zaman arasında gerek üretim faktörlen, gerekse ürün fiystlanndaki değişmeler hususunda tam bir belirsizlikle karşı karşıya bırakmakta, üretim süresi uzadıkça da belirsizlik artmaktadır Bunun bir sonucu olarak da, tarımsal üretimin çiftçiler tarafından rasyonel bir biçimde planlanması güçleşmektedir Tanmsal gelir, işletmelerde üretilen çeşitli ürünlerden elde edilen gelirlerden oluşmakta ve dolayısıyla tarımsal gelirdeki istikrarsızlık, bu ürünlerin verim, fiyat ve gelirlerinde yıldan yıla görülen dalgalanmalardan ileri gelmektedir. Bu açıdan, yapılan bu araştırmanın en önemli amacı Türkiye de gerek üretim alanı, gerekse üretim miktarları itibariyle önemli bir yere sahip bulunan buğday, arpa, şekerpancarı ve tütünün verim, fiyat ve gelirlerinin uzun dönem ( ) içindeki seyirleri, yıldan yıla gösterdikleri mutlak nisbi istikrarsızlık derecelerini tespit etmek ve bu dalgalanmalann sebep olduğu belirsizlik problemini ortaya koymaktadır Ayrıca bu ürünlerin brüt gelirlerinde yıldan yıla görülen istikrarsızlığın ne kadarının verim, ne kadarının da fiyat bileşenlerindeki dalgalanmalardan kaynaklandığı saptanmaya çalışılmıştır. Elde edilen bulgular sonucu bu ürünlerden elde edilen gelirlerde meydana gelen istikrarsızlığı azaltmak amacıyla alınacak tedbirlerde, ağıdığın öncelikle hangi tür dalgalanmalara verilmesi gerektiği belirlenmeye çalışılmıştır. (* ) G O Ü, Z ira a t F a k ü lte s i T a r ım E k o n o m is i B ö lü m ü, A r a ş tır m a G ö re v lis i, T O K A T 274

2 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Araştırmada belirlenen dört ürüne ait verim, fiyat ve getiri olmak üzere üç çeşit zaman serisi veri olarak kullanılmıştır. Ürünlere ait verim ve fiyatlara ilişkin istatistiki veriler Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) kaynaklarından alınmış ve bunlar üzerinde hiç bir değiştirme yapılmadan aynen kullanılmıştır. Fiyat serisinin oluşturulmasında Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar dikkate alınmıştır. Türkiye de enflasyon oranının son yıllarda çok yüksek seviyelere ulaşması nedeniyle, fiyat serisinin enflasyonist baskıdan ardılabilmesi için Toptan Eşya Fiyat Endeksi (1981 = 100) kullanılarak fiyat serisi deflate edilmiş ve reel fiyat serisi oluşturulmuştur. Yapılan analizlerde elde edilen reel fiyat serisi dikkate alınmıştır Araştırmada kullanılan brüt getiri serisi ele alınan ürünlerin reel fiyatı ile verimlerinin çarpımı sonucu elde edilmiştir Yöntem Ele alınan tarım ürünlerinin verim, fiyat ve brüt getiri serilerinden ampirik olarak tahmin edilen bazı dağılım ve değişkenlik ölçülerinin, bu ürünlerin verim, fiyat ve brüt getirilerindeki belirsizlik dereceleri hakkında bir fikir verebileceği varsayılmaktadır. Ele alınan her ürünün verim, fiyat ve brüt getiri serilerine ait aritmetik ortalama, varyans, standart sapma ve değişkenlik (dalgalanma) katsayıları 20 yıllık ( ) verilere dayanılarak hesaplanmıştır. Tarımsal üretimdeki değişmeler (dalgalanmalar) birçok dış değişkenin verim, fiyat ve gelirleri bazı hallerde sistematik veya öngörülebilen, bazı hallerde ise tesadüfi" veya öngörülemeyen şekillerde etkilenmelerinden dolayı ortaya çıkmaktadır (Kip, 1975). Analiz aşamasında kullanılan ölçütler aşağıda gösterilmiştir Değişkenlik Ölçüleri Araştırmada ele alınana tüm ürünlerde, verim, fiyat ve brüt getiri serilerinin değişkenlik ölçüsü olarak bu serilerin standart sapmaları, nisbi değişkenlik ölçüsü olarak da standart sapmalar ve seri ortalamaları yardımıyla hesaplanan değişkenlik katsayıları kullanılmıştır. Mutlak değişkenlik ölçüsü olan standart sapma, hesap edildiği serinin ortalama etrafındaki dağılışını göstermektedir. Standart sapma ne kadar büyükse, dağılma o oranda kuvvetlidir. Ancak standart sapma, birimlerin büyüklüğüne de bağlıdır. Ele alınan ürünlerin verim, fiyat ve brüt getiri serilerine ilişkin değişkenlik katsayısı (D.K.) aşağıdaki formülle hesaplanmıştır (Kip, 1975): S D.K = *100 Y Eşitlikte; S= Serinin standart sapmasını, Y= Aynı serinin aritmetik ortalamasını göstermektedir 275

3 Tesadüfi Değişkenlik Ölçüleri Zaman serilerinde tesadüfi bileşen, sistematik bileşen etrafında birtakım dalgalanmalar (beklenen değerler dışındaki sapmalar) şeklinde görüldüğünden, tesadüfi bileşeni tahmin edebilmek için önce sistematik bileşenin tespit edilmesi gerekmektedir. Zaman serilerinde sistematik bileşeni (ve dolayısıyla bu bileşenden sapmaları) ampirik olarak tespit edebilmek için değişik alternatif yöntemler bulunmaktadır. Çoğunlukla bilinen bir yöntem, zaman serisine ait sistematik bileşeni uygun bir trend çizgisi ile ortaya çıkararak, bu trend etrafındaki dalgalanmaların tesadüfi bileşeni temsil ettiğini kabul etmektedir. İkinci bir yöntem olarak, sistematik bileşenin her yıl bir önceki yılla aynı olduğunu kabul etmektir. Üçüncü bir yöntem de, sistematik bileşen uygun bir hareketli ortalama ile belirlenmekte ve bu hareketli ortalamalardan sapmalar ise tesadüfi bileşen olarak kabul edilmektedir. Araştırmada, amaca en uygun olduğu düşünülen Trendlerden Sapmalar Yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde, zaman serilerinin sistematik bileşeninin (teknolojik trend, genel fiyat düzeyi vb.) linear, polynomial veya diğer şekillerde bir matematiksel fonksiyonla temsil edilebileceği varsayılmakta ve serilerdeki bileşeni ayrıldıktan sonra, tesadüfi bileşen ortaya çıkarılmaktadır (Kip, 1975). Araştırmada yer alan ürünlere ait verim, fiyat ve brüt getiri serilerinin tesadüfi değişkenlik ölçülerini hesaplayabilmek için ilk önce, bu serilere ait tesadüfi bileşenlerin tahmin edilmesi gerekmektedir. Gerçek değerler ile trend değerleri arasındaki farkların (trendden sapmalar) tesadüfi bileşeni vereceği varsayımı altında; ürünlere ait verim, fiyat ve brüt getiri serilerine ilişkin trend denklemleri üssel olarak tahmin edilmiştir. Doğrusal trend doğrusu dönemler itibariyle sabit mutlak değişmeleri ifade ettiğinden ve uygulamada birçok durumda sabit mutlak değişmelerden çok, dönem başına artış hızı yada nispi değişmeler anlamlı olduğundan, regresyon analizlerinde üssel trend kullanılmıştır (Korum, 1981). Ele alınan ürünlere verim, fiyat ve brüt getiri serilerine ait değişkenlik ölçülerini hesaplayabilmek için kullanılan üssel trend denkleminin kapalı formu; Y = a * b 1 olarak ifade edilmektedir (Düzgüneş ve ark., 1987). Denklem logaritmik transformasyona tabi tutulduğunda; log Y = log a + log b * t (açık formu) şekline dönüştürülebilir. Ürünlere ait verim, fiyat ve brüt getiri serilerine uygun trendler tahmin edildikten sonra, bu trend çizgilerinin etrafında görülen verim, fiyat ve brüt getiri sapma (dalgalanma) değerleri hesaplanmıştır. Bunun için, her ürüne ait verim, fiyat ve brüt getiri değerleri (Yi) ile trend denklemlerinden hesaplanan verim, fiyat ve brüt değerleri (Yi) arasındaki farklar (Yi-Yi=ei) alınarak bakiye serileri elde edilmiştir. Tesadüfi bileşenleri temsil eden bu bakiye serilerinden de tesadüfi değişkenlik ölçüleri hesaplanmıştır. Araştırmada kullanılan tesadüfi değişkenlik ölçüleri regresyonun standart sapması ile tesadüfi değişkenlik katsayısı" adı verilen istatistiklerden oluşmaktadır. 276

4 Regresyonun standart sapması mutlak değişkenlik ölçüsü olarak kullanılmakta ve trend etrafındaki dalgalanmaların varyanslarından elde edilmektedir. Araştırmaya dahil edilen ürünlerin verim, fiyat ve brüt getirilerinde beklenen değerler dışında ortaya çıkan sapmalar arasında anlamlı mukayeselere girişebilmek için "tesadüfi değişkenlik katsayısı kullanılmaktadır. Bu katsayı formülde; Syi T D.K.= * 100 şeklinde ifade edilebilir (Kip, 1975). Y Eşitlikte; Syi= Ürünün verim, fiyat ve brüt getirisinin regresyon eğrisinden standart sapması, Y= Aynı serinin aritmetik ortalamasını göstermektedir. 3. TARIMDA RİSK VE BELİRSİZLİK 3.1. Risk ve Belirsizlik Kavramlarının Tanımlanması Risk ve belirsizlik kavramları çoğu zaman aynı anlamda kullanılmalarına rağmen, aralarında belli farklar bulunmaktadır Risk Risk, gelecekte beklenen bir olayın belirli bir olasılıkla tahmini ifade eder ve kantitatif bir şekilde ölçülebilen olaylarla ilgili değişmelerdir (Açıl, 1980). Risk, çıktının belirsiz ama alternatif çıktılara ait olasılıkların bilindiği yada en azından tahmin edilebildiği durumlarda söz konusudur (Mixon and Uri, 1985). Risk durumunda karar alıcı hem alternatif çıktılar ve hem de alternatif çıktıların olasılıklarını bilmektedir. Bu olasılıklar objektif olasılıklardır. Örneğin bitkisel üretimde alternatif gübre uygulamalarına karşı elde edilecek verimler ve verimlerin olasılıkları bilinmektedir (Boehlje and Eidman, 1984) Belirsizlik Gelecekteki olayların gerçekleşme ihtimali hakkında geçerli hiç bir bilgi olmaması durumunda belirsizlik" söz konusu olmaktadır Yani belirsizlik geleceğin neler getireceğinin bilinmemesi anlamına gelmektedir. Belirsizlik olduğu zaman kişiler, bilgilerin sadece bir kısmına sahip olabilmektedirler. Meydana gelebilecek olaylar hakkında belli bir olasılığın saptanamaması durumu, belirsizliği riskten ayıran en önemli faktördür. Belirsizlik durumunda karar alanlar çıktıdan emin değildir. Örneğin, besi sığırcılığı yapmaya karar veren bir çiftçi; sığırları alırken hayvanların ne kadar ağırlık kazanacağını ve satacağı zaman fiyatın ne olacağını bilemez. Bu durumda hayvan fiyatları ve üretimi etkileyen faktörler belirsizlik değişkenleridir. Bitkisel üretimde, alternatif gübre uygulamalarına karşı elde edilecek verimler ve verimlerin olasılıklarının bilinmemesi de diğer bir örneği oluşturmaktadır (Özçelik ve Ceyhan, 1995)

5 Belirsizlik, bazı yazarlar tarafından, gelecekte olma ihtimali istatistiksel yöntem ile tahmin edilemeyen sübjektif olasılıklar olarak da tanımlanabilmektedir (Ray, 1967; Erattan, 1970; Karacan, 1991) Tarımda Risk Kaynakları Tarım işletmelerinde çok çeşitli faktörler, işletmenin faaliyet sonuçlarını etkilemektedir. Tarımsal üretimi etkileyen riskler çok farklı şekillerde sınıflandırılabilmettedir. Çok faydalı olan bir sınıflandırma şekli ; iş riski ve mali risk" şeklindedir. İş riskleri üreticilerin mali ilişkilerinden bağımsız faaliyetlere göre değişmektedir. Tarım işletmesi yöneticisi için iş riskleri, kaynaklarına göre beş grupta toplanmaktadır. (Ceyhan, 1995): 1. Pazar veya Fiyat Riski: Satılan mallara ve girdi harcamalarına göre değişmektedir. Girdi ve çıktı fiyatlarındaki dalgalanmalar, gelir kazançlarına veya kayıplarına neden olmaktadır. Bu dalgalanma cari yıl içerisinde olduğu gibi, yıldan yıla da olmaktadır. Girdi temini de bir risktir. Uzun dönemde fiyat değişimi, faiz oranı değişimi ve ilgili malların fiyatları bir çok kararı etkileyen risk faktörleridir. 2. Üretim Riski: Üretim aşamasındaki tesadüfi değişimdir. Hava koşulları, hastalık ve böcek zarariılan, bitkisel ve hayvansal üretimde üretim riskine yol açmaktadır. Yangın, rüzgar, hırsızlık ve diğer sebepler de üretim riski kaynaklarıdır. 3. Teknolojik Risk: Potansiyel bir risk faktörüdür. Mevcut duran varlıkların modasının geçmesinde bir risk vardır. Yani teknolojilerin uygulanması da risklidir. Ayrıca, tarım dışı sektörlerdeki gelişmeler tarım işletmelerini etkileyebilmektedir. 4. Resmi ve Sosyal Riskler: Hükümet fiyatları ve hükümet gelir programları, vergiler, ticaret, kredi ve çevre politikalarını içermektedir. Bu riskler, firmanın büyümesini artırabilir. 5. insan Kaynaklı Riskler: Tanmda emek ve müteşebbislik faaliyetlerine göre değişmektedir. Müteşebbisin sağlık problemleri, tarımsal performansta kesikliğe neden olmaktadır. Üreticinin ve aile fertlerinin hedeflerinin değişmesi, işletmecinin uzun dönemdeki gelişmeleri üzerine etkili olmaktadır. Tarımsal faaliyetlerde gerekenden daha az sermayeye sahip üreticiler ilave olarak mali riskler ile karşı karşıyadır. Borç para bulmak ve kredi maliyetleri mali risklere bir örnektir. Üreticilerin sahip olduğu sermaye miktarı, taşıyacakları riski belirlemektedir (Patrick, 1985a) Tarımsal Üretimdeki Belirsizlikler Üreticiyi etkileyen bir çok önemli değişken, ihtimal düzeyi hakkında bilgi olmaksızın tahmin edilemez ve belirsiz kabul edilmelidir. Üreticilerin karşılaştıkları belirsizliklerin aşağıdaki gibi sımflandmlması mümkündür (Castle and Becker, 1966): A. İşletme içi belirsizlikler 1. Üretim a. Fizyolojik b. Biyolojik 2. Aile refahı a. Müteşebbis b. Müteşebbisin ailesi 278

6 Cızelçe 1 Türkiye de önem li Tarla Ürünlerinde Venm. Reel Fivat ve Brüt Gelin Şenlen ( ) BUĞTjA t* a r p a Yıllar TEFE Verim Ort Can Ort noel Brüt Gelin Verim Ort Can Ort reel Brüt Geliri (1981 = (kg/ha) Fiyat Fiyat (TL/ha) (kq/ha) Fiyat Fiyat (TL/ha) (3*4) 100) ( D (TUkg) ftl/kfl) (1 2) (3) (TL/kg) (TL/Vg) (4) W B S " eo SEKER PANCARI TUTUN Venm Ori Can Ori Bnut Gelin Venm Ort Can Ort R eel Brüt Galin (k g/h a) Fiyat Reel (TL/ha) (5*6) (kg/ha) Fiyat Fiyat (TL/ha) (7 8) (5) (TL/kfl) Fiyat (TL/kfl) (6) (7) (TL/kfl) (TL/kg) (8) C OC Ö B293Ö C n 1907=100 TEFE dikkate alınarak yeniden bir oranlamaya tabı tutulmuştur Kaynak DİE. Türkiye İstatistik Yıllığı. Çeşitli Yıllar Ankara DİE, Çiftçinin Eline Geçen Fiyatlar, Çeşitli Yıllar Ankara DİE, 1997 Tarım İstatistikleri Özeti 1996 Ankara 279

7 verim dalgalanmaları ise, üreticinin üretim fonksiyonu hakkında önceden bilgi sahibi olmasına imkan bırakmamakta ve üretici önemli bir teknik belirsizlikle karşı karşıya kalmaktadır. Ele alınan dört ürünün veriminde görülen dalgalanmaları ortaya koyabilmek amacıyla yapılan hesaplamalarda bu durum görülebilir. Çizelge 2 de dört ürünün dönemi hektar başına verim serisinin hesaplanan değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik ölçüleri verilmiştir. Çfeelge 2. Türkiye'de Önemli Tarla Ürünlerinde Verim Serilerine ilişkin Değişkenlik ve Tesadüfi Değişkenlik ölçüleri ) Verim Serisine Ait Verim Serisinin Tesadüfi Ürün Adı Verim Serisinin Standart Sapması (S) Regresyonun Standart Sapması (Sy) Dönemi Ortalaması (Y) Değişkenlik Katsayısı (D.K.) (%) Değişkenlik Katsayısı (T.D.K,) (%) Buğday Arpa Ş.pancarı Tütün Verim Serisini En iyi Temsil Eden Trend Denklemleri Buğday Arpa Ş.pancarı Tütün : Y = * ( )1 : Y = * ( )' : Y = * ( )' : Y = *( )' Standart sapma ve değişkenlik katsayıları, üreticinin verimdeki dalgalanmaların tamamını önceden görülemeyen veya tesadüfi olarak nitelediği varsayımı altında hesaplanmıştır. Çizelge 2 den de görüleceği üzere, değişkenlik katsayısı en yüksek arpada (%10.14), en düşük ise tütünde (%5.49) olarak belirlenmiştir. Değişkenlik katsayısı buğdayda %6.94 ve şekerpancarında ise %9.57'dir. Bu durum üreticilerin, ele alınan ürünlerin verimlerinde hesaplanan değişkenlik katsayıları kadar bir değişme ile karşı karşıya kalacağını ifade etmektedir. Bir başka ifade ile, ele alınan ürünlerin veriminde değişkenlik katsayıları kadar bir artış veya azalış söz konusu olabilecektir. Verime İlişkin değişkenlik katsayısının yüksek seviyelerde olması ve değişmelerin hangi yönde olacağının bilinmediği durumun bir kaç kez tekrarı, üreticiyi ileriye yönelik yapacağı üretim planlarında çok zor durumlara sokacak, belki de bu üretimden vazgeçmeye zorlayacaktır (Dilmen, 1984). Tesadüfi değişkenlik ölçüleri ise üreticinin verim trendlerinden haberdar olduğu ve sadece bu trendler etrafındaki dalgalanmaları tesadüfi olarak nitelediği varsayımı altında hesaplanmıştır. Bunun için, verim serisini en iyi temsil eden trend denklemi belirlenmiştir. Trend çizgilerinin etrafında görülen verim sapmalan fiziksel değer olarak bulunmuş (gerçek verimler ile trend değerleri arasındaki farklar), sonra bu sapmaların dönemi ortalama verimlerine göre yüzdeleri hesaplanmıştır. 280

8 Yapılan hesaplamalar sonucunda tesadüfi değişkenlik katsayısı; arpada %9.75, şekerpancarında %9.21, buğdayda %6.57 ve tütünde %5.75 olarak belirlenmiştir. Hesaplanan her iki değişkenlik katsayısı da üreticiler açısından önemli olmaktadır Birinci varsayıma göre bulunan değişkenlik katsayısı, üreticinin ikinci varsayıma göre önemli bir belirsizlikle karşı karşıya olduğunu göstermektedir. Bu varsayıma göre, üretici teknolojik ve ekonomik olaylardaki gelişmelerden habersizdir. Bu nedenle, üretimle ilgili planlar yapma ve karar vermede büyük bir belirsizlikle karşılaşmaktadır. Teknolojik ve ekonomik olaylardan haberdar olan üretici için belirsizliğin şiddetinin yüksek olmaması gerekmektedir. Nitekim, tütün hariç diğer ürünlerde tesadüfi değişkenlik katsayısı değişkenlik katsayısından daha düşük hesaplanmıştır. Bu durum üreticilerin bazı olaylar (ekonomik ve teknik) hakkında bilgi sahibi olmaları durumunda belirsizliklerin önüne geçilebileceğini göstermektedir Fiyat Belirsizliği Verim belirsizliği gibi fiyat belirsizliği de, üreticilerin ürün seçimindeki tercih ve kararları üzerinde önemli bir etkiye sahip bulunmaktadır. Ele alınan ürünlere ait dönemi reel fiyat serisine göre hesaplanan değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik ölçüleri çizelge 3'te verilmiştir. Çizelge 3 Türkiye de Önemli Tarla Ürünlerinde Reel Fiyat Serilerine İlişkin Değişkenlik ve Tesadüfi Değişkenlik Ölçüleri ) Reel Fiyat Reel Fiyat Serisine Reel Fiyat Tesadüfi Serisinin Ait Regresyanun Serisinin Değişkenli Değişkenlik Ürün Adı Standart Standart Sapm ası 1996 Dönemi k Katsayısı Katsayısı Sapm ası (S) (Sy) Ortalaması (Y) (D K ) (% ) (T D K.) (% ) Buğday Arpa Ş pancarı Tütün Reel Fiyat Serisini En iyi Temsil Eden Trend Denklemleri Buğday : Y = * ( )1 Arpa : Y = * ( Ş.pancarı : Y = * ( )1 Tütün : Y = * ( )' Araştırmada kullanılan fiyat serilerinin enflasyonun etkisinden arındırılabilmesi amacıyla, TEFE yardımı ile reel fiyat serileri elde edilmiştir. Değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik katsayıları reel fiyat serisine göre hesaplanmıştır. Reel fiyat serileri için hesaplanan değişkenlik katsayısı en düşük buğdayda (%10.85) hesaplanmış olup, bunu sırasıyla arpa (% 11.13), şekerpancarı (%19.47) ve tütün (%50.69) izlemektedir. Ele alınan ürünlerden buğday ve arpanın Toprak Mahsûlleri Ofisi (TMO) tarafından; tütün Tekel Genel Müdürlüğü tarafından ve şekerpancarı Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Ortaklığı ve özel şeker 281

9 fabrikalarca, hükümet tarafından tespit ve ilan olunan fiyatlar üzerinden satın alınmaktadır. özellikle şekerpancarı ve tütünde son yıllarda yüksek fiyat artışları görülmektedir. 8u nedenle bu iki üründe değişkenlik katsayıları yüksek hesaplanmıştır Hesaplanan tesadüfi değişkenlik katsayısı ise değişkenlik katsayısından buğday ve arpada yüksek, şekerpancarı ve tütünde ise düşük belirlenmiştir Bu durum, buğday ve arpada uzun dönem fiyatların takip ettiği trendin üretici tarafından bilinmesi halinde, önceden görülmeyen tesadüfi dalgalanmaların yüksek olacağını göstermektedir. Tesadüfi fiyat dalgalanmaları ise şekerpancarı ve tütünde küçümsenmeyecek oranlara ulaşmıştır. Reel fiyat serilerinde görülen değişkenlik katsayılarının verim serileri değişkenlik katsayılarından yüksek olması, ürün belirsizliğinin verim dalgalanmalarından daha çok fiyat dalgalanmalarından ileri geldiğini göstermektedir 4.3. Brüt Getiri Belirsizliği Verim ve fiyat dalgalanmalannın etkileşimi sonucu ortaya çıkan brüt getın belirsizliği, verim ve fiyat dalgalanmalanndan daha önemli olmaktadır. Çünkü üreticilerin gelirlerinde meydana gelen aşırı sapmalar, üretici ve ailelerini zor durumda bırakacak ve geleceğe yönelik etkin kararlar almasını engelleyebilecektir. Brüt getiri değişkenlik ölçülerinin hesaplanmasında, ürünlerin reel fiyatlan ile hektar başına verimlerin çarpılması sonucu elde edilen brüt getiri serileri kullanılmıştır. Ele alınan ürünlere ait brüt getiri serilerine göre hesaplanan değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik ölçüleri çizelge 4 te verilmiştir. Çizelge 4 Türkiye de Önemli Tarla Ürünlerinde Brüt Getiri Serilerine İlişkin Değişkenlik ve Tesadüfi Değişkenlik Ölçüleri ( ) Brüt Getiri Brüt Getiri Serisine Brüt Getiri Tesadüfi Serisinin Ait Regresyonun Serisinin Değişkenlik Değişkenlik Ürün Adı Standart Standart Sapması 1996 Dönemi Katsayısı Katsayısı Sapması (S)._. (Sy) Ortalaması (Y) (D.K ) (%) (T D K ) (%) Buğday Arpa Ş. pancarı Tütün Brüt Getiri Serisini En iyi Temsil Eden Trend Denklemleri Buğday : Y = * ( )' Arpa : Y = * ( )' Ş.pancarı : Y = * ( )' Tütün : Y = * ( )' Yapılan hesaplamalar sonucunda brüt getiri serilerine ait değişkenlik katsayısı; buğdayda %12.78, arpada %15.11, şekerpancarında %22.50 ve tütünde %52.20 olarak belirlenmiştir. Tesadüfi değişkenlik ölçüleri ise; buğdayda %12.02, arpada %15.10, şekerpancarında %20.58 ve tütünde ise %51.05 olarak hesaplanmıştır. 282

10 Çizelgeden de görüleceği üzere, tesadüfi değişkenlik katsayıları değişkenlik katsayılarına oranla daha düşüktür. Brüt getirideki değişmeler, verim ve fiyatlardaki değişmelerin bir fonksiyonu durumundadır. Analizi yapılan tüm ürünlerde brüt getiri belirsizliğinin büyük oranda fiyatlardaki belirsizliklerden kaynaklandığı söylenebilir, özellikle tütünde fiyat belirsizliğinin çok yüksek olması, tütün üretimi yapan üreticilerin brüt getirilerinde %52.20 lik bir artış veya azalışla karşılaşabileceklerini ortaya koymaktadır. Tesadüfi değişkenlik katsayılarının değişkenlik katsayılarından düşük olması, üreticilerin bazı gelişmelerin bilincinde veya ekonomik ve diğer gelişmelerden haberdar olması durumunda, üretim ile ilgili yapacağı planlarda ve alacağı kararlarda daha etkin olabileceğini göstermektedir. 5. RİSK VE BELİRSİZLİĞE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER Tarımda risk ve belirsizliğin önemli bir rolü bulunmaktadır Risk ve belirsizlik, tarımsal üretimi etkilemekte ve karar alma aşamasında üreticiyi zor durumda bırakmaktadır. Bu nedenle, tarımda karşılaşılan risk ve belirsizlik faktörleri çok iyi belirlenmeli ve bunları en aza indirmek için gerekli olan kişisel ve toplumsal önlemler alınmalıdır. Belirsizlik altında karar almada, gelecek hakkında mümkün olduğu kadar fazla bilgi toplamak büyük önem taşımaktadır. Üreticiler, belirsizlik durumları ile karşılaştıklarında kullandıkları sübjektif olasılıkları belirlerken çok dikkatli davranmalıdırlar. Özellikle uzmanların görüşlerine ağırlık verilerek sübjektif olasılıklar tespit edilmelidir. Böylece daha doğru karar alma mümkün olabilecektir. Üreticiler, tarımda mevcut tesadüfi değişkenlerin ihtimal dağılımlarını bilmediği ve sermayeleri yetersiz olduğu için gelirlerini maksimum yapamamakta, sermaye durumları yetersiz olduğu için sadece devamlılıklarını sürdürmekte, kar amacı güdememektedirler. Üreticinin beklenen gelirlerini maksimum yapabilmek amacıyla tesadüfi değişkenlerin ihtimal dağılımlarının belirlenmesi ile birlikte, üretim faaliyetlerinin masraf ve gelir durumları da ortaya konmalıdır (özçelik ve Ceyhan, 1995). Üreticiler gelir belirsizliğini (gelirdeki dalgalanmaları) azaltmak amacıyla ürün çeşitlendirmesine gitmelidirler. Gelir belirsizliğine karşı bir tedbir olarak uygulanan çeşitlendirmede, verim ve fiyat dalgalanmaları arasında yüksek düzeyde pozitif korelasyon bulunmayan ürünlerin bir araya getirilmesi gerekmektedir (Kip, 1975). Çeşitlendirme, risk azaltmanın yanında, ürün verimlerinin artmasına, işgücünün optimum dağılımına ve makinelerin daha iyi değerlendirilmesine yardımcı olmaktadır (Castle and Becker, 1966; Patrick, 1985b). Ürün çeşitlendirmenin yan» sıra, daha az risk taşıyan alternatif ürünler yetiştirilmelidir (Patrick, 1985b). Üretim faaliyetlerinin bölgelere yayılması, bölgesel hava koşullarının etkisini azaltabilmektedir. Üreticiler, coğraftk koşullar nedeniyle farklı toprak tiplerine sahiptir. Erken işlenebilir toprağa sahip üreticiler, makine ve işgücü etkinliğini artırmaktadır. 283

11 işletme gelirindeki dalgalanmaları en aza indirmek için değişen koşullara karşı işletme yönetiminde ayarlamalar (fleksibilite) yapılabilir (Bayanerve Uzunlu, 1993). Pazarlama aşamasında karşılaşılan risk ve belirsizliklere karşı; pazarlama bilgilerini sağlamak, hükümet politikalarına iştirak etmek, satışları yıl içerisine yaymak, gelecek için sözleşme yapmak, vadeli satış yapmak ve tercihli ticaret yapmak üzere altı grupta toplanmaktadır. Risk ve belirsizliği azaltmak için bazı mali önlemler de alınabilir. Mali önlemler olarak; kayıplara karşı sigortalama, rezervleri muhafaza etme, yatınmların düzenlenmesi, varlık kazanmak (kiralama), kredinin sınırlandırılması ve tarım dışı çalışma belirtilebilir (Patrick, 1985b). Risk ve belirsizliğe karşı, bireysel olarak üreticinin alabileceği önlemlerin yanında, toplumsal önlemeler de alınabilir. Toplumsal önlemleri şu şekilde sınıflandıımak mümkündür (Castle and Becker, 1966): A. Dolaylı önlemler 1. istihdamı muhafaza etmek 2. Fiyat istikrarı sağlamak B. Doğrudan Önlemler 1. Fiyat desteklemesi 2. Hükümetin kredi desteklemesi 3. Ürün sigortası 6. SONUÇ Bu araştırmada, Türkiye de önemli dört tarla ürününün verim, fiyat ve brüt getiri belirsizliği incelenmiştir. Araştırma 20 yıllık bir zaman sürecini kapsamaktadır. Verim serilerinden hesaplanan değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik katsayılarına göre en yüksek belirsizlik arpada, en düşük belirsizlik ise tütünde görülmüştür. Verim dalgalanmaları çok şiddetli olmamasına rağmen, yine de üreticileri ileriye yönelik karar almada zor durumda bırakabilecek niteliktedir. Ele alınan ürünlerde, cari fiyat serilerinin reel fiyat serilerine dönüştürülmesine rağmen, fiyat serilerinde verim serilerinden daha yüksek bir belirsizlikle karşılaşıldığı belirlenmiştir. Değişkenlik ve tesadüfi değişkenlik katsayıları incelendiğinde; özellikle tütünde fiyat dalgalanmalarının çok yüksek, buna karşın diğer ürünlerde ise düşük düzeylerde olduğu görülmektedir. Ele alınan ürünlerin destekleme kapsamında yer alması nedeniyle fiyat dalgalanmalarının düşük seviyelerde kalması beklenmektedir. Ancak tütünde özellikle son yıllarda çok yüksek fiyat dalgalanmaları görülmektedir. Destekleme almalarının devam etmesi ve destekleme fiyatlarının gerçekçi bir şekilde tespit edilmesi sonucu fiyat belirsizliği daha da azalabilecektir. Ürün fiyatlarının belirlenmesinde, hiç olmazsa reel fiyat düzeyinin korunmasına özen gösterilmelidir. Brüt getirt, verim ve fiyat serilerinin bir fonksiyonu olması nedeniyle, gelirde karşılaşılan belirsizlik verim ve fiyata göre daha yüksek olmaktadır. Özellikle tütünde brüt getiri belirsizliği diğer ürünlere oranla 284

12 daha yüksek (fiyat belirsizliğinin yüksekliği nedeniyle) belirlenmiştir. Ele alınan tüm ürünlerin brüt getirilerindeki değişmelerin daha çok fiyattaki değişmelerden kaynaklandığı söylenebilir. Brüt getiri belirsizliğinin yüksek olması, üreticileri geleceğe yönelik karar almada güç durumda bırakacak, belki de üretimden vazgeçirecektir. Brüt getiri belirsizliğini azaltmak amacıyla destekleme politikalarının daha etkin olması, destekleme alımlarının devam etmesi ve ürün fiyatlarının iyi tespit edilmesi gerekmektedir. YARARLANILAN KAYNAKLAR AÇIL, A F, 1980 Tarım E konom isi, A Ü Ziraat Fakültesi Yayınları: 721, Ders Kitabı:213, Ankara BAYANER, A ve U ZU N LU, V, 1903 Tarım da Belirsizlik ve Risk, Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü, Genel Yayınları No: 1993/1, Ankara. BOEHLJE, M D and EİDM AN, V R., 1984 Farm Management, John W iley & Sons, New York CASTLE, N E and BECKER, M H, 1966 Farm Business Management, The Declslon- Making Process, The Macmillan Com pany 165 rd Edition, p , New York. CEYHAN, V., 1995 ' Tarım da R isk İd a re si S tra te jile ri ve Risk İdaresinde K oopera tifçiliğin R o lü ", Karınca Dergisi, Sayı:702, Ankara DİE, 1997 Tarım İstatistikleri Özeti 1996, Ankara DİE, Ç iftç i E lin e G eçen Fiyatlar, Çeşitli Yıllar, Ankara, DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı, Çeşitli Yıllar, Ankara D İLM EN, B, 1984 T arım sal Ürünlerde B elirsizliğin E tkilen: G aziantep İlinde Yetiştirilen B aşlıca Ü rünlerin B e lirsizlik A n a liz le ri", M PM, V e rim lilik Dergisi, Cilt: 13, Sayı:2, Ankara D Ü ZG LINEŞ, O. ve a rk, 1983 İstatistik Metodları I, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları N o :8 61, Ankara ERAKTAN, G, 1970 Türkiye'de Zirai Sigortanın Lüzum ve Önemi, T C Ziraat Bankası M atbaası, Ankara KARACAN, A R, 1991 Tarım işletm elerinin Finansmanı ve Tarımsal Kredi, E Ü Ziraat Fakültesi Yayınları.498, İzmir. KİP, E,!975 Türkiye ve Kuzeydoğu Anadolu Tarımında Belirsizlik ve Ekonomik Etkilerl-İstattstlksel Bir Yaklaşım Ata Üniv Yayınları No 397 Ziraat Fakültesi Yayınları No:189, Ata.Üniv Basımevi, Erzurum M İX O N, J M Jr and URI, N.D., 1985 Managerlal Economlcs, Macmillan Publishing Com pany, New York Ö ZÇ E LİK, A ve C E Y H A N, V.( "Tarım da R isk ve B elirsizlik İle Risk ve B elirsizlik A ltın d a K a ra r A lm a ve K a r M a ksim iza syo n u n, Kooperatifçilik Dergisi, Sayı:1C6, Ankara PA TR IC K, G F, 1985a VarKabiltty and Risk İn Indiana Agrlculture, Purdue University Cooperative Extension Service, W est Lafayette, p 1-10, Indiana. P A TR IC K, G F., 1985b. Risk M anagem ent Strategies, Purdue University Cooperative Extension Service W est Lafayette, Indiana RAY, P K 1967 Agricuttural Insurance Prlnclples and Organlzatlon and Application to Developing Countrles. Pergam an Press, p 1-25, Rome 285