Cilt: 11 Sayý: 42 (2002), 40-44 Aksaray Ýline Ýçme Suyu Saðlayan Bazý Kaynaklarda Su Kalite Paremetrelerinin Ýncelenmesi Ali ALAÞ Niðde Üniversitesi, Aksaray Eðitim Fakültesi, AKSARAY Oðuz Han Þamil ÇÝL Niðde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliði Bölümü, AKSARAY ÖZET Bu çalýþma, Ocak-Mayýs 2001 tarihleri arasýnda Mamasýn Baraj Gölü (Aksaray)'nü besleyen kaynaklarda yapýlmýþtýr. Numuneler belirlenen istasyonlardan ayda bir kez alýnmýþtýr. Kaynaklarýn genelde I. sýnýf su kalitesinde olduðu ve arýtma iþleminden sonra bu kaynak sularýnýn içme suyu kriterlerine (WHO, AB ve TS266) uygun hale getirildiði belirlenmiþtir. Anahtar kelimeler : Ýçme suyu, su kalitesi, Aksaray. An Investigation of Water Quality Parameters at Some Springs Supplying Drinking Water for Aksaray ABSTARCT This study was carried out between January and May 2001 at the springs to supplay water for Mamasýn dam lake (Aksaray). Water samples were taken from the determined stations once a mounth. It has been determined that springs have generally 1 st. class qualities and these water springs suit to drinking water quality criteria (WHO, CE and TS266) after cleaning process. Keywords: Drinking water, water quality, Aksaray. GÝRÝÞ Ýnsanlarýn ve diðer canlýlarýn hayatýnda çok önemli bir yeri olan suyun vazgeçilmez bir madde olduðu þüphesizdir. Tarih boyunca insanlar yerleþmek için suyun en kolay elde edildiði kaynaklarýn civarlarýný ve akarsu boylarýný tercih etmiþlerdir. Artan nüfusla birlikte, bu sulardan daha fazla yararlanabilmek amacýyla kaynaklarýn kaptajlarýný yapmýþlar ve akarsu boylarýna bentler, barajlar inþa etmiþlerdir (1). Gezegenimizin ¾'ü sularla kaplý olmasýna raðmen kullanýlabilecek suyun toplam su miktarýna oraný %2,5 dir. Çaðýmýzda artan nüfus, kentleþme ve sanayileþme ile birlikte kullanýlabilir su kaynaklarýna evsel, endüstriyel ve tarýmsal kirleticilerin ulaþmasý sonucu su kalitesi olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu sebeple sularýn içme amacýyla kullanýmý giderek sýnýrlanmakta ve ayrýca sularýn arýtýlmasý için büyük masraflar yapýlmaktadýr (2). Orta Anadolu'da bulunan Aksaray, 30º-35º doðu meridyeni ile 38º-39º kuzey paraleli arasýnda yer almaktadýr. Kuzeyinde Kýrþehir, Ankara, doðusunda Nevþehir, ARAÞTIRMA AÞTIRMA MAKALESÝ ALESÝ güneydoðusunda Niðde, güneybatýsýnda Konya, kuzeybatýsýnda Tuz Gölü bulunmaktadýr. Aksaray'ýn güneydoðusunda 3268 m yüksekliðinde Hasan Daðý bulunmaktadýr. Aksaray ilinde yýllýk yaðýþ miktarý 351,6 mm'dir (3). Akarsular yönünden fakir olan Aksaray'ýn en önemli akarsuyu Hasan Daðýndan doðan ve Ihlara vadisinden geçen Melendiz çayýdýr. Diðer önemli akarsularý ise Karasu ve Eþmekaya çaylardýr. Aksaray'a içme suyu ihtiyacýnýn büyük bir bölümünü saðlayan Mamasýn Barajý (Þekil 1), Melendiz ve Karasu çaylarý tarafýndan beslenmektedir ( 4). Bu çaylar Mamasýn Barajýndan sonra Uluýrmak vasýtasýyla Tuz Gölüne deþarj olmaktadýr. Bu çalýþmada, Aksaray'ýn içme suyu kalitesini belirlemek amacýyla Mamasýn Barajýný besleyen iki önemli kaynak olan Melendiz ve Karasu çaylarýndan Ocak-Mayýs 2001 tarihlerini kapsayan beþ aylýk süreçte numuneler alýnarak içme suyu parametreleri analiz edilmiþtir. Ayrýca, arýtma tesisi çýkýþýnda arýtýlmýþ suyun da analizleri yapýlmýþtýr. Melendiz çayý ve Karasu çayýnýn debileri Tablo 1 de verilmiþtir. Tablo 1 Mamasýn Barajýný besleyen kaynaklarýn mevsimsel debileri. Mevsimler Melendiz çayý Karasu çayý Ýlkbahar 3,110 m³/sn 2,575 m³/sn Yaz 0,697 m³/sn 1,236 m³/sn Sonbahar 1,224 m³/sn 2,031 m³/sn Kýþ 1,766 m³/sn 2,321 m³/sn Ortalama 1,699 m³/sn 2,041 m³/sn Þekil 1. Mamasýn Baraj Gölü ve beslendiði kaynaklar. MATERYAL ve METOT Melendiz çayý ve Karasu çayýnýn içme suyu kalitesini belirlemek amacýyla TS 266'da belirtilen esaslara uygun olarak numuneler her defasýnda günün öðlen saatinde (12 00-13 00 ) alýnmýþtýr. Sýcaklýk, elektriksel iletkenlik, toplam çözünmüþ madde ve tuzluluk parametreleri W.T.W. LF330 marka portatif conductivitiy meter (SCT) 40 Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42
Aksaray Ýline Ýçme Suyu Saðlayan Bazý Kaynaklarda Su Kalite Paremetrelerinin Ýncelenmesi Ekoloji Sýcaklýk (C) Þekil 2 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarýn sýcaklýk (ºC) deðerleri. Tablo 3 Karasu çayýnda içme suyu kalite parametreleri (2001). Þekil 3 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarýn toplam çözünmüþ madde (mg) deðerleri. ile arazide yapýlmýþtýr. Diðer parametreler ise iki saatlik süre içerisinde Aksaray Belediyesi Ýçme ve Kullanma Suyu Arýtma Tesis Laboratuvarýnda standart metotlar kullanýlarak analiz edilmiþtir. BULGULAR Melendiz Çayýndaki içme suyu kalite parametreleri Tablo 2 de verilmiþtir. Karasu Çayý içme suyu kalite para- Tablo 2 Melendiz çayýnda su kalite parametreleri (2001). metreleri Tablo 3 de ve arýtma çýkýþýndaki kalite parametreleri Tablo 4 de verilmiþtir. Tablo 4 Karasu çayýnda içme suyu kalite parametreleri (2001). (µmhos/cm) Þekil 4 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarýn elektriksel iletkenlik (µmhos/cm) deðerleri. Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42 Þekil 5 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan amonyak (mg/l) deðerleri. Ölçüm yapýlan noktalardaki sýcaklýk (ºC) deðiþimleri Þekil 2 de verilmiþtir. Buna göre en yüksek sýcaklýða Mayýs ayýnda Karasu ve Melendiz çaylarýnda rastlanmýþtýr. En düþük sýcaklýk ise Ocak ayýndadýr. En yüksek toplam çözünmüþ madde miktarý Nisan ayýnda Karasu çayýnda tespit edilmiþtir. En düþük ise Ocak ve Mayýs aylarýnda arýtma tesisinde bulunmuþtur. Toplam çözünmüþ madde miktarý en yüksek Karasu çayýnda, en düþük ise arýtma çýkýþýndadýr(þekil 3). Elektriksel iletkenlikte en yüksek deðere nisan ayýnda Karasu çayýnda rastlanmýþtýr. En yüksek deðerler genellikle Karasu çayýnda bulunmuþtur. Ölçüm yapýlan aletin hassasiyeti dolayýsýyla arýtma tesisi çýkýþ suyunun elektriksel iletkenliði tespit edilememiþtir(þekil 4). En yüksek amonyak oranlarýna Melendiz çayýnda 41
Ekoloji rastlanmýþtýr. Arýtma tesisi çýkýþ suyunun' da amonyak bulunamamýþtýr. Karasu çayýnda da Mart ayýndan itibaren amonyak belirlenememiþtir(þekil 5). En yüksek nitrit miktarýna Mayýs ayýnda Melendiz çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük orana ise yine Melendiz çayýnda Ocak ayýnda rastlanmýþtýr. Arýtma tesisi çýkýþ suyunda nitrit bulunamamýþtýr(þekil 6). A.ALAÞ -O. H. ÞAMÝL ÇÝL oranlar sabittir(þekil 8). En yüksek demir oranýna Mart ayýnda Melendiz çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük oranlar ise arýtma tesisi çýkýþýndadýr. Melendiz ve Karasu çaylarýnda demir oraný yüksek olarak tespit edilmiþtir(þekil 9). Þekil 6 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan nitrit (mg/l) deðerleri. En yüksek nitrat oranýna Mayýs ayýnda Karasu çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük oran ise Ocak ayýnda arýtma çýkýþýnda tespit edilmiþtir. Karasu ve Melendiz çaylarýnda ise genelde nitrat oranlarý yüksektir(þekil 7). Þekil 9 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan demir (mg/l) deðerleri. Mangan deðerleri en fazla Melendiz çayýnda belirlenmiþtir. Analiz sonuçlarýndan da görüldüðü gibi, sudaki mevcut manganýn da büyük bir kýsmý arýtma tesisinde tutulmaktadýr. Bu yüzden tesis çýkýþ suyunda oranlar oldukça düþük çýkmýþtýr(þekil 10). Þekil 7 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan nitrat (mg/l) deðerleri. En yüksek klorür oranýna Mart ayý içerisinde Karasu çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük oran ise Ocak ayýnda yine Karasu çayýndadýr. Karasu çayý ve baraj suyunda mevsimlere baðlý olarak klorür oranýnda salýným gözlenirken, Melendiz çayý ve arýtma çýkýþýnda genelde Þekil 10 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan mangan (mg/l) deðerleri. En yüksek bulanýklýk oranýna Nisan ayýnda Melendiz çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük oranlara ise arýtma çýkýþ suyunda rastlamýþlardýr. Melendiz çayýnýn bulanýklýk miktarý diðerlerine nispeten yüksektir(þekil 11). Þekil 8 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan klorür (mg/l) deðerleri. Þekil 11 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan bulanýklýk (NTU) deðerleri. 42 Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42
Aksaray Ýline Ýçme Suyu Saðlayan Bazý Kaynaklarda Su Kalite Paremetrelerinin Ýncelenmesi Ekoloji En yüksek ph oranýna Mayýs ayýnda Karasu çayýnda rastlanmýþtýr. En düþük oran ise, arýtma tesisi çýkýþ suyundadýr. ph oranlarý arýtma tesisi çýkýþýnda 6,91 ile 7,20 arasýnda deðiþim göstermektedir(þekil 12). Þekil 12 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarýn ph deðerleri. En yüksek toplam sertlik miktarýna Karasu çayýnda, en düþük miktarlara ise Melendiz çayýnda rastlanmýþtýr. Arýtma çýkýþýnda toplam sertlik oranlarýnda çok fazla salýným gözlenmemiþtir(þekil 13). Þekil 13 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulu nan toplam sertlik ( F) deðerleri. En yüksek organik madde miktarýna Melendiz çayýnda rastlanmýþtýr. Arýtma tesisi çýkýþ suyunda oranlar genel olarak sabittir(þekil 14). Þekil 14 Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarda bulunan organik madde (mg/l) deðerleri. TARTIÞMA ve SONUÇLAR Sýcaklýk organizmalarýn sulardaki daðýlýþýný etkilemektedir. Çünkü, sýcaklýk sucul organizmalarýn tüm Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42 yaþamsal aktivitelerini etkileyerek fizyolojilerinin deðiþmesine sebep olur (2). Diðer taraftan sýcaklýðýn organizmalarýn solunum, besin tüketimi, sindirim, özümleme ve davranýþlarý üzerine önemli etkileri vardýr (5). Numunelerin alýndýðý istasyonlarda su sýcaklýðý 8ºC ile 18ºC arasýnda deðiþim göstermiþtir. Bu deðerler WHO, AB, ve TS 266 standartlarýna uygundur. Ayrýca, kýta içi su kalite kriterlerine göre deðerlendirildiðinde birinci sýnýf su olduðu anlaþýlmaktadýr. Araþtýrma süresince belirlenen istasyonlarda tespit edilen toplam çözünmüþ madde miktarý 162 mg/l ile 248 mg/l arasýnda deðiþim gösterdiði anlaþýlýþtýr. Bu deðerler arýtma iþleminden sonra 103 mg/l kadar düþmektedir. Kýta içi su kalite kriterlerine göre toplam çözünmüþ madde bakýmýndan kaynaklarýn 1. sýnýf su olduðu anlaþýlmaktadýr. Ýçme sularýnda elektriksel iletkenlik deðerleri en çok 2000 µmhos/cm olabilir (6). Bu deðerler araþtýrmanýn yapýldýðý Melendiz çayýnda Nisan ayýnda maksimum 448 µmhos/cm olarak tespit edilirken, Karasu çayýnda ise Mayýs ayýnda 615 µmhos/cm olduðu belirlenmiþtir. Arýtma tesisi çýkýþýnda ise kullanýlan aletin hassasiyet sýnýrlarýnýn altýnda olduðu için tespit edilememiþtir. Bu deðerlerin içme suyu standartlarýna uygun olduðu belirtilebilir. Doðal sularýn biyolojik ve kimyasal sistemlerinde önemli bir faktör olan ph'ýn sucul yaþam için gerekli optimum sýnýrlarý 8,5-9,0 arasýndadýr (7). Diðer taraftan içme suyu standartlarý açýsýndan ph' ýn 6,5-8,5 arasýnda olmasý gerekmektedir. Araþtýrma yaptýðýmýz istasyonlarda ph 7,40 ile 7,67 arasýda deðiþim gösterdiði tespit edilmiþtir. Bu deðerler, kýta içi su kriterlerine göre 1. sýnýf sular grubuna girmektedir ve ayný zamanda WHO, AB ve TS 266 kriterlerine de uygunluk göstermektedir. Yüksek amonyak konsantrasyonunda ph sucul hayatta toksik etki yaparak suyun ekolojik dengesini bozar. Kirlenmemiþ sular küçük miktarda amonyak içerirler (8). Melendiz çayýnda amonyak deðerleri 0,082 mg/l ile 0,096 mg/l arasýnda deðiþim göstermiþtir. Karasu çayýnda ise amonyak konsantrasyonu sadece ilk iki ayda (Ocak ve Þubat) tespit edilirken (0,08mg/l ve 0,06 mg/l) diðer aylarda belirlenememiþtir. Arýtma tesisi çýkýþýnda ise, araþtýrma süresince bütün aylarda amonyak bulunamamýþtýr. Bu durum, bilhassa arýtma tesisinde suda yeterli oksijenlenme saðlandýðýnýn bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Sulardaki nitrit ve nitratýn asýl kaynaðýný organik maddeler, azotlu gübreler ve tabiattaki bazý mineraller teþkil etmektedir (5). Ancak, nitrit oksijen bulunan bir ortamda yükseltgenerek nitrat haline dönüþmektedir. Bu sebeple aerobik ortamda nitrit tabi sularda kýsa bir süre için bulunur (9). Araþtýrmanýn yapýldýðý istasyonlarda en yüksek nitrit deðeri Mayýs ayýnda 0,144 mg/l olarak Melendiz çayýnda tespit edilmiþtir. Arýtýlmýþ suda ise, nitrit tespit edilememiþtir. Bu ise, arýtma tesisinde oksijenlenmeye baðlý olarak nitritin hemen yükseltgendiðini göstermektedir. Bu durum, içme suyu kalitesi açýsýndan oldukça önemlidir. Zira, içme suyunda nitritin bulunmasý isten- 43
Ekoloji meyen bir durumdur. Su kalite kriterlerine göre nitrat konsantrasyonu en yüksek 50 mg/l olmalýdýr. Araþtýrmanýn yapýldýðý kaynaklarda nitrat konsantrasyonu en yüksek (14,35 mg/l) olarak Karasu çayýnda tespit edilmiþtir. Bu deðer içme suyu kalite standartlarý açýsýndan incelendiðinde, tavsiye edilen miktarýn altýnda kalmaktadýr. Ýçme suyu kaynaklarýnýn çevresinde endüstriyel kuruluþlarýn olmayýþý, yerleþim alanlarýnýn da az olmasý, tarýmsal faaliyetlerden kaynaklanan azot bileþiklerinin su kaynaklarýna az miktarda ulaþtýðýnýn bir göstergesi olarak düþünülebilir. Klorür iyonlarýnýn miktarlarý saðlýklý su için bir göstergedir. Pek çok içme suyunda klorür miktarý 30 mg/l' yi geçmez. Deniz ve kaya tuzu yataklarýna yakýn sularda klorür konsantrasyonu yükselir (10). Araþtýrma esnasýnda en düþük ve en yüksek klorür konsantrasyonlarý Karasu çayýnda (49,52 mg/l ve 83,31 mg/l) belirlenmiþtir. Bu deðerler içme suyu standartlarý açýsýndan uygun olup, kýta içi su kalite kriterlerine göre 1. sýnýf sular grubuna dahil olduðunun göstergesidir. Demir ve mangan içeren içme sularý mürekkep tadýndadýr. Ýçme sularýnda 0,5 mg/l demir renk ve tad ile anlaþýlabilecek bir konsantrasyondur (11, 12). Çalýþmanýn yapýldýðý kaynaklarda mangan miktarý en çok 0,594 mg/l ile Melendiz çayýnda tespit edilmiþtir. Bu deðerler arýtýlmýþ suda 0,010 mg/l ye kadar düþürülmüþtür. Ayný þekilde en yüksek demir konsantrasyonu 0,263 mg/l (Melendiz çayýnda) iken, arýtma tesisi çýkýþýnda 0,010 mg/l olarak tespit edilmiþtir. Bu deðerler WHO, AB ve TS 266 da belirtilen içme suyu standartlarý ile uyumludur. A.ALAÞ -O. H. Þ. ÇÝL Sularda sertlik, toprak ve kayalardaki toprak alkalisi minerallerin parçalanmasý veya direkt olarak bulaþma yoluyla ortaya çýkmaktadýr (13). Bremond et Vuichard, (1973) zengin, prodüktif sularýn 7,5-17,5 ºF sertlikte olduðunu bildirmiþlerdir (14). Araþtýrma süresince en düþük toplam sertlik deðeri Melendiz çayýnda (14,8 ºF), en yüksek deðer ise Karasu çayýnda (31,1ºF) tespit edilmiþtir. Bu deðerler içme suyu standartlarýna göre yüksek olup sert sular grubuna girmektedir. TSE(1984)'e göre içme suyunda organik madde miktarý 3,5 mg/l den az olmalýdýr. Organik madde miktarýnýn artmasý suda kirlilik olduðuna iþaret eder (4). Araþtýrmanýn yapýldýðý kaynaklarda toplam organik madde miktarý 2,1 mg/l ile 2,9 mg/l arasýnda deðiþim gösterdiði belirlenmiþtir. Bu deðerler arýtýlmýþ suda 1,1-2,0 mg/l arasýnda deðiþtiði anlaþýlmaktadýr (Tablo 4). Sonuç olarak, Aksaray iline içme suyu saðlayan kaynaklarýn içme suyu standartlarýnda belirlenen kriterlere çoðunlukla uygun olduðu ve Aksaray Belediyesi Ýçme Suyu Arýtma Tesislerinde arýtýldýktan sonra içme suyu kalitesinin daha da yükseltildiði ifade edilebilir. Aksaray'a içme suyu saðlayan bu kaynaklarýn iyi korunmasý bilhassa turizm faaliyetlerinin sürdürüldüðü Ihlara vadisi içinden geçen Melendiz çayýnýn kontrol altýnda tutulmasý, yöre halký ve çiftçilerin bu konuda eðitilmesi gelecekte de kaliteli içme suyu teminine zemin hazýrlayacaktýr. TEÞEKKÜR Bu Çalýþmanýn yapýlmasý için laboratuvar imkânlarýný bize sunan Aksaray Belediye Baþkaný Sayýn Osman Ertuðrul ve diðer personele teþekkürü bir borç biliriz. KAYNAKLAR 1. Canik, B., 1998, Hidrojeoloji, Ankara Üniv. Fen Fak. Jeoloji Müh. Bölümü, 1-13 s., Ankara. 2. Cirik, S., Cirik, Þ., 1995, Limnoloji (Ders kitabý), Ege Ünv. Su Ürünleri Fak. Yayýnlarý, Yayýn No:21, Ýzmir. 3. DSÝ, Aksaray, 1979, Uluýrmak Projesi Planlama Revizyon Raporu, DSÝ Genel Müd., DSÝ Basým ve Foto-Film Ýþletme Müd. Matbaasý, Ankara. 4. DSÝ, Aksaray, 2001, 2001 Yýlý Program Bütçe Toplantýsý Takdim Raporu 2.51-2.55, DSÝ 4. Bölge Müdürlüðü, Konya. 5. Egemen, Ö., Sunlu, V., 1996, Su Kalitesi, Ege Üniv. Su Ürünleri Fak. Yayýnlarý, Yayýn No:14, Ýzmir. 6. Altýnyar, G., Yýldýrým, S., Ertem, B., Aydoðan, F., 1994, Marmara Gölü'nde Su Yabancý Otlarý Sorunlarý Üzerine Çalýþmalar, DSÝ Genel Md. Ýþl. ve Bak. Daire Baþk., Ankara 7. Soylu, M., 1984 Inland water quality management, Istanbul Technical University, Graduate School Institute of Science and Technology, M. Sc. Thesis, Ýstanbul. 8. Polat, M., 1998, Akarsu ve Göllerde Ýzlenen Fiziksel ve Kimyasal Parametreler, DSÝ Genel Müd. Seminer Notlarý, Ankara. 9. Giritlioðlu, T., 1975, Ýçme Suyu Kimyasal Analiz Metodlarý, Ýller Bankasý Yayýný, No:18, Ankara. 10. Mutluay, H., Demirak, A., 1996, Su Kimyasý, Ýstanbul Üniv. Su Ürünleri Fak., Ýstanbul. 11. Duran, M., Demirer, N., 1997, Su Arýtýmýnda Temel Ýþlemler, T.M.M.O.B. Çevre Müh. Odasý Yayýný, Ankara. 12. Topbaþ, M., Brohi, A., Karaman, M., 1998, Çevre Kirliliði, Çevre Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara. 13. Oruç, N., 1972, Suda sertliðin önemi, giderilmesi ve tayini, Atatürk Üniv., Zir. Fak. Derg., Cilt 3, Sayý 2, (ayrý baský), 187-193, Erzurum. 14. Ekmekçi(Atalay), F., G., 1989, Sarýyar Baraj Gölü'ndeki ekonomik öneme sahip balýk stoklarýnýn incelenmesi, Doktora Tezi Hacettepe Üniversitesi Fen Bilim. Enst., Ankara. 44 Ocak-Þubat-Mart 2002, Sayý: 42