Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 7-13 Hastane İnfeksiyonları Sterilizasyon Uygulamalar Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas Dr. Kemalettin AYDIN* * Karadeniz Teknik Üniversitesi T p Fakültesi, nfeksiyon Hastal klar ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal, Trabzon. Sterilizasyon güvenli inin sa lanmas ve infeksiyonun yay lmas n önlemede büyük sorumlulu a sahip olan, hastanenin de iflik bölgelerinden kirlenmifl malzemeleri ifllenmek üzere toplay p ve tekrar kullan c ya teslim eden merkezi sterilizasyon üniteleri (MSÜ), 365 gün 24 saat sürekli hizmet üreten, bir hastane için olmazsa olmaz olan dinamik merkezlerdir. Hastanelerin temel bir alt yap kuruluflu olmas na ra men hastaneler planlan rken, ço u kez profesyonel hastane planlay c lar ve hastane çal flanlar ile koordineli planlanmayan bu üniteler ifllevsel anlamda kullan lmaya baflland nda temel planlama ve inflaat imalat na ba l sorunlar içermektedir. Genellikle yatakl tedavi kurumlar n n en alt katlar nda, çevreden ve do al fl k kaynaklar ndan yoksun, hastanenin akarlar n n ve kalorifer tesisat borular n n geçti i alanlarda kurulu olan MSÜ, biyolojik [hepatit B virüsü (HBV), hepatit C virüsü (HCV), human immunodeficiency virus (HIV) vs.], kimyasal (etilen oksit), fiziksel (ergonomi, fl k, renk vs.), psikososyal (kapal alan vs.) ve kazalar gibi pek çok etmenin görülebildi i çal flma alanlar d r. Bir hastanede olmazsa olmaz olan sterilizasyon, geliflmifl donan m, yeterli alan, sürekli e itimden geçen nitelikli personel ve kalite teminat için sürekli izlenmeyi gerektiren karmafl k bir süreçtir. Bu karmafl k sürecin içerisinde tüm ifllemlerin bafllang c n oluflturan ve çal flanlar n sonradan konuya dahil oldu u mimari yap lanma ve inflaat n imalat ifli en ciddi konu olarak alg lanmal d r. Bu ciddi alg laman n göstergesi olarak; ideal bir MSÜ, hastanenin bütün gereksinimlerini karfl layacak bir üst yap n n hizmet edebilmesine olanak sa layacak alt yap dan oluflmas n n sa lanmas için eflgüdüm içerisinde çal flan bir ekip taraf ndan yap lmal d r. Bu ekip içerisinde deneyimli mimar-mühendis gibi teknik elemanlar n yan nda hastane idaresinden idareci ve doktor-hemflire gibi bilimsel ve teknolojik geliflmeleri izleyip göz önünde bulundurabilecek elemanlardan oluflmal d r. MSÜ; temizleme-onar m, dezenfeksiyon, denetleme, paketleme, sterilizasyon, depolama ve da t m ifllemi ile steril malzeme üreten, sa l k bak m ndan çok teknik ve özel bir fabrikaya benzetilebilir. Bu fabrika ana hatlar ile Kirli-Temiz- Steril olmak üzere üç bölüm üzerine flekillendirilmelidir. Bu ana yap n n hizmetlerinin kaliteli ve konforlu sunumu içinde, depo, terzi, kompresör, daimi güç kayna, distile su odas, imha ve at k odas, yatak ve araba dezenfeksiyon bölgelerinin yan nda, çal flan personel için; soyunma-giyinme, dinlenme, e itim ve iletiflim odas gibi destek bölümlerinin de yap land r lmas gerekmektedir. 7
Ayd n K. Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas fl Ak fl n n Fonksiyonel Olabilmesi çin Çal flma Alanlar n n Tasar m 1. Kabul, temizleme ve dekontaminasyon alan : Yeniden kullan labilir aletler, malzemeler, teçhizat ve arabalar n kabul edildi i, s n fland - r ld, temizlendi i ve dekontamine edildi i aland r. Arabalar n ve ilgili teçhizat n temizlendi- i alan, dekontaminasyon alan na bitiflik olabilir. Bir dezenfeksiyon odas nda el y kama lavabos, ay klama masas, dezenfektörler için uygun mekan ve temiz depolama odas olmal d r. 2. Muhafazadan ç karma/açma alan : Ürünlerin, haz rlama ve ambalajlama alan na veya steril depolama alan na giriflten önce harici sevkiyat kaplar ndan ç kar ld aland r. 3. Destek alan : Tuvalet, dufl, elbise dolab, dinlenme, e itim ve toplant alanlar olarak planlanmal d r. Dekontaminasyon alanlar nda çal flan personel ile temiz alanlarda çal flan personel için ayr destek alanlar sa lanmal d r. E er bu sa lanam yor ve sadece tek bir destek alan varsa, merkezi bir yerde bulunmal d r. E itimin süreklili i ile birlikte de iflen ve geliflen standardizasyonlar n ve sürekli e itimin yap labilmesi için seminer odas konumunda teknik donan m haz rlanm fl mekanlar n varl gerekmektedir. MSÜ deki çal flmalar n denetlenebilmesi, kendi personeline ve ayn zamanda hizmet üretti i hastanenin di er personellerine (özellikle ameliyathane çal flanlar na ve cerrahlara) sürekli e itim verilebilmesi amac yla kullan - labilecek uygunlukta planlanmal d r. Kontrol odas olarak ayr ca planlanan alanlar; çal flma alanlar na hakim ve monitörize edilmifl birimlerin izlenebildi i bir kontrol odas konumunda olmal d r. Özellikle bu alanda e itim aflamas nda veya di er zamanlarda kullan ma müsait bilgisayar ve internet eriflim hatt n n var olmas na, kay tlar n arflivlenebilece i programa ve bu bilgilerin hastane otomasyon sistemi ile ba lant s n n sa lanabilece i alt yap ya öncelikli gereksinim vard r. 4. Temizlik malzemelerinin depolama alan : Bu alan dekontaminasyon alan ve temiz alanlar n her birinin kendi temizlik maddesi depolama alanlar fleklinde olmal d r. 5. Haz rl k ve ambalajlama alan : Dekontamine olmufl temiz aletlerin ve öteki t bbi ve cerrahi malzemelerin muayene edildi i, tak mlar ve tablalar halinde birlefltirildi i ve sterilizasyon için sar ld, ambalajland ve konteyner sistemlerine yerlefltirildi i tek bir alan veya biri aletler, di eri de t bbi ve cerrahi malzemeler için iki ayr alan olabilir. 6. Çamafl r (tekstil) ifllem alan : Yeniden kullan labilir tekstil malzemelerinin muayene edildi i, yamand, katland ve paketlere konuldu u odad r. Bu alan MSÜ de olabilece i gibi ayr bir yerde olabilen çamafl rhanede de olabilir. 7. Sterilizasyon alan : Arabalar n yüklenmesi, boflalt lmas ve kuyru a girmesi için ayr lm fl olan alan dahil olmak üzere buharl sterilizatörlerin, etilen oksit sterilizatörlerin ve etilen oksit havaland r c lar n bulundu u aland r. Buharl ve etilen oksit ifllem için ayr alanlar tavsiye edilmektedir. Etilen oksit etkilerinden korunma önlemleri olarak; havaland rma veya kapal sistem olarak yerel havaland rma ve çekifl sistemleri, ortam ölçülerini veya muhtemel olabilecek yay lmalar n ölçülebilmesi sistemlerinin yap land - r lmas n n yan nda do al afet, yang n vs. gibi durumlarda oluflabilecek felaketlerden korunmak veya kurtulmak amac yla birimin h zl tahliyesi ve acil müdahalenin yap labilece i mimari yap - lanma gerekmektedir. 8. Steril depolama alan : Steril ve temiz malzemelerin, kullan c ya teslim edilmeden önce depoland aland r. Steril edilmifl olan malzemenin depolanmas da merkezlerin kullan mdaki sirkülasyonlar na ve kullan m alanlar na göre merkezlerin var olan olanaklar na ve özelliklerine göre de ifliklik gösterebilmektedir. 9. Teçhizat ve araba bekletme alan : Depolamadan veya da t mdan önce temiz t bbi teçhizat ve arabalar n tutuldu u aland r. 10. Teçhizat depolama alan : Temiz t bbi teçhizat n, ilgili k sma verilmesine kadar depoland aland r. Bu alan, merkezi bölümde veya da t m sistemindeki baflka bir yerde olabilir. 11. dari alan: Bölüm flefi ve destek personeli için ofis alan d r. Mimari çizimin, yap l rken veya tamamland ktan sonra bir k s m sorular n yan tlar n içeriyor olmas gerekmektedir. Bu sorular n bafll calar : stenen herfleyin olup olmad, önemli ve büyük malzemelere yeterli alanlar ayr lm fl m, çal flanlar n temel gereksinimlerini karfl layacak alanlar planland m (lavabo, dufl, tuvalet, elektrik donan m, telefon gibi), çal flma ak fl olarak kirli alan ile temiz alan, temiz alan ile steril alan düzenli ve kural na uygun olarak ayr lm fl m ve 8 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1
Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas Ayd n K. ayr ca steril malzemelerin uygun depolanaca ve da t laca mekanlar düflünüldü mü? Bu gibi sorular n yan tlar mutlaka aranmal d r. F Z KSEL OLARAK GEREKL OLAN TES SLER 1. Alan Gereksinimleri fllem alanlar n n büyüklü ü, sa l k kuruluflunun özel ifllem ihtiyaçlar na göre önemli de ifliklik gösterebildi i için, her sa l k kuruluflunun gereksinimlerine göre belirlenmelidir. Yeterli alan n belirlenmesinde, her fonksiyonel çal flma bölümünden beklenen ifl yükü, teçhizat ve iflletme sistemleri önemli oranda rol oynar ve belirlenen alan, beklenen ifl yükü ve rutin olarak depolanacak ürünün miktar ile orant l olarak sa lanmal - d r. Mekanizasyon derecesi, ürün kar fl m (örne- in; yeniden kullan labilir ve at labilir) ve kullan - lan depolama ve da t m yöntemleri, alan gereksinimlerini etkileyebilir. Dolafl m ak fl n n kontrol edilmesi ve ifllem s ras nda ortaya ç kan kirleticilerin s n rland r lmas için fonksiyonel çal flma alanlar duvarlarla veya bölmelerle ayr lmal d r. 2. Mekanik Sistemler Günümüzde t bbi teknolojinin giderek daha sofistike hale gelmesi nedeniyle cihaz performans n n incelenmesi, muhafaza edilmesi veya kontrol edilmesi için karmafl k teçhizat ve sistemler gerekebilir. Bu nedenle, rutin elektrik, s hhi tesisat ve buhar mekanik sistemlerine ilave olarak ifllem tesisi, bas nçl hava (yüksek veya düflük bas nçl veya her ikisi), nitrojen (yüksek veya orta bas nçl veya her ikisi) ve vakum sistemleri gibi bas nçl sistemlere gereksinim duyabilir. Bir dam t lm fl veya minerali giderilmifl su kayna da gerekli olabilir. 3. Genel Alan Gereksinimleri Özel alan koflullar veya herhangi bir k s tlama olmad ve aksi belirtilmedi i takdirde çal flma alanlar, afla daki tavsiyelere uygun olmal d r. Zeminler ve duvarlar: Mikroorganizmalar için tafl y c olarak hareket edebilecek olan biriken tozun giderilmesi ve mikrobik kirlenmenin kontrol edilmesi için bütün ifllem alanlar n n periyodik olarak tamamen temizlenebilmesi için, zeminler ve duvarlar, slak vakumlama ve y kamaya dayanacak malzemeden yap lmal d r. Özellikle burada kullan lan malzemeler, parçac k veya elyaf döken bileflimde olmamas n n yan nda, genel olarak temizlik için kullan lan kimyasal maddelerden de olumsuz etkilenmemelidir. Tavanlar: Çal flma alanlar n n tavanlar ; yo- unlaflmay, toz birikmesini ve öteki muhtemel kirlilik kaynaklar n en aza indirgemek için; gömülü ve kapal armatürlerle düz bir yüzey oluflturacak flekilde infla edilmelidir. Çal flma alanlar n n üzerindeki borular ve öteki armatürler de kapat lmal d r. Bu ifllem için kullan lacak malzemeler, parçac k veya elyaf döken bir bileflimde olmayan özelliklerde olmal d r. Özellikle bu alanlarda y kanabilir ve hatta mikroorganizma birikimini ve üremesini inhibe edebilecek malzeme kullan m söz konusudur. Havaland rma: nflaat malzemeleri, havaland rma modelleri ve öteki çevresel kontrollerin seçimi, potansiyel olarak tehlikeli mikroorganizmalar n yay lmas n etkileyece inden ve bu etkilenmenin de en fazla havaland rma ile olaca ndan, havaland rma sistemi, havan n, saatte en az 10 hava de iflimi olacak flekilde, temiz bitiflik alanlardan göreceli olarak kirli alanlara akmas n ve d flar ya veya bir filtreli k smi devir daim sistemine ç kmas n sa layacak flekilde tasarlanmal d r. Mümkün oldu u takdirde hava dolafl m sistemi, afla ya çekiflli tür olmal d r. Afla ya çekmeli tür hava dolafl m sistemleri, kirleticileri zemine ve çal flma yüzeylerinden uza a tafl yarak kirlenmeyi s n rland r r. Tozlar ve mikroorganizmalar zeminden ve çal flma yüzeylerinden alarak da tan ve tasarlanan hava ak fl özelliklerine müdahale eden yüksek girdapl hava ak fl yaratt klar için vantilatörlerin kullan lmas na, merkezi bölümün hiçbir yerinde izin verilmemelidir. S cakl k ve nem: Çal flma alanlar, uygun flekilde giyinmifl personelin rahat çal flmas n n yan nda, mikrobik geliflmeyi ve böylece biyolojik yükü artt rmayacak ölçülerde olmal d r. Bu nedenlerden ötürü, bütün çal flma alanlar nda 18-22 C (64-72 F) aras nda kontrol edilen bir s cakl k ve %35-70 aras nda kontrol edilen ba l nem olmal d r. Bu alanlar n s s n ve nem oran n belirlerken, o alanlarda muhtemel olacak cihazlar n oluflturdu u s y ve nemi hesapta tutmak gerekmektedir. Ayd nlatma: Dekontaminasyon, haz rlama ve ambalajlama, sterilizasyon, iflleme ve steril depolama ve da t m dahil olmak üzere merkezi bölümün bütün alanlar için ayd nlatma de erlerinin seçilmesi, gerekli niteliklere sahip olmas ayd nlatman n önemli noktalar d r. Bu ifllemler aflamas nda sa lanan ayd nlatma, çal flma yüzeylerinde yeterli bir düzeyde olmal d r. Genel muayene bölümleri için belirtilen ayd nlat- Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1 9
Ayd n K. Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas ma 500-750-1000 lüks (50-75-100 mum), ayr nt l muayene için 1000-1500-2000 lüks (100-150-200 mum), evye alanlar için 500-750-1000 lüks (50-75-100 mum), genel çal flma alanlar için 200-300- 500 lüks (20-30-50 mum) ve iflleme tabi tutulmufl malzeme depo alan için 200-300-500 lüks (20-30-50 mum) tür. Her alan için seçilen de er, afla da belirtilen faktörlere ba l olarak de ifliklik gösterebilmektedir: a. flçilerin yafl : K rk yafl alt ndaki kifliler en düflük alan ayd nlatmas na, 40-55 yafl aras ndaki kifliler ortalama alan ayd nlatmas na, 55 yafl n üzerindeki kifliler ise en yüksek alan ayd nlatmas na gerek duyarlar. b. Alanda yap lan iflin h z veya hassasiyetinin önemi: H z veya hassasiyet ne kadar önemli ise o kadar fazla ayd nlatmaya gereksinim duyulur. c. Çal flma alan ndaki yans ma: Yans ma ne kadar fazla ise o kadar az ayd nlatmaya gereksinim duyulur. El y kama yerleri: El y kama yerleri, bütün dekontaminasyon, haz rlama, sterilizasyon ve steril depolama alanlar nda veya yak n nda uygun bir yerde bulunmal d r. El y kama yerleri ayr ca dinlenme bölümleri gibi bütün personel destek alanlar nda da bulunmal d r. ÖZEL ALAN fiartlari ve KISITLAMALAR Dekontaminasyon Alan Dekontaminasyon alan nda yap lan iflin özelli i yani temizlemeden önce çok kirlenmifl malzeme ve teçhizat n düzenlenmesi, aerosol üreten elle temizleme ve baz tesislerde ameliyat kutusu arabalar ndaki at k malzeme ve örtülerin al nmas nedeniyle bu alanda havada bulunan mikrobik ve parçac k kaynakl kirlilik muhtemelen yüksek düzeyde olacakt r. Çevredeki kirleticilerin kontrol edilmesi için düzenli olarak temizlik gereklidir. Bu nedenlerden ötürü; dekontaminasyon alan, ifllem bölümünün bütün öteki alanlar ndan fiziksel olarak ayr lmal ve girifli bir servis koridorundan olmal d r. Zemin, duvarlar, tavan ve çal flma yüzeyleri, s k s k temizlemeye (günlük veya daha s k) ve slak flartlara dayan kl olan gözeneksiz malzemeden yap lmal d r. Kontamine olmufl aerosoller ve toz parçac klar, hava ak mlar ile kirli alanlardan temiz alanlara tafl nabilir. Havan n do rudan d flar ya ç kar lmas, kirletici maddelerin yeniden personel ve hastalar için tehlike oluflturabilecekleri gibi temiz malzemelere ve temiz çal flma alanlar - na da ulaflmas söz konusudur. Bu sorunlar n oluflmas n önlemek için dekontaminasyon alan ndaki bütün hava, geri dönüfl olmadan d flar - ya ç kar lmal d r. Haz rlama Alan Haz rlama alan ndaki havaland rma sistemi, havan n haz rlama alan ndan pozitif bas nçla d - flar akmas n sa layacak flekilde tasarlanmal d r. Çamafl rlar n iflleme alan n n planlanmas nda; ayr ayr ba lanm fl tekstillerin haz rlanmas, haz rlama alan nda gerçeklefltirildi i takdirde ayr ve kapal bir alanda gerçeklefltirilmelidir. Hava ak fl, afla çekiflli tip olmal ve saat bafl na hava de iflimlerinin say s, havadaki lif parçac klar n asgari düzeye indirmeye yeterli düzeyde olmal d r. Temiz çamafl r depolamas için yeterli alan, ayd nlat lm fl bir muayene masas ve yamama teçhizat bulunmal d r. Sterilizasyon Alan Sterilizatör girifl alan ndan ç kan bütün hava d flar ya verilmelidir. Etilen oksit sterilizatörleri ayr mekanlarda ve özel havaland r lmas, gaz kontrol adaptörleri ve oluflabilecek kaçak durumlar na acil müdahaleye uygun olarak planlanmal d r. Etilen oksit sterilizatörlerinin buharl sterilizatörlerle ayn alanda bulunmalar halinde bu alan n, etilen oksite mesleki nedenlerle maruz kalman n kontrol edilmesi için mutlaka kimyasal ajanlara maruz kalanlar n korunmas na yönelik gerekli önlemlerin al nmas n öneren yönetmeliklere uygun olarak planlanmas yap lmal d r. Steril Saklama Steril bir malzemenin sterilitesinin kullan m noktas na kadar muhafaza edilmesi önem tafl - maktad r. Bu malzemelerin depoland bölümlerde de kontamine olmamas na önem verilmeli ve steril malzeme deposu ona göre hesaplanmal d r. Bu nedenle sterilli in azalmas n önlemek için çevresel kirlenmenin asgari düzeye indirilmesi önem tafl maktad r. Steril saklama alan, sterilizasyon alan na bitiflik ve tercihan tek ifllevi steril ve temiz malzemelerin saklanmas olan ayr, kapal ve girifli s - n rland r lm fl bir bölümde bulunmal d r. Saklama sistemi (örne in; aç k tel raflar, aç k yekpare raf ve kapal dolaplar) kullan laca ortama, kullan lan ambalajlama malzemeleri ve sistemlerine, ambalajlanm fl cihazlar n türlerine ve sa l k 10 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1
Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas Ayd n K. kuruluflunda kullan lan tafl ma usullerine göre seçilmelidir. Havaland rma sistemi, havan n steril saklama alan ndan pozitif bas nçla d flar ak - fl n sa layacak flekilde tasarlanmal d r. SONUÇ Hastaneler için olmazsa olmaz olan yani bir hastanenin temel dire i olan sterilizasyon ünitelerinin büyüklü ü ve mimari tasar m, hastanelerin yatak kapasitesinden, yatan hastalar n profillerine, yap lan ameliyat say s ndan tipine ve hatta hastanenin ziyaretçi say s gibi pek çok faktöre ba l olarak de iflebilmektedir. Bu de iflen faktörlerin iyi de erlendirilmesi sonucu planlanan sterilizasyon üniteleri farkl say larda ve yerlerde olabilece i gibi, merkezi oluflu da söz konusudur. Bugün birçok hastane sterilizasyon ünitelerini merkezi olarak planlamakta ve o flekilde hizmet vermektedir. nfeksiyonlar n önlenmesine büyük katk sa layan bu üniteler ayn zamanda ciddi ekonomik tasarruflar n sa lanmas nda da katk oluflturmaktad r. Ana hatlar ile kirli-temiz-steril alanlardan oluflan bu MSÜ lerde ilk bariyer kirli malzemenin al nd bölge ile paketlemenin yap ld temiz bölge aras nda s kl kla y - kay c dezenfektörler ile oluflturulmaktad r. kinci önemli bariyer ise temiz bölge ile steril bölge aras ndaki bariyer olup, bu bariyer mümkünse çift kapakl sterilizatörlerle oluflturulmaktad r. Buharl sterilizatörlerin haricinde e er etilen oksit sterilizatörü kullan lacaksa kullan lacak gaz n koflullar na uygun fiziki mekan ve havaland rma koflullar nda, ayr bir oda olarak planlanmas uygundur. Kendi özelli i ve özerkli i içinde hem kendi çal flanlar hem de hastane idarecilerinin ve di er çal flanlar n önemle ve özenle yap lanmas na ve iflleyifline katk sa layaca bu ünitelerin planlanmas, hastane planlamas n n hemen hemen ilk yap lacak yerlerinden biri oldu u unutulmamal d r. Resim 1. Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Örnek Mimari Çizimi-1. Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1 11
Ayd n K. Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas Resim 2. Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Örnek Mimari Çizimi-2. KAYNAKLAR 1. Association for the Advancement of Medical Instrumentation. Good Hospital Practice: Steam, Sterilization, and Sterility Assurance. Arlington, VA: Association for the Advancement of Medical Instrumentation; 1993. 2. Ayd n K. Merkezi sterilizasyon ünitelerinin mimar yap land r lmas. Günayd n M, Sünbül M (editörler). 3. Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi Kongre Kitab. Ankara: Bilimsel T p Yay nevi, 2003:74-80. 3. Ayd n F. Merkezi sterilizasyon ünitesinde t bbi cihaz seçimi. Günayd n M, Sünbül M (editörler). 3. Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi Kongre Kitab. Ankara: Bilimsel T p Yay nevi, 2003:81-92. 4. Centers for Disease Control and Prevention: Sterilization or disinfection of medical devices: General principles. http://www.cdc.gov/ncidod/hip/ sterile/sterilgp.htm 5. Çaylan R. Sterilitenin kontrolü. Günayd n M, Sünbül M (editörler). 3. Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi Kongre Kitab. Ankara: Bilimsel T p Yay nevi, 2003:93-8. 6. Erbil H. Merkezi sterilizasyon tan t m, fonksiyonel ifllerin tan m. Erbil H (editör). Hastanelerde Merkezi Sterilizasyon ve Reuse Organizasyonu. 1. Bask. zmir, 2002:34-90. 7. ISO sterilizasyon kontrolüne yönelik yay nlanm fl standartlar. http://www.iso.ch/isob 8. Kenter HM. Hastanede steril alan planlama kriterleri. Günayd n M, Esen fi, Saniç A, Leblebicio lu H (editörler). Sterilizasyon Dezenfeksiyon ve Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Samsun: S MAD Yay nlar, 2002:147-59. 9. K l çturgay S. Bir üniversite hastanesinde ideal bir sterilizasyon ünitesinin yap lanmas : Sorunlar ve çözüm yollar. Günayd n M, Esen fi, Saniç A, Leblebicio lu H (editörler). Sterilizasyon Dezen- 12 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1
Merkezi Sterilizasyon Ünitelerinin Yap lanmas Ayd n K. feksiyon ve Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Samsun: S MAD Yay nlar, 2002:143-6. 10. Özinel MA. Sterilizasyonun kontrolü ve uluslararas standartlar. Günayd n M, Esen fi, Saniç A, Leblebicio lu H (editörler). Sterilizasyon Dezenfeksiyon ve Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Samsun: S MAD Yay nlar, 2002:17-23. 11. Rutala W, Weber DJ. New disinfection and sterilization methods. Emerg Infect Dis 2001;7:348-53. YAZIfiMA ADRES Doç. Dr. Kemalettin AYDIN Karadeniz Teknik Üniversitesi T p Fakültesi nfeksiyon Hastal klar ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal TRABZON Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2005; 9: 1 13