Doğal ve Beşeri Çevre Özellikleri Bakımından Kağızman İlçe Merkezi Dr. Muc p DEMİR
Dr. Mucip DEMİR Doğal ve Beşeri Çevre Özellikleri Bakımından KAĞIZMAN İLÇE MERKEZİ ISBN 978-605-241-225-1 DOI 10.14527/9786052412251 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Nisan 2018, Ankara Yayın-Proje: I. Tual Şekercigil Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B 0312 472 58 55 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 33365 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Dr. Mucip DEMİR 1997 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümünden mezun oldu, 2004 yılına kadar çeşitli eğitim kuruluşlarında coğrafya öğretmeni olarak görev yaptıktan sonra aynı yıl Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalına öğretim görevlisi olarak atandı. 2009 yılında yüksek lisans eğitimini Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladıktan sonra, doktora eğitimini 2013 yılında Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Beşeri ve Ekonomik Coğrafya alanında tamamladı. Halen Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilimler ve Türkçe Eğitimi Bölümü, Coğrafya Öğretmenliği Anabilim dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazarın başta Kars ili olmak üzere beşeri ve ekonomik coğrafya üzerine yayımlanmış çok sayıda eseri bulunmaktadır.
ÖN SÖZ Kağızman ilçe merkezi, Kuzeydoğu Anadolu da, Erzurum Kars Bölümünün Kars yöresi dâhilindeki Kağızman alt yöresinde bulunmaktadır. Batı-doğu yönünde uzan Aras Vadisinde yer alan Kağızman ilçe merkezinin büyük kısmı Kağızman Deresi tarafından oluşturulmuş alüvyal bir yelpaze üzerinde yer almaktadır. Kağızman ilçe merkezi ve çevresi oldukça eski dönemlere giden tarihi geçmişe sahip olup halen çevresindeki kırsal yerleşimler için idari ve ticari merkez özelliğini sürdürmektedir. Kağızman ilçe merkezi ülkemizin az gelişmiş yerleşimleri arasında bulunmakta olup fiziki ve beşeri coğrafik özellikleri bakımından ülkemizdeki birçok yerleşime göre ilgi çekici farklılıklar gösterebilmektedir. Bu araştırmanın yapıldığı döneme kadar bazı araştırmacı ve bilim adamları tarafından yapılan az sayıda araştırmaya konu olan Kağızman İlçesi geneline nispetle Kağızman ilçe merkezi bu çalışmada özel olarak ve coğrafya bilimi kapsamında incelenmemiştir. Bu bakımdan ilk özelliği gösteren araştırma genel olarak birbiriyle neden sonuç bakımından ilişkili dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Kağızman ve yakın çevresinin doğal çevre özellikleri ile beşeri çevre arasındaki ilişkiler incelenmiştir. İkinci bölümde Kağızman ilçe merkezinin tarihi süreçte ortaya çıkışı, yerleşimin günümüze kadar olan gelişimi, nüfus özellikleri ve doğal çevreyle olan etkileşimi incelenmiştir. Üçüncü bölümde Kağızman ilçe merkezindeki fonksiyonel özellikler incelenmiş, dördüncü bölümde Kağızman ilçe merkezine ait altyapı unsurları incelenmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde elde edilen tüm bulgular ışığında Kağızman ilçe merkezinde doğal ve beşeri çevre etkileşimi değerlendirilerek sağlıklı yerleşim gelişimi için coğrafya bilimi bakış açısıyla bazı öneriler sunulmuştur. Coğrafya bilimi bakış açısıyla yapılan bu araştırmanın Kağızman ve çevresine ait coğrafi bilgi ihtiyacının karşılanmasının yanı sıra, Kağızman ilçe merkezi ve yakın çevresindeki yerleşim gelişimini aydınlatması bakımından faydalı olması inancıyla Kağızman ve yakın çevresindeki alanlarda yaklaşık olarak iki yılı bulan sürede yapılan bu araştırmanın her boyutunda desteklerini esirgemeyen Kağızman eşrafından emekli okutman psikolog Fikret Özkan beyefendi ve değerli eşleri öğretmen Esengül Özkan hanımefendinin yanı sıra DSİ 24. Bölge atık suları ve içme suları daire başkanı mühendis Muhammet Turan ve tüm Kağızman halkına şükranlarımı sunuyorum. Sevgili Annem Lalizer Demir e Dr. Mucip Demir Aralık, 2017 Kars
İÇİNDEKİLER Dr. Mucip DEMİR... iii Ön Söz...v GİRİŞ Araştırmanın Amaçları... xii Araştırmanın Sınırlılıkları... xiii Araştırmanın Veri ve Yöntemi... xiii Araştırma Alanının Konumu ve Sınırları...xiv 1. BÖLÜM: DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ VE KAĞIZMAN İLÇE MERKEZİ YERLEŞİMİNE ETKİLERİ 1.1. Yer Yapısı Özellikleri...3 1.1.1. Kağızman İlçe Merkezi ve Yakın Çevresinin Jeolojik Oluşumu...3 1.1.2. Kağızman İlçe Merkezi ve Yakın Çevresinin Jeolojik Özellikleri...7 1.1.3. Jeomorfolojik Özellikler...14 1.1.3.1. İlçe Merkezi Sınırları Dâhilindeki Morfolojik Unsurlar...14 1.1.3.2. İlçe Merkezi Sınırları Çevresindeki Jeomorfolojik Unsurlar...20 1.1.3.3. İlçe Merkezi ve Civarındaki İrtifanın Dağılışı...27 1.1.3.4. İlçe Merkezi ve Civarındaki Eğim Değerlerinin Dağılışı...30 1.1.4. Depremsellik...36 1.1.5. Heyelan ve Toprak Kaymaları...42 1.2. Klimatik Özellikler...46 1.2.1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı ve Güneşlenme Şiddeti...46 1.2.2. Güneşlenme Süresi, Güneş Bakısı...50 1.2.3. Sıcaklık...54 1.2.4. Atmosfer Basıncı ve Rüzgârlar...62 1.2.5. Nem ve Yağış...68 1.2.6. Genel İklim ve Mevsim Özellikleri...73 1.3. Hidrografik Özellikler...80 1.3.1. Akarsular...80 1.3.2. Yeraltı Suları...90 1.4. Toprak Özellikleri...94 1.5. Bitki Örtüsü Özellikleri...99
viii Doğal ve Beşeri Çevre Özellikleri Bakımından Kağızman İlçe Merkezi 2. BÖLÜM: BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 2.1. Yerleşim Özellikleri... 107 2.1.1. Yerleşimin Tarihsel Süreçte Yatay Yönlü Gelişimi ve Evrimi... 107 2.1.2. İlçe Merkezinde Yerleşimi Şekillendirici Faktörler... 113 2.1.2.1. Doğal ve Beşeri Çevre Faktörleri... 113 2.1.2.2. İmar ve Çevre Düzeni Planları... 115 2.1.3. Konut ve Yapı Alanları... 120 2.1.4. Konut ve Yapı Özellikleri... 125 2.1.4.1. Kağızman Geleneksel Kerpiç Evleri... 125 2.1.4.2. Kağızman Rus İşgal Dönemi Konutları... 128 2.1.4.3. Kağızman Günümüz Konutları... 131 2.2. Nüfus ve Demografik Özellikler... 134 2.2.1. Nüfusun Gelişim Süreci... 134 2.2.2. Nüfus Hareketleri... 139 2.2.2.1. Doğumlar-Ölümler... 139 2.2.2.2. Göçler... 140 2.2.3. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Özellikleri... 145 2.2.4. Aile Büyüklüğü... 151 2.2.5. Nüfusun Eğitim Durumu... 154 2.2.6. Nüfusun Dağılışı ve Yoğunluğu... 160 3. BÖLÜM: FONKSİYONEL ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN KAĞIZMAN İLÇE MERKEZİ 3.1.Giriş... 167 3.1.1. İlçe Merkezinde Genel Fonksiyonel İstihdam... 168 3.1.2. İlçe Merkezinde Genel Fonksiyonel Arazi Kullanımı... 172 3.2. İdare Fonksiyonu... 179 3.3. Kültürel Fonksiyonlar... 190 3.4. Turizm Fonksiyonu... 195 3.5. Sağlık Fonksiyonu... 196 3.6. Ulaşım Fonksiyonu... 199 3.7. Ticaret Fonksiyonu... 206 3.8. Tarım ve Hayvancılık Fonksiyonu... 212 3.9. Sanayi ve Diğer Üretim Fonksiyonu... 224
İçindekiler ix 4. BÖLÜM: ALTYAPI UNSURLARI 4.1. İçme ve Kullanma Suyu Altyapısı... 231 4.2. Katı Atık ve Çöp... 234 4.3. Kanalizasyon ve Sıvı Atık Altyapısı... 237 4.4. Ulaşım Altyapısı... 238 4.5. İletişim Altyapısı... 244 4.6. Elektrik Enerjisi Altyapısı... 244 Sonuç ve Öneriler... 247 Kaynaklar... 253 Dizin... 261
Giriş Ülkemizdeki idari taksimata göre en önemli yerleşimlerden biri ilçe merkezleridir. İlçe merkezi; bir ilçenin idari alanının bütününe merkezlik yapan, içerisinde kaymakamlık teşkilatının ve ilgili diğer resmi kuruluşların yer aldığı belediye örgütlü kentsel yerleşim olarak tanımlanmıştır. 1 Buna rağmen Türkiye deki ilçe merkezlerinin bir çoğunun kentsel özelikler taşıyıp taşımadığı önemli bir tartışma konusu iken, başta TÜİK olmak üzere devlet kuruluşlarının bir çoğu halen yerleşimlerin nüfus sayısını bu değerlendirmede kriter olarak alarak, 20.000 üzerindeki ilçe merkezlerini kentsel yerleşim kabul etmektedir. Bu değerlendirmeye göre ülkemizde halen 967 ilçe merkezi bulunurken bu ilçe merkezlerinin küçük kısmı kentsel, büyük kısmı kırsal yerleşim durumundadır. 2 Buna rağmen ilçe merkezlerinin kırsal veya kentsel özellikli yerleşim olup olmadığına tek başına nüfus kriterinin kullanılmasıyla karar verilemeyeceği pek çok bilim adamı, araştırmacı ve kamu yöneticisi tarafından kabul edilirken bu ayrımı yapmakta diğer birçok belirleyici unsurun kullanılabileceği ileri sürülmektedir. Ancak bu gurupta bulunan bilim adamlarının da birçoğu ilçe merkezlerinin kırsal mı yoksa kentsel mi özellikte olduğunu tespit ederken konuyu coğrafi bilgileri dikkate almadan incelemekte ve bu şekilde istenen sonuca ulaşmamaktadır. Bu nedenle bu ayrımın yapılmasında coğrafya alanında çalışan bilim adamlarına önemli görevler düşmektedir. Coğrafya alanındaki pek çok bilim adamı bu ayrımın yapılmasında yerleşimlerin fonksiyon özelliklerinin tespitinin daha isabetli olacağını ileri sürmekte ve yerleşimlerin ekonomik, kültürel ve diğer yerleşim özelliklerini inceleyerek kırsal yerleşmemi yoksa kentsel yerleşmemi olduğuna karar vermeye çalışmaktadır. Bu fonksiyonların tespiti sırasında yerleşim merkezlerinin doğal çevre özelliklerini ve beşeri yaşamla olan etkileşimlerini, kuruluşlarına etki eden çevresel faktör ve özellikleri, nüfus ve demografik özellikleri incelenmektedir. Ülkemizde coğrafya bilimi bakış açısıyla ilçe merkezlerini inceleyen birçok bilimsel araştırma ve çalışma yapılmış olup bu çalışmalar soncunda diğer birçok bilim dalı ve yerel yönetim birimlerince faydalanılan önemli coğrafi bilgilere ve sonuçlara ulaşılmıştır. Bu sonuçlar ışığında ülkemizdeki ilçe merkezleri ve diğer yerleşimlerde başta coğrafi bilgi açığı giderilirken bu bilgilere dayalı olarak altyapı, yerleşme, arazi kullanımı, gibi konularda önemli kararlar alınıp uygulamalar 1 Özçağlar, A. (2005). Türkiye de Mülki İdare Bölümlerinin İdari Coğrafya Analizi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 3(1), 1. 2 TÜİK (2016) Türkiye İstatistik Kurumu https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr adresinden edinilmiştir.
xii Doğal ve Beşeri Çevre Özellikleri Bakımından Kağızman İlçe Merkezi yapılmıştır. Ancak ülkemizde halen birçok yerleşimde coğrafya bilim bakış açısıyla yapılan bu gibi çalışmalar ilgililer tarafından tamamen ve yeterince dikkate alınmamaktadır. Bu durum soncunda başta ilçe ilçe merkezleri olmak üzere coğrafya bilgisi açığına bağlı olarak alınan hatalı yönetim ve yatırım kararlarıyla doğal ve beşeri çevre üzerinde önemli ve telafi edilemeyecek zararlar oluşabilmektedir. Bu gibi olumsuzlukların ve zararların en aza indirgenmesi için yerleşimleri inceleyen coğrafi çalışmaların arttırılması büyük önem taşımaktadır. Araştırmanın Amaçları Kağızman ilçe merkezinin, yerleşme coğrafyası bakımından ele alındığı bu çalışmada; Kağızman ilçe merkezinin kuruluş yerini belirleyen jeolojik ve jeomorfolojik yer yapısı özelliklerinin incelenmesi, Kağızman ilçe merkezi ve yakın çevresindeki klimatik unsurların incelenmesi ve beşeri yaşama olan etkilerinin belirlenmesi, Kağızman ilçe merkezi ve yakın çevresinde beşeri yaşamı etkileyen toprak, bitki, yerüstü ve yer altı sularının incelenmesi ve beşer yaşamla olan etkileşiminin belirlenmesi, Kağızman ilçe merkezi ve yakın çevresinin mevcut doğal çevreyle olan etkileşiminin incelenmesi, Kağızman ilçe merkezinin ortaya çıkışı ve gelişimini etkileyen tarihi sürecin incelenmesi, Kağızman ilçe merkezinin idari sınırlarının tespit edilmesi, Kağızman ilçe merkezinin nüfus ve yerleşim özelliklerinin incelenmesi, Kağızman ilçe merkezinde idari dağılıma etki eden faktörlerin incelenmesi, Kağızman ilçe merkezinin fonksiyonel arazi kullanımını etkileyen doğal ve beşeri çevre özelliklerinin incelenerek, fonksiyonel arazi kullanım durumumun belirlenmesi, Kağızman ilçe merkezindeki ekonomik, kültürel ve diğer fonksiyonların oluşturduğu istihdamın incelenmesiyle, ilçe merkezinin ana fonksiyon özelliğinin belirlenmesi, Kağızman ilçe merkezinin etki sahasının belirlenmesi,
Giriş xiii Kağızman ilçe merkezi için belirlenen coğrafya kaynaklı sorunlara ait çözüm önerileri sunulması, ana amaçları oluşturmaktadır. Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma sahası bu çalışmada geniş yerleşim alanı olarak anılan Kağızman ilçe merkezi idari sınırları ve dar yerleşim alanı olarak anılan Kağızman Belediyesi imar planı dâhilindeki alanlarla sınırlıdır. Araştırmada kullanılan ve ilgili kurum ve kuruluşlardan elde edilen veriler bu kurum ve kuruluşlar tarafından paylaşılan verilerle sınırlıdır. Araştırma Süresi 2014-2017 yılları arasındaki üç yıllık süreyi kapsamakta olup çalışma bu yıllar içinde dört mevsim yapılan gözlem, ölçme ve araştırma sonuçları ile sınırlıdır. Araştırmada kullanılan veriler çalışma içinde belirtilen yıllar için geçerli ve sınırlıdır. Araştırmada elde edilen bilgiler Kağızman ilçe merkezine ve yakın çevresine ait ve genel bilgilerle sınırlıdır. Araştırmanın Veri ve Yöntemi Araştırma için yerleşme coğrafyası ve Kağızman ilçe merkezine ait çeşitli kişi, kuruluş ve bilim dalları tarafından yapılmış çalışmaların elde edilerek incelenmesi amacıyla literatür taraması ile başlanmıştır. Bu kapsamda yerleşme coğrafyasına ait sınırsız kaynağa rastlanmasına rağmen Kağızman ilçe merkezi ve yakın çevresine ait çok sınırlı sayıda kaynağın olduğu tespit edilmiş, bu kaynakların birçoğu elde edilerek incelenmiştir. Araştırmanın başlangıç safhasını müteakiben ilçe merkezi coğrafi bakış açısı ve elde edilen belgeler yardımıyla dört mevsimde yapılan çalışmalarla etüt edilmiştir. Eş zamanlı olarak ilçe merkezinde birçok fotoğraf çekilerek mevcut durum görselleştirilmiş, gerekli konularda ilçe merkezi sakinleri ile görüşmeler yapılarak ortaya çıkan sonuçlar, kayda alınmıştır. Araştırmada gerekli olan istatistiki veriler, başta Türkiye İstatistik Kurumu, olmak üzere, ilçe merkezindeki ilgili kuruluşlardan temin edilmeye çalışılmıştır. Bu kuruluşlardan direkt temin edilemeyen veriler için ilgili kurum ve kuruluşlar bünyesindeki arşivlerde araştırma yapılmıştır.