ALUCRA KAYMAKAMI AHMET RÜŞTÜ BEY İN HİKÂYESİ Yazının başlığında ismi geçen Ahmed Rüşdü Bey i önceki yazışmalardan tanıyoruz. Kaymakamlık Soruşturma Belgeleri ile ilgili kitabın 99. ve 308. sayfaları arasındaki 209 sayfalık bölüm Ahmed Rüşdü Bey e aittir. 1 Ahmet Rüşdü Bey, 11 sene Alucra da görev yapmış ve bu süre içinde kavgalı olmadığı kimse neredeyse kalmamıştır. Bu onun Alucralı ile frekansının tutmadığından mıdır, yoksa yöneticilik vasfındaki beceri eksikliğinden midir bunu bilemesek de çok kişiyle sorun yaşamış olması biraz da onun ilm-i siyaseti iyi bilmediğinin göstergesidir. Olayın kahramanı olan Kaymakam Ahmet 2 Rüşdü Bey hakkında daha önce okunan bir belgedeki şikâyete göre Meğri köyünden alınması gereken toprak vergilerinin tamamını tahsil etmek için köyden bazılarını tutuklatıp hapsettirmiştir. Bunların içinde Meğri köyünden Abdullah ve hanımı Fatma dan olan oğlu Abdullah da bulunmaktadır. Abdullah bu hapis sonucu aç ve susuz bırakılmış, yakınlarıyla da görüştürülmeyerek ölümüne sebep olunmuştur. Bu ölüm hadisesinin izini buradaki şikâyet konusu belgede de görmekteyiz. İncelenen belgeler arasında bulunan Alucra ahalisinin şikâyet belgesinde adı geçen isimler 1909 ların Alucra sının eşrafıdır. İsimleri okudukça tarihin derinliklerinde yolculuğa çıkıyoruz. Bu isimler o köylerden olanların dedesi olmaktadır. Çok sayıda kişi canlarına tak etmiş olacak ki kaymakama verdikleri dilekçe ile Mal Müdürü, Müftü ve Hamit Ağa dan şikâyetçi olmuştur. Şikâyet de tehditle doludur. Kaymakama süre verilerek bu kişilere devletden el çektirmesini aksi takdirde hükümet konağını basarak bu 1 https://alucradantarihebakis.files.wordpress.com/2017/03/kaymakam-kitap-dc3bczeltmeleryapc4b1lmc4b1c59f.pdf 2 Daha önceki bazı belgelerde Mehmed Rüşdi Efendi olarak yazılmıştır. 1
kişileri dışarı atacaklarını belirtmişlerdir. Bu tehditkâr ifadeler hoş karşılanmadığından bu işin bir öncüsü olması lazım gelir denilerek dilekçe sahipleri hakkında da soruşturma başlatılmıştır. Ancak iş bununla da sınırlı değildir. İşin başka yönleri de vardır. Kaymakamla naibin yani kadının da arası açıktır. Birbirlerini cinayetle veya ölüme sebebiyetle suçlamışlardır. Kaymakama göre naib, Şebinkarahisar mutasarrıfının hemşerisi olduğundan onun birlikte hareket ettiği kişiler hakkında işlem yapılmamıştır. Onun savunması da hem bu şekilde olmuş hem de bazı şahısların görevden alınmasını isteyen Alucralılar hakkında şikayetiyle devam etmiştir. Herşeye rağmen kaymakam suçlu bulunmuştur. Kaymakam Suçlu bulunmuştur ama dava o kadar uzun sürmüştür ki karar neredeyse 15 sene sonra verilmiş olduğundan Ahmet Rüşrü Bey zaten Alucra da değildir. Hatta Alucra da iken hakkında yapılan bazı şikâyetlerde kendisinin yaşlı olduğu ve işini iyi yapamadığı belirtilmişti. Aradan bunca zaman geçtikten sonra bazı hususlarda suçlu görülmüş olması sonucu değiştirmeyeceği gibi geciken adalet adalet değildir sözünü doğrulamıştır. Öte yandan o günün Alucralılarının dilekçesinde belirtilen bir ifade ise dikkat çekicidir. Sultan II. Abdülhamid dönemi için Devr-i İstibdat yani baskıcı dönem tabirini kullanmışlardır. Bu ifade batılıların Sultan Abdülhamid i kötülemek için kullandıkları bir argümandır. Prens Sebahattin ağzıdır. Alucralıların da bu söyleme sahip çıkmış olmaları onların da bu propogandaya kapıldıklarını göstermektedir. Ancak aynı suçlamayla kendileri de karşılaşmışlardır. Onun istemeyiz bunu istemeyiz ağzıyla hükümet konağını basmanın istibdat politikası olduğu belirtilmiştir. Oysa birkaç sene sonrasını görebilselerdi, Sultan Abdülhamid den sonra birkaç sene içinde Osmanlı topraklarının nasıl yağmalandığını ve devletin nasıl küçüldüğünü görür ve böyle bir sözü bu kadar rahat kullanmazlardı. Belgelerin okunmasındaki katkılarından dolayı Osmanlıca Mühimme Grubu üyelerinden Mehmet Kahramanoğlu, Fırat Çağlayan, İbrahim Yıldırım, Yılmaz Akçaalan, Hamza Soysal ve Hafize Bozkurt a teşekkür ederim. BOA Fon Kodu: DH.MUİ. Dosya No: 74, Gömlek No: 2, Tarihi: 8 (Ca) Cemaziye l-evvel 1328 (19 Mayıs 1910), Konusu: Hakkında dava açılan Alucra Eski Kaymakamı Rüşdü Efendi'nin suçlu bulunduğu. 2
Hû 3
Huzur-ı Âlî-i Hazret-i Kaim-makam-ı Ekremiye Devr-i istibdadın izalesiyle meşrutiyet-i idarenin teşkili bi l-umum ahali-i sekeneyi zincir-i esaretden kurtarmış olduğu zannıyla akvam-ı muhtelife (muhtelif milletler) uhuvvet ve musavata (kardeşlik ve dostluğa) riayetle her bâr refah ve istirahatle yaşayacağımız ümid-i kavisinde iken bi l-akis kuvve-i merhamet ve adalete sarıldığımız hükümetimizden asla himmet ve muavenet (yardım) görülemiyor bu ise erkân-ı kazanın (kazanın yöneticilerinin) menfaat-i âli hakkında göstermiş olduğu sebatsız ve ıttıradsızlık (kararsızlık ve intizamsızlık) semeresi olarak henüz mevsim-i ziraat husul etdiği halde muhtaç olduğumuz tohumluk zahirenin tevzi edilmemesi ile sabit olduğundan Hafazanallahû Te ala (Allah muhafaza etsin) gelecek sene kaht u galanın (kıtlıktan dolayı fiyat pahalılığının) teşeddüd (şiddetlemesi) ve tezaufuyla (daha da etkisini artırmasıyla) ahali-i memleketin açlıktan telef olmak tehlikesi meydanda bulunduğu ve buna başlıca sebeb viren kazamız mal müdiriyle müfti ve azadan Hamid Ağa nın erkân-ı kaza ve livayı iğfal eylemesinden (kandırmasından) ileri geldiği malumumuz olduğundan her üç kimsenin yirmidört saat zarfında vasıta-i kaim-makamileriyle me muriyetlerinden çıkarılmadıkları suretde bi z-zarur menafi-i devlet ve millete hadim me mur-ı muma-ileyhin taraflarımızdan çıkarılacaklarının müttehiden arz eyleriz. Ol-babda. Fi 7 Mart Sene (1)325 (20 Mart 1909) Sağdan Sola 1. Sıra: Hacılı Karyesinden Hamurcuoğlu Mehmed, Zil Karyesinden Yunusoğlu Salih, Hacı Ahmedzade Şükrü, Eşkizade Mehmed Şevket, Kemallı Karyesinden Mollaoğlu İmam Ahmed Durmuş, Pirili Karyesinden Kör Ahmedoğlu Mehmed Arif, Hacı Ahmedzade Salih Sabri 2. Sıra: Kemaleddin Ömerü l-faruk, Feygas İmamı Hüseyin, Karabörk İmamı Hüseyin, Karabörk den Nuhoğlu Hüseyin Hüsni, Karabörk den Yetimoğlu Hüseyin Hüsni, Karatudar dan Hamidoğlu Hüseyin, Zencar dan Paçaoğlu Hüseyin 3. Sıra: Hanzar dan Abbasoğlu Mehmed, Mezmek den Yanık Hasanoğlu Arif, Allu dan Tataroğlu Mehmed Subhi, Zil den Dervişoğlu Mustafa, Çakmanus dan Hafız Ömer bin Hüseyin, Zil Karyesi İmamı Ali, Hanzar dan Ömer Usta Ömer 4. Sıra: Koman dan Süleyman Şeyhoğlu Hüseyin bin İbrahim, Zil den Bektaşoğlu Mehmed, Kuzkaya dan Dursunoğlu Osman, Kuzkaya dan Kadiroğlu Ali Rıza, Zil den Sipahioğlu Hüseyin, Mesudiye Kasabasından Rum Milletinden Bef oğlu Nikola, Hanzar dan Mikdadoğlu İbrahim 5. Sıra: Karabörk den Bilekoğlu Şerif, Hacılu dan İbişoğlu Ali, Karatudar dan Karakaşoğlu Mehmed, Meğri den Murtazaoğlu Mustafa, Meğri den Kırkıroğlu Mehmed, Zil den Yunusoğlu Ali, Meğri den Mollaoğlu Abdullah 6- Sıra: Meğri den Gülaboğlu Mehmed, Karabörk den Zunluoğlu Yusuf, Feygas dan Karabekiroğlu Fazlı, Zencar dan Nebil oğlu Hüseyin Sadi, Mezmek den Hasırcıoğlu Mahmud, Feygas dan Bekiroğlu Durmuş, Meğri den İbiloğlu İbrahim, Kemallı dan Yaylaoğlu Hasan 7. Sıra: Keşimbür den Kirmanoğlu Mehmed Ali, Beray-ı Muhtar Yusuf Ziya bin Abdullah, Hacılı dan Kara Mollaoğlu İbrahim, Meğri İmamı Hasan, Feygas dan Zaralıoğlu Hacı Halil, Parak dan Memişoğlu Yusuf, Kızıloğlu Mehmed Ali 4
Zil den Hasan Beğzade Haşim, Karabörk den Osmanoğlu İbrahim, Mindeval Taştimur dan Kelibişoğlu İbrahim, Mesudiye den Hacı Alioğlu Rüşdi, Pirili den Velioğlu Durmuş, 5
Parak dan Kör Yakuboğlu Osman, Meğri den Sipahioğlu Abdulkadir, Zil den Velioğlu Durmuş, Çakmanus dan Pir Ustaoğlu Derun-ı istid ada üç kimseden şikâyet olunmakda olduğu görülmüş ve anlaşılmış olduğundan keyfiyetin ariz u amik (enine boyuna) tahkiki zımnında polis komiserliğine fi 7 minhu Zuhur-ı istid ada memhurları mahtum bulunan eşhaslardan keyfiyet lede s-su al derun-ı istid ada beyan etdikleri muma-ileyhimleri derun-ı istid ada göstermiş oldukları maddelerden dolayı istemedikleri ve maddeten beyan edeceklerini ifade etmekle arz ve takdim kılınır. Fi 7 minhu Polis Komiseri Kaza-i Alucra Devlet-i âliyye-i Osmaniye müstakil bir hükümet-i meşru adır. İstiklaliyetini umum devletler tasdik etmiş binaen-aleyh hilaf-ı şer -i şerif iş göremez herkesin mükâfat ve mücazatı kanunen ve şer an tebeyyün etmedikce ve sabit olmadıkça hiçbir şey denilemez binaen-aleyh istibdad ref ve lağv edilmiştir (kaldırılmıştır). Öyle yirmidört saat zarfında filanı istemeyiz kabul etmeyiz kelamlarıyla amel olunamaz. Bir ademe isnad olunan maddeyi maddeten isbat lazım ve ba dehu (bundan böyle) mafevkinin (üstünün) emriyle icabı icra olunacağından ana göre tefhimi ve usulen tahkikate mübaşeret kılınması zımnında polis komiserliğine fi 7 minhu. Mal müdiri hakkında evvelce livaya ve vilayete ve meclis-i meb usana kadar şikâyetleri havale etdiği ve tahkikat içün livadan gelecek me mur ücreti de taahhüd eyledikleri halde iki mahdan beri bir semere ve icraat görülememesi yüzünden bi l-umum ahali galeyana gelerek adem-i i timad (itimatsızlık) beyan eylediklerinden bu zatların tahkikati erkân-ı kazadan oldukları cihetle devair-i aidesinden livadan gelecek me murlar vasıtasıyla ahvallerini madde-i beyan edeceklerini bu yolda tahkikat acizlerinin selahiyetin haricinde olduğunu beyan ile haksız çıkdıkları takdirde gelecek me murların ücretini tazmin edeceklerini ve bu yolda canib-i mutasarrıfiye beyan-ı keyfiyet olunmasını ifade eyledikleri cihetle icra-yı icabı mutavakkıf-ı rey -i samileridir. Ferman. Polis Komiseri kaza-i Alucra 49 adedli ve 9 Mart Sene (1)325 (22 Mart 1909) tarihli telgrafname-i mutasarrıf-ı efhamide keyfiyetin serian tahkiki ve ön ayak olanlar ile mütecasirlerinin zahire ihracı irade buyurulmuş olmağla mühür sahiblerinden birer birer keyfiyatın istifsarı (yazı ile sorulması) ve ne esbaba mebni mühür basdıklarının ve mühür basmağa ahaliyi da vet eden kimler olduğunun tahkiki zımnında müştereken zabıt me murluğuyla polis komiserliğine fi 12 Mart Sene (1)325 (25 Mart 1909). Bu yolda icra kılınan tahkikati havi isticvabname evrakı mutalaasından keyfiyet müsteban buyurulacağı (anlaşılacağı) vechile ifa-yı muktezası ma razunda merbuten takdim kılınır. Olbabda ferman. Fi 25 Mart Sene (1)325 (7 Nisan 1909) Zabita-i Kaza-i Alucra Polis Komiseri Alucra Merbutu bulunan tahkikat-ı ibtidaiye evrakıyla beraber mahkeme-i bidayet riyasetine fi 25 minhu. Fi 13 Saferü l-hayr Sene 1328 ve fi 11 Şubat Sene 1325 (24 Şubat 1910) 6
Hû Mesned-i Celil-i Sadâret-i Uzmâ-yı Fahimaneleri Huzur-ı Samisine Ma ruz-i bende-i dirine-i kemterileridir Devr-i sabıkda bazı me murini elde ederek fukara-yı ibâdı soğan gibi soyup yemeğe alışan istibdad tarafdaranı serpintilerinden Alucra naib-i sabıkı (eski naibi) İbrahim Hakkı Efendi nin eli altında teşekkül eden kalub ruesa-yı fesedesi me murin-i sadıkayı nüfuzları altında bulundurmak üzere üçüncü defa hükümet-i seniyyeyi basdıklarından vilayet-i celilenin emriyle Karahisar müddei-i umumi muavini Mahmud Macid Efendi bi l-vurud tahkikat-ı lazıme icra ve merkûmanı cinayetle itham ettrmiş ve muahharan liva jandarma kumandanıyla tahrirat müdiri dahi icra eyledikleri tahkikat neticesinde naib muma-ileyh makamındaki çocuğu darb ve mevtine (ölümüne) sebebiyet vermesiyle beş maddeden dolayı taht-ı muhakemeye aldırarak işden el çekdirmişler iken mutasarrıf-ı sabık Vassaf Beğ naibin hemşehrisi olmak hasebiyle himaye ve ana peyrev olan (arkasından giden) müddei-i umumi muavini de naib ve şerik-i cürümlerini de kâmilen tahliye ettirdikden sonra caniblere karşı bir cemile göstermek üzere setr-i kabahati zımnında kaim-makam aleyhine iftira davası açdırmış ve kanun-ı devleti ağraz-ı nefsaniyesine hasr etmiş madem ki ru esa-yı mülkiye-i sadıka müddei-i umumilerin hedef-i ağrazı oluyor şu halde usul-i muhakemat-ı cezaiye kanununun sekiz ve dokuz ve onuncu maddelerindeki vezaifin ve asayiş-i memleketden mes uliyet maddesinin dahi müddei-i umumilere tahmili ve dahiliye ve zabtiye ve şehremini nazırlarının ve vali ve mutasarrıf ve 7
kaim-makamların zabıta-i adliye ve muhafaza-i asayiş maddesinden vareste bulundurulması babında ve her halde emr u ferman hazret-i men-lehu l-emrindir. Fi 15 Saferü l-hayr Sene 1328 ve fi 12 Şubat Sene (1)325 (25 Şubat 1910) Alucra Kazası Kaim-makam-ı Sabıkı Ahmed Rüşdi 8
Hû Harbiye Nezareti Celilesi Huzur-ı Samisine Devletlü efendim hazretleri Devr-i istibdad (baskıcı yönetim) zamanında me murini elde ederek emanetullah olan fukara-yı ibadı soğan gibi soyub yemeğe alışan istibdad tarafdaranı tökündülerinden ve el altından iş gören Alucra naib-i sabıkı İbrahim Hakkı Efendi ve hempaları melfuf (ekli) muameleli istid a sureti mütalaasından keyfiyet müsteban buyurulacağı (durum anlaşılacağı) vechile sarahaten (alenen) hükümeti basdıkları ve sarahat mukabili dalalete (kötü yola) ibtidar olunamayacağı ve ikrar-ı akva beyyinatdan (sağlam bir itiraftan) olmağla ikrarları mucebince cezaları lazım gelür iken bunlara fesad viren naib-i muma-ileyhi kavmiyet hasebiyle Karahisar-i Şarki mutasarrıf-ı sabıkı Vassaf Beğ himaye ile fail-i müşariklerini de ma an (birlikte) tahliyeye kıyam ve müddei-i umum muavini Mahmud Macid Efendi de ana peyrev olduğundan (peşinden gitdiğinden) hey et-i hakime hilaf-ı usul (usule aykırı) muhakeme icrasıyla canileri salıvirmişlerdir. Şöyle ki arzuhale mühür basanların cümlesi müddei-aleyh ve ön ayak olanlar Hacı Ahmed-zade Kara Salih ve biraderi Şükrü ve Kör Ahmed-oğlu Arif ve Eşki-zade Şevket ve Kemallı dan Monla-oğlu Durmuş ve Zil den Yunus-oğlu Salih ve Hacılı dan Hamurcu-oğlu Mehmed ve Zencar dan Peçe-oğlu Hüseyin ve Karatudar dan Hamid-oğlu Hüseyin ve Karabörk den Yetim-oğlu Hüseyin ve imamı Hüseyin ve muhtarı Nuhoğlu Hüseyin Feygas İmamı Hüseyin, Meğri İmamı Hüseyin ve kitab a razı olan cami kapusuna gelsün deyu alenen ve dellallık eden Kemallı dan Kürd oğlu İsmail naman onaltı eşhasın ve mühür basan faail-i müşariklerinin beraber taht-ı muhakemeye alınmaları lazım iken yalnız dört kişinin tevkifiyle diğer müddei-aleyh bulunan Hacı Ali-oğlu Rüşdi ve Eşki-zade Şevket ve Hacı Ahmed-zade Şükrü ve Karabörk Muhtarı Nuh-oğlu Hüseyin ve İmamı Hüseyin ve Murtazaoğlu Mustafa ve daha bazılarının şehadetlerine i tibar edilmiş halbuki bunlar müddea-i ileyh olduğu olduklarından kendi ve şerik-i cürümleri lehlerine şehadetleri kanun nazarında kabul olunamayacağı v egerçi bazı kimselerin ifadeleri alınmış ise de maksadı başka dürlü olduğundan anların ifadelerini nazar-ı i tibara almadıkları gibi asıl şahit bulunan reji me muru Arif ve mal müdiri Ahmed Niyazi ve tarik kâtibi Hulusi ve sandık emini Ahmed ve tahrirat kâtibi Celal Efendiler ile Kütükçü Osman Ağa, Muharrem onbaşı ve nöbetçi zabtiyesinin şehadetlerine asla müracaat olunmayarak Usul-i Muhakemat-ı Cezaiye Kanunu nun fasl-ı mahsusuna mugayir (aykırı) olduğundan iade-i muhakeme ile icra-yı adalet kılınmak üzere bunları Der-saadet Divan-ı Örfisi ne celb veyahud Karahisar da bir Divan-ı Örfi teşkil etdirilmesi ve hakikatden nukul eden (hikâye edilen) hey et-i hakime hakkında da tahkikat icrası ve çünki fi 10 Temmuz Sene (1)324 (23 Temmuz 1908) tarihinden sonra vuku bulan ceraim ve cinâyatı irtikab edenler hakkında terettüb edecek ahkâm-ı kanuniye hiçbir sebeble tahfif ve te hir edilmeyerek tamamen infazı irade-i seniyyeyi mutazammın dahiliye nezaret-i celilesinin fi 24 Ağustos Sene (1)325 (17 Ağustos 1909) tarihli telgrafnamesi ve asayiş-i memleketi ihlal edecek her türlü harekât ve iğtişaşatın müretteb ve mütecasirleri aleyhine terettüb edecek mücazat-ı şedide-i kanuniyenin bila-ihmal icrasıyla ibret-i müessire ibrazı ve keza nezaret-i müşarün-ileyhanın fi 2 Ağustos Sene (1)325 (15 Ağustos 1909) tarih ve 208 numerolu tahriratı ahkâmından iken irade-i seniyye ve hükm-i mezkûr hilafına vuku bulan şu cinayetin dördüncü defa tekerrürüne ve çünki yüzbulan caniler mücazatsız kaldıkları halde Hudâ ne gerde (Allah göstermesin) ilerüde Adana hadisesi gibi bir hadisenin istimal-i vuku una meydan kalmamak üzere müddei-i umum muavinliği ve jandarma binbaşısı Ferhad ve tahrirat müdiri Kâmil Efendiler tarafından yapılan tahkikat evraklarıyla hükümet içinde hükümet teşkil edilmek üzere tanzim edilüb kaim-makam tarafından sürh mürekkeble kanuna ve usul-i idareye tatbikan tashih edilen kalub ta limatının mütalaasıyla ba dehu icab-ı 9
lazımesinin icra ve infazı babında her halde emr u ferman hazret-i men-lehu l-emrindir. Fi 13 Saferü l-hayr Sene (1)328 ve fi 10 Şubat Sene 1325 (23 Şubat 1910) Alucra Kaim-makam-ı Sabıkı Bende Ahmed Rüşdi Hû Sivas Vilayeti Mektûbî Kalemi Dahiliye Nezareti Celilesine Hulasa: Alucra kaim-makam-ı sabıkı Ahmed Rüşdi Efendi hakkında Atufetlü efendim hazretleri Alucra naib-i sabıkı İbrahim Efendi den şikâyeti havi kaza-i mezbur kaim-makam-ı sabıkı Ahmed Rüşdi Efendi tarafından makam-ı âli-i sadârete takdim kılınan arzuhalin leffiyle ve mücazat-ı umumiye dördüncü şubesi ifadesiyle şeref-varid olan 2 Mart Sene (1)326 (15 Mart 1910) tarih ve üç numerolu tahrirat-ı âliyye-i nezaret-penâhileri vilayet istinaf müddei-i umumiliğine bi l-havale kaim-makam-ı muma-ileyhin naib muma-ileyh hakkında li-garezin fiil-i katle muavenet (yardım) müfteriyatında bulunmasından naşi hakkında naib tarafından ikame-i da va olunmasına mebni cereyan eden tahkikat üzerine hey et-i 10
ithamiyece kaim-makam muma-ileyhin cinayetle ithamına karar verilerek mazbata-i ithamiye ile evrak-ı müteallikasının muamele-i mütebakiyye-i kanuniye ifa olunmak üzere Karahisar muavinliğine gönderildiği ifade ifade ve mezkûr istid a leffen takdim ve iade kılınmışdır. Ol-babda emr u ferman hazret-i men-lehu l-emrindir. Fi 28 Rebiülahire Sene (1)328 ve fi 26 Nisan Sene (1)326 (9 Mayıs 1910) Sivas Vali Vekili Ferik Bende 11