ESKİ İRAN DA DİN VE TOPLUM (MS. 226 652) Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK
Eski İran da Din ve Toplum (M.S. 226-652) Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök Yayınevi Editörü: Prof. Dr. Mustafa Demirci HİKMETEVİ YAYINLARI Yayın No:. Baskı T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayıncı Sertifika No: 16628 ISBN: 978-605-351- Teknik Hazırlık ve Kapak Tasarımı: Fetullah Mercan Baskı, Cilt: Step Ajans Rek. Matbaacılık Tan. ve Org LTD Şti. Göztepe Mah. Bosna Cad. No:11 Bağcılar/İstanbul Sertifika No: 12266 Ekim - 2014 İstanbul Hikmetevi Yayınları Alayköşkü Cad. Küçük Sk. Civan Han No: 6 / D: 4 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel: 0212 514 93 05
ESKİ İRAN DA DİN VE TOPLUM (MS. 226 652) Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök Yazar, 1978 Elazığ doğumludur. 2002 yılında Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih bölümünden mezun olan yazar, 2007 yılında Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalında yüksek lisansını tamamlamıştır. 2012 yılında Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalında doktorasını tamamlayarak aynı yıl Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih bölümüne öğretim üyesi olarak atanmıştır. Yazar, 2002 ve 2012 yılları arasında sınıf öğretmeni olarak görev yapmıştır. Yazar evli olup iki çocuk babasıdır.
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...7 GİRİŞ...11 ANTİK DÖNEM İRAN IN SOSYAL VE DİNİ YAPISI...11 I. Antik İran Uygarlıklarının Sosyal ve Kültürel Yapısı...11 II. Antik İran Uygarlıklarının Dini Yapısı... 18 BİRİNCİ BÖLÜM... 23 1. SÂSÂNİ DEVLETİNİN SOSYAL VE DİNİ YAPISI...23 1.1. Sâsânî Toplum Yapısı ve Sosyal Sınıflar...23 1.1.1. Sâsâni Toplumunda Aile...29 1.1.2. Soylular (Bozorgan), Hanedanlar (Vaspuhran) ve Azadanlar...34 1.1.3. Din Adamları ve Ruhban Sınıfı... 43 1.1.3.1. Mobadan, Hirbadan, Magan Sınıfları... 47 1.1.4. Sâsânî Toplumunda Yönetici Sınıflar... 55 1.1.4.1. Müdürler (Debiran), Kâtipler ve Diğer Saray Görevlileri...56 1.1.4.2. Orta Tabaka Yöneticiler (Dihganan), Feodaller ve Hizmetliler...61 1.1.5. Esnaf, Sanatkâr, Tüccar ve Şehirli Sınıfı (Hutakhşan ve Şahrdaran).68 1.1.6. Çiftçiler, Köylüler, Köleler ve Savaş Esirleri... 71 1.2. Sâsânî Toplumunda Beşeri Dinler... 78 1.2.1. Sâsânîlerin Resmi Dini Olan Zerdüştlük...83 1.2.2. Mani ve Getirdiği Din... 92 1.2.3. Mazdek ve Getirdiği Felsefi İnanç Sistemi...102 1.3. Sâsânî Toplumunda İlahi Dinler...109 1.3.1. Sâsânî Toplumunda Hıristiyanlık...111
1.3.2. Sâsânî Toplumunda Yahudilik...122 İKİNCİ BÖLÜM...129 2. SÂSÂNİ DEVLETİNİN KÜLTÜREL YAPISI...129 2.1. Sâsânîlerde Dil, Bilim ve Edebiyat...129 2.1.1. Sâsânîler Dönemi Felsefesi, Efsaneler, Şiir ve Destanlar...140 2.1.2. Sâsânîlerde Kitabe, Mühür ve Yazıtlar...146 2.2. Sâsânî Devletinde Mimari Yapı...149 2.2.1. Sâsânî Saray Mimarisi...156 2.2.2. Sâsânî Tapınak Mimarisi...163 2.2.3. Sâsânî Kireç, Alçı, Taş ve Tuğla İşçiliği...170 2.3. Sâsânî Toplumunda Merasimler, Törenler, Şenlikler ve Oyunlar...173 2.3.1. Sâsânîlerde Bayramlar ve Bayram Kutlamaları...179 2.3.2. Sâsânîlerde Diğer Törenler; Cülus, Düğün ve Dini Törenler...189 2.4. Sâsânî Toplumunda Sanat ve Şehircilik...196 2.4.1. Sâsânî Müziği ve Müzik Aletleri...203 2.4.2. Sâsânîlerde Resim, Kabartma, Oymacılık ve Heykeltraşlık... 211 2.5. Sâsânî Toplumunda Yaşam Tarzı ve Yemek Kültürü... 222 2.5.1. Sâsânî Hükümdarlarının Özel Eşyaları ve Giyim Kuşamları...226 2.5.2. Sâsânî Soyluları ile Halkın Yaşam Tarzı...233 SONUÇ...237 KAYNAKLAR...241 EKLER...259
ÖNSÖZ Bu çalışmayı yapmamızdaki en büyük sebep, köklü ve güçlü bir medeniyete sahip İran uygarlığının meydana getirmiş olduğu Sâsâni Devletinin, Erken Ortaçağlarda siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel açıdan Ortadoğu, Asya ve Avrupa ülkeleri üzerinde bırakmış olduğu önemli etkilerdir. Elbette geçmiş çağlarda kurulmuş önemli bir devlet olarak Sâsânîler hakkında mutlaka ortaya konulması gereken birçok nokta bulunduğu inancındayız. Bu milletin, birçok alanda kadim Türk kültür ve medeniyeti ile irtibat halinde olması, Sâsânî Devleti üzerine çalışma yapmamızın ikinci sebebini teşkil etmektedir. Sâsânîler dönemi Türk-İran ilişkilerinin birçok alanda gelişme gösterdiği bir döneme denk gelmektedir. Bu dönemde her iki millet de birbirlerini siyasi, iktisadi, kültürel ve dini açıdan güçlü bir şekilde etkilemiştir. Sâsânî Devleti doğu ve batı uygarlıklarının bir sentezi olarak Ön Asya toprakları üzerinde kurulmuş büyük bir dünya devletidir. Bundan dolayı, bu devletin siyasi, idari, iktisadi, sosyal ve kültürel yapısının incelenmesi zaruri bir hal almaktadır. Aynı zamanda bu devletin İslam fetihleri ile özdeşleşmiş olması, Sâsânî Devletinin İslam kültür ve uygarlığının oluşumuna etkileri de önemli bir konuyu teşkil etmektedir. Bu çalışmayı yapmamızdaki diğer bir amaç ülkemizde Erken Ortaçağ İran sahası üzerinde yapılan çalışmaların azlığıdır.
Özellikle Sâsânî Devleti üzerine yapılan çalışmaların kısıtlı olması, bizi bu konuda geniş ve kapsamlı bir çalışma yapmaya sevk etmiştir. Bundan dolayı Sâsânî Devletini, siyasi, idari, iktisadi, sosyal ve kültürel olmak üzere beş ana başlık üzerinde geniş ve kapsamlı bir şekilde incelemeyi uygun gördük. Elbette bu devletle ilgili saymış olduğumuz alanlarda, ciltlerle çalışma yapılabileceğini de ifade etmek lazımdır. Fakat biz genel anlamda, bu medeniyetle ilgili bilinmesi gerekenleri bir giriş mahiyetinde genel hatlarıyla ortaya koymaya çalıştık. Bundan amaç, bu alanda araştırma yapanlara, Erken Ortaçağ İran tarihiyle ilgili bilinmesi gereken konularda derli toplu bir çalışma sunmaktır. Yapmış olduğumuz bu çalışmanın kendi alanında önemli bir boşluğu dolduracağını ümit ediyoruz. Elimizdeki çalışma Siyasi, İdari, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Açıdan Sâsânî Devleti adlı doktora çalışmamın dördüncü ve beşinci bölümünü oluşturmaktadır. Doktora çalışmamın tamamı hacimli bir kitap olduğundan dolayı ikiye ayrılmış ve ilk üç bölümü bir kitap, diğer iki bölümü ise ayrı bir kitap olarak basılmıştır. Doktora çalışmamda bana danışmanlık hizmeti sunan hocam Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR a ve kitabımın basımında katkısı olan Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ hocaya teşekkürlerimi sunarım. Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK