@ DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIGI YAYlNLARI

@ DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIGI YAYlNLARI ~ if 1'LER\,,_.. TURKIYE'NIN ' t\jt AVRUPA BIRLIGI'NE GIRIŞININ DINBOYUTU (SEMPOZYUM) 17-19 Eylül 2001 DÜZENLEYEN DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI İŞBİRLİGİ İLE ÇANAKKALE ONSEKiZ MART ÜNİVERSİTESİ ilahiyat FAKÜLTESi ANKARA- 2003

AB VE GELiŞMiŞ ÜLKELERDE DiN EGiTiMi Yrd. Doç. Dr. Harnit ER* Avrupa Birliği ve gelişmiş ülkelerde din ile devlet ilişkilerine ve din eğitiminin nasıl yapıldığına baktığımız zaman, bu konuya üç farklı şekilde yaklaşımda bulunulduğunu görmekteyiz. Bunlardan birincisi; devletin belli bir dini yapıyı benimsediği modeldir. Bu modele ingiltere, Portekiz ve italya örneğini verebiliriz. Bu tür devletlerete kabul edilen dinin devlet yönetimindeki ağırlığı ve ilgisi diğerlerine göre daha farklıdır. ingiltere'de devletin resmi dinini Anglikan Kilisesi temsil eder. ikincisi; Amerika Birleşik Devletleri, Fransa ve Japonya gibi ülkelerde görülmektedir. Din ile devlet işlerinin tamamen ayrıldığı ülkelerdir. Bu ülkelerde, din özel bir olgu olarak kabul edilir ve dini kurum ve kuruluşların devlet ile hiçbir ilişkileri yoktur. ' Devlet din işlerine karışmaz ve müdahale etmez. Devletin eğitim kurumlarında din eğitimi verilmez. Üçüncü model ise, bu iki şeklin karışımıdır. Devlet dini kurumların kendi adına çalışmasını kabul ederek, bunlara ayrıcalık tanır. AB'ndeki ülkelerin büyük çoğunluğu bu kategoridedir. Dolayısıyla devlet bu kurumları ve burada çalışanları destekler, maaşlarını verir. Bu açıdan diğer devlet görevlileri ile aralarında bir fark yoktur. Türkiye'deki din eğitim ve öğretimi de bu grupta sayılabilir. Biz bu çalışmamızda üç ayrı yapıda olan bu devletlerde din eğitim ve öğretiminin nasıl olduğunu ve hangi şartlarda yapıldığını anlatmaya çalışacağız. Bu bağlamda, tek tek ülkeleri' ele alıp inceleme yerine içlerinden birer tane model sunmayı uygun gördük. Bu arada durumu farklı olan italya hakkında da kısa bir bilgi vereceğiz. FEDERAL ALMANYA'DA DiN EGiTiMi Öncelikle Alman Anayasası 'nın önsözünde yer alan ve din eğitimi ile de yakından alakah olan şu hususları belirterek konuya başlamak isterim. Federal Anayasa, Alman topraklarında yaşayan insanların; a- Allah indinde ve insanlar karşısında mesuliyetlerini bilecek, b- Millet ve vatan birliğini koruyacak, c- Aynı haklara sahip olacak, d- Birleşik Avrupa'da barışa ve dünyaya hizmet edecek, e- Eyaletlerdeki düzeni koruyacak tarzda yetişmelerini ister.1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, ilahiyat Fakültesi, Din Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi 1 Verfassang des Landes Baden-Württemberg, Grundgesetz für die Bundesrepub!ik Deutschland, Bühi Baden 1981, s. 70. 125

;ı;.. TOrkiye'nin Avrupa Birliği'ne Girişinin Din Boyutu Sempozyumu Yukarıda sayılan maddeler aynı zamanda Alman eğitim sisteminin de ana gayesidir. Din eğitiminin gerek federal ve gerekse eyalet anayasalarında, dini cemaatlere bırakılması ve kiliselerin düzenlenen kanunlarla halkın dini inançlarını yerine getirmeleri hususunda serbest bırakılmaları, gerçekten Alman Anayasası'nın, halkın inançları na, ört ve adetlerine uygun olduğunu ve önem verdiğini göstermektedir. Almanya'da genel olarak okul sistemini düzenleyen kanun ve nizamnameler ile bu okullardaki derslere ait plan ve programlarla ilgili düzenlemeler 19Q8 yılına aittir. Bu tarihten önce Almanya'da mezheplere ve devletlere ait okullar olmak üzere iki tür okul bulunmaktaydı. 1968 yılında okul sistemlerinin devletin kontrolü altına alınmasıyla, mezhep okullarına son verildi. Ancak din eğitimi yeni sistem içerisinde mecburi hale getirildi. Bununla da kalınmayarak, din derslerinin kiliseler ve cemaatler tarafından belirlenecek programla, resmi veya bu cemaatterin görevlileri tarafından verilebileceği anayasal düzenlemelerle garanti altına alınmış oldu. Ders müfredatlarının ayarlanması ve kullanılacak araç ve gereçlerin seçiminde dini kurum ve cemaatler tamamen serbest bırakılmıştır. Devlet bir din devleti olmadığı için din eğitimini kilise veya dini cemaatlere yaptırmaktadır. Ayrıca Alman Eğitim sistemine göre kiliseler ve dini cemaatler özel okul açabilirler. Bugün bunun örnekleri Federal Almanya'da çoktur. Alman eğitim sistemi sanki toplumda var olan farklı inançlar mozayiğini ko rumayı görev.edinmiş bir görüntü sergilemektedir. Federal Almanya'da Anayasanın 7. Maddesi gereğince din dersleri resmi okullarda mecburidir. Eyaletler ise bu madde doğrultusunda eğitim ve öğretimi düzenleyen kanun ve nizamnameler çıkarmışlardır. Alman Anayasasının 7. Maddesi şöyledir: Madde 7: "a- Bütün eğitim ve öğretim vazifesi devletin kontrolü altındadır. b- Çocuğun din dersine katılıp katılmayacağına çocuğun terbiye hakkına sahip olanlar karar verebilirler. c- Din dersi, dini inanca bağlı olmayan okullar hariç bütün resmi okullarda mecburidir. Din dersi, devletin kontrol hakkına halel gelmeyecek şekilde, kiliselerin temel ilkelerde anlaşmaları suretiyle verilir. Hiçbir öğretmen istemediği halde din dersi vermeye zorlanamaz."2 Federal Alman Anayasası'nın 7/3. Maddesi gereği resmi okullarda din dersleri, kilise ve dini cemaatlerin inanç esaslarına uygun bir şekilde verilmektedir. Çünkü 2 Verfassung des Landes Badan-Württemberg, s. 73; Harry Noormann, "Aimanya'da Hıristiyan Din Derslerinin Hukuksal Çerçeve Koşulları ve Islam Din Dersilçin Olası Modeller." Ankara 2000, s.10-40. 126

~ Türkiye 'nin Avrupa Birliği'ne Girişinin Din Boyutu Sempozyumu din dersleri inanca bağlı derslerdir. Almanya'da din derslerinin okullarda verilmesinde diğer bir çok konuda olduğu gibi açık bir kilise-devlet işbirliği vardır. Bu ülkede din dersi öğretmenlerinde aranan ilk şart öğ retmenin, öğrencinin inancını ve mezhebini paylaşmış olmasıdır. Liselerde öğretmenlik yapacak olan öğretmenler ise ilahiyat Fakültesinden mezun olmaktalar. ilahiyat Fakült~lerinin tamamı kiliselere bağlı olmakla beraber, devlet tarafından resmi Yüksekokul olarak kabul edilmektedirler. Burada şunu da belirtmek gerekir ki Almanya'da Kindergarten denilen Ana Okulları (3-6 yaşlar} özel okullar olup, %70-80 kiliseler tarafından kui'iılmuştur. Kiliselerde bulunan tüm semboller bu kurumlarda mevcut bulunmaktadır. Ayrıca buralarda ders veren öğretmenierin neredeyse tamamı kilise menşelidir. Türk çocukları da kaçın ılmaz olarak Alman çocuklarla birlikte burada ilk temel bilgileri almaktadır. 3 ingiltere'de DiN EGiTiMi 1944 öncesinde devlet okullarının dışında bulunan tüm okullarda din eğitimi vardı, çünkü bu okulların hemen tamamı kiliseye bağlı idi.1944 Eğitim Yasası ile din eğitimi devlet okullarında zorunlu hale gelmiştir. 2. Dünya Savaş ı 'ndan sonra Batılı eğitimciler, eğitimi dinin etkisinden kurtararak seküler-laik olması gerektiğini benimsemişlerdir. AncakJngiltere bu anlayışa taraf olmamış aksine, eğitimdedinin öğretilmesi anlayışını savunmuştur. 1944 Eğitim Yasası'nın 25. ve 26. maddesi Din Eğitimi hakkında olup durumu şu şekilde ortaya koymaktadır: «Bütün devlet ve kilise okullarında eğitim, her gün toplu ibadet ile başlayacaktır. Yine tüm devlet ve kilise okullarında öğrencilere din öğretimi verilecektir (Madde '25}. Buna göre din eğitimi, okullar için mahalli eğitim otoriteleri tarafından hazırlanmış din eğitimi müfredat programına göre olacaktır. Din eğitimi müfredatında herhangi bir mezhebin özelliğini yansıtacak konulara yer verilmeyecektir (Madde 26). 4 Bu Eğitim Yasası'na göre okullardaki din eğitimi 'toplu ibadet' ve 'din öğretimi' olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Dolayısıyla kanunda, din eğitimi programının nasıl ve kimler tarafından hazırlanacağı da açıklanmıştır. Din eğitimi müfredat programını belirlemek üzere bir komite toplanması ve bu komitenin kilise, mahalli idare, diğer dini gruplar ve öğretmenler birliği temsilcileri olmak üzere dört ana gruptan oluşturulması istenmiştir. Her bir temsilcinin alınan kararları veto etme hakkı olduğu için ortak kararın çıkması kaçınılmazdı r. 3frtan Başkurt, Federal Almanya'da Din Eğitimi, istanbul1995, s. 31. 4 H. C. Den!, The Eduaatian Act. 1944, London 1968, s. 20. 127

ingiltere'de 1960'1ı yıllara kadar din eğitimi anlayışı iyi bir Hıristiyan vatandaş yetiştirmekti. Ancak bu yıllarda baş gösteren ingiliz toplum ve devlet anlayışındaki değişme ile birlikte din eğitimi konusunda da önemli gelişmeler olmuştur. ingiltere artık Hıristiyan değildir. Hıristiyanlık sonrası laik, çoğulcu liberal demokrasiye sahiptir. Şöyle ki; öncelikle Kuzey irianda dışında kiliseye gelenlerin sayısı %8'1ere düşmüştür. ikinci olarak ingiliz hükümet anlayışı, hukuk içeriği, yerel yönetim, sağlık, polis teşkilatı vs. devlet işleyişi bakımından laiktir. Üçüncü olarak, ingiliz toplumu çoğulcudur. Her türlü anlayış ve inanç yapısı mevcuttur. Dördüncü olarak, toplumu bir arada tutan unsur Batı liberalizmi, özgürlük, eşitlik ve halk değerlerinin kabul edilmiş olmasıdır. Böyle bir zeminde okullardaki din eğitiminin yapısı teorik olarak yeniden gözden geçirildi ve uygulama yeniden şekil aldı. 1988 Eğitim Reformu ile okullarda Hıristiyanlık dışında ingiltere'de mensubu bulunan islamiyet, Yahudilik, Budizm, Hinduizm, ve Sikhizm gibi dinlerin öğretimi ve eğitimi kanunlaştı.1988 Eğitim Reformu'nun getirdiği üç önemli değişiklik olmuştur. Bunlar; ilk olarak, Din öğretimi olarak geçen dersin adının Din eğitimi olarak değiştirilmesi ve benimsenmesi.s ikinci olarak, Müfredat Hazırlama Komisyonu'na kimlerin katılacağı idi.1988 Kanunu, "Diğer Dini Gruplar" ifadesi üzerindeki kapalılığı ortadan kaldırmış ve bu ifadenin Hıristiyanlık dışında olup ingiltere'de mensubu bulunan dinleri de kapsadığınl açıklamıştır. Üçüncü değişiklik, din dersi müfredatının içeriğinde olmuştur. 1988 Eğitim Kanunu, ingiltere'de temel dini geleneği olan bütün diğer dinlerin müfredata konması, bunların öğreti ve uygulamalarının dikkate alınarak müfredata yansıtılmasını istemektedir. s Böylelikle ingiltere'nin her yerinde (mensubu bulunsun-bulunmasın) Hıristiyanlığın yanında, islamiyet, Yahudilik, Budizm, Hinduizm ve Sikhizm'in okutulması gerekmektedir. Bu zeminde ingiliz kültürünün geleneksel Hıristiyan niteliğini yansıtan din eğitimi yerini, inanç türünün belirtilmediği din eğitimi almaya başladı. Artık hedeflenen iyi bir Hıristiyan yetiştirmek değil, farklı diniere değer verip genelde din olgusunu anlayan kişiler yetiştirmek olmuştur.7 Çok inançlı eğitim anlayışının temelinde, dinleri öğretirken önyargı ve kavramlardan uzak olarak sempatik bir tavır izlenmesi yatmaktadır. Din eğitimi dersi dinlerin tarihsel boyutundan daha çok günümüzde yaşanan şekillerine ağırlık verilmesini istemektedir.8 5 D.Bastide, Religous Education Reform Act, London, 1992 s.16 6 J.Huii,The Unpacked Act,Middlesex 1989, s.13 7 J.Shepherd, ingiliz Eğitiminin Kişilik Gelişimine Katkısı; Uluslar arası Din Eğitimi Sempozyumu, Ankara 20-21 Kasım 1997,s.85 8 Recep Kaymakcan, "2. Dünya Savaşı Sonrası Ingiltere Okullarında Din Eğitimi", Din Eğitimi Araştırmaları, 1996,Sayı 3, s. 236 128

Netice olarak şunu söylemeliyiz: ingiltere, okullarda din eğitimi verilmesi konusunda kararlı ve ısrarlıdır. Ancak gelinen bugünkü nokta ingiltere'nin değişen toplum şartlarından kaynaklanmıştır. Sistem başlangıçta Hıristiyanlık üzerinde ısrar ederken, göçlerin ve diğer toplumsal yapının değişimi ile din eğitiminde de çok kültürlü eğitim politikası uygulamayı zorunlu görmüştür. JAPONYA'DA DiN EGiTiMi Japonya, millet (ı rk) olarak homojen bir yapıya sahip olmakla beraber, din yönünden dünyanın en zengin ülkesi konumundad ır. Küçük bir ada devleti olan Japonya'da Shinto dininin 160 kadar, Budizm'in 150 kadar tarikatı, Hıristiyanlığın 50 kadar kilise ve gurubu, Müslümanların ise 1 O civarında camileri mevcuttur. Japon Anayasası'nda 19, 20, 21 ve 89. Maddeler, din ile ilgilidir. Bunlar; Madde 19: "Devlet dini kuruluşları desteklemez". Madde 20: "Devlet tüm vatandaşların din özgürlüğünü güvence altına almıştır". Madde 21: "Devlet dini kurumlara müdahale etmez". Madde 89: "Devletin parası, hiçbir dini kurum ya da kuruluş ya da devlet denetimi altında olmayan eğitim, hayır ve yardım kurumları için harcanamaz". Japonya Milli Eğitim Kanunu'nun 9. Maddesinde Din Eğitimi ile ilgili kanun şu şekildedir: Madde 9: "Din ile ilgili hoşgörülü davranışa ve dinintoplum ya_şamındaki yerine eğitimde saygı gösterilmelidir. Devletin ve yerel yönetim örgütlerinin kurduğu okullar belli bir din için din eğitiminde ve diğer dinsel faaliyetlerde bulunamazlar''. Japonya'da zorunlu eğitim 9 yıldır. Ne bu süre iç erisinde ne de lisede din eğitimi ve öğretimi yapılamaz. Okullarda din eğitimine karşılık olarak, iki saatlik "Moral" yani ahlak dersi vardır. Ancak cemaatler ve dini guruplar tarafından açılan özel okullarda, "Moral" dersi yerine seçmeli olarak din dersi verilebilir. Özel okullarda belli birdinin eğitimi verilmektedir, ancak, Anayasa'nın, "hiç kimse herhangi bir dinsel hareket, kutlama, ayin ya da uygulamaya katılması için zorlanamaz" hükmü vard ır. Dini gurupların kurduğu özel ilköğretim. okulları ve din öğretimi ders dışı faaliyetler çerçevesinde verilmektedir. Üniversite öğretiminde ise, din adamı yetiştiren okullar ve eğitim seminerlerinin yanında, çeşitli diniere ait özel teoloji üniversiteleri yoluyla dini öğretim ve eğitim yapılmaktadır. Bugün Japonya'da devlet eğitim kurumları kadar özel eğitim kurumlarının olduğunu söyleyebiliriz. Japon halkı dini inanç ve kültür bakımından çok ilginç bir yapıya ve özel bir karaktere sahiptir. Gerek ailede gerekse okulda aldığı moral eğitimini çok iyi bir şekilde özümsemekte ve bu dersin verilmesinde başarılı olunmaktadır. Ancak, Batı kültürünün ülkeye girmesiyle liberal, çoğulcu ve kapitalist anlayış, toplumda var olan inanç ve davranışları olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebepten bugünkü J~on toplumu, dini açıdan, 1970 öncesine göre büyük bir değişim yaşamaktadır. 129

italya'da DiN EGiTiMi Avrupa'da dini kurum ve motiflerinen çok olduğu ülke italya'dır. Bu ülkede din eğitimi hem kiliselerde hem de eğitim kurumlarında verilmektedir. Ancak italya'da öğretilen ve eğitimi yaptırılan din eğitimi Katolik dinine göredir. Bir çok ülkede olduğu gibi italya'da da din eğitimi devlet güvencesi ve gözetimi altında yapılmaktadır. Ancak eğitimin programsal yönü Vatikan'a aittir. Kiliselerdeki Hıristiyanlık (Ka-. toliklik) eğitimi italyan Kilisesi'nin 1970 tarihinde uygulamaya koyduğu "Din Öğretisinin Yenilenmesi" adlı programla yeni bir vizyon kazanmıştır. Hıristiyan hayat tarzı için temel dini bilgiler güncel hale getirilerek hazırlanan kitaplar ayrı ayrı; çocukların, ergenlik çağındakilerin, gençlerin ve yetişkinlerin anlayışiarına göre yaklaşımda bulunmaktadır. Tabii ki böyle bir çalışma pedagojik yönden daha başarılı olacaktır. Okullarda okutulan din öğretimi 1984'de Vatikan iie yapılan bir antlaşma ile devlet tarafından güvence altına alınmış ve resmi kararname ile programlar hazırlanmıştır. Buna göre; - 24 Haziran 1986 tarihli ve 539 sayılı kararname ile devlete bağlı anaokullarındaki din eğitimi düzenli olarak verilecektir. - 8 Mayıs 1987 tarihli ve 350 sayılı kararname ile ilkokullarda din öğretimi yapılması, - 21 Temmuz 1987 tarihli ve 350 sayılı kararname ile ortaokullarda din öğretimi yapılması, - 21 Temmuz 1997 tarihli ve 339 sayılı kararname ile liselerde din öğretimi yapılması karara bağlanmıştır. Yukarıdaki kararnamelerde görüldüğü gibi din eğitim ve öğretimi anaokullarını ve ilkokulların bütününü kapsamaktadır. Çocuğun eğitim kurumuyla karşılaşması ile din eğitim ve öğretimi başlamaktadır. Okullarda okutulan din eğitimi inanç eğitiminden daha çok öğrencilerin yapması gereken ferdi dini pratikler ile kültürel ve tarihi içeriklidir. italya'da farklı dine mensup insanların sayısı fazla olmadığından, diğer dinlerin öğretim ve eğitimi yoktur. Ancak Avrupa Birliği hakkında bilgi sahibi olmaları ve mukayese etmelerini sağlayacak bilgi verilmektedir. SONUÇ dolayısıyla farklı dinler AB ülkelerinde. Fransa hariç diğerlerinde Din Eğitimi devletin asli görevlerinden biri kabul edilmiş ve anayasa ile garanti altına alınmıştır. Fransa'da olduğu gibi ABD ve Japonya da resmi eğitim kurumlarında Din Eğitimine yer vermeyip ancak özel eğitim kurumlarında müsaade etmiştir. Hemen bütün ülkeler din eğitimi ve programlama işini dini kurum ve oteritelere bırakmışlardır. 130