DAVRANIŞI BİÇİMLENDİRME TEKNİKLERİ Prof.Dr.Binnur YEġĠLYAPRAK Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi ( Türk PDR-DER BaĢkanı)2008
Davranışçı Yaklaşım Temel Önermesi:Çevre koģulları,uyarıcılar denetlenerek davranıģı biçimlendirmek olasıdır! Kuramlar:Klasik KoĢullanma Edimsel KoĢullanma
TEKNİKLER Olumlu PekiĢtirme(ödül ve teģvik) PekiĢtirmeme(sönme) Cezalandırma Ortamı DeğiĢtirme Bıktırma Zıt Tepki Yöntemi Premack Ġlkesi(büyükanne kuralı)
1.Olumlu Pekiştirme (Ödül):Çocuğun yaptığı bir davranıģı tekrar etmesi için onun hoģuna gidecek bir ödül sunulması (HoĢa giden uyarıcı ortama katılıyor.)
Aferin;masanı ne güzel toplamıģsın. ArkadaĢına yardım etmenden çok etkilendim,seninle gurur duyuyorum. Sınıfını geçtiğin için bu yıl güzel bir tatili hak ettin!
UYARI:Ödülün fazla kullanılması etkiyi azaltabileceği gibi çocuk ödül için davranıģ ortaya koyar hale gelebilir!
2.Olumsuz Pekiştirme:Çocuğun yaptığı bir davranıģı tekrar etmesi için onun hoģuna gitmeyen bir durumdan kurtarılması (HoĢa gitmeyen uyarıcı ortamdan çekiliyor)
Tabağına konulan yemekleri bitiren Arda ya annesi o akģam sevmediği balık yağı hapını içirmiyor. Yazılı sınavdan yüksek not alan Zeynep i öğretmen sözlüye kaldırmıyor.
Sigara içmediğinde öksürük nöbetleri azalıyorsa,sigarayı bırakma olasılığı artacaktır. Cezadan kaçınmak için yapılan davranıģlar da çoğu kez olumsuz pekiģtiricilerdir.örneğin;ödevi yaptığı için o gün öğretmeni tarafından azarlanmamak(azarlanmak, ortamdan çıkmıģ olur)
3.Pekiştirmeme:Çocuğun yaptığı istenmeyen /olumsuz davranıģına herhangi bir tepki göstermeme,görmezden gelme,üzerinde durmama.böylece pekiģtirilmeyen davranıģ kendiliğinden kaybolacaktır. (sönme)
Dikkat çekmek için yaramazlık yapan çocuğa ilgi gösterilmezse bir süre sonra vazgeçer (umarız!) Ġstediğini ağlayarak elde etmeye çalıģan çocuğa eğer bu durumda istediği yapılmazsa(annenin sabrının çocuğun inadından daha güçlü olması gereklidir)çocuk bu davranıģı bırakır.
UYARI : Bu yöntemi uygulamak için önce Öfke Denetimi Eğitimi alınız!
4. Cezalandırma: Çocuğun istenmeyen bir davranıģı tekrarlamaması için hoģa gitmeyen bir durum sunulması veya bir ödülden mahrum edilmesi.
Yazıklar olsun! Bu davranıģ sana hiç yakıģmadı! (azarlamak) KardeĢine tokat attığın için bu akģam odandan çıkmayacaksın. Bu kırık notlar nedeniyle bu yaz tatile değil, dershaneye gideceksin.
UYARI : Ceza, istenmeyen davranıģı sadece bastırabilir ve olumsuz yan etkileri vardır. Bu yüzden eğitimde pek tercih edilmez.
5.Ortamı değiştirme: Ġstenmeyen davranıģa neden olan ortam değiģtirilmeye, o davranıģa eģlik eden uyarıcılar ortadan kaldırılmaya çalıģılır.
Öğrenciler uzun süre oturmaktan sıkıldıkları için gürültü yapıyorlarsa ders etkinlikleri onları aktif kılacak Ģekilde düzenlenir. Eğer babanın koyduğu kurallara karģı çıkılıyorsa, kuralları onun koyması istenebilir. Çocuk evde top oynarken cam eģyalar kırılıyorsa,ona top oynayacağı uygun bir ortam hazırlanabilir.
6.Bıktırma : Ġstenmeyen davranıģtan vazgeçilmesini sağlama yöntemlerinden biri de, bazı durumlarda, o davranıģı bıkıncaya kadar yaptırmaktır. Örneğin, çocuğun izinsiz çikolata almasını engellemek için ona yiyebileceğinden çok çukulata alıp hepsini bir kerede yemesi için zorlayınız.
Kibritle oynamasını istemiyorsanız bıkıncaya kadar kibrit yaktırınız.
UYARI : Çocuk, çukulata nedeniyle allerji olabilir! Kibrit nedeniyle yangın çıkarabilir!
7. Zıt tepki yöntemi : Ġstenmeyen davranıģı meydana getiren uyarıcı, sevilen ve daha baskın geleceği umulan bir uyarıcı ile birlikte sunulur. Böylece olumlu uyarıcıya verilen tepki diğerinin yerine geçer.
Örneğin,sevmediğiniz bir yiyeceği sevgiliniz yiyorsa iki seçenek söz konusu: Ya sevgilinizden nefret edeceksiniz Ya da o yiyecek sizde eskisi kadar olumsuz tepki yaratmayacak (eminim ikinci alternatif geçerli olacak)
8.Premack Ġlkesi ( Büyükanne kuralı) Az tercih edilen bir davranıģ/etkinliği; çok arzulanan bir davranıģın öncesine koyma. Böylece arzu edilen davranıģı olumlu pekiģtirme olarak kullanma
Eğer yemeğini bitirirsen dondurma yiyebilirsin. Ödevini tamamladıktan sonra TV.seyredebilirsin. Tahtadaki problemleri çözen bahçeye çıkabilir.
Davranışı biçimlendirmede geçerli İLKELER DavranıĢı biçimlendirme yöntemleri her durumda, herkes için geçerli ve etkili kesin çözümler değildir. DavranıĢı NEDEN değiģtirmek istiyoruz? Mantıklı ve geçerli GEREKÇELERĠNĠ bireyin anlamasını sağlayınız.
Bireyin yaģını, geliģim ve kiģilik özelliklerini tanıyarak uygun yöntem seçilebilir. Yöntemlerin iģlemesi bireyin sizinle iģbirliği yapmasına bağlıdır. ZıtlaĢma,otorite kurma vb.yaklaģımlar yararlı değildir. DavranıĢı biçimlendirmede sağlıklı iletiģim ilkeleri (koģulsuz kabul,içtenlik,empati) çok önemlidir.
Çocuğunuzda davranıģ değiģtirme yöntemlerini önce kendinize uygulayınız!
TÜRK PDR-DER ĠZLEDĠĞĠNĠZ ĠÇĠN TEġEKKÜR EDERĠZ.