DÖVĐZ Z PĐYASASINDA P DENGE, DÖVĐZ Z KURU SĐSTEMLERS STEMLERĐ VE DÖVĐZ Z KURUNU BELĐRLEMEYE YÖNELĐK K YAKLAŞIMLAR DR. DĐLEK SEYMEN ASLI SEDA BĐLMAN
Döviz Piyasasında Denge Esnek kur sisteminde döviz piyasasında denge, döviz arz ve talebinin karşılaşması sonucu sağlanmaktadır. e e 1 e 2 Döviz Piyasasında Đstikrarlı Denge D A C Arz fazlası Arz fazlası D B S e 0 L e 4 e 3 F H Talep fazlası Talep fazlası K G 0 Q 0 Q 2
e Döviz Piyasasında Denge e A 2 B Döviz Piyasasında Đstikrarsız Denge e e 2 A S B D e 1 e 1 e 3 C E e 3 C E D S 0 Q Q 1 0 Q 1 Q (a) (b) 3
KUR SĐSTEMLERS STEMLERĐ Dolarizasyon Tamamen Sabit Kur Sistemi Geniş Marjlı Pariteler/Bant Aslında bir kur sistemi değildir ancak güçlü para ekonomiye hakim olunca had safhada bir sabit kur sistemi gibi düşünülebilir. Para Kurulu Sabit Kur Sistemleri Hedef Alanı Sürünen Sabit Kur/Bant Crawlingpeg Yönetilen Serbest Kur Sistemi Tamamen Serbest Kur Sistemi Serbest Kur Sistemleri 4
Döviz Kurlarının n Belirlenmesine Yönelik Yaklaşı şımlar Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı Satın Alma Gücü Paritesi Parasalcı Yaklaşım Portföy Dengesi Yaklaşımı Döviz Kurlarında Hedefi Aşma Spekülatif Kabarcıklar Teorisi 5
Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı Bir ülkenin parasının değerini belirleyen unsur, o ülkenin mal ihracatı ve ithalatıdır. Đhracatın ithalattan büyük olması (dış ticaret bilançosunun fazla vermesi) durumunda ulusal paranın dış değeri yükselir. Dış ticaret bilançosunun açık vermesi durumunda ise ulusal paranın dış değeri düşer. Bu yaklaşımın en önemli eksikliği, sermaye akımlarının etkisinin göz ardı edilmesidir. 6
Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı A- Tek Fiyat Kanunu Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir malın yurt içi fiyatı (P) ile yurt dışı fiyatı (P*) farklı olduğunda mal arbitrajı ortaya çıkar. Malın yurt içi ve yurt dışı fiyat düzeyleri arasındaki farklılık devam ettikçe arbitraj da sürecek ve sonunda yurt içi ve yurt dışı fiyatlar eşitlenecektir. P > ep* ep*, P P =ep* P< ep* ep*, P P=eP* 7
A- Tek Fiyat Kanunu Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir malın yurt içi fiyatının o malın ulusal para birimi cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olmasına tek fiyat kanunu (law of one price) denir. P=eP* Gerçek hayatta tek fiyat kanunu geçerli değildir. Bunun nedenleri: Eksik rekabet şartları, Ulaştırma masraflarının varlığı, Serbest ticareti engelleyici politikalar. 8
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi Tek fiyat kanununun n sayıda malı kapsayacak biçimde ifade edilmiş halidir. Başka bir deyişle, tam rekabet şartlarında ve serbest ticaretin varlığında belirli bir sepetin yurt içi fiyatının aynı sepetin ulusal para cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olduğu biçimindeki değerlendirmeye mutlak satın alma gücü paritesi (absolute purchasing power parity) denir. Bu durum, tüketim mallarından oluşan bir sepetin (CB) ortalama fiyatını ölçen tüketim malları fiyat endeksi itibariyle aşağıdaki gibi gösterilebilir: P CB = ep CB* 9
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi e= P P CB CB* Satın alma gücü paritesi yaklaşımının tek fiyat kanunundan farkı, satın alma gücü paritesinde mal arbitrajının artık döviz kurunun değişmesine neden olmasıdır. e < P = CB CB / PCB* e e PCB/ PCB* e > P = / PCB* e e PCB/ PCB* Bu yaklaşımda, döviz kurunun içsel değişken; iç ve dış fiyatların ise dışsal değişken olduğu kabul edilmektedir. 10
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi Bu yaklaşımının gerçek hayatta geçerli olmamasının nedenleri şu şekilde özetlenebilir: Ulaştırma masraflarının varlığı, Serbest ticareti engelleyici politikaların varlığı, Eksik rekabet şartları, Dış ticarete konu olan malların üretilmesinde dış ticarete konu olmayan malların kullanılması, Yatırımcıların gerçekleştirdikleri işlemler, Ülkelerin tüketici fiyat endekslerinin gerek kapsadıkları mallar gerekse bu malların sepetteki ağırlıkları açısından farklı olması. 11
C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi Mutlak satın alma gücü paritesinin dinamik versiyonudur: PCB( t) PCB( t 1) e( t) e( t 1) PCB*( t) PCB*( t 1) = + P e P e ( t) e ( t 1) CB( t 1) e ( t 1) = P CB( t) P ( t 1) P CB( t 1) CB( t 1) P CB*( t) P CB*( t 1) P CB*( t 1) CB*( t 1) e ( t) e e ( t 1) ( t 1) =π π* Döviz kurunda zaman içinde meydana gelen değişme, iç ve dış enflasyon oranları arasındaki farka eşittir. 12
C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi Buna göre, yurt içi enflasyon oranı yurt dışı enflasyon oranından büyük (küçük) olduğunda döviz kuru aradaki fark kadar yükselir (düşer), döviz kuru iç enflasyon oranının dış enflasyon oranını aşan kısmı kadar değer kaybeder (kazanır). π>π* iken ülke anti-enflasyonist politikalar izlerse fiyatlar genel düzeyinin düşmesi ile birlikte döviz kuru da düşer. Bu durum, ceteris paribus, ülkenin rekabet gücünü azaltır, cari hesap dengesinin kötüleşmesine yol açar. Cari hesap dengesindeki bozulma sermaye girişi ile telafi edilemezse ödemeler dengesi de kötüleşir. Yapılan ampirik çalışmalar, nispi satın alma gücü paritesi yaklaşımının uzun dönemde geçerli olduğunu göstermektedir. 13
Parasalcı Yaklaşı şım A-Parasalcı Yaklaşı şım m ve Döviz D Kuru 1970 li yıllarda geliştirilmiştir. Bu yaklaşıma göre para piyasasında denge, reel para arzı (M/P) reel para talebine eşit olduğunda sağlanır. M / P= L( Y, i) P=M/ L( Y, i) M */ P* = L*( Y*, i*) P * =M*/ L*( Y*, i*) 14
Parasalcı Yaklaşı şım A-Parasalcı Yaklaşı şım m ve Döviz D Kuru Döviz kurunun nasıl belirlendiğini açıklamak için, analize mutlak satın alma gücü paritesi ilave edilir: P=eP* e=p/p* P M L*( Y*, i*) e = = P* M* L( Y, i) 15
Parasalcı Yaklaşı şım A-Parasalcı Yaklaşı şım m ve Döviz D Kuru Bu denkleme göre, döviz kurunu belirleyen iki unsur vardır: Yurt içi para arzının yurt dışı para arzına oranı (M/M*), Yurt dışı para talebinin yurt içi para talebine oranı [L*(Y*,i*)/L(Y,i)]. Esnek kur sisteminde döviz kuru, yabancı ülke hükümetlerinin izledikleri politikalardan bağımsız değildir. 16
Parasalcı Yaklaşı şım B-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi Parasalcı yaklaşım sabit döviz kuru sisteminin geçerli olduğu bir ekonomi için ödemeler dengesi teorisi niteliğindedir. Bu yaklaşımın geleneksel versiyonunda nominal para talebinin nominal gelire bağlı olarak değiştiği kabul edilir: M D =kpy M S =kpy Para piyasasında denge, para arzı para talebine eşit olduğunda sağlanır. 17
B-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi Parasal yaklaşıma göre ödemeler dengesi açığının nedeni, para arzının artmasıdır veya kısaca parasaldır. Örneğin; ödemeler dengesi fazlasının nedeni, para arzının azalmasıdır. Parasal yaklaşıma göre, ödemeler dengesizlikleri kendiliğinden-otomatik olarak bertaraf edilir. 18
Portföy y Dengesi (Varlıklar) Yaklaşı şımı Parasalcı model, para dışındaki varlıkları da kapsayacak biçimde genişletilmiştir. Kişilerin ve firmaların servetlerini para, yurt içi tahvil ve yurt dışı tahvil gibi üç mali varlık biçiminde tuttukları ve karşılanmayan faiz oranı paritesinin geçerli olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca, yurt içi ve yurt dışı tahvillerin tam ikame olmadıkları, bir başka deyişle, yurt dışı tahvil tutmanın yurt içi tahvil tutmaya kıyasla riskli olduğu varsayılmaktadır. Bu varsayım gereği, karşılanmayan faiz oranı paritesi aşağıdaki gibi yazılır: i [ ] e e ( e e) e RP i* = / i= i*+ x RP 19
Portföy y Dengesi (Varlıklar) Yaklaşı şımı M D = f ( i, i*, x, RP, PY,, W - - - + + + + ) B D = f ( i, i*, x, RP, PY,, W ) + - - + - - + eb D * = f( i, i*, x, RP, PY,, W - + + - - - + W = M + B + D D W = M + B + S S eb eb D* S* ) 20
Portföy y Dengesi (Varlıklar) Yaklaşı şımı Varlıklar piyasasında denge koşulu, para talebinin para arzına, yurt içi tahvil talebinin yurt içi tahvil arzına ve yurt dışı tahvil talebinin yurt dışı tahvil arzına eşit olmasıdır: M = M = D S, BD = BS, ebd* ebs* Varlıklar piyasasında denge sağlanınca, yurt içi tahvilin fiyatı, yurt dışı tahvilin fiyatı, yurt içi faiz oranı, yurt dışı faiz oranı ve denge döviz kuru (sabit kur sisteminde ödemeler dengesi) belirlenir. 21
Döviz Kurlarında Hedefi AşmaA Dornbush un öncülüğünü yaptığı bu analizde, mal fiyatlarının kısa dönemde katı olduğu, fiyatların denge düzeyine uzun dönemde intibak ettiği varsayılmaktadır. Bu varsayım gereği, yurt içi para arzında bir artış olduğunda, fiyatlar da katı olduğundan, reel para arzı artar ve yurt içinde faiz oranları düşer. Para arzı artınca ve buna bağlı olarak yatırımcıların uzun dönemde geçerli olacağını bekledikleri günlük döviz kuru yükselince, vadeli döviz kuru da yükselir. Bu analizde, faiz paritesinin geçerli olduğu ve yurt dışı faiz oranının sabit olduğu da varsayılmaktadır. Buna göre, para arzı artıp faiz oranı düşünce karşılanan faiz paritesinin geçerli olabilmesi için, cari günlük döviz 22 kurunun vadeli döviz kurundan daha fazla artması gerekir.
Döviz Kurlarında Hedefi AşmaA Para arzındaki artışın etkisiyle fiyatlar zaman içinde yükselmeye başlayınca, reel para arzı azalır ve yurt içi faiz oranı yükselir. Günlük döviz kuru karşılanan faiz paritesini geçerli kılacak şekilde düşer ve uzun dönem denge değerine yönelir. Bu şekilde, para arzındaki artış sonucu günlük döviz kurunda kısa dönemde, fiyatlar veri iken meydana gelen artış, günlük döviz kurunda uzun dönemde meydana gelen artıştan büyüktür. Bu duruma, yani döviz kurunun parasal bir değişmeye kısa dönemde uzun dönem denge değerinin üstüne çıkarak intibak etmesine döviz kurunda hedefi aşma (döviz kurunun aşırılığı, exchange rate overshooting) adı verilir. 23
Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanan Faiz Paritesi Yaklaşımı e, F e 0,F 0 e 1 e LR =F 1 P t 0 i t P 0 P LR i i 0 1 t 0 t t 0 t 24
Döviz Kurlarında Hedefi AşmaA Döviz kurunda hedefi aşma analizi, Dornbush un orijinal çalışmasındaki gibi, karşılanmayan faiz paritesi itibariyle de tekrarlanabilir. Bu yaklaşımda, malların fiyatlarının kısa dönemde katı olduğu varsayılmaktadır. 25
M M 2 Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanmayan Faiz Paritesi Yaklaşımı (a) e e 2 e (b) M 1 e1 0 t 1 t 0 t 1 t P P (c) i (d) P1 i1 i2 0 t t 1 0 t t 1 26
Döviz Kurlarında Hedefi AşmaA Döviz kurunda hedefi aşma analizi döviz kurunda kısa dönemde ortaya çıkan ve ekonominin temel göstergeleri ile pek tutarlı olmayan aşırı hareketlerin, aslında makul ve uzun dönemde istikrar sağlayan değişmeler niteliğinde olabileceğini içerir. Dornbush un Yapışkan Fiyatlar Modeli nde, satın alma gücü paritesi ilişkisi kısa dönemde geçersizken, kurlar, satın alma gücü paritesinin gerektirdiği uzun dönem denge değerinin de üzerine çıkmaktadır. 27
Döviz alım satımı yapanlar, rasyonel bekleyişler içinde oldukları için, faiz oranının gerektirdiği denge, uzun dönem denge yoluna doğru giderek azalan kur sayesinde yeniden sağlanır. Çünkü, bu sırada fiyatlar yavaş yavaş artmakta ve yeniden daralan yurt içi reel para arzı sayesinde yurt içi faiz oranı tekrar dış faiz oranı düzeyine doğru yükselmektedir. Bu modelde adı geçen değişkenlerde zaman içinde meydan gelen değişmeler; para arzı, döviz kuru, fiyat düzeyi ve faiz oranı endekslerinin başlangıçtaki değerinin 100 olduğu varsayılarak aşağıdaki şekildeki gibi gösterilebilir. Buna göre, bir para arzı artışı karşısında para, döviz ve mal piyasalarındaki uyum süreci tamamlanıp uzun dönem dengeleri sağlandığında, yurt içi para arzı, döviz kuru ve fiyat düzeyi başlangıç değerlerine kıyasla hep aynı oranda artmış; faiz oranı ise, yurt dışı faiz oranı aynı dönemde değişmediğine göre yeniden başlangıç düzeyine dönmüş olmaktadır. 28
Dornbush Modeli: Yapışkan Fiyatlar (Dornbush, 1976) Endeks Değeri Döviz Kuru, e Para Arzı, MS Fiyat Düzeyi, P 100 Faiz Oranı, i Zaman 29
Spekülatif Kabarcıklar Teorisi Beklenmeyen iktisadi veya siyasi bir olaya haber (news) denir. Haberler, temel iktisadi büyüklüklerin (faiz oranı, para arzı, fiyatlar genel düzeyi, cari denge vb.) değişmesine yol açar.bu büyüklüklerde meydana gelen değişiklikler ise, döviz kurunun değişmesine neden olur. O halde, döviz kurunu öngörmek için haberleri öngörmek gerekir. Oysa, haberleri öngörmek, tanım gereği mümkün değildir. Gerçek hayatta yatırımcılar, döviz kurunu temel iktisadi göstergelere göre değil, mevcut döviz kuru trendinin kısa dönemde geçerli olacağını beklerler. Đstikrar bozucu spekülasyon durumunda döviz kurunda meydana gelen değişme spekülatif köpük-balon (speculative bubble) olarak adlandırılmaktadır. Yatırımcılar döviz kurunu mevcut trendin tam tersi biçiminde de tahmin edebilirler (istikrar sağlayıcı spekülasyon). 30
Referanslar Kibritçioğlu, Aykut, (Ed.), (1996), Uluslararası (Makro) Đktisat Okumalar, 72 Tasarım Dizgi Fotokopi Ofset Bilgisayar Yayıncılık Ltd. Şti., Ankara. Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20, Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul. Ünsal, Erdal M., (2005),Uluslararası Đktisat Teori, Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj Yayınevi, Ankara. 31